Podstawy mechanizmu rynkowego

Rynek, konkurencja, popyt, podaż

1. RYNEK - zespół warunków, które doprowadzają do kontaktu miedzy kupującymi a sprzedającymi w procesie wymiany dóbr i usług.

Rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych

Rynek można klasyfikować według różnych kryteriów podziału:

1. według przedmiotu obrotu:
   * rynek produktów i usług,
   * rynek czynników produkcji (ziemia, praca, kapitał);

2. według zasięgu geograficznego:
   * rynek lokalny,
   * rynek regionalny,
   * rynek krajowy,
   * rynek międzynarodowy,
   * rynek światowy (rynek globalny);

3. w zależności od sytuacji (pozycji) na rynku:
   * rynek sprzedawcy,
   * rynek nabywcy;

4. w zależności od stopnia jednorodności przedmiotu transakcji:
   * rynek homogeniczny (jednorodny), np. rynek ropy naftowej,
   rynek pszenicy;
   * rynek heterogeniczny, np. rynek pracy;

5. w zależności od stopnia i rodzaju konkurencji:
   * rynek wolnokonkurencyjny,
   * rynek konkurencji monopolistycznej,
   * oligopol,
   * monopol;

6. w zależności od stopnia wyrównywania się ceny (mechanizm
   rynkowy):
   * rynek doskonały,
   * rynek niedoskonały.
   

Konkurencja na rynku - to proces, w którym jego uczestnicy dążąc do realizacji swoich celów próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem: wysokości ceny, jakości dóbr, a także innych charakterystyk mających wpływ na zawieranie transakcji kupna sprzedaży.

Wady współczesnego rynku:

• nadmierne zróżnicowanie dochodów kupujących

• występowanie dóbr szkodliwych

• zbyt wielka liczba odmian danego dobra

• kłamliwa reklama

• występowanie towarów i usług niszczących inne dobra

• nierówne traktowanie kupujących

Charakterystyka rynku konkurencji doskonałej:

• istnieje tak wielu sprzedawców i nabywców każdego dobra, że żaden z nich nie ma bezpośredniego wpływu na kształtowanie się ceny,

• towary i usługi określonego rodzaju są doskonałymi substytutami (niczym się nie różnią),

• żaden ze sprzedawców nie preferuje żadnego z kupujących i odwrotnie, (nie występują żadne formy uprzywilejowania),

• rynek jest w pełni przejrzysty co pociąga wyrównywanie się ceny dobra na całym rynku,

• istnieje pełna elastyczność podaży towarów i usług dostarczanych na rynek,

• wejście na jakikolwiek rynek nie nastręcza trudności.

Charakterystyka rynku konkurencji niedoskonałej:

• występuje określona liczba konkurujących ze sobą podmiotów, które mają wpływ na kształtujący się poziom cen,

• towary i usługi tego samego typu mogą różnić się między sobą, występują ich substytuty,

• istnieją formy konkurencji poza cenowej (ma miejsce reklama),

• rynek nie jest przejrzysty, występuje konieczność jego rozpoznania i analizowania, zarówno przez sprzedających jak i kupujących,

• wejście na rynek jest ograniczone, utrudnione i wymaga ponoszenia kosztów.

POPYT ( D )

POPYT - jest to relacja między ceną danego dobra lub usługi a ich ilością, którą konsumenci mogą i chcą nabyć po określonej cenie przy założeniu niezmienności pozostałych zjawisk rynkowych (ceteris paribus). Popyt oznaczamy literką D (z ang. demand)

PRAWO POPYTU RYNKOWEGO - wraz ze wzrostem ceny produktu zmniejsza się, ceteris paribus, wielkość popytu na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny wielkośc popytu wzrasta.

ZASADA „CETERIS PARIBUS” - oznacza założenie niezmienności pozostałych czynników (warunków, okoliczności, elementów itp.) wpływających na analizowane zjawisko ekonomiczne. Zjawiska zachodzące w rzeczywistości gospodarczej są zawsze uwarunkowane większą liczbą czynników niż te, które uwzględnia się w prowadzonej analizie. „Ceteris paribus” = w tych samych niezmiennych warunkach

Przykład

Kształtowanie się popytu na masło

Cena za jedn. w zł	Rozmiary popytu w tys. ton	Kombinacje
0,99 1,39 1,79 2,19 2,59	440 400 360 320 280	E D C B A

Krzywa popytu rynkowego na masło

P - cena A

2,59

B każdy z tych punktów

2,19 to wielkość popytu

C

1,79

D

1,39

E

0,99

280 320 360 400 440 Q - ilość

Krzywa popytu pokazuje ilość dobra lub usługi, jakie ludzie chcą kupić przy każdym poziomie ceny w danym czasie.

WIELKOŚĆ POPYTU jest to ilość dobra lub usługi, jaką nabywcy gotowi są kupić w określonym czasie przy danym poziomie ceny (to wszystkie te pojedyncze punkciki A,B...uzależnione od cen) w danym czasie.

Wszystkie te punkciki tworzą nam prostą, czyli tworzą nam popyt. Wielkość popytu jest jednostką mniejszą a popyt jest jednostką (definicją) szerszą.

POPYT EFEKTYWNY - to wielkość zapotrzebowania na dane dobro lub usługę poparte odpowiednim funduszem nabywczym; zgłaszana chęć nabycia towaru jest rzeczywista (taka, jaka jest jego faktyczna możliwość nabycia)

DETERMINANTY POPYTU -czynniki kształtujące popyt bez uwzględniania cen (czynniki pozacenowe):

A. Rynkowe:

1.Dochody konsumentów

wzrost dochodu konsumentów powoduje wzrost popytu na dobra i usługi (mamy więcej pieniędzy i możemy sobie na więcej pozwolić)

2.Ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych

Substytucją nazywa się zjawisko zastępowania się dóbr w ich użyciu konsumpcyjnym lub produkcyjnym.

Dobra są substytutami, jeżeli zmiana ceny (wzrost lub spadek) na jeden produkt przy niezmienionej cenie drugiego dobra przesuwa popyt w kierunku dobra tańszego, np. wzrost ceny masła powoduje wzrost popytu na margarynę.

Kompelentarność - jest to wzajemne uzupełnianie się dóbr w ich zastosowaniu produkcyjnym lub konsumpcyjnym.

Dwa dobra są siebie komplementarne, jeżeli wzrost (spadek) ceny jednego z nich powoduje spadek (wzrost) popytu na dobro drugie.

Przykład:, jeżeli wzrośnie cena samochodów to spadnie popyt na paliwo

3.Przewidywania cen relatywnych (przewidywane ceny dochodów i cen przez konsumentów w bliższej lub dalszej przyszłości;

Kupujący mogą przewidywać znaczące zmiany cen i wyprzedzać w czasie zakupy danych dóbr, np. przewidują, że za dwa m-ce ceny samochodów wzrosną 0 10%, wówczas ci, którzy zamierzają kupić samochód, będą się starali swój zakup przyspieszyć

Konsument działa racjonalnie, patrzy gdzie ma większą korzyść, przewiduje dziś, jaka może być cena danego dobra jutro; konsument dysponuje określoną ceną nabywczą i dziś kształtuje popyt)

B. Pozarynkowe:

Czynniki pozarynkowe wynikają z różnych sytuacji życiowych

1. Liczba ludności

Wzrost liczby ludności powoduje wzrost popytu, (czyli przesuwa krzywą do góry)

2. Gusty i preferencje, nawyki, moda

Każdy kupujący posiada własne gusty i preferencje odnoszące się do kupowanych dóbr; wpływ na to ma moda, która powoduje wzrost popytu

3. Naśladownictwo, sezonowość np. święta,

Efekty naśladownictwa jest to popyt indywidualnego konsumenta na dane dobro, które zmienia się w zależności od popytu rynkowego, czyli popytu większości konsumentów

4. Czynniki socjokulturowe

5. Wykształcenie

6. Szerokość geograficzna, pory roku, klimat

7. Efekty naśladownictwa i demonstracji

Efekt demonstracji - niektórzy konsumenci chcą odróżniać się od pozostałych, chcą zamanifestować swój prestiż

1. Efekt Veblena

Efekt Veblena - polega na tym, że niektóre gospodarstwa domowe nabywają tym większe ilości danego dobra im jest ono droższe

2. Efekt snobizmu

Efekt snobizmu - polega na tym, że niektóre gospodarstwa domowe mniej cenią te dobra, które konsumują inni, a zatem nabywają je mniej lub wcale; konsumenci-snobi nie będą kupować produktów, które masowo kupują inni (np. żeby się pokazać przed gośćmi to kupią kawior, żeby im pokazać, że oni mają lepsze jedzenie niż np. jakiś tradycyjny bigos)

3. Efekt owczego pędu

Efekt owczego pędu - polega na tym, że pewne gospodarstwa domowe tym wyżej cenią pewne dobra i tym więcej ich nabywają, im bardziej je cenią i nabywają inni

Zależność wielkości popytu od determinantów tego popytu daje się przedstawić za pomocą tzw. Wieloczynnikowej funkcji popytu, która wyraża się następującą formułą:

Q_DA = f (P_A, P_B, ...., P_Z, I, T, X)

Ceny dóbr komplementarnych

i substytucyjnych

Q_DA - wielkość popytu na dobro A

P_A - cena towaru

I - dochody konsumentów

T - czynniki socjokulturowe: nawyki, gusta, moda, przyzwyczajenia, poziom wykształcenia, płeć, miejsce zamieszkania

X - wszystkie pozostałe: klimaty, szerokość geograficzna, sezonowość

EFEKT DOCHODOWY I SUBSTYTUCYJNY ZMIANY CENY

Efekt substytucyjny zmiany ceny - polega na tym, że przy obniżce ceny danego dobra (i stałości cen pozostałych dóbr) staje się ono relatywnie tańsze i konsumenci mogą nim zastępować inne dobra. Jeżeli dane dobro zdrożeje to konsumenci zastępują dane dobro dobrem tańszym, czyli jeśli cena jego rośnie to konsumenci zmniejszą zakup tego dobra lub zmienia zakup na dobro tańsze.

Efekt dochodowy zmiany ceny - sprowadza się do tego, że przy obniżce ceny danego dobra rośnie jego siła nabywcza, gdyż przy stałym dochodzie nominalnym jest on w stanie nabyć większą ilość tego dobra i odwrotnie: przy wzroście ceny danego dobra, przy danym dochodzie nominalnym, spada jego siła nabywcza tzn., że konsument jest zmuszony ograniczyć zakupy danego dobra.

Przykład:, jeżeli Kowalski otrzymuje nominalna wartość dochodu 2000zł a butelka 0,5l oleju kosztuje 5 zł to Kowalski (nabywca) jest w stanie nabyć 400 butelek takiego oleju. Gdyby jednak cena tego oleju wzrosła do 10 zł / 0,5l butelkę to wówczas Kowalski nabędzie mniej danego dobra, bo tylko 200 butelek.

Wyjątki od prawa popytu, czyli nieklasyczne przykłady zależności między wielkością popytu a ceną:

• efekt (paradoks) Giffena - im wyższa cena tym bardziej popyt rośnie; z paradoksem Giffena mamy do czynienia przede wszystkim gdzie jest biegun biedy. Przykład: Najwolniej rosła cena chleba a szybciej rosła cena wędlin, ze względu na ograniczone dochody dobra droższe zastępowaliśmy dobra tańszymi i dlatego mamy tu do czynienia z paradoksem: wraz ze wzrostem ceny chleba popyt na ten chleb rośnie 9z konieczności)

• paradoks Veblena - im szybciej drożeją dobra, tym jest większy popyt, im wyższa cena tym popyt większy. Mamy tu do czynienia z ludźmi najbogatszymi. Jest to efekt demonstracji i prestiżu - „im więcej mam tym lepiej jestem dostrzegany w społeczeństwie”

+ efekt owczego pędu + zasada snobizmu - j/w

Przesunięcia krzywej popytu

P - cena

. wzrost

A” A A'

P_A spadek

Q_2A Q_0A Q_1A Q - ilość

Wraz z obniżeniem się dochodu przy stałej cenie P_A będziemy mogli nabyć mniej dobra tylko Q_2A, co spowoduje przesunięcie się krzywej popytu w lewo (spadek popytu).

Wraz ze wzrostem dochodu, przy staej cenie P_A będziemy mogli nabyć więcej dobra, bo aż Q_1A, co spowoduje przesunięcie krzywej popytu w prawo (wzrost popytu)

PODAŻ (S)

PODAŻ - jest to relacja między ilością dobra, jaką producenci są skłonni zaoferować (cała ilość dóbr) do sprzedaży w danym określonym czasie a ceną, przy zachowaniu ceteris paribus (niezmienność pozostałych zjawisk rynkowych). Podaż oznaczamy literką S (z ang. supple)

WIELKOŚĆ PODAŻY - jest to ilość dobra lub usługi, jaką producenci zamierzają sprzedać w określonym czasie przy danym poziomie cen.

PRAWO PODAŻY - wraz ze wzrostem ceny rośnie wielkość podaży, ceteris paribus, a wraz ze spadkiem ceny wielkość podaży maleje.

Inaczej mówiąc - prawo podaży głosi, że wraz ze wzrostem (spadkiem) ceny dobra, rośnie (spada) ilość dostarczonych przez producentów dóbr i usług (rośnie wielkość podaży), przy założeniu ceteris paribus.

Przykład

Podaż mandarynek (wielkości hipotetyczne)

Cena 1kg w zł	Wielkość podaży mandarynek tygodniowo w kg	Kombinacje
6 5 4 3 2 1	38 33 28 20 14 6	A B C D E F

Krzywa podaży mandarynek

S

P - cena A

6

B

5

4 C

D

3

E

2

F

1

10 20 30 40 Q - ilość podaży

Krzywa podaży pokazuje ilości dobra lub usługi, jakie producenci chcą dostarczyć na rynek przy każdym poziomie ceny w danym okresie.

DETERMINANTY PODAŻY (czynniki poza cenowe):

1. ceny czynników produkcji

2. poziom technologii i technika

3. podatki i subsydia

4. przewidywania cen relatywnych

5. liczba przedsiębiorstw w gałęzi

6. lokalizacja produkcji

Analiza determinantów podaży

1. Ceny czynników produkcji (ceny siły roboczej - płace, opłaty za energię, czynsze, ceny surowców) - wzrost ich powoduje zwiększenie kosztów produkcji a w rezultacie spadek podaży; od tych cen zależy poziom kosztów. Im ceny wyższe, tym koszt wytworzenia produktu wyższy i odwrotnie.

2. Nowa technologia związana jest z postępem technicznym, zmniejsza koszty a w rezultacie powoduje wzrost podaży (dzięki technice i technologii firma może mieć większą wydajność, co powoduje, że koszty wytworzenia są mniejsze; technologia powoduje wzrost wydajności i może zmniejszyć ilość materiałów)

3. Niektóre podatki (VAT, akcyza) są traktowane przez producenta jako dodatkowy koszt wytworzenia produktu, powoduje to spadek podaży;

Subsydia (dotacje) traktowane są jako element zmniejszający koszty, który powoduje wzrost podaży. (Działalność państwa odgrywa tu dużą rolę; przez politykę dotacji i politykę podatkową państwo wpływa na kształtowanie się podaży)

4. Przewidywane ceny relatywne mogą wpływać na obecne decyzje producentów o ilościach oferowanych przez nich produktów, np. rolnicy przewidują, że ceny zboża będą wyższe, więc magazynują je i w ten sposób nie dostarczają na rynek a to powoduje spadek podaży, (czyli mniej tej ilości dóbr)

5. Wzrost liczby przedsiębiorstw w gałęzi zwiększa ilość oferowanych produktów, w rezultacie zwiększa podaż

Różnica między spadkiem podaży a spadkiem wielkości podaży - wielkość podaży zmienia się przez spadek ceny, a podaż zmniejsza się przez działanie czynników zewnętrznych (determinanty)

Funkcja zależności podaży od czynników ją determinujących

Q_SA = f (P_A, P₁ .... P_n, Te, X)

Q_SA - ilość podaży dobra A

P_{A -} cena dobra A

P₁ .... P_n - ceny czynników wytwórczych

Te - poziom technologii

X - wszystkie inne czynniki, w tym działalność państwa i zdarzenia losowe

Przesunięcie krzywej podaży S₂

S₀

P - cena

S₁

P_A C A B

Q_C Q_A Q_B

Q - ilość podaży

S₀ - przy cenie P_A jesteśmy w stanie dostarczyć ilość dobra w wielkości Q_A

S₁ - spadek cen czynników produkcji spowoduje, że przy tej samie cenie P_A jesteśmy w stanie wytworzyć więcej dobra w wielkości Q_B (przyrost dodatni)

S₂, - jeśli nastąpi wzrost czynników produkcji to spowoduje to, że przy tej samej cenie P_A wytworzymy mniej dobra Q_C (przyrost ujemny)

Równowaga rynkowa

Równowaga rynkowa oznacza, że ilość, którą kupujący chce kupić po danej cenie jest równa ilości, którą sprzedający chcą sprzedać.

Przy równowadze występuje tendencja do pokrywania się tej samej ceny i ilości dopóki pozostałe czynniki pozostają bez zmian.

Zależności pomiędzy popytem a podażą.

W tym przypadku cena równowagi wynosi 3. S, S krzywa podaży Pr wynosi, 3 czyli cena równa 3 jest ceną równowagi. Równoważy ona popyt i podaż.

Przy cenie równej 4 powstaje nadwyżka towaru na rynku a przy cenie 2 niedobór, czyli nadmierny popyt.

Nadwyżka, czyli nadwyżka wielkości podaży lub gromadzenie zapasów skłania do obniżenia ceny, czyli ruch w dół. Niższa cena oznacza mniejsze zyski a producent obniża wtedy rozmiary produkcji.

Jednocześnie dla konsumentów zachęca to do zwiększenia zakupów, co powoduje ograniczenie od strony producenta podaży, zmniejsza wielkość nabywczą.

Niedobór, czyli nadwyżka popytu jest to wielkość, o która wielkość popytu przewyższa wielkość podaży dla danej ceny (cena ta jest zawsze niższa od ceny równowagi. Niedobór jest likwidowany wzrostem ceny.

Dostosowanie się popytu do podaży trwa aż do momentu osiągnięcia ceny, 3 w której popyt równa się podaży. Cena równowagi oznaczona Pr jest to taka cena, przy której ilość sprzedana równa się ilości dostarczonej.

Działanie prawa popytu i podaży kształtuje ceny na poziomie równowagi.

Cena ta powoduje, że nie ma ani nadwyżki ani niedoboru.

Cena ta jest stabilna aż do momentu, gdy nie zmienią się warunki po stronie popytu lub po stronie podaży.

Dotychczasowe rozumowanie opierało się na założeniu, że krzywa popytu D, D' i krzywa podaży S, S' nie zmieniają swojego położenia albowiem przy ruchu krzywych dokonuje się zmiana ceny równowagi. .

W długim okresie, zmiany warunków podaży może spowodować zmiana jednego z czynników określających podaż z wyjątkiem ceny danego towaru. Mogą to być ceny czynników produkcji, poprawa metod wytwarzania.

Wzrost cen czynników produkcji powoduje wzrost kosztów produkcji a więc pogarsza dany czynnik wytwarzania, natomiast metody doskonalsze, bardziej nowoczesne metody produkcji poprawiają te warunki, co wywiera wpływ na cenę oraz ilość dóbr.

Skutki zmiany podaży analizuje się sytuacją krzywej S wedle ceny P0 gdzie jest punkt równowagi,

Następnie pogorszenie warunków wytwarzania powoduje zmniejszenie podaży krzywa przesuwa się w lewo na pozycję S2 i gdy krzywa popytu przetnie krzywą S2 zostanie wyznaczona nowa cena równowagi P2.

Przy polepszeniu się warunków krzywa podaży przesuwa się na prawo do pozycji S3 jest to wyznaczenie nowej ceny równowagi P1.

Można powiedzieć, że w długim okresie na wzrost popytu producenci mogą reagować zwiększeniem produkcji i podaży natomiast w przypadku zmniejszenia się popytu mogą ograniczać podaż.

W życiu gospodarczym jednocześnie działają siły modyfikujące popyt i siły modyfikujące podaż. I w zależności od tego następuje przesunięcie ceny równowagi oraz ilości popytu i podaży równocześnie.

Instytucjonalne oddziaływanie na ceny jest prowadzone przez państwo, organa administracji gospodarczych, które przeprowadzają kontrolę cen. Składają się na to regulacje prawne, które polegają na określaniu cen maksymalnych oraz cen minimalnych.

Określenie cen maksymalnych (pułap cenowy) sprawia, że przekroczenie przez sprzedawcę maksymalnego podziału cen staje się nielegalne. Wprowadza się w ochronie konsumentów. Zbyt wysokie ceny żywności mogą doprowadzić do pogorszenia sytuacji materialnej ludzi o niskich dochodach.

Ceny minimalne jest to cena, poniżej której dobro nie może być sprzedawanej dotyczy np. skupu w rolnictwie, plac minimalnych. Cena ta chroni producentów.

10

---