ontogeneza [gr. on, óntos `byt', `będące', `istniejące', génesis `pochodzenie'], biol. rozwój osobniczy, przemiany anatomiczne i fizjol. od chwili powstania nowego osobnika w procesie rozmnażania aż do jego śmierci; u organizmów rozmnażających się płciowo początek o. wyznacza połączenie się komórek płciowych, u rozmnażających się wegetatywnie precyzyjne określenie pocz. nie jest możliwe; o. obejmuje rozwój zarodkowy i pozarodkowy do rozpoczęcia rozrodu, okres dojrzałości i starzenia się; w przypadku organizmów, u których zachodzi przemiana pokoleń, przebieg o. jest odmienny w poszczególnych pokoleniach i prowadzi do rozwinięcia odmiennych form dojrzałych o różnych sposobach rozmnażania.
organogeneza [gr. órganon `narząd', génesis `powstawanie'], biol. tworzenie się organów, u roślin z merystematycznych zawiązków (merystemy) oraz tworzenie się i rozwój narządów zwierząt w czasie rozwoju zarodkowego i larwalnego; zachodzi w wyniku stopniowego różnicowania się i przegrupowania komórek i tkanek.
anabolizm [łac. < gr.], biochem. procesy biosyntezy złożonych składników ustrojowych ze składników o prostych strukturach; zachodzi w organizmie żywym; proces endoergiczny; przeważa nad katabolizmem w komórkach rosnących.
katabolizm [gr. katabállō `odrzucam'], biochem. procesy metaboliczne rozkładu wielkocząsteczkowych substancji na prostsze, najczęściej wydalane z organizmu; w procesach katabolicznych, stanowiących podstawę oddychania komórkowego, wyzwala się energia chem. (niezbędna do biosyntez, pracy mech. i in.) oraz ciepło.
Lateralizacja - inaczej "stronność" - asymetria czynnościowa prawej i lewej strony ciała ludzkiego, która wynika z różnic w budowie i funkcjach obu półkul mózgowych. Wyraża się np. większą sprawnością ruchową prawych kończyn od lewych, a także rejestrowaniem przez mózg większej liczby bodźców zmysłowych z prawej strony ciała.
Ze względu na fakt krzyżowania się większości szlaków nerwowych większej sprawności prawej strony ciała odpowiada usytuowanie ośrodków ruchu i czucia w lewej półkuli mózgu. Stąd osoby leworęczne posiadają ośrodki ruchu w prawej półkuli. Większa sprawność ruchowa jednej ze stron ciała nie pojawia postaci gotowej u noworodków, lecz nasila się stopniowo w procesie ogólnego rozwoju.
Wyróżnia się lateralizację:
jednorodną - występuje, gdy istnieje wyraźna przewaga jednej strony ciała nad drugą (np. lewooczność, leworęczność, lewonożność)
niejednorodną (skrzyżowaną) - występuje gdy nie ma wyraźnej dominacji jednej strony nad drugą (np. gdy leworęczność występuje razem z prawoocznością i prawonożnością lub praworęczność z lewoocznością i prawonożnością). Można spotkać różne rodzaje takich kombinacji.
nieustaloną (słabą) - występuje u tzw. osób obustronnych, u których brak przewagi czynnościowej jednej strony nad drugą. Często mówi się, że osoby takie posługują się prawą i lewą ręka jednakowo dobrze, lecz zazwyczaj posługują się zarówno lewą, jak i prawą kończyną w sposób pozostawiający wiele do życzenia.
gen [gr. génos `ród', `pochodzenie', `gatunek'], jednostka dziedziczenia decydująca o przekazywaniu potomstwu poszczególnych cech organizmu; odcinek łańcucha kwasu deoksyrybonukleinowego (DNA) lub u niektórych wirusów rybonukleinowego (RNA), w którym kolejność ułożenia nukleotydów stanowi informację genetyczną o zdolności organizmu do syntezy określonych białek; g. znajdują się w chromosomach i w cytoplazmie.
Dymorfizm płciowy - jeden z rodzajów dymorfizmu. Mówimy o dymorfizmie płciowym, gdy występuje różnica w wielkości i kształcie ciała i (lub) ubarwieniu samców i samic. Dymorfizm płciowy o różnym natężeniu jest powszechny wśród zwierząt.
Dymorfizm płciowy jest widoczny u wielu grup zwierząt. U ssaków wyraża się większymi rozmiarami samców oraz czasem obecnością dodatkowych cech, takich jak np. rogi tylko u jednej z płci. Dymorfizm jest też widoczny u ptaków (głównie różnice ubarwienia) oraz innych kręgowców.
Dymorfizm jest bardzo silny wśród niektórych grup owadów, szczególnie owadów społecznych.
U ludzi dymorfizm płciowy, nieznaczny w okresie niemowlęcym, wyraźniejszy w wieku przedszkolnym i szkolnym, zaznacza się bardzo wyraźnie w okresie pokwitania. Składa się na to przede wszystkim wyższy wzrost u płci męskiej, a większy rozrost miednicy i bardziej skośne ustawienie panewek biodrowych u dziewcząt; większy rozrost pasa barkowego oraz dłuższe kończyny u chłopców, a rozrost gruczołów sutkowych i obfitsza tkanka tłuszczowa podskórna u dziewcząt (głównie na udach i biodrach).
Mutacja chromosomowa inaczej aberracja chromosomowa to zmiana liczby (aneuploidia) lub struktury chromosomów. Mutacje takie mogą zachodzić spontanicznie lub pod wpływem czynników mutagenicznych (np. promieniowanie jonizujące, promieniowanie ultrafioletowe, wysoka temperatura).
Mutacje liczby chromosomów
Aneuploidia jest skutkiem wadliwej segregacji chromosomów podczas podziału komórki.
U człowieka na poziomie całego organizmu (tzn. prawie każda jądrzasta komórka organizmu winna zawierać ową zmianę) zdecydowana większość mutacji liczby chromosomów autosomalnych jest letalna. Wyjątki to:
zespół Downa - trisomia 21
zespół Edwardsa - trisomia 18
zespół Pataua - trisomia 13
zespół Warkany'ego 2 - trisomia 8
Zmiany liczby chromosomów płciowych są lepiej tolerowane.
Mutacje struktury chromosomów
Mutacje strukturalne są to zmiany powstające na skutek pęknięć a następnie łączenia się odcinków w odmiennym już porządku. Mają one ogromne znaczenie dla ewolucji, ponieważ zmieniają położenie genów, a tym samym wpływają na szansę rekombinacji.
Mutacje chromosomowe dzieli się na:
delecje (deficjencje) - to utrata odcinka chromosomu (A-B-D-E)
duplikacje (podwojenie) - to powielenie odcinka chromosomu (A-B-C-B-C-D-E)
inwersje - to odwrócenie fragmentu chromosomu o 180 stopni (A-B-D-C-E z odwróceniem orientacji odcinków C i D)
translokacje - przeniesienie odcinków między niehomologicznymi chromosomami (Przed translokacja: A-B-C-D-E oraz P-Q-R-S-T, po translokacji: A-B-C-S-T oraz P-Q-R-D-E)
pęknięcie centromeru - rozdzielenie ramion chromosomu
chromosom pierścieniowy - powstaje, kiedy ramiona chromosomu łączą się tworząc pierścień; zazwyczaj towarzyszy temu delecja fragmentów położonych na końcach chromosomu.
Aberracje popromienne
Mutacje chromosomowe powstałe w ściśle określonym punkcie chromosomów na skutek bezpośredniego lub pośredniego działania promieniowania jonizującego. Zwykle są to zmiany nieodwracalne. Promieniowanie powoduje poprzeczne pęknięcie całego chromosomu. Oderwane fragmenty łączą się ponownie (często odwrotnymi końcami), albo łączą się z fragmentami innych chromosomów. Mogą też nie połączyć się wcale. Struktura takich chromosomów zostaje zmieniona, następuje mutacja. Aberracje popromienne chromosomów mogą być potęgowane przez czynniki zewnętrzne, np. temperaturę.
Znaczenie w ewolucji
Podwojenie liczby chromosomów jest podstawą hipotezy Ohno, według której dostarcza ono materiału dla nowych funkcji genów.
Zmiany liczby chromosomów umożliwiają także genetyczną izolacje nowych gatunków.
H E R M A F R O D Y T Y Z M u człowieka to wrodzona wada rozwojowa okresu płodowego o podłożu genetycznym bądź hormonalnym. Obojnactwo prawdziwe wynika z zaburzeń zróżnicowania gonad i cechuje się obecnością u tej samej osoby tkanki jądra i jajnika, jest b. rzadkie; wygląd zewnętrznych narządów płciowych u noworodka utrudnia ustalenie płci. W przypadkach obojnactwa rzekomego męskiego gonadom męskim towarzyszą zewn. narządy płciowe typu kobiecego, zaś w obojnactwie rzekomym żeńskim, mimo obecności jajników, zewn. narządy płciowe mają wygląd męski i występują somatyczne cechy maskulinizacji (męski fenotyp). Należy mieć jednak na względzie możliwość wymieszania się tych różnych form, które prowadzi do innych atypowych postaci obojnactwa. Obojnactwo może wpływać na poczucie płci, choć zwykle osoby z tym zaburzeniem są zdecydowanie mężczyznami bądź kobietami pomimo nieprawidłowości i niezgodności anatomicznych w obrębie narządów płciowych. Obojnactwo jako takie nie ma związku z zaburzeniami o charakterze psychicznym, takimi jak: transseksualizm (zaburzenie identyfikacji płciowej - zespół dezaprobaty płci), czy transwestytyzm (parafilia).
Rodzice hermafrodyty powinni zwrócić się o pomoc lekarską i równolegle wsparcie psychologiczne dla swojego dziecka, by w określonej przyszłości zdołało ono wybrać i utrzymać konkretną tożsamość płciową. Problem akceptacji płci u hermafrodytów niekiedy występuje w okresie pokwitania i późniejszym, po wcześniejszym przeprowadzeniu rutynowych procedur psychologiczno-medycznych (feminizacja bądź maskulinizacja) w dzieciństwie. Niestety jak do tej pory nie udało się wypracować skutecznej metody pozwalającej uniknąć tego typu pomyłek, pomimo -, że nauka jest w stanie z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć kierunek identyfikacji płciowej u ludzi dotkniętych hermafrodytyzmem.
Zespół Klinefeltera (ang. Klinefelter syndrome) - grupa chorób spowodowanych aberracją chromosomalną polegającą na obecności przynajmniej jednego dodatkowego chromosomu X w części lub we wszystkich komórkach organizmu mężczyzny.
Klasyczny zespół Klinefeltera występuje u mężczyzn o kariotypie 47,XXY i jest najczęstszą aneuploidią człowieka, której częstość ocenia się na 1:500 noworodków płci męskiej [1].
Epidemiologia
Częstość zespołu Klinefeltera ocenia się na 1:500 męskiej populacji; inne aneuploidie chromosomu X są znacznie rzadsze. Warianty o kariotypie 48,XXYY i 48,XXXY stwierdza się, odpowiednio, u 1:17,000 i 1:50,000 noworodków płci męskiej[1]. Zespół Klinefeltera na tle aneuploidii 49,XXXXY spotyka się u 1:85,000 - 1:100,000 noworodków. Mężczyźni o kariotypie 46,XX stanowią jeszcze mniejszą grupę pacjentów.
Etiologia
Przyczyną nieprawidłowej liczby chromosomów X w komórce jest nondysjunkcja, zachodząca albo w pierwszym bądź drugim podziale mejotycznym w gametogenezie, albo w podziele mitotycznym rozwijającej się zygoty. Prawdopodobieństwo zespołu Klinefeltera u dziecka wzrasta z wiekiem matki, podobnie jak w zespole Downa, Edwardsa i Pataua.
Objawy i przebieg
Objawy u pacjentów z kariotypem 47,XXY
Klasyczna postać zespołu Klinefeltera u mężczyzny z kariotypem 47,XXY jest związana z charakterystycznymi, ale zmiennymi i dyskretnymi objawami. Chłopcy 47,XXY z reguły nie różnią się od rówieśników z kariotypem 46,XY.
Mężczyźni 47,XXY są osobami wysokiego wzrostu (średni ostateczny wzrost chorych to 179,2 ± 6,2 cm [1]), słabiej umięśnionymi oraz o bardziej kobiecej (gynoidalnej) sylwetce, wynikającej z charakterystycznej budowy klatki piersiowej i miednicy. Dłuższe niż przeciętnie są kończyny górne i dolne.
Pacjenci z kariotypem 47,XXY nie mają w zasadzie charakterystycznych cech dysmorficznych, które ułatwiałyby rozpoznanie w okresie przedpokwitaniowym. U około 40% mężczyzn XXY stwierdza się taurodontyzm (powiększone zęby trzonowe); dosyć częsta jest klinodaktylia.
Dojrzewanie pacjentów z zespołem Klinefeltera zaczyna się prawidłowo, ale poziom testosteronu stopniowo maleje i drugorzedowe cechy płciowe nie wykształacają się prawidłowo. Normalnie rozwija się prącie. U mężczyzn 47,XXY często (56-88% [2]) rozwija się ginekomastia i rzadko występuje mutacja głosu. Obserwuje się zmniejszenie rozmiaru jąder, które dodatkowo są nieprawidłowo miękkie; ich objętość po ukończeniu pokwitania zwykle nie przekracza 10 ml [2]. W gonadach nie zachodzi spermatogeneza, czego konsekwencją jest niepłodność, dotycząca blisko 100% pacjentów z zespołem Klinefeltera. Libido jest obniżone, częste są problemy z erekcją. Rozmieszczenie owłosienia może być typowo męskiego typu, zwykle jednak jest skąpe.
Inteligencja pacjentów na ogół nie odbiega od normy; odnotowano zarówno dużo niższe, jak i dużo wyższe od przeciętnej wartości IQ. W teście inteligencji Wechslera stwierdza sie niższy poziom inteligencji werbalnej.
W badaniach laboratoryjnych stwierdza się obniżony poziom testosteronu, podwyższone poziomy gonadotropin (FSH znacznie), SHBG, poziom estradiolu w osoczu jest powyżej normy dla mężczyzn.
Zespół Klinefeltera czesto przebiega z nadwagą z tendencją do otyłości; wiąże się też ze zwiększonym ryzykiem cukrzycy. Ryzyko raka sutka jest zwiększone i podobne do ryzyka u kobiet. U około 25% pacjentów rozwinie się osteoporoza [1].
Objawy u pacjentów 48,XXYY, 48,XXXY i 49,XXXXY
Objawy i przebieg u pacjentów z większą liczbą chromosomów X są dużo cięższe niż w klasycznym zespole Klinefeltera. Tak jak w klasycznym wariancie 47,XXY występują u nich gynoidalna sylwetka, nieprawidłowo rozwinięte drugorzędowe cechy płciowe, hipogonadyzm hipergonadotropowy, ginekomastia.
U pacjentów z kariotypem 48,XXYY nasilone są zaburzenia psychiczne, chorzy są zwykle nieśmiali, ale mogą być kompulsywni i agresywni [3]. Pacjenci z kariotypem 48,XXXY mają cechy dysmorficzne twarzy: hiperteloryzm oczny, płaską nasadę nosa, synostozę promieniowo-łokciową, klinodaktylię V palca, ich jądra i penis są małe.
W przeciwieństwie do chorych z kariotypem 48,XXYY i 48,XXXY, pacjenci 49,XXXXY są niscy; mają nasilone cechy dysmorficzne (hiperteloryzm, płaską nasadę nosa, mongoidalne ustawienie szpar powiekowych), mogą urodzić się z rozszczepem podniebienia i języczka, nierzadkie są wady wrodzone serca (najczęściej przetrwały przewód Botalla), synostoza promieniowo-łokciowa, stopa wydrążona (pes cavus), kolana koślawe (genu valgum), hipotonia i wiotkość w stawach. Również występują zaburzenia psychiczne.
Wszyscy pacjenci z większą niż jeden dodatkową liczbą chromosomów X prezentują umiarkowane do ciężkiego upośledzenie umysłowe: obliczono, że każdy dodatkowy chromosom X wiąże się z obniżeniem IQ o przeciętnie 15-16 punktów [4].
Rozpoznanie i różnicowanie
Rozpoznanie zespołu Klinefeltera można postawić jedynie na podstawie kariotypu. Prawidłowy kariotyp zmusza do dalszej diagnostyki - istnieje możliwość mozaicyzmu komórek somatycznych (np. 46,XY/47,XXY) albo zespołu mężczyzny XX. Inne jednostki chorobowe jakie nalezy uwzględnić w różnicowaniu to związane z nadmiernym wzrostem zespół łamliwego chromosomu X i zespół Marfana, oraz inna przyczyna hipogonadyzmu hipergonadotropowego - zespół Kallmanna.
Leczenie
Leczenie zespołu Klinefeltera polega na dożywotniej substytucji testosteronu w postaci enantatu lub cypionatu testosteronu, począwszy od 12 roku życia.
Historia
Zespół nazwę zawdzięcza Harry'emu Flitchowi Klinefelterowi (1912-?), który opisał 9 przypadków pacjentów z dysgenezją gonad, podwyższonymi poziomami gonadotropin w moczu, mikroorchidyzmem, eunuchoidyzmem, azoospermią i ginekomastią 1942 roku razem z Fullerem Albrightem (1900-1969) i Edwardem Conradem Reifensteinem (1908-1975) [5]. Później okazało się, że doniesienia o przypadkach zespołu miały miejsce wcześniej: w 1895 roku pacjenta z objawami zespołu opisał Richard Altmann (1852-1900). Początkowo zespół Klinefeltera uważano za schorzenie endokrynologiczne o niejasnej etiologii; chromosomalne podłoże zespołu odkryli Patricia A. Jacobs i J.A. Strong z Western General Hospital w Edynburgu w 1959 roku u 24-letniego mężczyzny z objawami zespołu Klinefeltera; był to pierwsze doniesienie o aneuploidii u człowieka
ZESPÓŁ TURNERA
STRESZCZENIE
Zespół Turnera (ZT) jest najczestszą postacią hipogonadyzmu. lstotą choroby jest dysgenezja gonad z niedoborem wzrostu i licznymi drobnymi wadami w budowie ciała i narządów wewnętrznych. Związany jest z zaburzeniami chromosomalnymi, głównie jako jeden chromosom X [45X]. Osteopenia lub osteoporoza w ZT jest skutkiem wybitnego niedoboru estrogenów i hamowania tworzenia kości. Należy brać także pod uwagę defekt kostny (związany z brakiem jednego chromosomu X). Osteoporozę rozpoznaje się na podstawie wyników badania densytometrycznego i obniżenia stężenia markerów tworzenia kości. Złamania kości u dziewczat z ZT występują wyjątkowo rzadko, natomiast w starszym wieku może być ciężka postać osteoporozy. W leczeniu stosowany jest aktualnie hormon wzrostu w okresie przedpokwitaniowym i estrogeny od 12-13 roku życia; suplementacja wapnia i witaminy D przy rozpoznaniu osteopenii.
Zespół ten opisany w 1938 roku przez Turnera jest zaburzeniem związanym z pierwotnym uszkodzeniem gonady, któremu towarzyszą wady somatyczne. Zespół Turnera występuje średnio u około 1 na 3000 żywourodzonych dziewczynek. W 50% przypadków stwierdza się pojedyńczy chromosom X [kariotyp 45X - chromatynoujemny]; w pozostałych - występuje mozaikowatość lub niemozaikowata częściowa delecja jednego z chromosomów X. Jeżeli delecja dotyczy krótkiego ramienia chromosomu X występuje nieobór wzrostu i "fenotyp Turnera", ale bez upośledzenia funkcji jajników. Upośledzenie rozwoju jajników jest obecne wówczas, gdy delecja dotyczy długiego ramienia chromosomu X [1].
OBJAWY KLINICZNE
Najistotniejsze nieprawidłowości (objawy) morfologiczne zależą bezpośrednio 0d aberracjj chromosomowej; są to: niski wzrost przy krępej budowie ciała, wady układu kostnego jak koślawość łokci, szpotawość kolan, skrócenie czwartej kości śródręcza i śródstopia, wady nadgarstka, puklerzowata klatka piersiowa. Oprócz tego płetwistość szyi, zmarszczki nakątne, nisko osadzone uszy, znamiona barwnikowe na skórze oraz zaburzenia widzenia, wady układu moczowego, krążenia i serca [1 ,2].
Pierwotne uszkodzenie (dysgenezja) gonad i nie podjęcie przez nie funkcji hormonalnych i rozrodczych prowadzi do objawów hipogonadyzmu, to jest: braku rozwoju gruczołów sutkowych, owłosienia łonowego i pachowego, braku miesiączki, niedorozwoju zewnętrznych narządów płciowych [3].
Zasadniczym objawem klinicznym jest niskorosłość, do której dołącza się brak oznak dojrzewania płciowego. W pierwszych latach życia opóźnione wzrastanie i dojrzewanie kośćca (wiek kostny) są niewielkie; narastają i pogłębiają się po 7 r. życia, a wzrastanie kończyn jcst jeszcze wolniejsze aniżeli tułowia, co zmienia nieco proporcje ciała. Ostateczna wysokość ciała jest z reguły mniejsza o 20 cm niż u zdrowych [4]. Stwierdza się wybitny niedobór estrogenów, natomiast stężenie gonadotropin w surowicy jest podwyższone pomiędzy l a 4 r życia i po l0. Ponieważ u tych pacjentek nie występuje skok pokwitaniowy, to w tym czasie jest u nich wyraźnie zmniejszone wydalanie hormonu wzrostu [5]. Bardzo ważnym zaburzeniem jest obniżenie mineralizacji kośćca, we wcześniejszym wieku o typie osteopenii a w dojrzałym i starszym - osteoporozy.
PATOGENEZA OSTEOPENII i OSTEOPOROZY w ZT
U podstaw niedostatecznej mineralizacji kośćca leży niedobór estrogenów związany z pierwotnym uszkodzeniem gonad [3]. Potwierdzeniem tej teorii jest upośledzenie tworzenia kości (brak estrogenów) wykazane w szeregu pracach badawczych. Stwierdzono w nich m. in obniżenie: stężenia N- końcowego prokolagenu typu III, osteokalcyny oraz izoenzymu kostnego fosfatazy zasadowej [5]. U pacjentek z ZT (nieleczonych) badania histomorfometryczne wykazały zmniejszenie objętości kości beleczkowatej i brak aktywnej powierzchni tworzenia kości [6], co może być zależne od niedoboru estrogenów, ale także od defektu kostnego (jak w dysplazji szkieletowej), mającego związek z brakiem chromosomu X - drugiej możliwej przyczyny osteoporozy w ZT [6].
Być może defekt ten dotyczy także macierzy kostnej, o czym świadczyłyby obecne nacieki osteoblastów zmniejszające jej odpowiedź na czynniki regulujące [5]. Badania nad patogenezą OP w ZT potwierdzają najważniejszą rolę niedoboru estrogenów. Spośród innych hormonów podkreśla się też wpływ niedoboru hormonu wzrostu (GH) stwierdzony u chorych już w okresie przedpokwitaniowym [7,8]. GH poprzez oddziaływanie na"sekrecję obwodową" IgF1 wpływa na przyrost masy kostnej i poziom masy szczytowej [8]. Natomiast udział innych hormonów, których wydzielanie bywa często zaburzone u pacjentek z ZT, jest niejednoznaczny i przez większość autorów negowany [6].
Trzeba jednak wspomnieć o spotykanym niekiedy obniżeniu androgenów, których korzystny wpływ na rozwój kośćca jest dobrze znany; również godnym zaznaczenia jest niższy (obniżony) poziom kalcytoniny stwierdzony u niektórych dziewcząt i kobiet z ZT [9]. Obniżona mineralizacja kośćca (bone mineral density - BMD) u dziewcząt z ZT ma z reguły charakter osteopenii i nie przekracza 2,0 Zscore. Szereg autorów oceniających uwapnienie kośćca u pacjentek z ZT rozpoznaje u nich osteopenię lub osteoporozę [3,7,10,11]; w wieku dojrzałym dochodzić może do osteoporozy i złamań [12,13]. Jednakże ostatnie badania Neel et al [14] et al oraz Shaw et al [15] przyniosły zaskakujące wyniki. Autorzy ci wykazali, że u dziewcząt z ZT BMD mieści się w granicy normy, jeżeli wartoścj te będą odniesione (przeliczane) do masy ciała i fazy pokwitania lub do wysokości ciała [14, l5].
W rozpoznaniu, poza badaniem densytometrycznym osteopenii lub osteoporozy, ważną rolę mają markery tworzenia - obniżony poziom osteokalcyny, N- lub C- końcowego propeptydu kolagenu I lub także niższa aktywność izoenzymu kostnego FZ. Markery resorpcji rzadko są podwyższone. Stężenia wapnia, fosforanów i metabolitów witaminy D - są z reguły prawidłowe.
LECZENIE
Celem leczenia ZT jest poprawa wzrastania (hormonem wzrostu i oksandrolonem) oraz wywołanie feminizacji (estrogenami). Obecnie w wielu krajach powszechne stało się leczenie hormonem wzrostu samym i skojarzonym z oksandrolonem [8,16,17]. Nilsson et al zalecają podawanie samego hormonu wzrostu do wieku około 9 - 10 lat a następnie dołączenie oksandrolonu [16].
Wyniki sa zadowalające, ale warunkiem jest opóźnienie włączenia estrogenów, które mają szczególne znaczenie substytucyjne[18]. Zbyt wczesne zastosowanie terapii estrogenowej zmniejsza tempo wzrastania i możliwość ostatecznego wyższego wzrostu; najlepiej wprowadzać ją w wieku 1 2-1 3 lat [15, 18]. Wskazaniem do leczenia GH i następnie estrogenami jest także osteopenia pogłębiająca się wraz z wiekiem. Obydwa te rodzaje leków mają bardzo korzystny wpływ na kościec. Niska mineralizacja kości wymaga także suplementacji wapnia, witaminy D, witaminy C.
Gen dominujący to taki gen, który w organizmie, w którego materiale genetycznym się znajdzie, na pewno wykształci (przynajmniej częściowo) reprezentowaną cechę
Gen recesywny - gen (allel), którego działanie ujawnia się fenotypowo jedynie w organizmie homozygotycznym.
Kwas deoksyrybonukleinowy (DNA, od ang. deoxyribonucleic acid; dawniej używano w Polsce nazwy kwas dezoksyrybonukleinowy) - występujący w chromosomach nośnik informacji genetycznej.
DNA jest polimerem nukleotydów składających się z zasad purynowych (adenina A, guanina G) i zasad pirymidynowych (cytozyna C, tymina T) oraz reszt deoksyrybozowych i reszt kwasu fosforowego. Niektórzy błędnie uważają,[potrzebne źródło] że uracyl U wchodzi w skład jedynie RNA. Jednak w DNA niektórych wirusów, np. bakteriofagów PBS2, znaleziono właśnie niemal wyłącznie U, a stwierdzono brak T[1]. Innym przypadkiem, choć sztucznie wytworzonym jest chemiczna degradacja C do U.
W skład cząsteczki DNA wchodzą dwa łańcuchy, które biegną antyrównolegle (tzn. koniec jednego jest dokładnie naprzeciw początku drugiego). Łańcuchy owijają się wokół wspólnej osi i tworzą tzw. prawoskrętną podwójną helisę. Reszty cukrowe i fosforowe, połączone ze sobą wiązaniem fosfodiestrowym, znajdują się na zewnątrz helisy, natomiast zasady skierowane są do wnętrza i tworzą pary połączone według wzoru:
A-T (A-U)
G-C
T-A (U-A)
C-G
Zasady połączone są wiązaniami wodorowymi. Cząsteczki DNA mogą być bardzo długie. U Drosophila melanogaster ich długość (po "rozkręceniu chromosomu") dochodzi do 2 cm. W ścisłym skręceniu DNA do postaci chromosomu biorą udział białka histonowe lub niehistonowe. Autorami modelu podwójnej helisy DNA są James Watson i Francis Crick, na podstawie zdjęć krystalografii rengenowskiej wykonanych przez Rosalind Franklin.
Każda z nici DNA ma na jednym końcu (oznaczanym jako koniec 5'), przy ostatnim nukleotydzie wolną grupę fosforanową przy węglu 5' deoksyrybozy, a na drugim końcu (oznaczanym jako koniec 3') ostatni nukleotyd posiada wolną grupę hydroksylową przy węglu 3' deoksyrybozy. Ze względu na to, że helisa dwóch nici DNA jest spleciona w ten sposób, że jedna z nici zaczyna się od końca 5' a druga od końca 3', mówi się, że obie nici są względem siebie antyrównoległe.
Łańcuch nici DNA zawiera informację genetyczną o kolejności aminokwasów w białkach kodowaną w postaci trójek nukleotydowych odpowiadających odpowiednim aminokwasom podczas syntezy białka. Nazywamy to kodem genetycznym.
Szczepionka - preparat pochodzenia biologicznego, zawierający żywe, o osłabionej zjadliwości (atenuowane) lub zabite drobnoustroje chorobotwórcze lub fragmenty ich struktury, czy metabolity; stosowany w celu wywołania odpowiedzi immunologicznej (odporności poszczepiennej - sztucznej czynnej).
Wykorzystanie szczepionek
W lecznictwie, szczepionki stosuje się w celach profilaktycznych (zapobieganie chorobom, np. odra, gruźlica) oraz leczniczych (zwalczanie chorób, np. wścieklizna, pryszczyca).
Szczepionki dzielimy na:
szczepionki swoiste - zapobiegające konkretnym jednostkom chorobowym (bruceloza, wścieklizna, ospa)
szczepionki nieswoiste - zwiększające poziom ogólnej odporności (np. preparat Panodina lub Wetastymina)
Pochodzenie szczepionek
Drobnoustroje używane do produkcji szczepionki pochodzą z izolowanych szczepów o ustalonych właściwościach - o zmniejszonej zjadliwości - atenuowane (np. na drodze wielokrotnych pasaży), zabite lub niechorobotwórcze dla gatunku biorcy, np. człowieka (szczepionka BCG przeciw gruźlicy, wytworzona ze szczepu prątków atakujących bydło). W celu uśmiercania zarazków wykorzystywanych w szczepionkach używa się zazwyczaj wysokiej temperatury, środków chemicznych (fenol, alkohol) lub promieniowania jonizującego. Szczepienia wykonuje jednorazowo lub z powtórzeniem w celu uzyskania większego miana przeciwciał w surowicy (tzw. booster effect - dosł. efekt wzmacniacza).
Typy szczepionek
klasyczne:
żywe o pełnej wirulencji. Jedyna do dziś stosowana (pierwsza w historii) to szczepionka Edwarda Jennera przeciw ospie prawdziwej. Zawiera on wirusa krowianki.
żywe atenuowane - w 1881 wprowadzone przez Ludwika Pasteura, obecnie przykładem są: BCG, szczepionka Sabina, MMR. Ryzyko stanowi możliwość przejścia atenuowanych szczepów w formę w pełni wirulentną.
zabite - wywołują odporność krótkotrwałą, zwykle poprzez odpowiedź humoralną. Przykłady: Szczepionka na krztusiec (Per z Di-Per-Te)
anatoksyny - toksyny pozbawione zjadliwości, lecz o zachowanych właściwościach antygenowych. Przykład: szczepionka przeciw błonicy i tężcowi z Di-Per-Te.
Szczepionki nowej generacji:
żywe atenuowane patogeny zmodyfikowane genetycznie (najczęściej delecja)
podjednostkowe - antygen danego patogenu na większym nośniku. Przykład: antygen Haemophilus influenzae na cząsteczce difosforybozylofosforanu (PRPP)
z czystego DNA "wbijana" w komórki szczepionego - słaba odpowiedź limfocytów TC
w roślinach zakażonych genetycznie modyfikowanymi bakteriami produkującymi antygen patogenu - brak kontroli dawki antygenu, niestabilność bakterii (możliwe mutacje).
Szczepionki poliwalentne
Aktualnie coraz częściej stosuje się szczepionki, które uodparniają przed kilkoma chorobami - są to tzw. szczepionki skojarzeniowe (poliwalentne). Przykładem takiej szczepionki jest Di-Per-Te przeciw błonicy, tężca i krztuśca. Ponadto takie szczepionki dają wyższą odporność niż antygeny podane osobno.
Odporność poszczepienna
Odporność poszczepienna jest odpornością czynną, tzn. po immunizacji antygenem w organizmie biorcy powstają przeciwciała; inaczej, niż w przypadku podania gotowych przeciwciał w postaci surowicy (odporność bierna).
Odporność poszczepienna utrzymuje się od kilku tygodni do kilku lat, w zależności od:
rodzaju szczepionki (atenuowana, żywa, zabita),
ilości przebytych szczepień (rewakcynacja),
stanu ogólnego biorcy w chwili szczepienia (zarobaczenie, infekcje, kondycja), itp.
Drogi podania szczepionek
Większość szczepionek podawana jest w postaci zastrzyku, lecz są także takie, które aplikuje się doustnie (przeciw poliomyelitis). Można szczepić drogą wziewną - rozpylając szczepionkę do nosa (przeciw grypie). Przeciwko ospie prawdziwej szczepiono (do 1980 roku, aktualnie nie są prowadzone powszechne szczepienia) przy pomocy skaryfikatora, czyli przyrządu do zadraśnięcia naskórka (skaryfikacji) lub cienkiej igły, którą uciskano wielokrotnie powierzchnię skóry.
Powikłania szczepionek
Zdarza się, że po zaszczepieniu pojawiają się niepożądane odczyny poszczepienne.
Program obowiązkowych szczepień ochronnych
W Polsce szczepień obowiązkowych dokonuje się do 18. roku życia i u osób szczególnie narażonych (studentów nauk medycznych, pracowników służby zdrowia i weterynaryjnej, przed niektórymi zabiegami medycznymi, przed wyjazdem do niektórych krajów tropikalnych, etc.). Osoba poddawana szczepieniu powinna być zdrowa.
Główny Inspektorat Sanitarny ([1]) ma obowiązek wprowadzania tzw. Programu Szczepień Ochronnych (Program obowiązkowych szczepień ochronnych) na każdy rok. Lista ta zawiera spis szczepień obowiązkowych i zalecanych.
HISTORIA SZCZEPIONEK:
1796 ospa
1882 wścieklizna
1892 cholera
1897 dżuma
1926 krztusiec
1927 gruźlica
1932 żółta febra
1945 grypa
1952 polio
1964 odra
1967 świnka
1970 różyczka
1974 ospa wietrzna
1985 bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
1998 borelioza (później wycofana z powodu objawów ubocznych)
5