NIEMIECKA BALLADA ROMANTYCZNA
Niemiecka Ballada Romantyczna; oprac. Z. Ciechanowska, Wrocław 1963, BN II nr 142.
GENEZA I ZAKRES ANTOLOGII
Koncepcja antologii obejmującej niemiecką balladę romantyczną powstała dzięki inicjatywie Jadwigi Gamskjiej-Łempickiej. Podjęła zamiar przetłumaczenia na polski wszystkich ballad Goethego i zamiar ten wykonała niemal w całości. Wybór utworów do przekładu odpowiadał w znacznej części jej poetyckim zainteresowaniom. Szczególnie pociągała ja ludowa ballada. Prace tłumaczki przerwała jednak jej przedwczesna śmierć.
Tytuł Niemiecka ballada romantyczna pojęty został bardzo szeroko, podobnie jak i sam wybór utworów nazwanych mianem ballady.
Mówiąc „romantyzm niemiecki” nie mamy na myśli tylko tych zjawisk literackich, które określone są nazwą niemieckiej szkoły romantycznej ( okresu objętego działalnością Augusta Wilhelma i Fryderyka Schleglów oraz poezja Ludwika Tiecka, poprzez twórczość Zachariasza Wernera, Novalis'a, Klemensa Brentano i Achima on Arnim, poezję walk wyzwoleńczych 1813 r. aż do działalności poetów szwabskich z Ludwikiem Uhlandem). Romantyzm niemiecki pojmujemy jako ten okres literatury niemieckiej, który stanowi jej rozkwit w ostatniej ćwierci XVIII w . aż do połowy wieku XIX, w szczególności od Herdera do Heinego, łacnie z ruchem „burzy i naporu”, poprzez weimarski klasycyzm, aż do epigonów romantyzmu i poetów rewolucyjnych czasu Wiosny Ludów. Okres, w którym literatura niemiecka nie tylko czerpała z zewnątrz, ale odegrała też role w rozwoju romantyzmu europejskiego.
NAZWA, CHARAKTER I POCZĄTKI BALLADY
Geneza i wizje ballady jako gatunku literackiego są dość powikłane. Nazwa ta pogodzi z późnołacińskiego i włoskiego ballere (tańczyć) i oznaczałaby pieśń taneczną. Stosowana była jednak do różnych odmian poezji. Włoska ballata, prowansalska ballada oznaczał krótką pieśń stroficzną, śpiewaną przez tańczących, rozwinięto później przez trubadurów. W XIV i XV w. ballada oznaczała we Francji specjalny gatunek poezji lirycznej: pieśń złożoną z trzech rymowanych strof 8-12 wierszowych z 4 wierszowym wyśpiewam i refrenem o trzech kunsztownie skombinowanych rymach. Nazwę podobna zastosowano później w Anglii do utworów ludowych o charakterze epickim, często w formie dialogowej i lirycznym nalotem. Utwory tego rodzaju rozpowszechnione w krajach germańskich i skandynawskich, stały się wzorem dla ballad literackich XVIII i XIX w. Podobnego typu utwory powstawałyby krajach romańskich, w szczególności. W Hiszpanii, w XIV i XV w. noszą nazwę romancy. Romanca historyczna, początkowo pieśń popularna na temat świętych lub bohaterów stała się w wiekach XVI-XVII wytwornym gatunkiem literackim. Różne były jej rodzaje: romanca rycerska, mauretańska, liryczna, pasterska, burleska i satyryczna. Na rozwój romantycznej ballady niemieckiej wpłynęła jednak przede wszystkim tradycja krajów germańskich. Trzeba zaznaczyć, że czynione dawnej rozróżnienia pomiędzy balladą , a romancą, pierwszą jakoby bardziej ponura, drugą bardziej optymistyczna nie maja istotnego znaczenia. W terowi literackiej XVIII i początków XIX w. używane były na równi. Goethe pisał : „Ballada ma coś tajemniczego, nie będąc mistyczna (…). Tajemniczość ballady wynika za sposobu jej przedstawienia”. Zwrócił tez uwagę na jeszcze jednej moment charakterystyczny w balladzie „ Refren, nawrót tego samego tonu końcowego, nadaje temu rodzajowi poezji zdecydowanie liryczny charakter”. Definicja Goethego ujmuje kilka bardzo istotnych cech ballady i nadal jest aktualna. Dzisiejsi teoretycy nadal uznają balladę za gatunek synkretyczny. Szwajcarski pedagog Paweł Lang proponował nawet wyróżnienie ballady jako osobnego rodzaju literackiego obok liryki, epiki i dramatu, jako „Balladynę”. H. Benzmann wydawca najobszerniejszej antologii niemieckiej upatruje cechę ballady w bardzo nieokreślonym pojęciu nastroju: „pojęcie <<ballady>> obejmuje pewien kompleks nastrojów, fantastyczno-mistycznych albo heroicznych obrazów i uczuć […] Istota ballady odpowiada bezpośrednio pewnemu nastrojowi, stanowi i skłonności ludzkiej duszy”. I definiuje balladę:„Istotą ballady jest więc nastrój tragiczno-heroiczny albo nastrój tajemniczości. Konkretyzujący się w pewien przebieg akcji […]. Z tego nastrojowego charakteru wynika też jej liryczny i dramatyczny styl”. R. Petschem zalicza natomiast balladę do epiki i zestawia jej cechy z cechami noweli, traktują oba gatunki jako „krótkie formy”. Oznaczają one największy stopień konkretyzacji epickiej. W tych formach epiki mamy di czynienia z kilkoma wyróżniającymi się punktami: zdarzenie ważne wydobyte jest z przebiegu czasowego, wszystko co było przedtem lub potem jest naświetlone z punktu widzenia tego najważniejszego , napięcie promieniuje z głównego momentu na cale tło. Za cechę ballady Petchs uważa też przede wszystkim zaskoczenie. Głównym motywem kształtującym Am być wybuch inności, coś co może wyrwać człowieka z jego warunków historycznych i społecznych np. kontakty ze zmarłymi, z światem bogów i sił przyrody. W wspominanych przykładów widać jaką trudno jest uchwycić istotę ballady Podobnie zawodzą próby klasyfikacji nowoczesnej ballady literackiej. Wobec zacierających się w XIX w. granic gatunkowych oraz wielkiego liczebnego rozrostu i zróżnicowania ballady klasyfikacja tak a jak i próby definicji nie zostały przez nikogo przeprowadzone w sposób zadowalający. Dla przykładu autor podaje klasyfikację Pawła Langa. Odróżnia on dwie główne gałęzie ballady:
1). Balladę tajemniczą
Balladę-legendę
Balladę o zbrodni
Balladę winy i kary
Balladę o zmarłych powracających na ziemię
Balladę o działaniu przeznaczenia
Balladę mityczną
Balladę magiczną
Balladek o upiorach
Balladę okultystyczną
2) balladę heroiczną
Balladę o aktywnym bohaterstwie zewnętrznym (walka z ludźmi, zwierzętami itp.)
Balladę o biernym bohaterstwie zewnętrznym (cierpliwość, wierność, wytrwanie)
Balladę o wewnętrznym bohaterstwie ( przezwyciężanie siebie)
W. Kayser wyróżnia kilka rodzajów ballady; o duchach i upiorach, ballada rycerska, o magii przyrody, ballada idei, liryczna na wzór ludowej, historyczna, podaniowa, wzruszającą, grozy, heroiczna, historyczna ballada przeznaczenia, egzotyczna, polityczna i społeczna. Ten podział jest uwarunkowany rozwojem historycznym ballady i wydaje się bardziej uzasadniony niż sztywny schemat Langa. Ścisła definicja i klasyfikacja ballady nie są możliwe.
III. BALLADA TRADYCYJNA W KRAJACH SKANDYNAWSKICH, W ANGLII I W NIEMCZECH
Ballada tradycyjna (zwana tez niezupełnie słusznie balladą ludową)- poematy narracyjne o charakterze lirycznym, przekazywane droga tradycji ustnej, nie pisane, najczęściej krótkie, odnoszące się do jednego wydarzenia, o budowie stroficznej, rymowane, zaopatrzone w refren lub melodię. To definicja Mossego. Ballady były zawsze przeznaczone do śpiewu, a początkowo i do tańca. Były to ballady ludowe ale nie w takim znaczeniu jak to rozumieli romantycy. Obecnie ballada yuwazan jest za Gizło jednego twórcy. Ludowość nie wiąże się z osobą twórcy, lecz odbiorcy: pieśni przechodzące z ust do ust w ciągu dłuższego czasu, ulega zmianom, powstaje mnóstwo wariantów, nie możliwe jest ustalenie jednego krytycznego tekstu. Inna cechą ballady tradycyjnej jest wędrówka wątków z kraju do kraju. Wymiana tego rodzaju została skonstatowana w obrębie grupy germańskiej miedzy krajami skandynawskimi i Szkocją, miedzy Niemcami a Danią. Cała zaś grupa językowa germańska zapożyczył się we Francji. Czas powstania ballad nie jest ustalony. Na ogół panuje pogląd, ze powstały w XII w., jak świadczyły protesty duchowieństwa przeciw frywolności tej nowej mody i jak świadczą zachowane wyrazy wyszłe już z użycia w tym czasie, gdy zaczęto spisywać ballady, czyli w XV w. Sprawa pochodzenia ballady rajów germańskich jest przedmiotem dyskusji. Zdaniem Mossego formy balladowe rozszerzyły się z Francji. Tematy natomiast były wędrowne i mogły być opracowywane w formie baśni czy podania. Z kolei należy rozpatrywać cechy ballady tradycyjnej, charakterystyczne dla tego rodzaju i naśladowane w balladach literackich: budowa zawsze zwrotkowa, strofy dwu- lub cztero-wersowe, wiersze o czterech akcentach, parzyste. Najbardziej rozpowszechnionym jest typ 4=3=4=3, nazywany w Anglii wierszem balladowym. W najstarszych balladach są dwuwiersze, które maja cztery akcenty. Charakterystyczną cecha jest tez refren. Refren jest ruchomy i zmienny. W tej samej balladzie mogą być różne refreny lub ten sam refren może powtarzać się w różnych balladach. . Są ballady w których refren odgrywa naczelna rol.
Oprócz charakterystycznej wersyfikacji ballada posiada pewne właściwości stylu, którym bardziej jeszcze zawdzięcza swoja odrębność:
Jak w baśniach tak w balladzie wyraźna jest skłonność do stosowania określonych liczb: ta sama czynność odbywa się np. 3 razy, pobyt w krainie zmarłych trwa 7 lat, rycerzy jest 24 lub 33 itp.
-opisy są na ogół krótkie, raczej sugerowane niż wyrażone przy pomocy gotowych formuł
Stale są pełne formuły np. „powiem sama prawdę”
Także epitety są stałe np. złoto zawsze jest czerwone, łąka zielona, miecz dobry, Koń siwy itd.
Podobne sytuacje bywają przedstawione w tych samych słowach i te same słowa padają w podobnych sytuacjach, powstają utarte zwroty
Ballada często stosuje dialog lub powtórzenie przez dwie rozmawiające osoby tych samych słów z wariantami
Zdania są na ogół krótkie i proste, mało albo wcale nie stosuje się inwersji, antytezy są rzadkie, częste są elizje i nagłe urwania zdania
Nie ma przejść miedzy scenami; często nic nie wskazuje na zmianę rozmówcy
Zazwyczaj pierwsza strofa wprowadza słuchacza w sytuację, a każda kolejna prowadzi do rozwiązania
Zastanawiano się czy lakonizm, pomijanie wszelkich przejść prowadzące do niejasności są zamierzone, czy wynikają z charakteru ballady jako poezji przekazywanej ustnie. Koncentracja ta mogła pochodzić z zapominania całych strof, podobnie ja ustny sposób przekazywania ballad mógł doprowadzić do utarcia się pewnych zwrotów. . Im bardziej ballada jest rozśpiewana tym więcej w niej sztywnych formuł, nieraz nie godzących się wcale z treścią ballady np. jak lament pośmiertny mordercy kochanki. Jeśli nawet efekty fragmentaryczności i koncentracji ballad były początkowo przypadkowe, to później stosowano je celowo.
Mimo, że ballada ludowa dzieli \często wątki i motywy z innymi rodzajami twórczości, można wyróżnić niektóre szczególnie częste w balladach krajów skandynawskich, brytyjskich i niemieckich:
Najstarszym elementem są podania o świecie nadnaturalnym, szczególnie w grupie ballad brytyjsko-skandynawskich panuje atmosfera tajemnicy i magii, pełno tu wróżek, elfów, trolli, czarowników i wilkołaków: matka zmartwychwstaje by pomóc dzieciom, syn idzie po rade do grobu matki, młoda kobieta żyje przez 7 lat pod woda z wodnikiem, kości zabitego człowieka śpiewają. To wszystko to tez motywy baśniowe.
Motyw metamorfozy, skandynawskie ballady o przemianach
Motywy z zakresu stosunków miedzy ludźmi np. nieumyślne spowodowanie czyjejś śmierć, pożycie brata z siostrą bez wiedzy o tym, że są rodzeństwem
Ballady niemieckie wykazują zapożyczenia z poematów rycer5skich
-w Dani spotyka się grupę ballad osnutych na podaniach o Teoderyku z Werony
Ponieważ rozwój ballady był współczesny z rozszerzaniem się chrześcijaństwa, brak w nim wątków biblijnych
Ballady czerpały w każdym kraju nie tylko z zasoby bohaterów międzynarodowych, szczególnie opiewano bohaterów legendarnych danego kraju np. w Anglii Robin Hooda, często mowa jest o zdarzeniach prawdziwych, ale zdeformowanych
Dominują jednak w balladach ludowych nieskończone historie miłosne, konflikty rodzinne, opowieści awanturnicze. Miłość najczęściej przedstawiona jest w barwach tragicznych np. temat kochanka otrutego przez rywalkę
Rozwój ballady przebiegał odmiennie w poszczególnych krajach. Najlepsze warunki miła ballada w Danii wobec braku poezji dworskiej. Zaczęto tu zbierać ballady już w wieku XVI. Zachowano przeszło 600 ballad i 3000 wariantów. W Szwecji i Norwegii ballada pojawiła się równie wcześnie, ale je okazy zaczęto zbierać dopiero w XIX w. Najciekawsze są wyspy Owcze, gdzie zachowały się nie tylko stare teksty śpiewane do dziś, ale i obyczaj ballady tańczonej. Największe znaczenie dla ballady literackiej ma bogaty zasób ballad wysp brytyjskich. Normanowie wprowadzili tam taniec i pieśń francuską la carloe.. Data pojawiania się ballad w języku rodzimym nie została ustalona. Ballady nie miały tu charakteru narodowego ajk w Danii. Ograniczone były do pewnych środowisk. Rozpowszechniali je minstrele, później drukowano jako ulotki i sprzedawano po wsiach. Szkocji były lepsze warunki dłuższego się zachowania cech ballady. Angielsko-szkockie ballady zawieraj wiele arcydzieł liryzmu i narracji. W Anglii rozpowszechniony był cykl ballad o Robin Hoodzie. Szkocie ballady opiewają prymitywne zwyczaje i śmiałych wojowników. Bogato reprezentowany jest tu swat fantastyczny. Okres romantyczny wydobył te zabytki, a sławna publikacja Tomasza Percy Religues of Ancien English Poerty (1765)stała się natchnieniem dla poetów całej Europy. Percy zbierał bezkrytycznie wszystko co mu dostarczano, tak ze wśród ballad i pieśni nie jedno było pochodzenia literackiego. Ballada ludowa w Niemczech rozwijała się podobnie jak w innych krajach, choć wykazuje tez pewne odmienne rysy, wspólne z charakterem tradycyjnej ballady holenderskiej i Szwajcarskiej. Ballad tradycyjnych w Niemczech zebrano zaledwie ok. 250. charakter maja bardzo liryczny, osobisty i sentymentalny, mniej narracyjny. . Refrenu prawie się nie spotyka lub jest on zredukowany do formy wykrzykników czy zaśpiewów. W kraju tym ballady były śpiewane lub recytowane przez jedną osobę przed audytorium, które nie brało czynnego udziału w wykonaniu. Wskazywały na to właśnie brak refrenu. . Początki ballady tradycyjnej w Niemczech nie są dokładnie znane. Badacze niemieccy chętnie wyprowadzają blade ludową z pieśni bohaterskiej wczesnego średniowiecza. Rękopisy ballad tradycyjnych tylko w niewielkiej liczbie pochodzą z XIV w w, rozkwit tego gatunku datuje się dopiero na wiek XV. Przypuszczalnie wiele ballad z wieku XV i XVI to utwory znane jedynie w kołach dworskich i szlacheckich, mało rozpowszechnione. Wątki ballad tradycyjnych czerpano wiec może z pieśni bohaterskiej, dalej z twórczości minnsängerów, z podań ludowych i baśni oraz międzynarodowych nowelistycznych wątków, niestety są one oparte o tradycję zdarzeń i osobistości historycznych. Od pieśni historycznych ballady różnią się jednak tym, ze przedstawione w nich wydarzenia trąca swój związek z czasem i miejscem, nasycają się treścią fantastyczną i przybierają znamiona typowości. Typowe motywy ballad niemieckich:
-żegnanie rycerza z damą
-powrót rycerza z wyprawy wojennej i spotkanie z żona
-wyproszenie uwolnienia więźnia
-śmierć kochanka
-wierność i sprzeniewierzenie się miłości
-zbrodnia i zemsta itd.
Ballady, te które przeszły następnie do warstw ludowych rozpowszechniano ustnie, później w postaci druków ulotnych. Zaczęto je zbierać pod impulsem publikacji Percy'ego. Jednym z pierwszych zbieraczy był Goethe, który zanotował kilkanaście ballad ludowych z Alzacji. Wielkim propagatorem zbierania ballad i pieśni był J. G. Herder.
Z DZIEJÓW NIEMIECKIEJ BALLADY LITERACKIEJ
Początki ballady artystycznej.
Literacka ballada niemiecka zawdzięcza swe powstanie różnorodnym impulsom. Rodzime źródła odgrywają tu mniejszą role niż naśladownictwo obcych. W połowie wieku XVIII pojawiła się w Niemczech tzw. Ballada komiczna. Inicjatywa wyszła z Francji, gdzie zwrócono się do dawnych romance, a ożywił je na nowo A. P. de Moncrif. Niesłusznie sądzono , ze zamierzał on je parodiować i uważano że jego naiwność jest sztuczna. Moncrif traktował swe usiłowania poważnie, zajmuje też istotne miejsce w procesie odnowy poezji ludowej w krajach europejskich XVIII w. we Francji pojawiały się różne zbiorki takich poezji. W rękach poetów wykształconych gatunek ten straciła już związek z muzyką, a ballady literackie stały się poezją do czytania, a nie do śpiewu. Taki charakter miała też Marianna J.L. Gleima. Ballada ta powstała w 1765 r. jako przekład romancy Moncrif Stała miłość Aliks i Aleksego. Gilem nie tłumaczył jednak dosłownie, starał się zbliżyć do rodzaju uprawianego przez śpiewaków jarmarcznych. Zlokalizował imiona i nazwiska bohaterów i dodał w celu moralizatorskim końcowe samobójstwo zazdrosnego małżonka. W stylu do poezji jarmarczne zbliżył się tylko nieznacznie. Nie zamierzał naładować wulgarnością śpiewaków, a pewne zwroty ironiczne zdradzają poetę nie z warstw ludowych. Współcześni różnie odnosili się do romanc Gleima. Niektórzy uważali je za parodie, gdyż tego rodzaju twórczość rozkrzewiał siew Niemczech wzorem francuskim ok. 1760 r. Za romance uważali tylko jedną z jej odmian własne romance komiczną. Uprawiali ją czwartorzędni poeci, zależni od płaskich gustów mieszczaństwa. Udana prostota, używanie wyrazów przestarzałych, powiedzeń niby komicznych, unikanie języka drażniącego delikatne ucho- to cechy tego rodzaju twórczości. Do pisarzy tego stylu należał m.in. F. W. Gotter. W tym samym czasie zrodziła się jednak w Niemczech ballada serio. W 1766 Daniel Schiebeler, zwrócił uwagę także na istnienie poważnych romanc., w 1767 wyszły w druku przekłady romanc hiszpańskich. Nie był to jednak zwrot do twórczości ludowej. Zainicjował ten zwrot dopiero wydany w 1765 r. głośny zbiór ballad angielskich i szkockich wydany przez Percy'ego. Dotarł ten zbiór m.in. do Ludwika Hölty'ego, subtelnego liryka, należącego do kręgu młodzieży uwielbiającej antyracjonalistyczną poezję Klopstocka., dążącej do wyrażania subiektywnych nastrojów i uczuć., Na tym gruncie powstały ballady literackie, wzorowane na tradycyjnej twórczości angielskiej tego rodzaju. Hölty naśladuje pełne archaizmy językowe, stara się o prostotę wyrazu. Inne cechy stylu : pararelizmy, powtórzenia tych samych zwrotów dialog, stosuje również, ale w mniejszym stopniu niż jego pierwowzory. Także używana przez niego strofa przypomina strofę pierwowzoru. Chciał ballada Adelstan i Röschen ogłoszona została dopiero w 1774, to czasem powstania wyprzedziła głośną Lenorę. Badacze niemieccy uważają Hölty'ego za twórcę niemieckiej ballady artystycznej. Sam Bürger uznał jego pierwszeństwo. W tym samym rocku co Bürger Lenorę (1773) napisał Hölty druga balladę Pt. Zakonnica, w której nieprawdopodobieństwa i jaskrawe efekty grozy sprawiają na dzisiejszych czytelnikach wrażeni komiczne. Z kół Związku Gaju w Getyndze wyszedł inny typ ballady. Jest to ballada, której tłem są czasu feudalizmu, ballada rycerska, sławiąca bohaterstwo w walce z wrogiem. Z czasem wyrodziła się w związku z wstecznym nurtem romantyzmu niemieckiego. Zjawiskiem przełomowym nie były jednak ballady Hölty'ego czy Stolbergów. Europejska sławę zdobyła dopiero Lenora Bürgera, tłumaczona i naśladowana w innych literaturach. Lenora miał powstać pod wpływem usłyszanego przez poetę refrenu pieśni ludowej. Nowsze badania nie wykryły jednak istnienia pieśni ludowej o tej treści. Ballada ta powodzenie swe zawdzięcza znacznemu dynamizmowi akcji i języka, zastosowaniu uderzających efektów stylowych, jak onomatopeje, pararelizmy. Autor umaił tez potęgować nastrój grozy. W wyobraźnię czytelników Lenory wpijał się przede wszystkim obraz niesamowitego pędu upiornego rumaka i budzący grozę sztafaż w nastrojowym nocnym oświetlenie- i to było najczęściej naśladowane. Inne ballady Bürgera majce wyraźną tendencję społeczna np. Pieśń o dzielnym człowieku, ma ostrze skierowane przeciwko przedstawicielom systemu feudalnego i ich moralności. . Są Ne słabsze artystycznie: rozwlekłe, wyrażające morał zbyt wyraźnie.
Wpływ ballady ludowej na twórczość artystyczną. Naprawdę do ballady ludowej nawiązał współcześnie Bürger, coc ni należący do grona poetów w Getyndze. Uczyniło to inne środowisko „burzy i naporu”. Duszą i przywódca tego ruchu był młody Goethe. Inicjatorem jednak i mistrzem Goethego był Jan Gotfryd Herder. Z inicjatywy Herdera stał się Goethe pierwszym zbieraczem pieśni ludowych w Niemczech. Wszystkie pieśni ludowe spisane przez Goethego, co charakterystyczne, mają charakter tradycyjnych ballad. Są wśród nich np. Pieśń o hrabim Fryderyku, Pieśń o panu von Falkenstein, Pieśń o panu i dziewczynie. Herder włożył najbardziej może charakterystyczne już do pierwotnego manuskryptu swych Pieśni ludowych, przygotowanego do druku w 1773 r. W tym samym roku napisał Goethe wiersz Pt. Fiołek w latach następnych Król w Tiule i Niewierny chłopiec. Wszystkie te utwory zaliczył w swoich pisach do ballad. Cechuje te ballady dążenie do oddania stylu pieśni ludowej. Usiłowali uczynić to i poprzednicy: Gilem, Hölty, Bürger. Ale to Goethe naprawdę był zżyty ze stylem prawdziwej, autentycznej pieśni ludowej. Nowy kierunek zapoczątkował jednak Goethe w sposób świetny w kilku innych balladach cieszących się stale zasłużoną sławą. Najdawniejsza z nich Król w Tiule znajdowała się już w najstarszej części Fausta jako pieśń ludowa śpiewana przez Małgosię i powstała w tym okresie, kiedy u Goethego żywe było jeszcze wspomnienie folklorystycznych wędrówek. Kayser, historyk ballady niemieckiej scharakteryzował te cechy ballady Goethego które dzieli ona z ballada ludową. W tym celu zestawił ja z ballada o zazdrosnym kochanku, jedna z tych które Goethe zanotował z tradycji ludowej. Treść ballady ludowej: pewien chłopiec przychodzi do swej kochanki i zabija ją, jak się wydaje bez powodu. Dopiero strofa końcowa zawiera aluzje pozwalającą się domyślić przebiegu zdarzeń: „płyń, płyń, złoty pierścioneczku,/ Do głębokiego morza!/ Umarła mi kochaneczka,/ Nie mam kochanki.”. Słowa te w ustach mordercy brzmią nieprawdopodobnie, tym bardziej że dziewczyna nie umarła ale została zamordowana. Zdaniem Kaysera ta sprzeczno istnieje tylko dla nowoczesnego czytelnika, który stale mysi o jedności akcji i przyjmuje z góry, że mowa jest o określonych i zdecydowanych indywiduach. Natomiast w pieśni mamy w tym miejscu skargę niejako usamodzielnioną, nie związaną z sytuacją i osobistością. Bo pieśń. Ludowa nie zna ściśle określonych indywidualności. Natomiast ta pieśń o zazdrosnym kochanku posiada inny środek, który powoduje że całość jest zwarta i mieści w sobie nawet ową samoistną skargę kochanka. Tym środkiem jest symboliczny przedmiot. Złoty pierścionek jest zarazem przedmiotem i równocześnie oznacza związek i jedność wewnętrzną utworu. Tego rodzaju przedmioty symboliczne pojawiały się niekiedy w balladzie ludowej. Otóż podobne rysy znamionują balladę własna Goethego Król w Thule, która wyrosła, z jego usiłowań oddania ballady ludowej. Zewnętrznie już Król w Thule wyróżnia się swoją krótkością, co jest cechą ballady ludowej. Poeta nie przedstawia tu bowiem jakiegoś zdarzenia w sposób epicki ,ale maluje tylko daną sytuację. Słuchacz albo czytelnik musi z nielicznych wzmianek uzupełnić sobie cała historie miłości starego króla. Puchar oznacza nie tylko cenny dar, ale jest symbolem wierności. inna cecha, która łączy balladę z ballada ludowa jest to ze poeta nie występuje zupełnie jako narrator, Z analizy ballady Goethego wynika dalej, że różni się ona od ballady ludowej brakiem zużytkowania sztywnych formuł, jak i tym, ze jest bardziej zwarta niż tamta. Silny związek z ballada ludową wyraża się w balladzie Goethego w naśladowaniu pewnych właściwości stylowych, jak np. „Był raz król…”, co odpowiada często spotykanemu rozpoczynaniu opowiadania ludowego i ludowej ballady. Dalej zapożyczył poeta z ballady i pieśni ludowej czasowniki złożone wyrazem „tun” (czynić), który pełni tu funkcje słowa posiłkowego, dalej elizję, składnie opartą na szeregowaniu zdań współrzędnych, oraz powtórzenia w bliskim sąsiedztwie tych samych wyrazów. Goethe dążył do stworzenia ballady wzorowanej na ludowej utworzył nowy typ ballady artystycznej, która Kayser nazwał liryczną balladą ludową”. Inne ballady Goethego powstałe w tym samym czasie nie realizują w pełni postulatu ludowości. Np. Fiołek zanadto zbliża się do sentymentalizmu. Udana próba Goethego naśladowania w sposób twórczy ballady tradycyjnej i współczesnej mu ludowej nie znalazła w najbliższych latach naśladowców. Niektórzy poeci brali na warsztat tematykę ballad ludowych, ale ograniczali przedstawiany świat do świta grafów i rycerzy, a fakturę stosowali raczej epicką. Słownictwo zaś i efekty stylowe czerpali z zakorzenionej już ballady grozy. Goethe tymczasem stal się twórca nowych typów ballady. Odosobnione w jego twórczości jest zjawisko ballady społecznej np. Przed sądem. Zdumiewającym osiągnięciem poety jest natomiast stworzenie zupełnie nowego typu ballady, które przypada na początkowe lata jego pobytu w Weimarze. Wraz ze wzrastającymi u poety zainteresowaniami zjawiskami przyrody pojawiło się u niego nowa twórczość: ballada o magii przyrody np. rybak, Król Elfów. Obie ballady wizją się w nieokreślonym czasie i środowisku. Także i nazwanie postaci ludzkich Jeduta nader nieokreślone „ pewien ojciec”. Postaci nie mają żadnych rysów indywidualnych , sa biernie poddani siłom przyrody, które w obydwu balladach niejako koncentrują się w fantastyczne postaci. Nawet śmierć rybaka i śmierć chłopca nie wywołuje wyraz żalu, przedstawiona jest lakonicznie. Poeta traktuje ja jak inne zjawiska przyrody. W balladach tych przedstawione jest bowiem przede wszystkim działanie sił przyrody i zależność od nich człowieka. Człowiek nie jest centralnym punktem porządku wszechświata, nie jest podmiotem działającym, ale przedmiotem podlegającym działaniu sił innych pozaludzkich. Te siły przyrody, w których działanie uwikłany jest człowiek, są nieobliczalne i tajemnicze - zwyciężają słabe indywiduum ludzkie. . Te nowe ballady Goethego przedstawiają wiec inny pogląd na świat niż ballady Burgera. Słychać w nich echo nauk Herdera o człowieku pierwotnym, korzącym się z trwogą wobec niezrozumiałych dlań zjawisk przyrody. . Ten nowy rodzaj ballady próbowano rozmaicie nazywac : „mysteriöse Ballade”, „numinose Ballade”, „ballady losu”. Goethe dla swoje postawy znajdował dawne wzorce literackie w ludowych podaniach i balladach, Ew których dochodzi do głosu uczucie niemocy człowieka wobec sił przyrody uosobionych w postaci duchów elementarnych. W balladach Król elfów i Rybak epiczna relacja ogranicza się tylko do pierwszej i ostatniej strofy, pozostałe zwrotki wypełnia w Rybaku śpi Rusałki, w Królu Elfów rozmowa chłopca, jego ojca i króla duchów, o nader umiejętnie stopniowanym nastroju. Obie ballady odznaczają się duża wyrazistością zarówno wizualną, jak zwłaszcza akustyczną. Dobór wyrazów bogatych w tony i szmery naśladowcze charakteryzuje zwłaszcza Króla Elfów. Mają one zarazem funkcję muzyczna i symboliczną. Podobnie i rytmika symbolizuje pewne czynności np.,. rytm pędzącego konia i ma na celu wywołanie pewnych nastrojów. Wiele z tych właściwości niestety ginie w p[przekładach. Niezwykle kunsztowna budową odznacza się Róża polna. Łączy się z balladami Rybak i Król elfów tym, ze też przeznaczona jest do śpiewu. Ten charakter odczuli kompozytorzy, którzy szybko wzięli się do przetwarzania słów w tony. Popularna zwłaszcza stała się kompozycja F. Schuberta do Króla elfów z porywającym akompaniamentem. Ballada idei. Napisana w 1783 r. ballada Pieśniarz, której akcja rozgrywa się na tle dworu feudalnego władcy, stanowi dzięki pewnym elementom epickim przejście do innego typu ballad, w których na plan pierwszy wysuwa się nie nastrój, ale symboliczne, czy nawet alegoryczne przedstawienie jakieś idei. Ten typ ballady amonuje w twórczości Schillera i analogiczne ballady Goethego powstały w roku najbardziej zaawansowanej współpracy obu poetów, w tzw. „roku ballad” 1797. Zgodnie ze zmienionym ogólnym charakterem twórczości Goethego nie ma już w tych balladach magii przyrody. Nie ma też nastrojów ciemności i grozy. Pozostał jednak element magiczny i tym głownie różnią się te ballady od ballad Schillera. Jest w nich także element tajemnicy, splot świata widzialnego z niewidzialnym./ Bohaterowi tytułowi ballad Poszukiwacz skarbów i Uczeń czarnoksiężnika wykonują czynności magiczne, choć poeta traktuje je żartobliwie. Jednak te magiczne motywy i tradycyjne spożytkowanie przesądów ludowych ni9e wyczerpują zawartości tych ballad Goethego z 1797 r. Poszukiwacz skarbów i Uczeń Czarnoksiężnika różnią się od innych już w samej strukturze. Obydwie są opowiadaniami wygłoszonymi w pierwszej osobie przez postać zastępującą narratora. Na końcu dopiero zjawia się druga postać, w pierwszym wypadku fantastyczna, w drugim realna; postaci te zabierają głos całkiem krótko, po to tylko by naprowadzić tytułowego bohatera na główną drogę. W tym celu wygłaszają sentencje mające ogólniejsze znaczenie. Sentencje te istotnie- oderwane od tekstów o charakterze epickiego monologu- stały się obiegowymi powiedzeniami. Cały przebieg magicznych i czarodziejskich czynności i słów jest nastawiony niejako na te dwie końcowe sentencje. Dzięki takiej tendencji ballady te mocno zbliżają się do poematów dydaktycznych. Zapowiedzią dalszej twórczości Goethego jest nastawienie humorystyczne poety, nadająca Uczniowi czarnoksiężnika żywic i porywające tempo. Pogodny ton ujawnia się nie tylko dzięki temu, że rozwiązanie jest pomyślne; humor poety objawia się głównie przez to, ze opowieść o przygodzie włożona jest w usta ludzi naiwnie prostodusznych. Dzięki zaś przedstawieniu wypadków jako dziejących się współcześnie, niejako na oczach widza ballada o Uczniu czarnoksiężnika ma wybitny charakter dramatyczny. Epicki element przeważa natomiast w balladzie \Bóg i bajadera. Przyczynia się do tego epickiego charakteru zupełny niemal brak dialogu. Jest natomiast wymowa gestu, towarzyszącego skąpym i nielicznym wypowiedzią ustnym. Jeszcze bardziej epicki charakter ma narzeczona z Koryntu. Nie brak w tych balladach również elementu magicznego. Odgrywa on jednak całkiem inna role. W balladach z 1797r. szczególnie, tych o bogu i bajaderce, człowiek ma do czynienia z siła twórcza, nadludzką, która interweniuje w życie określonego człowieka. W Narzeczonej z Koryntu Goethe chciał w obrazie konfliktu między młodym Ateńczykiem, a rodzina jego Narzeczonej w Koryncie dać symboliczny obraz starcia się dwóch kultur: uchodzącej kultury antycznej i rodzącego się świata chrześcijańskiego średniowiecza. Wątła fabuła, oparta na motywie upiora, nie wystarczał dla tego rodzaju koncepcji, której odpowiadała lepiej forma dramatyczna. Omówione ballady Goethego przedstawiają zupełnie inny typ niż jego wcześniejsze utwory tego gatunku i odbiegają daleko od twórczości ludowej. Szczególnie Bóg i bajadera oraz Uczeń czarnoksiężnika pisane są z wyraźnym zamiarem artystycznym. Skomplikowany system stroficzny, rytmika mająca zadanie symbolizowania zawartości myślowej, efekty akustyczne - wszystko to nosi znamiona przynależności do wysokiej sztuki. Nazwano ten typ ballady „ballada idei”, a za najbardziej znamienne jego wzory uznano ballady Schillera. Różnią się one jednak od ballad ideowych Goethego punktem wyjścia. Dla Goethego punktem wyjścia jest tworzywo, które kształtuje on w dzieło sztuki. To właśnie dzieło sztuki jest dla niego najważniejsze, a idea wyjawia się niejako sama w toku akcji. Dla Schillera przeciwnie, nie przedmiot i jego ukształtowanie, ale idea stanowi punkt wyjścia. Dzieło sztuki ma być niejako ilustracja tej idei. W roku balladowym 1797 powstały następujące ballady Schillera: Pierścień Polikratesa, Rękawiczka, Rycerz Togenburg, Nurek, Żurawie Ibikosa, Droga do kuźni i wszystkie zostały wydrukowane w Almanachu Muz na rok 1798. to wydawnictwo w większej części było zapełnione przez niego i Goethego. Obaj poeci stworzyli swe ballady w rekordowym tempie potrzebując materiałów do nowego rocznika. Dom tego samego typu ballad idei należą dalsze utwory Schillera: Walka ze smokiem , Rękojmia, Hero, Leander, Kasandra, Obchód zwycięstwa i Hrabia Habsburg. Ballady Schillera zapoczątkowały nowy typ ballady, także dzięki temu, ze wprowadziły nowy typ ludzki: człowieka walczącego, bohatera. Dlatego do ballad Schillera zaliczamy też wczesny jego utwór, stanowiący wkładkę do tragedii „Zbójcy” tj, Pożegnanie Hektora. Ten dialog jest wyrazem wysokiej woli etycznie człowieka rozróżniającego hierarchę uczuć i obowiązków. Jest nijako modelem patriotyzmu poświęcającego szczęście własnej rodziny dla obrony szczęścia całej społeczności. Inny typ heroizmu przedstawiają ballady z lat 1797 i 1798. w balladach tego okresu panuje, jak w balladach Goethego wyraźnie zarysowany porządek świata, lecz pogląd idealistyczny dominuje w nich, jeżeli nie wyrażony słowami, to zdecydowanie kierujący przedstawieniem przebiegu zdarzeń. Brak u Schillera rysów mitycznych i magicznych. Człowiek stanowi punkt najważniejszy. Nie daje się on znęcić lub zastraszyć siłom przeciwnym, utajonym w przyrodzie groźnej i pociągającej. Los jako nieodwracalna a konieczność i wola człowieka stają oko w oko. Zewnętrznie człowiek nie uchylić nieubłaganego ;losu, ale jego wolna duchowa istota może wznieść się ponad swą dolę. To właśnie stanowi właściwa treść ballad Schillera: człowiek jako istota wolna duchowo i naprzeciw niego potęga losu. Dawniejsze interpretacje widziały w problematyce ballad Schillera tylko odbicie jego filozoficznych poglądów. Dziś wysuwany jest moment inny: rewolucyjny, a w każdym razie wolnościowy sens wydarzeń przedstawionych w jego balladach Natomiast przy interpretacji dwóch innych grup ballad Schillera nie nasuwają się takie rozbieżności. Mówiąc o balladzie Żurawie Ibikosa można się zgodzić z teza , ze Schiller istotnie głosi tu pogląd: „Fatum jest w służbie etycznego porządku świata”. Jest to artystycznie może najlepsza ballada Schillera. Inicjatywę i pomoc do napisania tego utworu dął mu Goethe. Ciąg żurawi miał być zjawiskiem naturalnym i dlatego Schiller dodał, ze towarzyszyły one Ibikosowi podczas całej wędrówki. Sam zaś umiejętnie związał ten ciąg żurawi z okrzykiem, który zdradził mordercę wprowadzając groźny chór eumenid, będący właściwym impulsem do zdradzenia się zabójców poety greckiego. Epicki, a zarazem plastyczny, barwny i ożywiony obraz przygotowań do igrzysk, skontrastowany z pełnym grozy opisem kroczących eumenidu, nagłe zakończenie, a właściwie urwanie opowieści, nie zostawiające jednak wątpliwości jakie będzie rozwiązanie- to wszystko świadczy o wielkiej umiejętności kształtowania efektów artystycznych i zdradza lwi pazur mistrza dramaturgii. Artystycznie stoją na niższym poziomie dwie ballady, w których Schiller starał się unaocznić następstwa dobrych czynów. Obie rozgrywają się w czasach średniowiecza. Te ballady to Droga dfo kuźnic i Hrabia Habsburg. W drugiej grupie ballad Schiller kładzie nacisk nie na działanie losu, ale na energie ludzkiej woli w walce z losem. Najbardziej obrazowo i dobitnie przedstawił to w balladzie Rękojmia. Etycznej woli Damona przeciwstawiają się ślepe siły przyrody. Zwycięża on wszystkie zewnętrzne przeszkody, zwalcza zbrodniczość ludzką pospolitych złoczyńców. Ale złoczyńca na tronie jeszcze działa. Damon zdążający z największym wysiłkiem woli, by uratować przyjaciela, dowiaduje się u wstępu do miasta, że już za późno. Jest to najwyższa próba. Damon jednak nie zawraca z drogi. Schillerowi nie służą wiec o przedstawianie zewnętrznego sukcesu, zwalczenia zewnętrznych przeszkód, ale o wolność duchową. Damon chce pozostać wierny sobie i decyduje się zginąć wraz z przyjacielem. Ta postawa niedoszłego królobójcy, jak i nagła skrucha tyrana, który zwyciężony szlachetnością przyjaciół pragnie „być trzecim w ich związku”, wykazują cała abstrakcyjność Schillerowskiej muzy. Dobrze, że poeta oszczędził nam informacji, jak ci greccy rewolucjoniści przyjęli niespodziewana propozycję przeciwnika. Ilustracją tez etycznych Schillera jest tez Walka ze smokiem. Bohater z jednej strony odnosi zwycięstwo w walce z okrutna bestią, z drugiej odnosi zwycięstwo w walce nierówno trudniejszej z własna ambicją i chęcią sławy rycerskiej. Popisem odwagi, jednak dla zaspokojenia ambicji tylko jest natomiast gest rycerza podnoszącego rękawiczkę spośród dzikich bestii w Rękawiczce. Tu poza wirtuozerią w opisie sceny i urozmaicona rytmiką nie wyszedł Schiller wiele poza anegdotę opisaną znanym mu źródle francuskim, a nawet stamtąd zaczerpnął zgoła nierycerski gest rzucenia rękawiczki w twarz damie. Schiller jednak zaostrzył napięcie konfliktu. Miała być ta ballada napiętnowaniem zepsucia dworów panujących i podkreśleniem ich bezmyślnego okrucieństwa. Twórczość balladowa Goethego i Schillera w roku 1797 i latach sąsiednich oznacza, nowy etap w rozwoju ballady. z/nikł w nich na ogół duch ballady magicznej i nieokreślone, mgliste nastroje. Świat tych ballad rysuje się w wyraźnych, jasnych liniach, w plastycznych kształtach. Także i krąg idei jaka reprezentują został wyraźnie określony. Powstał nowy typ ballady - ballada idei. Idea ta jaśniej i dokładniej bywa wypracowania w balladach Schiller tworząc ballady sięgał do historii, gzie znajdował konkretne fakty i zdarzenia, napotyka konkretne osobistości. Fakty te i ludzi przetwarzał dostosowując do rzeczywistości. Podczas gdy Goethe tworzył postaci swych ballad z fantazji. Są więc bogatsze, plastyczniejsze niż stylizowane postaci Schillera, którym brak pełni barw. Tego rodzaju postaci nie znała dotychczasowa ballada; wysterowani w niej ludzie namiętni, nieopanowani, kochankowie lub zbrodniarze, a nie idealni bohaterowie jak u Schillera, w którego twórczości postawa bohaterska jest czymś szczególnie znamiennym. W balladach Schillera nie tylko postaci uległy stylizacji, ale również to co ej otacza i cały przebieg zdarzeń. Poeta nie liczy się z prawdopodobieństwem, ani w zakresie jaki, ani czasu. Goethe , który był realista zarzuciła Schillerowi, że szalona powódź, a zaraz petem upał jakoś nie godzą się w czai ( Rękojmia). W balladach Schillera zawsze są widzowie. Jego bohaterowie etyki zawsze znajdą się, zwłaszcza w efektownych i wspaniałych zakończeniach ballad, wobec podziwiającego ich tłumu. Można powiedzieć ogólnie, ze o ile w balladach Goethego pełno niedomówień, nieuchwytnych przejść, wyraża się liryk i mistrz nastroju tajemnicy, o tyle ballady Schillera są dziełem urodzonego mistrza sceny. Stad ich większa przystępność, a co za tym idzie popularność. Toteż Schiller znalazł naśladowców: A. W. Schlegla, K. Brachman, A. F. K. Streckfussa. Późne ballady Goethego. Po roku 1797 Goethe nie zaprzestał pisania ballad. Robert Petach, mówiąc o balladach Goethego, ogólnie stwierdza, że twórczość jego w tym, zakresie stanowi przeciwny biegun twórczości Schillera. Kontynuuje ona raczej linię zapoczątkowana przez Burgera, gdy nawiązuje do demonicznych sił w przyrodzie, ale dostrzega je także w duszy ludzkiej. mówi o sferze dziecinno-naiwnej w balladach Goethego. Do owej sfery należy Pieśń weselna, a także inna baśniowo-podaniowa ballada o Szczurołapie. Temat wyrosły z podań średniowiecza, przekształcony w powiastkę do straszenia niegrzecznych dzieci, urasta pod piórem Goethego do przejmującej nastrojem ballady. Jednostajny rytm piosenki szczurołapa, towarzyszący jego krokom, sprawia niesamowite wrażenie, budzi lęk nieokreślony, nie tylko w duszyczkach dzieci. Sfera małych demonków, tematyka grozy pozornej, rozwiewającej się w żartobliwym ,a przy tym pedagogicznym zakończeniu pociągnęły Goethego pociągnęły Goethego znów po dziesiątku lat, w r. 1813 w którym powstały ballady: Wierny Eckert, Taniec umarłych i Dzwon wędrowny. Impuls z zewnątrz spowodował powstanie ballady Joanna Sebus. Goethe chciał tu napisać utwór ludowy, jakby epiczny śpiew ku czci bohaterki. Dlatego zapewne dął mu nazwę kantaty i każdą strofę, przedstawiającą kolejny bieg wydarzeń w dramatycznym napięciu, gdzie słyszymy w spiesznych słowach wypowiadane ostrzeżenia pod adresem Joanny, jak odpowiedzi okrzyki trwogi widzów- zamknął niby refrenowym przyśpiewem. Refren ten, powtarzający się z pewna odmiana w każdej strofie, maluje sytuację powodziową, potęgując coraz bardziej napięcie Az do dostatecznej katastrofy. Wznosząca się linia napięcia dramatycznego urywa się nagle w momencie katastrofy, a ostatnia zwrotka wprowadza odprężenie przedstawiając już z obiektywnym spokojem sytuację po ustąpieniu powodzi. Ostatnie wiersze, wyzywające do wiecznej pamięci o bohaterce maja charakter końcowego zwrotu do słuchaczy, jakby wypowiedzianego przez ludowego rapsoda. Dal tu poeta opowieść pełna prostoty i siły, wyróżniającą się realizmem, podobna do ludowych pieśni o aktualnych i niezwykłych wydarzeniach. Pieśni takie różnią się od właściwej ballady ludowej tym, ze temat stanowi wydarzenie konkretne, ściśle umiejscowione w terenie i w czasie. Różnią się tez realizmem i prawie zupełnym brakiem konwencji w obrazowaniu i języku. Ostatnim, najbardziej może orgynalnym i głęboko symbolicznym utworem o charakterze balladowym jest trylogia Pt. Parias. Cechuje ja głęboką powaga Epiczna opowieść nabiera ;lirycznego charakteru przez silne napięcie uczuciowe, a motyw niezawinionej winy i akry nadaje jej charakter dramatyczny jak antycznej tragedii. Sceneria indyjska, przebieg wydarzeń, jakby zapożyczony z legendy, ale samoistnie przetworzony w duchu raczej kultury europejskiej O ile. w latach młodości i wieku dojrzałego Goethe przykład nowej drogi twórczej coraz to inicjował nowe kierunki literatury niemieckiej, to jego twórczość balladowa ostatniej doby życia nie znalazła naśladowców. Ballada okresu romantyzmu. W dobie rozkwitu niemieckiego romantyzmu twórczość balladowa poszła inną drogą. Nawiązywał raczej do ballad Goethego z wczesnego okresu jego życia, które ściśle wiązały się z poezja ludową i do tych - późniejszych- w których dominowała magia przyrody. Nieliczne stosunkowo utwory były wzorowane na balladach Schillera. Na pogól jednak wyodrębnienie wśród twórczości romantyków właściwych ballad nie jest proste. Podobnie jak cechuje ich ucieczka prze motywem”, tak i w samym założeniu teorii romantycznej jednym z najbardziej znamiennych momentów jest brak rozgraniczenia gatunków. PO roku 1800 rozpoczną się w przeciwieństwie do twórczości balladowej Goethego i Schillera w klasycznej ich epoce skierowanej głównie ku balladzie idei- duża rozmaitość form w tej dziedzinie. Obok ballad we właściwym znaczeniu pojawia isę dużo utworów o charakterze raczej pieśni owianych atmosferą balladowa albo zbliżona do romanc, a ścisłe rozgraniczenia nie są możliwe. Bardzo silny jest znów wpływ pieśni ludowej. Duże znaczenie ma wydany w pierwszych latach XIX w. zbiór pieśni ludowych pt. Czarodziejski róg chłopca. Wydawcami byli Achim von Arnim i Klemens Brentano. Obaj wydawcy gromadzili bez różnicy pieśni, ballady, pieśni historyczne, legendy, gadki. Ich celem było spopularyzowanie pieśni ludowej, pobudzenie i ożywienie literatury. Wartość tej antologii była w rozwoju niemieckiej ballady znaczna, choć nie przełomowa. Przyczyniła się do przetworzenia istniejących już odmian gatunku w duchu ludowym. Bogactwo rodzajów ballady i romancy w okresie romantyzmu nie sposób usestymatyzowac. Z początku przeważa element liryczny, wśród motywów nastrojowy temat, w języku i wersyfikacji przeważają efekty dźwiękowo-muzyczne. Widać to u Tiecka, Brendana i Eichendorffa. Temu lirycznemu nastawieniu odpowiada stosunek człowieka do świata: człowiek wystawiony jest na działanie tajemniczych, nieznanych sił. Cala akcja staje się bardziej nieokreślona, postaci bardziej rozwiewne i nieuchwytne, nastrój bardziej tajemniczy. . Dawna ballada upiorna traci swą grozę i jaskrawe elementy. Ludzie występujący w balladach ą to organizacje subtelniejsze, podatniejsze na działanie lekkich, nieuchwytnych impulsów, bladych barw i cichych tonów. W jeżyku ballady te przystosowują się niekiedy do sposobu mówienia ludowego. W całej fakturze są bardziej szkicowe, krótsze, pozostawiają wiele niedomówień. Najbardziej reprezentatywnym okazem tych ballad jest utwór Brentana Na Renie. Mistrzem w wyzyskiwaniem nastrojów leśnej głuszy jest Józef Eichendorff. Mitologizował on przyrodę. Wprowadzała postaci fantastyczne- czarodziejskie istoty niczym w baśni ludowe, wabiące ludzi bezwolnych i niedookreślonych jak one. Nie są to ludzie o konkretnym zawodzie jak /Rybak Goethego. Nie są niczym zajęci, są ofiarami, co biernie i bezwolnie ulegają czarowi. W świat tego rodzaju ballad nie wkracza brutalnie śmierć. Ludzie nie umierają, ale ulegają zaczarowaniu, wszystkie bowiem ballady Eichendorffa kończą się w sposób nieokreślony, pozostawiaj los bohatera niewiadomym. Ale i wczesnej romantycy tworzyli mity i mityczne opowieści. Do najgłośniejszych należy postać Lorelei, stworzona przez Klemensa Brentana w balladzie rycerskiej pod tym samym tytułem. Stała się ona popularna i często wprowadzana do poezji, tak ze później uważano tę postać za istotnie należącą do podania, a zapominano iż jest ona wytworem fantazji romantycznego poety. Ballady związane z tematem śmierci i powrotu duchów zmarłych na świat maj w okresie romantyzmu tez odmienny charakter. Ballada Eichendorffa Zginęła narzeczona w przeciwieństwie do dawnych ballad nie ma nic z grozy: zbrodniarka łagodnie zapada się w ziemie, a w miejscu tym rozlega się później cichy śpiew. Podobnie jest w innych balladach tego typu. Wszystkie te nastrojowe ballady romantyków ukazują niepewność ludzkiego bytu, otaczającą go tajemniczość, a zarazem urzekający czar wszystkiego, co niepewne i tajemnicze. Równolegle z ballada mityczną, magiczną i operującą zjawami kwitnie w okresie romantyzmu niemieckiego ballada liryczna, naśladującą pieśń ludową, a wywodzącą się od Króla w Thule Goethego. Na ogół brak w tych balladach dłuższej relacji epicznej, skoncentrowane są jedynie na sytuacji z której czytelnik może odtworzyć sobie ciąg wydarzeń. Często mają charakter pieśniowy. Niektórzy romantycy nawiązywali bezpośrednio do ballady ludowej,. Brentana w swej młodzieńczej powieści Godwi wprowadził balladę Babka trucicielka, nawiązującą nader szczęśliwie do analogicznej ballady ludowej. Ma ona formę dialog, wypowiedzi są pełne prostoty, a odkrycie tajemnej zbrodni następuje dopiero na końcu. Nader wzruszające zakończenie i nacisk położony na momenty osobiste czynią tę balladę typowym przykładem przejścia od romantyzmu do epoki zwanej chętnie epoką biedermeier. W zakresie formalnym wprowadzono w romantyzmie niemieckim romance hiszpańska i często łączono te romance w dłuższe cykle, tworząc formy mieszane liryczno-epiczne np. Brentana Romance o różańcu. Kilka świetnych przykładów romac dał Heine, a w cyklu romanc komicznego eposu Atta Troll doprowadzi do grobu zarówno romantyzm jak i cykliczną romancę. W drugiej fazie romantyzmu rozwinął się szczególnie rodzaj ballady nawiązujący do twórczości Stolbergów, a wywodzący się z ballad szkocko- angielskich, opiewających pograniczne walki. W przeciwieństwie do subiektywnego charakteru ballad nastrojowych zaznacza się teraz dążenie do obiektywizmu: wyraźniej zarysowane kontury osób i wydarzeń., w zakresie motywów zwrot do tematyki mitycznej i historycznej i politycznej, a później społecznej. Wiąże się to z ogólną tendencją do przezwyciężania romantyzmu. Z drugiej strony dochodzą do głosu wsteczne kierunki romantyzmu filozoficznego i historycznego. Poeci gloryfikują z satysfakcją przeszłość germańska i feudalizm średniowieczny. Twórczość ta rozwija się wtedy gdy patriotyzm zaczyna przybierać cechy szowinistyczne. Za najwybitniejszego twórcę ballad w tym zakresie uważa się Ludwika Uhlanda. W Jergo twórczości balladowej historycy literatury odróżniają kilka etapów. Z początku gloryfikował germańska przeszłość, później zainspirował się wczesnym średniowieczem, kolejno staje się piewca historii swojej ojczyny Wirtembergii, po długiej, trwającej 13 lat przerwie wraca do twórczości balladowej, ballady tego okresu poza pierwszoplanową akcja maja także symboliczne znaczenie: brązują jakąś myśl ogólniejszą, łączą z przemyślana budową wszystkie trzy elementy ballady ,ale brak im tego nastroju tajemniczości, jaki cechuje balladę romantyczna., Zbliżone typem do ballady idei Schillera nie dorównują jej patosem i szerokością historycznego spojrzenia. Ballady Uhlanda są popularnym wydźwiękiem i popularnie pisane miały duże powodzenie i wywoływały mnóstwo naśladownictw. Szczególnie wiele napisano ballad historycznych, związanych z podaniami o znanych władcach niemieckich. Charakterystyczny był tez kult regionalnych podań oraz legend lokalnych, osnutych wokół określonych miejsc lub zabytków przeszłości. Niezależnie od ballady historycznej i podaniowej oraz od ballad o tonie wolnościowym kwitnie nadal ballada magiczna, ale w okresie przejścia od romantyzmu do epoki biedermeier traci swoja tajemniczość. Zanika w niej poczucie obcości i niebezpieczeństwa grożącego człowiekowi od nieznanych sił. różne fantastyczne istoty nie są już symbolem tych sił. Powstaje w tym czasie nowy rodzaj ballady: ballada społeczna. Za jej twórcę w Niemczech uważa się Adelbert'a Chamisko. Ballady jego stanowią pewien odłam ballady wzruszającej, popularnej w tej epoce. Bohaterami jej są ludzie nieszczęśliwi, cierpiący. Wywoływała ta ballada nie napięcie, ale współczucie i litość. Dominuje w niej smutek, ale nie tragizm. Ulubiony staje się typ ludzi łagodnych, dobrych i uczuciowych, a nie szczęśliwe losy i zdarzenia dotyczą środowisk rodzinnych. Często powraca motyw śmierci Egeo z kochanków, za którym idzie w śmierć drugie. . ubóstwo i opuszczenie staja się tematem chętnie widzianym, a bohaterami ballad są często żebracy i sieroty. Chamisko poszedł dalej i wprowadzi akcenty społecznej i politycznej krytyki. Odrębną tematykę i nowe tony wnosi Mikołaj Lenau. Nastrojowe jego wiersze nie są właściwie balladami. Dużo w nich subiektywnego liryzmu. Twórczość tych i innych poetów zapowiada i ilustruje częściowo nastroje rewolucyjne w przeddzień wiosny ludów. Od romantyzmu do realizmu. Osobne stanowisko zajmuje w dziejach ballady Henryk Heine. Jak w całej genialnej twórczości jest on i tej dziedzinie najwyższym wykwitem romantyzmu i zarazem jego grabarzem. Poezja Heinego rekapituluje nie jako ludzie ballady niemieckiej. Są w niej niemal wszystkie jej rodzaje, odrodziły się nowym życiem stare formy, a równocześnie przybyły nowe. Obok nacechowanych głębokim wzruszeniem subiektywnym są takie, które w e właściwy temu pocie sposób wywołują deziluzję szyderczym zakończeniem. Moza powiedzieć, ze właściwie większość utworów Heinego ma nastrój balladowy. Niektóre sam oznaczył nazwa romanc i te łączą z dialogową często forma element epicki i liryczny. Liryzm ten to nie zawsze wzruszenie, a z reguły sceptyczna sam krytyka. Balladowa twórczość Heinego szybko znalazła drogę do innych literatur i zapewniła mu sławę na różni z jego liryką. We wcześniejszej młodości Heine pozostawał pod urokiem ballady romantycznej. Zbiór Junge Leiden (Cierpienia młodości) zawiera cykl Romance: Grenadierzy, Biedny Piotr, Poselstwo, Don Ramio, Uczta Baltazara., Każdy z tych utworów stanowi coś odrębnego w stosunku do dawnego typu ballady. Najwięcej przypominają jeszcze ballady romantyczne z ich zamkami, rycerzami, zjawami. . biedny Piotr to ballada powstała pod wrażeniem kultu pieśni ludowej. Ta balladowa trylogia zbudowana z trzech trójzwrotkowych części, naśladująca strofę ludowej pieśni i prostotę jej języka, ma jednak nalot sentymentalizmu: przedstawia nieszczęśliwego chłopca, który niknie i umrze w końcu z nieodwzajemnionej miłości. Zakończenie odbiega do typu ludowej pieśni. Znakomita natomiast jest ze względu na zharmonizowanie zawartości ze stroną wersyfikacyjną, ballada Grenadierzy. Jest ona wyrazem kultu napoleona, któremu Heine postał wierny do ko0ńca życia. Równocześnie z tymi balladami się opublikował Heine utwory, w których z humorem natrząsa się z romantycznych okropności albo z przesadnych igraszek fantazji: Rozmowa na błoniu padernbornskim- prawdziwie poetyczne obrazy w stylu wzruszających ballad o tonie ludowym, ale przepełnione elementem subiektywizmu, utrzymane w formie od autorskiej wypowiedzi w pierwszej osobie zawiera cykl zatytułowany Obrazy senne. W cyklu Intermezzo liryczne (1823) zawierającym najsłynniejsze pieśni Heinego, znajduje się nie jedna o charakterze balladowym, najczęściej obrazującą tęsknotę miłosną przy użyciu alegorii ze świata roślin. W cyklu 88 wierszy zatytułowanych powrót znajdujemy takie perły jak Lorelei i liryki, w których motywy balladowe zatopione są w mglisty blask księżycowej nocy. Przy tym wszystkim uderza realizm, jasno zarysowane kontury, bezlitosne odkrywanie prawdy życiowej. Po walnej rozprawie z romantyzmem niemieckim w cyklu artykułów Szkoła romantyczna w Niemczech podejmował Heine motywy i tematy balladowe w sposób odmienny. Parodiował stare ballady, kończył je satyrami apolityczne czy literackie stosunki. Również Romance z 1839-1842 zawierają utwory satyryczne, ale obok nich prawdziwe ballady w których Heine chciał pokazać romantykom, jak należy traktować tematykę rycerskość- średniowieczną. Do arcydzieł takich należy Rycerz Olaf. Zwalcza Heine tematykę romantyczna [przez ironie i rozwiewanie iluzji, ale w taki sposób ze ballada \romantyczna wywiera jeszcze urok na poetę. Walki literackie nie było to jedyne zadanie jakie Heine widział przed sobą. Jego walna rozprawa ze szkołą romantyczna miała tło polityczne. Spotkanie z Karolem Marxem w Paryżu i bliskie z nim stosunki słały się impulsem do pisania wierszy politycznych. Marx zwrócił poecie uwagę na polityczne znaczenie powstania tkaczy śląskich w Bielawie w 1844 r., a[poeta stworzył wtedy rewolucyjny wiersz - Tkacze Śląscy. Z niezwykła mocą wyrazu onsttwoał Heine w tym wierszu, ze w masach proletariatu, pozbawionego wszelkich praw ,są siły walczące z cała świadomością przeciw ustrojowi politycznemu. W okresie osobistych stosunków z Marxem powstały inne wiersze polityczne Heinego naśladuje stare ballady rycerskie, ale kierowane przeciwko królowi pruskiemu. Powstała tez najzjadliwszą satyra polityczna Heinego Niemcy. Baśń zimowa. Jest to namiętny protest przeciw wszystkim sprawcom panujących stosunków społecznych i politycznych w Niemczech: pruskim junkrom, kapitalistom, liberałom. Zaraz w pierwszych słowach zapowiada poeta lepsza przyszłość, chce głosić „nową pieśń, godniejszą pieśń” wolności i „chleba dla wszystkich”. Ciężka choroba i upadkiem rewolucji 1848 wpływały na Heinego przygnębiająco. Ale choć w jego poglądach odbijaj się jeszcze czasem sprzeczności epoki przejściowej, w zasadzie został wierny swym zasadom demokratycznym. Wydany w 1851 tom Roamcero zawiera wiele utworów, w których forma ballady posła w służbę krytyki społecznej i celów politycznych. W pełni orężem walki dla Heinego ballada stała się bowiem dopiero w tym najdojrzalszym ideo i artystycznie cyklu, pisanym w latach 1847-51.jak sam poeta wyznaje, nadano ten tytuł jego zbiorowi, ponieważ ton romanc dominuje w zawartych tam wierszach. Odnosi się to przede wszystkim do pierwszej księgi zbioru. Odnosi się to przede wszystkim do pierwszej księgi zbioru Historie, Poeta posługuje się tematyką romantycznej ballady, by wyszydzić ideały wstecznej romantyki. . niekiedy pod osłona rzekomej ballady propaguje własne przekonania polityczne. Ostrzem skierowane przeciwko rządom monarchicznym są ballady: Biały słoń Król Dawid, Rhampsenit. Rewolucyjne sympatie widać w Marie Antoninette i Karol I, w których odbija się przekonanie o konieczności rewolucji . Poniżenie sztuki w czasach kapitalizmu : Bóg Apollo, poeta Firdusi. Okres przedmarcowy poprzedzający rewolucje mieszczańska w Niemczech i okres wiosny Ludów to czas rozkwitu politycznej i społecznej poezji niemieckiej. . Wśród rewolucyjnych utworów nie brak takich, które przybrały kształt ballady dla wyrażania nowych haseł. Ballada staąłsie orężem w walce społecznej. Rozgrywka miedzy burżuazja a szlachtą przemieniła się niebawem w rozprawę miedzy klasami posidajacymi a proletariatem. Z poetów rewolucyjnych wysunęli się na czoło: Ferdynand Freiligrath (później odstąpił od rewolucyjnych ideałów), Jerzy Herwegh, Jerzy Weerth . Na uwagę zasługują też:,Hoffmann von Fallersleben, Ludwik Pfau, Rober Prutz, Fryderykm von Sallet, Juliusz Moszen, August von Platen. Niezależnie od tendencji wolnościowych i rewolucyjnych cechuje tych potów wzrost obiektywizmu i zwrot do realizmu. Ten zwrot widać też u kliku poetów stojących na progu między romantyzmem a następną epoką. Najwybitniejszym wśród nich jest Annette von Proste-Hülshoff. W technice balladowej poeta ten odznacza się koncentracją poszczególnych sytuacji, operowaniem gestem i wewnętrznym monologiem postaci, umiejętnością wywoływania nastroju tajemniczości przez niedomówienia. Ballady pisał też w młodości Fryderyk Hebel, znakomity dramatopisarz. Formalnie doskonałe, pełne realizmu i wyraźnie zarysowanych konturów, tematycznie obracają się komo zagadek psychologicznych i parapsychicznych związanych z krwawymi zbrodniczymi wydarzeniami Za wybitnego twórcę ballad uchodzi też Teodor Fontane, powieściopisarz. Ballady jego w typie „heroicznych są wyrazem wzrastającego nacjonalizmu niemieckiego i należą do epoki późniejszej. Chętnie sięgał do tematów skandynawskich. Fontane wzorował się na poprzedniku, którym był Maurycy von Strachwitz.
RECEPCJA BALLADY NIEMIECKIEJ W POLSCE
Przed Wystąpieniem Mickiewicza. Ogólnie można powiedzieć, ze w okresie romantyzmu polskiego mamy do czynienia z recepcja głownie nastrojów „balladowy”. I zapożyczeniem motywów występujących w balladach niemieckich, ale poza tym wędrownych, międzynarodowych. Zjawiska te występują tez w zakresie twórczości dramatycznej i powieściowej. Komplikuje zagadnienie jeszcze tom, że ważną role odegrały w tym zakresie zjawiska ludoznawcze i że świadomie czerpano z zasobu autentycznego folkloru rodzimego - polskiego i ukraińskiego. Ponowna fala recepcji ballady niemieckiej daje się zauważyć u neoromantyków, gdzie Emmy do czynienia niejednokrotnie z świadomym nawiązywaniem do tradycji literackiej z tego zakresu i je twórczym modyfikowaniem. . w początkowych dziejach ballady w Polsce można wyróżnić jakby dwie fazy. Nie odróżniano [przeważnie ballady do rozpowszechnionej dumy, a definicje ballady były nade chwiejne. Niebyt jasno występuje okresie genezy i charakteru ballady w anonimowym artykule poświeconym częściowo temu przedmiotowi O pieśniach ludu angielskiego i niemieckiego w „Tygodniku Polskim” (październik 1819). Autor artykułu jako a przedstawiciela ballad poważnych wskazał na Schillera, co przyczyniło się do ugruntowania w Polsce przekonania że to Schiller a nie Burger, Goethe czy ballada angielska reprezentuje najbardziej doskonały typ tego nowego gatunku poezji. W dziejach recepcji ballady ten anonimowy artykuł ma więc duże znaczenie. Związek ballady angielskiej i niemieckiej bywa w tym czasie nader uwydatniony. Pewnego rodzaju syntezę przedmickiewiczowskich poglądów na dumę i balladę stanowią odnośne partie kursu poezji Józefa Korzeniowskiego. W sej informacji o balladach wprowadza on systematykę i odróżnia:
-ballady wyższe- które można by rycerskimi nazwać, do tych wchodzą historyczne lub wymyślone- ballady Schillera i dumy Niemcewicza
-ballady inne ukształtowane z pieśni gminnej- niezliczone ballady szkockie, wiele niemieckich, Burgera
Niezależnie od teoretycznych i historycznych wywodów na temat ballady czytelnicy polscy mieli stosunkowo wcześnie sposobność zetknięcia się z tym gatunkiem literackim dzięki przekładom i naśladownictwom. I tu praktyka odbiegał od teoretycznych informacji, które wywodziły najczęściej balladę z krajów romańskich, natomiast tłumacze sięgnęli po balladę krajów północnych. W pierwszym etapie dotarła do Polski ballada angielska dzięki Niemcewiczowi. Spod jego pióra wyrósł szereg ballad nazwanych początkowo dumami. Pośrednio dotarła tu jednak do Polski ballada niemiecka Lenora Burgera. Duma Niemcewicza Alondzo i Helena jest naśladownictwem ballady Alonzo the Brave and Fair Imogine z powieści M. Lewisa The Monk, która Apisa była pod wpływem Lenory. Bliższa Burgerowi jest ballada Niemcewicza Malwina. Przekłady Niemcewicza wpłynęły na powstawanie i charakter polskich ballad, a właściwie dum sentymentalnych. Równolegle ze zwrotek ku ludowości, jaki starał się nadać balladzie typu Lenory Szyra kierunek podobny rozwijał się u kolebki polskiej romantyczności w Wilnie. Tomasz Zan pierwszy propagował nowy typ poezji. 9 VI 1818 odczytał swoja balladę Neryna, będącą przekładem ballady W. A. Żukowskiego Ludmiła. Wprowadzając w Nerynie 8-zgłoskowiec, a w cygance 7-zgłoskowie\c zbliżył je Zan do wersyfikacji pieśni ludowej. W początkowej recepcji ballady Burgera można więc wyróżnić pewne studia, zależne od historycznoliterackiej sytuacji ogólnej. U Niemcewicza i następców jest tendencja do sentymentalnej stylizacji wątków balladowych, elementy grozy podporządkowane są tendencji moralizatorskiej. Swoisty charakter ma spotkanie z twórczością balladowa Goethego i Schillera, których utwory po Lenorze miały donośniejsze znacznie dla rozwoju romantyzmu europejskiego. Wcześniejsze i szersze było w Polsce zainteresowanie się Schillerem. Otok 1816 przyniósł rozkwit przekładów z Schillera, drukowanych w czasopismach warszawskich i lwowskich. Znamienne, że tłumacze związani z tradycja pseudoklasyczną sięgali przede wszystkim do ballad o wątku antycznym. Brodziński tłumaczył: Kasandrę, Obchód zwycięstwa, J. N. Kamiński Rękojmię, W. Chłędowski Pierścień Polikratesa. Z grona miłośników Schillera we Lwowie wyszła pierwsza antologia przekładów: J.N. Kamińskiego Ballady i pieśni Fryderyka Schillera. Najwybitniejszym tłumaczem ballad Schillera był Kazimierz Brodziński. Jeśli twórczość Schillera dotarła do Polski późno, a jego ballady zaczęto ogłaszać dopiero od 1816 to większe jeszcze opóźnienie miały ballady Goethego. Nie zwrócono na nie po prostu uwagi. Ballada Goethego nie odegrała w Polsce prawie żadnej roi w tym okresie. Przełożono także kilka ballad pomniejszych pisarzy niemieckich.
Twórczość Mickiewicza a ballada niemiecka Konwencję pseudoklasycznej czy przed romantycznej dumy rozerwał Mickiewicz jednym rzutem ogłaszając swój tomik Ballad i romansów w 1822. Już sam tytuł oznaczający skupienie w jedne cykl utworów tak charakterystycznych dla romantyzmu rodzaju literackiego, był manifestacyjny. Manifestem była tez przedmowa do I tomiku Poezyj. Dłuższy ustęp poświecił tu Mickiewicz definicji ballady „brytańskiej”. Wspomniał tez o balladach wesołych, często trawestujących dawną balladę. Od ballady odróżnia Mickiewicz romanse: „tym wszakże różnią się od ballady, iż poświęcone są czułości […]”. Rozważając stosunek ballad Mickiewicza do ballady niemieckiej dopatrywano się dawniej zbieżności motywów np. motyw Rybki znajdowano u Schillera, między motywami Świtezi i Świtezianki a Rybakiem Goethego. Większe podobieństwo można dostrzec miedzy Goethem a Mickiewiczem, niż Mickiewiczem a Schillerem. Wspólne zalety Mickiewicza i Goethego to: plastyczność, świeżość i naiwny wydźwięk wyrażenia, rozmaitość tonu. Tendencje które w swej analizie ballad Mickiewicza wysuwa Cz., Zgorzelski jako nowatorskie ,pokrywają się częściowo z tendencjami cechującymi niemiecką balladę. Jako stylowe i kompozycyjne znamiona wczesnych ballad poety wymienia badacz
-umieszczenie akcji na pierwszym palnie
-dążność do uproszczania słownika i składni, zbliżenia ich do mowy potocznej
-unikanie epitetów cechujących styl pseudoklasyczny
-Powtórzenia lub pararelizmy składniowo-rytmiczne, asyndeton
-unikanie inwersji
U Goethego znajdował tez Mickiewicz wzory fantastyki
-w Świteziance rozwija się nadto dążność do liryzacji ballady, technika przemilczeń, sugerowania nastrojowej atmosfery tajemnicy.
Jedyny Mickiewiczowskim tłumaczeniem ballady z niemieckiego była Rękawiczka Schillera
Recepcja ballady niemieckiej w Polsce po wystąpieniu Mickiewicza.
Mickiewiczowski tomik Ballad i romansowy ożywił bez wątpienia zainteresowanie ballada . W dalszym ciągu powodzeniem cieszyły się ballady Schillera. Najpopularniejsze ballady przekładano w najbliższym dziesięcioleciu kilkakrotnie.
( o szczegółach recepcji nie pisze, bo nie widzę sensu i przydatności).
10
.