EMOCJE PODSTAWOWE EKSPRESJA EMOCJI

1. Jak definiujemy: emocję (triada emocjonalna), ekspresję emocji, emblemat.

2. Determinanty sygnałów ekspresji emocjonalnej - „efekty pchania” i „efekty ciągnięcia” Scherera.

3. Funkcje zachowania ekspresyjnego (sygnału) wg Bühlera. Na czym polega komunikacyjna funkcja ekspresji emocji?

4. Czy u niemowląt szybciej pojawia się ekspresja emocji pozytywnych, czy negatywnych? Czym można to uzasadnić?

5. Argumenty przemawiające za wrodzonym źródłem ekspresji emocji.

6. Kryteria wyróżniania emocji podstawowych.

7. Poglądy na temat źródeł emocji pochodnych.

8. Trafność dekodowania poszczególnych emocji na podstawie prób głosu.

9. Dowody (z badań nad ekspresją mimiczną emocji) na nieciągły (dyskretny) charakter emocji

10. Cechy ekspresji mimicznej i wokalizacji poszczególnych emocji: ZŁOŚCI, RADOŚCI, SMUTKU, ZDZIWIENIA, WSTRĘTU I STRACHU.

• Ekspresja emocji to wszelkie sygnały (zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę określonej emocji (Doliński, 2000).

• Ekspresja emocji nie musi być intencjonalna. W przypadku emocji spontanicznych sygnały te w większości pojawiają się całkowicie poza kontrolą jednostki.

• Ewolucyjne podstawy ekspresji emocji

• Darwin (O wyrażaniu emocji u człowieka i zwierząt)

Teza: Główne działania ekspresyjne, przejawiane przez człowieka i zwierzęta niższe, są wrodzone albo dziedziczne, to znaczy nie są u jednostki zachowaniami wyuczonymi. Dowodem wrodzonego charakteru wyrażania emocji jest podobieństwo ich przejawów zarówno w obrębie poszczególnych gatunków, jak i między nimi. Wskazywał również, że w taki sam sposób wyrażają emocje osoby niewidome od urodzenia oraz bardzo małe dzieci, które nie mogły się tego nauczyć przez naśladownictwo.

• Adaptacyjna funkcja ekspresji emocjonalnej

Ekspresja wyprzedza w czasie odmienne reakcje behawioralne (np. ucieczkę lub atak). Ekspresja ma nie tylko bezpośrednie znaczenie biologiczne, ale pełnią też funkcję komunikacyjną. Początkowo ekspresja nie miała charakteru emocjonalnego. Były to tylko przystosowawcze odruchy organizmu, optymalizujące jego działanie. Z czasem zaczęły być społecznie rozpoznawalne. Inne osobniki nauczyły się czerpać z tych sygnałów wiedzę o intencjach danego osobnika. Stąd odruchy stopniowo nabierały charakteru komunikacyjnego - przedjęzykowe formy sygnalizowania intencji (badanie Hansen i Hansen, 1988 - twarz wśród twarzy). A to stało się podstawą formowania więzi społecznych. Wtedy z kolei ekspresja przestała służyć wyłącznie komunikacji, bo pozwalała wywołać analogiczną lub inną ekspresję u odbiorców (uśmiech na uśmiech, a więc z komunikacji jednokierunkowej - dwukierunkowa).

• Rozwojowe aspekty ekspresji emocji

W wieku trzech tygodni niemowlęta skupiają wzrok na oczach patrzącego na nie dorosłego człowieka. Niemowlaki chętniej spontanicznie koncentrują swój wzrok na twarzy żywego człowieka niż na twarzy manekina. Ludzka twarz (lub nawet tylko jej schemat) budzi większą uwagę małych dzieci niż inne bodźce (konkurentem jest tylko oko byka).

• Ekspresje różnych emocji pojawiają się w różnym czasie rozwoju:

• w chwilę po urodzeniu - płacz noworodka, jako zgeneralizowany wyraz negatywnego stanu afektywnego,

• potem dość wcześnie - wstręt i obrzydzenie (ujawnia się, gdy gorzki pokarm),

• 3-4 tygodnie - uśmiech,

• 3 mies. - uśmiech, gdy samo zmiany w otoczeniu, oraz smutek i złość, gdy np. zabieramy zabawkę,

• 7 miesięcy - strach,

• około roku - nieśmiałość i wstyd. W tym też czasie dzieci zaczynają wykorzystywać informacje o mimicznym wyrazie innych ludzi do regulowania własnego zachowania (poszukują wskazówek własnego postępowania - np. badanie Walden i Ogan, 1988 - przezroczysta podłoga - wyraz twarzy matki zachęca lub zniechęca do wpełźnięcia).

• MIMIKA

Nie musimy świadomie i intencjonalnie uczyć się i pamiętać wszystkich wzorców mięśniowych wykorzystywanych do formowania wyrazów mimicznych, a jak podaje Ekman (1980) u człowieka jest ich ponad 7000.

Są dwie główne grupy mięśniowe odpowiedzialne za formowanie mimicznej reakcji emocjonalnej:

• •mięśnie jarzmowe większe - podlegają stosunkowo dużej kontroli emocjonalnej (ekspresja intencjonalna - drogi piramidowe)

• •mięśnie okrężne oka - są sterowane odruchowo i bezwiednie (ekspresja spontaniczna - drogi pozapiramidowe)

• Uszkodzenie dróg piramidowych [ekspresja intencjonalna] a pozapiramidowe sprawne: pacjent nie potrafi na zawołanie uśmiechnąć się, ale śmieje się, gdy ogląda śmieszny film.

• Uszkodzenie dróg pozapiramidowych [ekspresja odruchowa] a piramidowe sprawne: pacjent uśmiechnie się poproszony, ale nie umie śmiać się spontanicznie.

• Twarz jako szczególny obiekt spostrzegania

Proces automatyzacji nie ogranicza się wyłącznie do ekspresji, odnosi się również do odczytywania wyrazu mimicznego - obserwacje neurobiologiczne:

• mózg jest zaopatrzony w wyspecjalizowane struktury odpowiedzialne wyłącznie za analizę informacji o twarzy i jej wyrazie (mózgowy procesor twarzy - bruzda skroniowa)

• mózg analizuje twarz pod dwoma względami: czy jest znana (czy nowa) oraz jaką emocje wyraża. Najwięcej wskazówek na temat strachu i smutku dostarcza „obserwacja” oczu, na temat szczęścia i wstrętu - ust, zdziwienia - czoła i brwi. Aby rozpoznać złość mózg potrzebuje informacji o wszystkich częściach twarzy (Boucher i Ekman, 1975)

Liczne dane kliniczne ofiar wylewów wykazują, że analiza wyrazu twarzy zachodzi w prawej półkuli obok obszarów zajmujących się rozpoznawaniem twarzy. Nie są to jednak te same obszary, o czym świadczą przypadki prozopagnozji, w której pacjenci utracili umiejętność rozpoznawania, lecz zachowali umiejętność o odczytania wyrazu twarzy (Tranel, Damasio i Damasio, 1988).

PANTOMIMIKA

Chociaż ekspresja mimiczna jest najważniejsza, to łatwiej rozpoznać emocje, gdy weźmiemy pod uwagę także inne źródła informacji.

Sylwetka w ekspresji emocji

• wina i wstyd - kurczenie się całego ciała, spuszczenie głowy,

• strach - cofnięcie głowy i schowanie jej w ramionach,

• smutek - opuszczone ramiona i zgarbienie się,

• złość - zaciśnięcie pięści i wysunięcie głowy do przodu

• zaskoczenie - cała sylwetka odchyla się do tyłu.

Sposób mówienia jako ekspresja emocji

Wzrost natężenia głosu w stanie wzbudzenia. Ogólnie jednak tendencja do energetyzacji organizmu w przypadku przeżywania emocji związanych z koniecznością wykorzystania jego zasobów do walki lub ucieczki (złość i strach - mowa szybsza i głośniejsza) i do oszczędzania zasobów wtedy, gdy beznadziejna sytuacja czyni bezsensownym ich zużywanie (smutek - mowa spowolniona i cichsza).

Klasyczne badania nad rozpoznawaniem ekspresji mimicznej (Ekman i Friesen, od 1971). Okazało się, że trafne odczytywanie ekspresji emocji występuje nawet wówczas, gdy osoby badane i osoby przedstawione na zdjęciach pochodzą z zupełnie innych kultur. Ekspresja twarzy Amerykanów była trafnie rozpoznawana w Argentynie, Chile, Brazylii i Japonii, ale, jak dalej się okazało, także w niepiśmiennym plemieniu Fore z Nowej Gwinei. Takie wyniki przemawiałyby za kulturową uniwersalnością ekspresji emocji.

• Z drugiej strony każda kultura zawiera zbiór przepisów dotyczących tego, co wypada, a co nie wypada robić w różnych sytuacjach. I tak np.:

• uśmiechać się gdy prezent, nie okazywać znudzenia przy nieciekawej rozmowie, nie złościć się przy starszych rangą. Dzieci się tego uczą, a potem to już nawyk.

• U Eskimosów naganne społecznie złoszczenie się, za to u Arabów ma się złościć, bo zostanie posądzony o brak honoru.

• W kulturach kolektywistycznych typowe reagowanie wstydem, a w indywidualistycznych poczuciem winy (Triandis, 1994).

Ekspresja emocji pełni funkcję:

• komunikowania innym naszych odczuć

• Podstawowe wzorce ekspresji emocjonalnej są nam dane biologicznie.

• Kultura wpływa na sposoby okazywania emocji ustalając reguły społeczne określające kiedy przejawiać pewne emocje, i jaka jest społeczna stosowność pewnych typów przejawów emocji u danych kategorii ludzi w poszczególnych sytuacjach.

CZY ISTNIEJĄ EMOCJE PODSTAWOWE?

• Darwin zakładał, że w ogólnej klasie emocji wrodzonych są takie, których historia ewolucyjna jest starsza niż innych. Zauważył, ze nasi odlegli przodkowie wyrażali strach i wściekłość prawie tak samo jak my dzisiaj. Natomiast cierpienie, spowodowane żalem, czy niepokojem, umieszczał bliżej początków człowieka. Pewna liczba współczesnych teoretyków kontynuuje tradycję Darwina, kładąc nacisk na istnienie pewnego zbioru podstawowych, wrodzonych emocji.

Ale nawet wśród zwolenników biologicznie pierwotnych emocji brak jest zgodności zarówno w zakresie sporządzanych list takich emocji, jak i kryteriów ich sporządzania.

Niektóre kryteria wyodrębnienia emocji podstawowych. Podstawowe czyli uniwersalnie wyrażane i rozpoznawane

• Tomkins (1962) Emocje podstawowe to takie, które reprezentują wrodzone, szablonowe reakcje, które kontrolowane są przez „stałe” układy mózgu. Lista (8): zdziwienie, zainteresowanie, radość, wściekłość, strach , odraza, wstyd, udręka.

• Ekman (1976)

• emocje podstawowe to takie, które są doświadczane i jednoznacznie rozpoznawane przez wszystkich ludzi : uniwersalna ekspresja emocji.

• Lista (6): zdziwienie, szczęście, złość, strach, wstręt, smutek.

• Pozostałe emocje to mieszanka emocji podstawowych, a ich ekspresja pozostaje pod silnym wpływem czynników kulturowych.

• Każda emocja nie jest pojedynczym stanem, lecz rodziną pokrewnych stanów afektywnych. Każda z takich rodzin zawiera pewien temat (stanowiący rezultat ewolucji) i wiele jego wariacji (stanowiących rezultaty uczenia się). Wariacje to rezultat indywidualnych różnic między emocjami i zróżnicowanie kontekstu pojawienia się tych emocji.

• Izard (1977)

• emocje podstawowe to te, które mają uniwersalną ekspresję twarzy powodującą jednoznaczną odróżnialność od innych ekspresji oraz specyficzny substrat neuronalny i odróżnialną jakość subiektywną.

• Lista (11): radość, smutek strach, złość, zdziwienie, wstręt (Ekman) + wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie i pogarda.

• Emocje pochodne to kombinacja podstawowych np. niepokój to Strach + dwie dodatkowe emocje (wina, zainteresowanie, wstyd, złość albo zmartwienie)

Podstawowe czyli właściwe ludziom i zwierzętom

• Plutchik (1980)

• emocje podstawowe to takie, które mogą być obserwowane na różnych poziomach filogenetycznych i które mają adaptacyjne znaczenie dla walki jednostki i gatunku o przetrwanie.

• Lista (8): radość, smutek, strach, złość, zaskoczenie, oczekiwanie, wstręt, akceptacja. Nie należy zbytnio przywiązywać się do tych terminów, gdyż wymienione emocje można opisać w różnych językach: w języku behawioralnym (kategorie związane ze zbliżaniem się, oddalaniem lub trzymaniem dystansu do obiektu, np. strach to ucieczka, radość to zaloty), w języku funkcjonalnym (kategorie obrazujące sens lub celowość poszczególnych emocji, np. strach to ochrona, a radość reprodukcja), w języku subiektywnych odczuć (kategorie wskazujące na intensywność odczuć, np. strach to przy większej intensywności przerażenie, a radość to ekstaza).

Emocje podstawowe przedstawione są na kole, analogicznie jak koło kolorów. Emocje odległe o 180 stopni tworzą pary przeciwstawne. Podstawowe emocje mogą się mieszać i stanowić emocje pochodne. Połączenie dwóch spośród emocji podstawowych to diada. Mieszanki składające się z dwóch sąsiadujących ze sobą w kole emocji to diada pierwszego rzędu, te na które składają się emocje rozdzielone inną są diadami drugiego rzędu itd. Im bardziej odległe są od siebie dwie podstawowe emocje, tym mniej prawdopodobna ich mieszanka. Jeśli jednak połączą się to bardzo prawdopodobny jest konflikt między nimi.

Koło emocji wg Plutchika

diady pierwszorzędne (np. radość+akceptacja=życzliwość),

diady drugorzędne (np. radość+strach=wina),

diady trzeciorzędne (np. radość+ zdziwienie=zachwyt)

Podstawowe czyli prototypowe

Fehr i Russell (1984)

• Emocje podstawowe to najbardziej typowe (prototyp - najlepszy egzemplarz kategorii).

• Emocje najbardziej typowe powinny być wymieniane najszybciej i najczęściej.

• Najczęściej przychodziły ludziom na myśl: miłość, strach, złość, smutek, szczęście (ale rzadko wstręt).

Fehr i Russell (1984) poprosili kanadyjskich studentów o uszeregowanie pojęć dotyczących emocji na podstawie tego jak dobrze reprezentują one tę kategorię. A Ortony i Turner (1990) 14 wybitnych psychologów o podanie listy emocji podstawowych.

Lista oparta na zdrowym rozsądku Lista psychologów

Szczęście Strach

Gniew Odraza

Smutek Gniew

Miłość Smutek

Strach Radość

Nienawiść Zdziwienie

Radość Wściekłość

Podekscytowanie Miłość

Niepokój Szczęście

Depresja Zainteresowanie

Przeciwnicy emocji podstawowych

* Koncepcje biologicznie pierwotnych emocji kwestionowane przez kognitywne teorie emocji (emocje są tworami psychologicznymi a nie biologicznymi) i teorie społeczno - konstruktywistyczne (emocje są wytworem społeczeństwa, nie biologii).

* Kognitywiści Ortony i Turner

Pytanie: dlaczego jeśli emocje podstawowe są rzeczywiście podstawowe nie ma zgody wśród badaczy, które to są (np. zainteresowanie i pożądanie traktowane przez jednych jako podstawowe wg innych nie są w ogóle emocjami).

Hipoteza: zamiast podstawowych emocji mogą istnieć podstawowe, nawet wrodzone, składniki reakcji, wykorzystywane przy wyrażaniu emocji, ale również w innych, nieemocjonalnych sytuacjach (np. drżenie może być wywołane zimnem i strachem, płacz ze szczęścia i smutku, uniesienie brwi w gniewie, ale i przy wzmożonej uwadze).

Według Ortonego i Turnera na emocje składają się wyższe procesy kognitywne (oceny). Ponieważ pewne oceny pojawiają się często, to łatwo i wiarygodnie nazywamy je w większości języków precyzyjnymi terminami, co sprawia, że jawią się one jako podstawowe (uniwersalne)

* Zdaniem LeDoux (2000) autorzy powyżsi odnieśli się zbyt surowo do emocji podstawowych, gdyż:

-         różnice w listach różnych teoretyków mogą być wywołane różnicą użytych słów a nie emocji (np. radość i szczęście)

-         jeśli uwzględnimy to co wyżej, to listy emocji podstawowych nie różnią się bardzo

-         Przynajmniej co do niektórych emocji istnieją mocne dowody na rzecz tezy o ich wrodzonym, biologicznym charakterze.

Podsumowanie kwestii emocji podstawowych za LeDoux (2000):

„W pewnym sensie lista konkretnych zachowań przystosowawczych, które mają zasadnicze znaczenie dla przetrwania, byłaby w istocie rzeczy listą emocji podstawowych. Sądzę, że wyjście od uniwersalnych funkcji behawioralnych jest lepszym sposobem dojścia do listy emocji podstawowych niż tych, na ogół używanych, które opierają się na analizie wyrazu twarzy, odnoszących się do emocji słów w różnych językach czy świadomej introspekcji” (s.146).

Mięśnie twarzy zaangażowane w ekspresję emocji (Duchenne określił 100 mięśni mimicznych 1862)

Duchenne (stymulacja mięśnia jarzmowego)

uśmiech społeczny vs prawdziwy

8

---