TEORIA GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

Egzamin pisemny, pytania problemowe.

Literatura:

„Determinanty rozwoju regionalnego” Szymla Zygmunt

„Gospodarka przestrzenna” Domański Ryszard

WYKŁAD 1 16.02.2006

PRZEDMIOT GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

Procesy rozwoju gospodarczego zawsze odbywały się w ściśle określonej przestrzeni jednak przestrzeń długo nie była dostrzegana w ekonomii jako istotny czynnik rozwoju gospodarczego. W ekonomii klasycznej w sposób aprzestrzenny traktowano większość zjawisk gospodarczych (produkcję, zatrudnienie). Burzliwy rozwój sił wytwórczych pod koniec XIX wieku spowodował zainteresowanie przestrzenia i badaniami regionalnymi.

Teoria gospodarki przestrzennej bazuje na teorii lokalizacji. Do teoretyków gospodarki przestrzennej należy zaliczyć THŰMEN'a, WEBER'a, LŐSH'a, CHRASTALLER'a, ISARD'a.

Współcześnie gospodarka przestrzenna pojmowana jest w dwóch znaczeniach:

• Jako wiedza o zjawiskach gospodarczych zachodzących w przestrzeni

• Jako nauka o przestrzeni

Duże zainteresowanie gospodarką przestrzenną wystąpiło po II wojnie światowej, co znalazło wyraz w powstaniu dyscypliny naukowej określonej mianem REGIONAL SIENCE tj. REGIONALISTYKĄ

Dyscyplina ta grupuje przedstawicieli różnych dziedzin nauki miedzy innymi: ekonomii, geografii, socjologii, ekonometrii.

W gospodarce przestrzennej wyróżnia się następujące pojęcia:

1. PRZESTRZEŃ GEODEZYJNA obejmująca podstawowy układ odniesienia różnych miejsc na ziemi, mierzony stopniami szerokości i długości geograficznej oraz wysokością nad poziomem morza.

2. PRZESTRZEŃ GEOGRAFOCZNA - obejmująca zróżnicowaną pod względem fizyczno biologicznym część Ziemi

3. PRZESTRZEŃ EKONOMICZNA - obejmująca część przestrzeni geograficznej trwale lub częściowo zagospodarowaną przez człowieka.

W zależności od stopnia działalności człowieka w przestrzeni wyróżnia się trzy rodzaje środowisk:

1. ANEKUMENA - środowisko dziewicze, niezagospodarowane przez człowieka

2. SUBEKUMENA - środowisko częściowo zagospodarowane przez człowieka

3. EKUMENA - środowisko trwale, całkowicie zagospodarowana przez człowieka.

Zasięg i zakres gospodarki przestrzennej wiąże się w praktyce z zakresem gospodarki i polityki regionalnej, zakres polityki regionalnej, jej cele i instrumenty kształtowane są pod wpływem trzech czynników:

• Makroekonomicznego - związanego z poziomem rozwoju gospodarczego danego kraju (im wyżej rozwinięty kraj tym wyższy stopień decentralizacji)

• Systemowego - związanego ze stopniem bezpośredniego i pośredniego oddziaływania państwa na życie gospodarcze oraz z przyjętą doktryną polityki ekonomicznej. Ścierają się tutaj dwie koncepcje: neoliberalna i neokeynesowska.

• Konstytucyjnego - związanego ze scentralizowanym bądź federacyjnym modelem państwa i jego struktury terytorialnej oraz systemem finansów publicznych.

Decydujące znaczenie dla określenia miejsca polityki regionalnej ma wybór określonej doktryny polityki gospodarczej w danym kraju.

DOKTRYNA NEOLIBERALNA - stoi na stanowisku, że proces regulowania dysproporcji przestrzennych powinien regulować mechanizm rynkowy np. polityka USA

DOKTRYNA NEOKEYNESOWSKA - dominująca w krajach UE, zakłada duża ingerencję państwa w gospodarkę przestrzenną, w kształtowaniu rozwoju regionów, dysproporcji między nimi. Oddziaływanie państwa dotyczy w szczególności regionów słabo rozwiniętych (Polska obszarem celu pierwszego) starych regionów przemysłowych (Górny Śląsk), obszarów o wysokim bezrobociu, zagrożenia ekonomicznego itp. Podmiotem polityki przestrzennej jest państwo.

Aktualnie w Polsce obserwuje się tendencje do aktywnego udziału państwa w polityce regionalnej. Wiąże się to między innymi z procesami transformacji gospodarki po 1990r. transformacja ta bardzo pogłębiła zróżnicowania regionalne w Polsce. Łatwiej przebiega ona w regionach o zróżnicowanej strukturze gospodarki, gorzej w regionach o monofunkcyjnej strukturze gospodarki.

Z obserwacji procesów transformacji w układach przestrzennych nasuwają się następujące wnioski:

• Potwierdza się teza o niskiej konkurencyjności gospodarki we wschodniej i północno-wschodniej części Polski.

• W starych regionach przemysłowych, gdzie dominują tradycyjne gałęzie przemysłu, stosunkowo niskiej stopie bezrobocia towarzyszą znaczne przerosty zatrudnienia w dużych przedsiębiorstwach przemysłowych, które wymagają restrukturyzacji.

• Specyficzna sytuacja występuje w województwach Polski południowo wschodniej, na terenie byłego COP-u. Wiąże się ona z załamaniem się kondycji największych zakładów przemysłowych silnie związanych z przemysłem zbrojeniowym wymianą handlową z krajami byłego ZSRR (mielec, Stalowa Wola, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski, Tarnobrzeg). Duże redukcje zatrudnienia w tych ośrodkach spowodowały bardzo niekorzystne zjawiska społeczne i gospodarcze. Podobna sytuacja wystąpiła w niektórych województwach północnych i zachodnich, co wiązało się z upadkiem PGR-ów (największa depresja na terenach po PGR-owskich)

• Najkorzystniejsza sytuacja występuje w największych aglomeracjach miejsko-przemysłowych o zróżnicowanej kompleksowej strukturze gospodarki (aglomeracje: warszawska, poznańska, krakowska, wrocławska, gdańska, szczecińska) w aglomeracjach tych obserwujemy najwyższą dynamikę PKB, najwyższe kwoty napływu kapitału zagranicznego, najniższe stopy bezrobocia. Aglomeracje te są to liderzy procesu transformacji (bieguny wzrostu)

Przedstawione zjawiska wymagają skoordynowanych działań polityki regionalnej państwa i samorządów terytorialnych(szczególnie skorzystały samorządy wojewódzkie).

______________________________________________________________

WYKŁAD 2 23.02.2006

ISTOTA REGIONU EKONOMICZNEGO

W literaturze i publicystyce ekonomicznej bardzo często operuje się terminem region. Pojęcie to używane jest w różnych znaczeniach i obejmuje różne jednostki przestrzenne. Stąd mówimy o regionach geograficznych, administracyjnych, politycznych, ekonomicznych, urbanistycznych itp., itd.

Jest to, więc pojęcie wieloznaczne. Zasadniczym podziałem logicznym jest podział pomiędzy pojęciami regionu fizyczno - geograficznego i ekonomicznego.

Termin „region” wywodzi się łacińskich słów `regio', `regionis' i oznacza granice wyznaczające przestrzeń.

Region ekonomiczny różni się od geograficzno - fizycznego tym, że obejmuje on obszary zagospodarowane przez człowieka.

Za najważniejsze cechy określające region ekonomiczny uznaje się:

1. Obszar o znacznym potencjale sił wytwórczych

2. Zespół jednostek terytorialnych powiązanych wzajemnie różnymi więziami ekonomicznymi i społecznymi

3. Obszar, w którym dominuje jeden ośrodek centralny

4. Obszar o wyraźnej specjalizacji gospodarczej.

Pojęcie regionu ekonomicznego może być rozpatrywane jako kategoria:

1. Poznania (wyodrębnienie, nazwanie konkretnego obszaru)

2. Badania (szczegółowy opis danego obszaru)

3. Działania (wiąże się z budową konkretnych programów rozwoju społeczno - gospodarczego wyróżnionych obszarów)

W polityce regionalnej wyróżnia się dwa ujęcia regionu ekonomicznego:

1. Jako układu strefowego albo powierzchniowego obejmującego zwarte obszary o podobnym profilu gospodarczym (ciągnące się strefowo w przestrzeni)

2. Jako układu węzłowego skupionego wokół dużego miasta. (Ciążenie układu, strumienie dojazdów do pracy)

W literaturze istnieje kilka definicji regionu ekonomicznego i tak:

• Wg KAZIMIERZA SECOMSKIEGO:

Regionem ekonomicznym nazywamy określony obszar danego kraju, w którym wykształcił się zespół sił wytwórczych wzajemnie ze sobą powiązanych

• Wg ANTONIEGO FAJFERKA

Regionem ekonomicznym nazywamy terytorialny kompleks produkcyjno - usługowy wyróżniający się od otaczających go obszarów swoistymi formami zagospodarowania.

• Wg GEOGRAFÓW AMERYKAŃSKICH

Region ekonomiczny to zespół przylegających do siebie obszarów, które mają pewne wspólne lub uzupełniające się cechy charakterystyczne oraz są powiązane szeroką wyminą i przepływami siły roboczej i kapitału.

• Wg KAZIMIERZA KUCIŃSKIEGO

Regionem ekonomicznym nazywamy zespół przylegających do siebie jednostek wykazujących możliwie wiele cech wspólnych pod względem pewnych kryteriów oraz możliwie wiele różnic w stosunku do jednostek otaczających.

W praktyce wyróżnia się pięć podstawowych typów regionów ekonomicznych:

1. REGIONY PRZEMYSŁOWE to jest obszary wyróżniające się duży potencjałem produkcji, zatrudnienia i majątku trwałego w przemyśle (woj., śląskie)

2. REGIONY ROLNICZO - LEŚNE to jest obszary o dominacji rolnictwa i leśnictwa (Kanada, Chiny, w Polsce województwo warmińsko - mazurskie)

3. REGIONY PRZEMYSŁOWO - ROLNICZE (ROLNICZO - PRZEMYSŁOWE) P-R dominują w małopolscy, w R-P w świętokrzyskim, podkarpackim

4. REGIONY MIEJSKIE obejmujące duże skupiska, zespoły, konurbacje miejskie Np. Meksyk, Nowy Jork, Londyn, Paryż, Tokio

5. REGIONY TURYSTYCZNO - REKREACYJNE to jest obszary gdzie występuje na dużą skalę działalność człowieka związana z usługami turystycznymi i szeroko pojęta rekreacja, Np. Floryda, Lazurowe Wybrzeże, Alpy. Decydującym źródłem utrzymania są dochody z turystyki.

Na wielkość regionów ekonomicznych wpływają takie czynniki jak:

- wielkość poszczególnych krajów

- warunki naturalne

- przyjęte kryteria klasyfikacji.

Podstawowym problemem przy wyznaczaniu granic regionów ekonomicznych jest stopień specjalizacji gospodarki. Wyróżniamy tutaj:

1. Specjalizację ogólną w ramach określonych sekcji gospodarki

2. Specjalizację szczegółową w ramach poszczególnych gałęzi i grup produkcji

REGIONALIZCJA GOSPODARCZA

Regionalizacja stanowi ważny element polityki gospodarczej i regionalnej.

Proces regionalizacji dotyczy wyznaczenia granic pewnych obszarów z punktu widzenia określonych cech (wskaźników). Cechy te powinny określać istotne elementy poszczególnych regionów.

! Należy tutaj odróżnić regionalizację od rejonizacji!

REGIONALIZACJA - dotyczy całości gospodarki poszczególnych obszarów.

REJONIZACJA - dotyczy jakiegoś rodzaju lub gałęzi produkcji określonego obszaru.

Proces badania regionów składa się z trzech etapów:

1. Definiowania

2. Delimitacji (wyznaczanie granic obszaru)

3. Opisu wydzielonych jednostek obszarowych

W praktyce wyróżnia się regionalizację:

A) bieżącą

B) retrospektywną

C) perspektywiczną

W badaniach regionalnych wyróżnia się OPISOWE i ILOŚCIOWE metody regionalizacji, które wzajemnie się uzupełniają, a każda z tych grup ma swoje zalety i wady.

Do OPISOWYCH zaliczamy między innymi:

1. METODĘ ANALIZY HISTORYCZNEJ - obejmującą szczegółowe fakty związane z osadnictwem i gospodarką poszczególnych obszarów.

2. METODĘ ANALIZY ZDJĘĆ SATELITARNYCH I LOTNICZYCH - polegającą na fizycznym ich oglądzie. (Francja na tej podstawie12 regionów)

3. METODĘ AUTOPSJI ALBO BADAŃ TERENOWYCH - polega ona na systemie przeprowadzonych, bardzo szczegółowych ankiet w poszczególnych jednostkach terytorialnych.

Metody te odznaczają się bardzo drobiazgową analizą zjawisk, ale jednocześnie wykazują dużo cech subiektywnych.

Do ILOŚCIOWYCH zaliczamy między innymi:

1. METODĘ PUNKTOWĄ - polegającą na tym, że określonym cechom opisującym badane obszary przypisuje się pewną liczbę punktów, Np. w skali, od 0-100, które następnie sumujemy, co daje podstawę do klasyfikacji badanych obszarów i wydzielenia określonych grup jednostek obszarowych (terytorialnych)

2. METODĘ ANALIZY PRZEPŁYWÓW MIĘDZYGAŁĘZIOWYCH - polegającą na analizie tworzenia i podziału produktu krajowego (PKB) na poszczególnych obszarach.

3. METODY TAKSONOMICZNE - najczęściej stosowane w regionalistyce dzielą się na:

• METODY WZORCOWE - regionalizacja według z góry przyjętych wzorców lub schematów

• METODY BEZWZORCOWE - regionalizacja bez przyjmowania jakichkolwiek wzorów

Najczęściej stosowaną metodą taksonomiczną jest metoda CZEKANOWSKIEGO zwana METODĄ RÓZNIC PRZECIĘTNYCH. Jest to metoda bezwzorcowa. Została przyjęta z antropologii. Polega ona na porównywaniu poszczególnych jednostek terytorialnych pod względem celowo dobranych cech. Jej zastosowanie wymaga jednak:

- dostępności danych statystycznych

- wiarygodności informacji statystycznych.

______________________________________________________________

WYKŁAD 3 02.03.2006

METODA TAKSONOMICZNA

Bezwzorcowa, o wysokich wymaganiach statystycznych, jedna z najbardziej obiektywnych metod.

Metoda taksonomiczna obejmuje cztery podstawowe etapy:

1. Dobór cech typologicznych (podstawowy najważniejszy etap, optymalny wybór mierników powinien zawierać się w przedziale od 3-9. Jest to etap decydujący, jeżeli mierniki będą źle dobrane, niereprezentatywne, to wynik nie będzie rzetelny.)

Etap ten ma kluczowe znaczenie przy wykorzystaniu metody taksonomicznej. Cechy typologiczne musza spełniać następujące warunki:

1. Możliwie wszechstronnie charakteryzować strukturę społeczno-gospodarczą badanych obszarów

2. Występować we wszystkich lub prawie wszystkich badanych jednostkach

3. Charakteryzować się niezbyt wysokimi współczynnikami korelacji

4. Wyróżniać się wysokimi współczynnikami zmienności V (dyspersji)

Podstawą doboru cech jest zasada, aby w pierwszym etapie zestawiać możliwie obszerny zestaw mierników, cech, aby następnie w drugim etapie wyeliminować cechy uznane za mniej diagnostyczne. Optymalnym układem jest wybór od 3 do 9 cech.

2. Obejmuje on standaryzację cech, oraz obliczenie tak zwanych sumarycznych różnic pomiędzy badanymi jednostkami terytorialnymi. Podstawą jest tutaj następujący wzór:

Suma różnic cech znormalizowanych dla dwóch porównywalnych jednostek oznaczonych numerami 1.2

X_1j - wartość bezwzględna cechy j w jednostce numer 1.

X_2j - wartość bezwzględna cechy j w jednostce numer 2.

-średnia arytmetyczna cechy j

3. Ustalenie skali podobieństw dla badanych jednostek terytorialnych. Czynności tego etapu polegają na odpowiednim zakwalifikowaniu sumarycznych różnic pomiędzy poszczególnymi jednostkami do odpowiednich przedziałów klasowych według przyjętej skali konwencjonalnej. Zasadą jest tutaj, aby najmniejsze różnice ujmować w pierwszej klasie, obejmującej jednostki najbardziej podobne. Zaś największe różnice włączamy do ostatniego przedziały klasowego, w którym będą jednostki najmniej podobne. Poprawna skala podobieństw powinna odpowiadać następującej równości:

Gdzie:

n² - liczba sumarycznych różnic

f₁ - liczebność podobieństw w pierwszej klasie

f_z - liczebność podobieństw w ostatniej klasie

z - liczba przyjętych klas

4. Wykreślenie diagramu Czekanowskiego. Podstawą do budowy tego diagramu jest tablica sumarycznych różnic. Wartości tych różnic zaliczmy do odpowiednich klas według przyjętej skali konwencjonalnej, zastępując je różnymi znakami graficznymi. I tak a przykład:

R

Klasa I 0-5

Klasa II 6-10

Klasa III 11-15

Klasa IV 15 <…

Oznaczenia dla poszczególnych jednostek nanosimy na diagram w formie układu szachownicowego, dokonując jednocześnie skupienia jednostek wykazujących największe podobieństwa wokół przekątnej (klasa I, klasa II) jest to tak zwany UPORZĄDKOWANY DIAGRAM TAKSONOMICZNY. Następstwem tego etapu jest wykreślenie mapy ilustrującej rozmieszczenie poszczególnych grup jednostek oraz szczegółowy ich opis.

Metoda taksonomiczna stosowana jest nie tylko do regionalizacji, ale również do klasyfikacji różnych zjawisk, Np. poziomu uprzemysłowienia powiatów, atrakcyjności turystycznej powiatów etc. Jest to jedna z najprostszych i najczęściej stosowanych metod.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

REGIONY WĘZŁOWE I AGLOMERACJE PRZEYSŁOWE

Przedstawiane dotychczas regiony charakteryzowaliśmy jako wyraźne układy przestrzenne lub strefowe wyznaczane na podstawie podobieństwa pewnych cech. Oprócz tego w literaturze wyróżnia się regiony o charakterze węzłowym, to jest obszary skupione według dużych miast. Kryteriami do wyróżnienia tych regionów są różne powiązania produkcyjne, migracyjne, usługowe poszczególnych jednostek terytorialnych.

Region węzłowy można zdefiniować jako zbiór jednostek powiązanych ze sobą siecią wzajemnych powiązań i ciążeń wokół dużej jednostki miejskiej.

Wśród regionów węzłowych możemy wyróżnić:

1. Regiony jednoośrodkowe o wyraźnej dominacji jednego miasta, Np. Warszawa na Mazowszu, Kraków w Małopolsce.

2. Regiony dwuośrodkowe - obszary gdzie występują dwa dominujące ośrodki o podobnym potencjale, Np. Bydgoszcz -Toruń, Kielce - Radom

3. Regiony wieloośrodkowe - obszary gdzie poza ośrodkiem centralnym istnieje kilka większych ośrodków skupiających część powiązań Np. produkcyjnych, usługowych, migracyjnych.

Regiony węzłowe możemy wyodrębnić na podstawie jednej cechy, Np. dojazdów do pracy, albo też na podstawie kilku cech, Np. powiązań produkcyjnych, usługowych i migracyjnych.

Z problematyką regionów węzłowych wiąże się ściśle powstawanie aglomeracji przemysłowych tworzonych przez ośrodki i okręgi przemysłowe.

Powstawanie dużych skupisk przemysłu ma swój bezpośredni związek z rewolucją przemysłową w Europie na przełomie XVIII/XIX wieku. Skupiska te były wyrazem procesów koncentracji produkcji oraz postępu technicznego. Decydujące znaczenie dla tych procesów miało wykorzystanie energii pary wodnej.

Duże aglomeracje przemysłowe powstawały pierwotnie w oparciu o czynnik surowca, ponadto duże skupiska przemysłowe powstawały na obszarach związanych bezpośrednio z dużymi ośrodkami miejskimi. Oddzielną grupę stanowiły aglomeracje przemysłowe ukształtowane w rejonach dużych miast portowych, gdzie potrzeby gospodarki morskiej wpływały na rozwój gospodarki przemysłowej)

Specyficznymi skupiskami przemysłu są aglomeracje przemysłowe, które rozpoczęły się na bazie tradycji rozwoju rzemiosła i rękodzieła to jest na bazie wykwalifikowanej siły roboczej, istniejącej w tych regionach od setek lat.

Najczęściej stosowanymi pojęciami aglomeracji przemysłowej są pojęcia ośrodka i okręgu przemysłowego.

OŚRODEK PRZEMYSŁOWY to miejscowość, w której istnieje jeden średni lub kilka mniejszych zakładów przemysłowych.

OKRĘG PRZEMYSŁOWY te zespół ośrodków przemysłowych powiązanych ze sobą różnymi więzami kooperacyjno produkcyjnymi o znacznym potencjale produkcyjnym. Warunkiem jest tutaj istnienie ciągłości terytorialnej pomiędzy ośrodkami oraz skupienie na danym obszarze, co najmniej 1% zatrudnienia, produkcji i majątku trwałego przemysłu Polski.

W Polsce wyodrębniamy 24 okręgi przemysłowe. Skupiają się one głównie w południowej i centralnej części Polski.

Z punktu widzenia powierzchni do największych należą:

- warszawski

- staropolski

- sudecki

A do najmniejszych:

-lubelski

- gdański

Pod względem liczby ludności do największych okręgów zaliczamy:

- górnośląski

- warszawski

A do najmniejszych

- kaliski

- białostocki

Z punktu widzenia liczby zatrudnionych przemyśle do największych okręgów należą:

- górnośląski

- warszawski

A do najmniejszych:

- białostocki

- lubelski

Przyjmując za podstawę moment powstawania poszczególnych okręgów wyróżniamy

1. Okręgi stare - powstałe do 1939r IIWŚ - górnośląski, staropolski, warszawski, łódzki, sudecki, bielski, krakowski

2. Okręgi nowe - powstałe po 1945r II WŚ - płocko-włocławski, piotrkowsko-bełchatowski, opolski itp.

Dodatkowym kryterium podziału okręgów przemysłowych może być stopień koncentracji przestrzennej produkcji. Stąd wyróżniamy:

1. Okręgi o dużej koncentracji przestrzennej produkcji (gdański, górnośląski)

2. Okręgi o małej koncentracji przestrzennej produkcji (rozproszone), staropolski, sudecki, tarnowsko-rzeszowski.

______________________________________________________________

WYKŁAD 4 09.03.2006

Kryteria i mierniki uprzemysłowienia regionów.

Przemysł odgrywa kluczową rolę w ekonomice większości współczesnych krajów, wiąże się to z następującymi faktami:

1. Wytwarza on narzędzia i środki pracy,

2. Dostarcza poważnej ilości materiałów i półfabrykatów,

3. Osiąga najwyższe wskaźniki wydajności pracy na jednego zatrudnionego,

4. Stanowi o sile obronnej danego kraju.

Jednak nie we wszystkich krajach czy regionach przemysł odgrywa decydującą rolę. Wiąże się to z różnymi warunkami naturalnymi, historycznymi i społeczno - politycznymi, w jakich rozwijały się poszczególne kraje i regiony.

W ocenach rozwoju przemysłu wyróżnić można następujące grupy studiów/ badań:

1. Studia sekularne: dotyczą procesów uprzemysłowienia w dłuższych okresach

2. Studia fizjograficzne - określające zależności procesów uprzemysłowienia od warunków środowiska naturalnego(zasobów)

3. Studia strukturalne - obejmujące oceny struktury przestrzennej i gałęziowej przemysłu.

4. Studia węzłowe - dotyczą rozwoju aglomeracji miejskich

5. Studia typologiczne - określające zróżnicowanie poszczególnych obszarów kraju ze względu na poziom i dynamikę uprzemysłowienia.

6. Studia optymalizacyjne - obejmujące koncepcje kształtowania pożądanej struktury przemysłu kraju lub regionu.

Charakterystyka mierników uprzemysłowienia.

Pod pojęciem uprzemysłowienie rozumie się określoną koncentrację, albo nasycenie przestrzeni przemysłem. Cechą uprzemysłowienia jest między innymi znaczna koncentracja produkcji oraz wyraźna rola przemysłu w strukturze gospodarczej kraju lub regionu. Wyraża się to określonymi wskaźnikami zatrudnienia, majątku trwałego oraz produkcji przemysłowej. Oceny uprzemysłowienia muszą bazować na wielu wskaźnikach, symptomach tego zjawiska.

Ważnym czynnikiem wpływającym na dobór wskaźników uprzemysłowienia jest przekrój terytorialny prowadzonych badań. Oceny uprzemysłowienia dokonywane w skali krajowej (międzynarodowej) preferują mierniki ilustrujące intensywność produkcji przemysłowej, Np: produkcja stali, energii elektrycznej, włókien syntetycznych, ogółem lub na jednego mieszkańca.

Nieco odmienne podejście cechują oceny uprzemysłowienia dokonywane w przekrojach regionalnych. Podstawą tych ocen są najczęściej wskaźniki zatrudnienia w przemyśle oraz dochody ludności z tytułu tego zatrudnienia.

Tradycyjnymi wskaźnikami uprzemysłowienia są następujące mierniki:

1. Zatrudnienie w przemyśle w przeliczeniu na 100km² powierzchni badanego regionu

2. Zatrudnienie w przemyśle w przeliczeniu na 1000 mieszkańców badanego regionu.

Nie są to jednak mierniki idealne i tak na przykład pierwszy ujmuje powierzchniowo zjawisko, które ma charakter punktowy (lokalizacja zakładów przemysłowych); drugie natomiast ma pewną wadę wiążącą się z faktem, że w statystyce zatrudnienia ujmuje się zatrudnionych według miejsca pracy a nie według miejsc faktycznego zamieszkania zatrudnionych.

Ponadto mierniki te obrazują zjawisko typu ekstensywnego, jakim jest zatrudnienie. Jednocześnie zatrudnieni poszczególnych regionach reprezentują inny potencjał ekonomiczny mierzony Np. wydajnością pracy produkcją czystą, czy też technicznym uzbrojeniem miejsc pracy, zależnym od przemysłu w tym rejonie.

Z tego względu wskaźniki tradycyjne muszą być uzupełniane wskaźnikami o charakterze jakościowym jak Np:

- wskaźniki kapitałochłonności produkcji M/P

- wskaźniki produktywności majątku trwałego P/M

- wskaźniki technicznego uzbrojenia miejsc pracy M/Z

- wskaźniki wydajności pracy, produkcji czystej

- wskaźniki udziału przemysłów wysokiej techniki w ogólnej wartości produkcji przemysłowej.

Klasyfikacja uprzemysłowienia regionów.

W badaniach uprzemysłowienia poszczególnych regionów przyjmowano różne zestawy mierników, jednak badania te nie dawały jednoznacznych ocen końcowych. Wiązało się to z nieporównywalnością poszczególnych mierników. Z tego też względu koniecznością jest dobór metody, która pozwoliłaby na sprowadzenie do porównywalności poszczególnych mierników i otrzymywanie syntetycznego, agregatowego wskaźnika uprzemysłowienia dla poszczególnych regionów. Pozwala to na wykorzystanie METODY PERKAL'a. Podstawą przy tej metodzie są dwa etapy:

1. Obejmuje normalizację przyjętych do badań mierników w oparciu o następujący wzór:

t_ij - znormalizowana wartość miernika j w regionie i

x_ij - bezwzględna wartość miernika j w regionie i

- średnia arytmetyczna miernika j

S_j - odchylenie standardowe miernika j

W wyniku tej procedury wszystkie mierniki przyjęte do badań staja się porównywalne i możemy je sumować. Przyjmują wartości od -3 do +3.

2. Obejmuje obliczenie syntetycznych (agregatowych) wskaźników uprzemysłowienia dla poszczególnych regionów. Podstawą jest tu następujący wzór:

W_i- syntetyczny wskaźnik uprzemysłowienia regionu i

n - liczba mierników, które wzięliśmy do badań

Wskaźniki W_i mogą przyjmować wartości w granicach od -3 do +3. Regiony wysoko uprzemysłowione będą wykazywać wskaźniki W_i > 0; regiony słabo uprzemysłowione będą miały wskaźniki W_i <0. Natomiast regiony o średnim poziomie uprzemysłowienia będą miały wskaźniki
zbliżone do zera.

Obserwując wartości wskaźników W_i w kolejnych odcinkach czasu możemy ustalić tendencje uprzemysłowienia poszczególnych regionów (progresja, stagnacja, regres)

Wyliczone wskaźniki W_i pozwalają na klasyfikację poziomu rozwoju przemysłu w poszczególnych województwach.

Metoda Perkal'a może służyć do klasyfikacji poszczególnych zjawisk społecznych, gospodarczych czy też przyrodniczych. Metoda Perkal'a może dostarczać dogodnych schematów klasyfikacyjnych do regionalizacji i rejonizacji. Jej główną zaleta jest nieskomplikowana procedura obliczeniowa. Natomiast jej wada jest przyjmowanie jednakowej wagi, rangi dla poszczególnych mierników. Niemniej jednak mimo, tej wady, metoda Perkal'a wykazuje wyraźna przewagę nad tradycyjnymi metodami klasyfikacji Np: metodą punktowa i metodą kartograficzną.

______________________________________________________________

WYKŁAD 5 23.03.2006

LOKALIZACJA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

Istotnym elementem w gospodarce przestrzennej jest określenie przestrzennej lokalizacji zakładów produkcji. Wiąże się to z istniejącymi dysproporcjami w rozwoju poszczególnych części kraju. Dysproporcje te wynikają z różnych uwarunkowań historycznych, ekonomicznych i geograficznych. Wpływ środowiska geograficznego znajduje swój wyraz w określonej klasyfikacji różnych dziedzin gospodarki. Wyróżniamy, więc następujące dziedziny produkcji:

1. o lokalizacji ściśle związanej lub wymuszonej, gdzie lokalizacja poszczególnych zakładów określona/wyznaczona jest miejscem występowania różnych surowców (przemysł wydobywczy, przemysł materiałów budowlanych)

2. o lokalizacji „określonej” obejmują te rodzaje produkcji, które ze względu na wpływ środowiska geograficznego powinny być lokalizowane w pobliżu bazy surowcowej, przy jednoczesnym uwzględnieniu czynnika kosztów transportu i rynku zbytu. (hutnictwo, przemysł chemiczny, spożywczy)

3. o lokalizacji swobodnej (nieokreślonej) gdzie żaden z wymienionych powyżej czynników lokalizacji nie wpływa na lokalizację konkretnych zakładów (przemysł włókienniczy, odzieżowy, elektroniczny, precyzyjny)

Polityka lokalizacyjna zmierzająca w kierunku łagodzenia dysproporcji rozwoju w przekrojach regionalnych może być głównie prowadzona poprzez lokalizację zakładów grupy „c” i w mniejszym stopniu grupy „b”

Dla prowadzenia celowej polityki lokalizacyjnej konieczna jest znajomość orientacji lokalizacyjnych poszczególnych zakładów i gałęzi. W praktyce wyróżnia się dwa podstawowe pojęcia odnoszące się do lokalizacji:

1. lokalizacja ogólna - polega na optymalnym wyborze miejscowości, w której będzie realizowana dana inwestycja i jest to zagadnienie ekonomiczno-geograficzne. Lokalizację ogólną ważniejszych obiektów rekomendują dla inwestora odpowiednie organy rządowe. Lokalizację mniejszych obiektów, wyznaczają właściwe organy nadzoru budowlanego i urbanistyki, odpowiednich szczebli samorządu terytorialnego.

2. lokalizacja szczegółowa - polega na precyzyjnym określeniu miejsca realizacji konkretnej inwestycji. Oznaczenie działki katastralnej, szkic zabudowy terenu. Jest to zagadnienie inżynieryjno-techniczne, związane z planem miejscowym zagospodarowania przestrzennego.

Lokalizacja ogólna i szczegółowa wiąże się ściśle z tak zwanymi czynnikami lokalizacji, to jest zespołem obiektywnych warunków, wyznaczających kierunki i miejsca lokalizacji zakładów.

Pojęcie czynnika lokalizacji wprowadził w 1909r Alfred Weber. Według niego czynnikiem lokalizacji nazywa się rodzaj wyraźnie określonej korzyści w działalności gospodarczej, kiedy ta działalność występuje w danym miejscu. (koszt transportu, siła robocza, czynnik aglomeracji)

Wyróżniamy tutaj czynniki lokalizacji szczegółowej i ogólnej. Do czynników lokalizacji szczegółowej zaliczamy:

- ukształtowanie powierzchni terenu

- warunki geologiczne (nośność gruntu)

- uciążliwość obiektu dla otoczenia (dym, hałas)

- możliwość zaopatrzenia w wodę

- możliwość odprowadzenia ścieków

- tak zwane względy urbanistyczne

Do czynników lokalizacji ogólnej zaliczamy:

• czynnik transportu - wiąże się z kosztami transportu, ponadto dotyczy on przyciągającej siły rozbudowanych dróg komunikacyjnych (drogowych, wodnych, kolejowych itp.). chodzi tutaj o taka lokalizację nowego zakładu, by pozwoliła ona na uzyskanie jak najniższych kosztów dowozu surowców oraz rozprowadzenia wyrobów gotowych. Dotyczy to szczególnie przemysłu paliw, materiałów budowlanych, części zakładów przemysłu chemicznego i spożywczego)

• czynnik surowca - wiąże się on częściowo z czynnikiem transportu i jego oddziaływanie na lokalizację zakładów związane jest z miejscami występowania różnych surowców. Klasyczną lokalizację surowcową posiadają zakłady o tak zwanej lokalizacji wymuszonej. Natomiast wrażliwość innych zakładów na lokalizację surowca oceniamy według tak zwanego wskaźnika lokalizacyjnego WL,

Im wyższy od jedności jest ten wskaźnik, tym silniejsze jest oddziaływanie czynnika surowca na lokalizację danego zakładu.

W przypadku zużywania do produkcji kilku surowców, przy wskaźniku WL większym od jedności (Wl>1) o lokalizacji danego zakładu będzie decydował ten surowiec(miejsce jego występowania), który ma główny udział w kosztach produkcji, lub może to być lokalizacja w punkcie pośrednim. ważniejsze zakłady o lokalizacji to: hutnictwo, cukrownie, cementownie, rafinerie, większość zakładów przemysłu spożywczego.

• Czynnik siły roboczej - zaliczany jest do ważniejszych czynników lokalizacji. Rolę tego czynnika oceniamy na podstawie zróżnicowanej pracochłonności w poszczególnych dziedzinach produkcji, to jest według udziału kosztów osobowych (płac) w całkowitym koszcie produkcji. Im wyższy jest udział tych kosztów, tym wyraźniejsze oddziaływanie tego czynnika na lokalizację danego zakładu produkcji. Dla niektórych dziedzin produkcji istotne są nie tylko ogólne zasoby siły roboczej w poszczególnych regionach, ale przede wszystkim struktura tych zasobów według wieku, kwalifikacji, stażu pracy, płci.

• Czynnik rynku zbytu - wiąże się on częściowo z czynnikiem transportu. Lokalizację „rynkową” wykazują zakłady o niskim wskaźniku, WL, których wyroby są wrażliwe/trudne w transporcie. Do najważniejszych zakładów wrażliwych na ten czynnik zaliczyć należy niektóre zakłady przemysłu spożywczego, (piekarniczy/cukierniczy) przemysłu materiałów budowlanych(cegielnie/prefabrykaty). Lokalizacja na najbliższy promień otoczenia, kilku do kilkunastu kilometrów.

• Czynnik energii- oddziaływuje na lokalizację zakładów produkcyjnych zużywających szczególnie dużo energii elektrycznej. Dotyczy to w szczególności: hutnictwa aluminium i stopów metali kolorowych oraz niektóre zakłady przemysłu elektromaszynowego.

Rola tego czynnika uzależniona jest od odległości zakładu produkcyjnego od elektrowni(koszty przesyłu).

• Czynnik aglomeracji - działa on na zasadzie korzyści wspólnych lokalizacji różnych dziedzin produkcji, na przykład kopalń, elektrowni i hut. Chodzi tutaj także o istniejące instalacje przemysłowe i uzbrojenie terenu(media). Ponadto w istniejących aglomeracjach występuje koncentracja takich czynników lokalizacji jak: siła robocza(wysoko kwalifikowana),rynek zbytu(możliwość kooperacji) oraz transport(dobrze rozwinięty). Wszystkie te czynniki działają silnie przyciągająco a lokalizację nowych zakładów, pomimo negatywnych stron nadmiernej koncentracji zakładów produkcyjnych.

Według Edgara Hoover'a wyróżnić można trzy rodzaje korzyści aglomeracji:

- korzyści masowej produkcji uzyskiwane drogą powiększenia produkcji w jednym ośrodku.

- korzyści lokalizacji wynikające ze skupienia w jednym ośrodku pokrewnych zakładów produkcyjnych

- korzyści urbanizacji wynikające z faktu skupienia w jednym ośrodku zakładów różnych gałęzi i branż produkcji.

Wszystkie te czynniki określane jako tradycyjne, mogą oddziaływać przyciągająco, względnie odpychająco na każdą nową lokalizację.

WYKŁAD 6 30.03.2006

LOKALIZACJA DZIALANOŚCI GOSPODARCZEJ CIAG DALSZY.

Obok tradycyjnych czynników lokalizacji wymienia się ostatnio takie jak:

1. Zewnętrzne czynniki aglomeracji związane z atrakcyjnością środowiska naturalnego i społecznego, warunkami mieszkaniowymi, dostępnością komunikacyjną (autostrada, lotnisko międzynarodowe),korzystnym klimatem dla przedsiębiorczości, brakiem konfliktów etnicznych i politycznych, warunkami szeroko pojętego bezpieczeństwa.

2. Cykl życia produktu, wiąże się to z faktem, że w miarę starzenia się technologii i wyrobów w dużych aglomeracjach przemysłowych występują tendencje do przenoszenia zakładów na obszary peryferyjne lub do tak zwanych krajów trzeciego świata. Wpływają na to niższe koszty produkcji i lokalizacji zakładów produkcyjnych.

3. środowisko innowacyjne czynnik ten wiąże się z silnymi powiązaniami ośrodków naukowo-badawczych z przemysłem dotyczy to głównie przemysłów tak zwanej wysokiej techniki (przemysł aerokosmiczny, elektroniczny, automatyka przemysłowa, fotonika)

Przedstawione tendencje lokalizacji wiążą się ściśle z określoną polityką przemysłową poszczególnych krajów. Zalążki polityki przemysłowej obserwujemy w polityce Colberta we Francji XVIII w. oraz w działalności Tisenhausa i Staszica w Polsce XIX w.

Politykę przemysłową możemy ujmować w dwóch znaczeniach:

• w szerokim słowa znaczeniu przez politykę przemysłową rozumie się wszelkie oddziaływanie makroekonomiczne państwa na decyzje podmiotów gospodarczych.

• W wąskim słowa znaczeniu polityka przemysłowa to oddziaływanie państwa na rozwój i strukturę przemysłu.

Istotnym elementem polityki przemysłowej jest stopień ingerencji państwa w gospodarkę, dotyczy to miedzy innymi:

1. zakresu oddziaływania państwa na przekształcenie strukturalne w przemyśle

2. metod i narzędzi realizacji polityki państwa

3. instytucji, które tę politykę realizują i koordynują

w praktyce w polityce przemysłowej występują dwa podejścia:

• Sektorowe charakteryzuje się tym, że organy rządowe silnie oddziaływają na rozwój i strukturę przemysłu.

• Podażowe - zakłada prymat mechanizmów tynkowych w zakresie rozwoju produkcji przemysłowej, co oznacza mało aktywny udział państwa w kształtowanie polityki przemysłowej.

W koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju w Polsce przyjęto kilka zasad rozmieszczenia przemysłu:

1. nie będą udzielane wskazania lokalizacyjne dla tradycyjnych gałęzi przemysłu w największych aglomeracjach miejsko przemysłowych(nie dotyczy to przemysły wysokiej techniki)

2. Nie będą udzielane wskazania lokalizacyjne dla inwestycji na obszarach ekologicznego zagrożenia oraz na tzw. Obszarach chronionych.

3. Przy udzielaniu wskazań lokalizacyjnych dla inwestycji związanych z dużym poborem wody preferowane będą strefy dolnych odcinków rzek: Wisły Warty i Odry.

4. Nie będzie ograniczeń dla inwestycji przemysłów wysokiej technologii.

5. przy udzielaniu wskazań lokalizacyjnych preferowane będą średnie i małe miasta odznaczające się korzystnymi warunkami dla lokalizacji przemysłu.

Przedstawione zasady mogą być zagrożone w wyniku:

- niskiego poziomu inwestowania i dekapitalizacji majątku trwałego w wybranych dziedzinach gospodarki

- słabej aktywizacji rozwoju małych i średnich miast

- nie podjęcia odpowiednich inwestycji w sferze gospodarki wodnej

- pogłębiającej się degradacji środowiska na obszarach ekologicznego zagrożenia

Przedstawione zamierzenia zostały zawarte w koncepcji zagospodarowania przestrzennego kraju uchwalonej przez sejm w 2000 roku.

REGIONY STRUKTURALNE NIEDOSTOSOWANE I OBSZARY PROBLEMOWE

W literaturze ekonomicznej i publicystyce od dawna toczyła się dyskusja na temat regionów słabo rozwiniętych lub zacofanych obejmujących obszary słabo zainwestowane, nisko uprzemysłowione, słabo zurbanizowane o złej infrastrukturze technicznej. Obok tych regionów pojawiły się ostatnio regiony strukturalnie niedostosowane lub problemowe. To niedostosowanie może dotyczyć regionów niedostosowanych do makrostruktury gospodarki albo tez regionów wewnętrzni źle ustrukturyzowanych. Pojawienie się regionów strukturalnie niedostosowanych jest zjawiskiem o wiele bardziej złożonym aniżeli występowanie regionów słabo rozwiniętych. Wiąże się to z tym, że regionami problemowymi stały się regiony uprzemysłowione o dużym zainwestowaniu i o bogatych zasobach kadr kwalifikowanych i silnych powiązaniach z całą gospodarką.

Regiony strukturalnie niedostosowane obejmują:

• Regiony o dominacji przestarzałego przemysłu

• Regiony słabo rozwiniętego rolnictwa

• Regiony tak zwanego wtórnego zacofania

• Regiony potencjalnie problemowe

Regiony strukturalnie niedopasowane staja się problemowymi albowiem

1. W wyniku swojej struktury gospodarczej mają ograniczone możliwości rozwoju

2. Nie wykorzystują w pełni posiadanych zasobów

3. Obniżają efektywność gospodarowania w skali całej gospodarki

4. Wykazują pogarszające się warunki życia ludności

5. Odznaczają się silną degradacją środowiska

Szczególnej uwagi wymagają stare okręgi przemysłowe, w których obserwujemy utratę znaczenia podstawowych gałęzi i branż przemysłu zbyt wolną zmianę struktury produkcji, nie nadążanie za postępem technicznym, przekroczenie optymalnej skali produkcji, dekapitalizacją majątku trwałego.

Prowadzenie silnej polityki gospodarczej i regionalnej wymaga zróżnicowania narzędzi i środków w odniesieniu do poszczególnych typów obszarów problemowych. Wyróżnić tutaj należy obszary problemowe w skali krajowej i regionalnej.

W praktyce wyróżnia się obszary problemowe jednofunkcyjne (wyodrębnione na podstawie jednego negatywnego zjawiska) oraz obszary problemowe wielofunkcyjne (wyodrębnione na podstawie kilku negatywnych zjawisk).

19

---