PSYCHOPATOLOGIA OGÓLNA
Jan Aleksander Beszłej, Magdalena Grzesiak
Wstęp, definicje
1.1 Psychopatologia - definicja
Psychopatologia jest dziedziną wiedzy zajmującą się opisywaniem, interpretowaniem, wyjaśnianiem i klasyfikowaniem zjawisk psychicznych, które stanowią odchylenie od prawidłowych czynności psychicznych.
1.2 Objawy psychopatologiczne
Objawy psychopatologiczne są to zjawiska dające się stwierdzić w wywiadzie, bezpośrednim badaniu lub obserwacji, które świadczą o nieprawidłowych funkcjach psychicznych i mają dla lekarza wartość diagnostyczną, prognostyczną i terapeutyczną.
Większość objawów psychopatologicznych różni się od przeżyć prawidłowych ilościowo czyli nasileniem, czasem trwania, nadmiarowością lub nieadekwatnością do sytuacji, wpływem na funkcjonowanie; mogą być źródłem cierpienia lub dyskomfortu (np. smutek- nastrój depresyjny). Objawy te nazywamy objawami homonomicznymi. Natomiast objawy, które różnią się od przeżyć prawidłowych jakościowo i nie występują u osób zdrowych psychicznie np. urojenia i omamy (wyjątkiem są omamy przysenne - hipnagogiczne i hipnopompiczne) są objawami heteronomicznymi. W tradycji diagnostycznej anglosaskiej charakter objawów psychopatologicznych opisuje się jako tzw. Four D's (cztery D - deviance, distress, dysfunction and danger) czyli odchylenie od normy, subiektywne cierpienie, dysfunkcja - zaburzona aktywność, niebezpieczeństwo dla osoby przeżywającej lub otoczenia)
1.3 Etiologia objawów psychopatologicznych
W rozumieniu klinicznym objawy psychopatologiczne należy odnieść do procesu patologicznego w OUN nawet jeśli obecnie nie dysponujemy metodami diagnostycznymi mogącymi potwierdzić lub wykluczyć zmiany strukturalne bądź czynnościowe w OUN. Takie postępowanie jest niezbędne w trakcie stawiania diagnozy różnicowej szukając przyczyn będących u podłoża nieprawidłowości psychicznych.
Na podstawie dzisiejszej wiedzy możemy sformułować hipotezę, że zaburzenia psychiczne (objawy) powstają w wyniku interakcji czynników dziedzicznych (geny, czynniki regulatorowe DNA) z czynnikami środowiskowymi (bio-psycho-społecznymi). Te oddziaływania mogą powodować uruchomienie procesu patologicznego u genetycznie predysponowanych osób ( tzw. efekt spustowy -trigger effect). Część czynników bio-psycho-społecznych może wpływać na ekspresję genów nie zmieniając kodu - zmiany epigenetyczne.
1.4 Zespoły psychopatologiczne
Zespołami psychopatologicznymi nazywamy określone stany zaburzeń psychicznych składające się z objawów stałych, typowych i ewentualnie objawów dodatkowych, charakteryzujące się określonym przebiegiem (np. zespół depresyjny, paranoiczny, maniakalny).
1.5 Definicja zaburzenia psychicznego według ICD -10
Zaburzeniem psychicznym jest układ klinicznie stwierdzanych objawów psychopatologicznych lub/ i zachowań połączonych w większości przypadków z cierpieniem oraz/lub z zaburzeniem funkcjonowania indywidualnego.
1.6 Podział objawów zaburzeń psychicznych
- Objawy zaburzeń czynności poznawczych
- Objawy zaburzeń czynności emocjonalnych i aktywności
- Objawy zaburzeń integracji czynności psychicznych
Zaburzenia czynności poznawczych
Podział czynności poznawczych
- Spostrzeganie - odzwierciedlanie przedmiotów za pomocą zmysłów (postrzeganie zjawisk środowiska zewnętrznego i własnego organizmu)
- Uwaga - ukierunkowanie czynności poznawczych, mechanizm ograniczający nadmiar informacji.
- Pamięć -utrwalanie (zapamiętywanie), przechowywanie, rozpoznawanie i odtwarzanie informacji.
- Myślenie - przetwarzanie informacji w wyobrażenia, pojęcia, zdania, oraz operowanie nimi (analiza, wnioskowanie, abstrahowanie, uogólnianie itd.) a zatem tworzenie indywidualnego systemu wiedzy o świecie.
Czynności te umożliwiają adekwatne reagowanie i przystosowanie się do zmieniających się warunków zewnętrznych i wewnętrznych.
Zaburzenia spostrzegania
Najczęstsze zaburzenia spostrzegania to: złudzenia, omamy, pseudoomamy i paraomamy. Większość z nich może mieć charakter zjawisk słuchowych, wzrokowych, smakowych, węchowych i dotykowych. Mogą mieć charakter zjawisk prostych, elementarnych i złożonych.
Złudzenia (iluzje)
Złudzenia to zniekształcone spostrzeżenia, realnie istniejących zjawisk lub przedmiotów. Iluzje często powstają gdy aktualnie odbierane bodźce łączą się z wyobrażeniami.
Złudzenia mogą być fizjologiczne, gdy występują pod wpływem silnych emocji lub w warunkach utrudniających właściwe rozpoznanie bodźca np. pod wpływem strachu (przestraszona osoba błędnie postrzega cień jako ludzką postać), zmęczenia, ciemności i są korygowane czyli po chwili następuje prawidłowa ocena zjawiska.
Złudzenia patologiczne przeżywający nie koryguje mimo dowodów błędności. Typowymi przykładami złudzeń patologicznych są: zaburzona percepcja wielkości i kształtu własnego ciała w dysmorfofobii (np. pacjent może być przekonany, że jego twarz uległa zniekształceniu), w jadłowstręcie psychicznym gdy wyniszczona fizycznie ze znaczną niedowagą pacjentka twierdzi, że nadal jest gruba. Złudzenia patologiczne mogą także występować w uszkodzeniach nerwów obwodowych, w chorobach degeneracyjnych mózgu. Złudzenia dotyczące całości percepcji spotykamy u pacjentów chorujących na padaczkę i w chorobach degeneracyjnych mózgu (np. wrażenia falującej podłogi lub przesuwających się ścian)
Omamy (halucynacje)
Omamy są spostrzeżeniami pojawiającymi się bez zewnętrznego bodźca, które mają następujące ważne cechy charakterystyczne:
- Dla pacjenta omamy są dokładnie tym samym, czym są prawidłowe doznania zmysłowe, tzn. są dla niego realne. Zatem, pacjent nie ma wglądu w swoje nieprawidłowe przeżycia i sądzi, że odbiera rzeczywiste bodźce lub istnienie realnych osób lub przedmiotów .
- Są odbierane jako zewnętrze doznania z jednego z pięciu narządów zmysłu (słuchu, wzroku, smaku, zapachu, dotyku) i zwykle odróżniane są od myśli, pojęć, wyobrażeń czy fantazji.
Omamy słuchowe
Omamy słuchowe proste mogą występować w postaci pojedynczych dźwięków (szmery, trzaski, skrzypienia). Omamy złożone mają charakter wyraźnie ukształtowanych głosów (mogą być skierowane do pacjenta, mogą dyskutować o nim lub komentować np. jego zachowanie) lub stanowić dłuższe sekwencje dźwiękowe (np. podjeżdżanie samochodu, muzyka, odgłosy zwierząt lub natury).
Diagnoza różnicowa omamów słuchowych:
- uszkodzenia narządu słuchu (np. urazy i choroby ucha środkowego);
- choroby i uszkodzenia nerwu słuchowego;
- uszkodzenia i choroby OUN związane z analizatorami bodźców słuchowych;
- choroby zanikowo-zwyrodnieniowe OUN (np. choroba Alzheimera);
- inne choroby neurologiczne i infekcje OUN (np. padaczka, zapalenie mózgu, guzy mózgu, udary, migrena);
- intoksykacje środkami psychoaktywnymi i zatrucia, także objawy i zespoły abstynencyjne (np. halucynoza alkoholowa);
- zaburzenia toksyczno- metaboliczne (np. cukrzyca, mocznica);
- zaburzenia psychiczne (schizofrenia- charakterystyczne dla tego zaburzenia, zaburzenia afektywne, ostra reakcja na stres, zaburzenie stresowe pourazowe);
- stany fizjologiczne (deprywacja zmysłów).
Omamy wzrokowe
Omamy wzrokowe proste mogą występować w postaci błysków świetnych, obrazów osób, zwierząt, przedmiotów. Omamy mogą mieć także charakter złożony, np. omamy sceniczne przeżywane przez chorego jak uczestniczenie w złożonej realnej aktywności lub snupodobne (dreamstates) mające charakter nierealistyczny jak ze snu, filmu.
Diagnoza różnicowa omamów wzrokowych:
- uszkodzenia narządu wzrokowego (np. urazy gałki ocznej, choroby siatkówki, naczyniówki, zaćma);
- choroby i uszkodzenia nerwu wzrokowego;
- uszkodzenia i choroby OUN związane z analizatorami bodźców wzrokowych;
- choroby zanikowo-zwyrodnieniowe OUN (np. choroba Alzheimera);
- inne choroby neurologiczne i infekcje OUN (np. padaczka, zapalenie mózgu, guzy mózgu, udary, migrena);
- intoksykacje środkami psychoaktywnymi i zatrucia, także objawy i zespoły abstynencyjne (np. majaczenie alkoholowe);
- zaburzenia toksyczno- metaboliczne (np. cukrzyca, mocznica);
- przyjmowanie leków o potencjalnym działaniu halucynogennym (leki psychotropowe np. przeciwdepresyjne, leki przeciwparkinsonowskie, anestezjologiczne, hormony);
- zaburzenia psychiczne (schizofrenia, zaburzenia afektywne, ostra reakcja na stres, zaburzenie stresowe pourazowe);
- stany fizjologiczne (omamy przysenne, deprywacja zmysłów)
Omamy czuciowe (cielesne, dotykowe, cenestetyczne)
Omamy czuciowe mogą występować jako doznania pochodzące ze skóry, mięśni, stawów oraz narządów wewnętrznych. Omamy te mają charakter odczuć ciepła lub zimna, dreszczy, wrażeń seksualnych, trzewnych, obecności owadów na lub pod powierzchnią skóry lub wrażeń dotyku (nazywane omamami dotykowymi); najczęściej występują w schizofrenii wraz z urojeniami oddziaływania ).
Diagnoza różnicowa omamów czuciowych:
- choroby i uszkodzenia nerwów czuciowych;
- uszkodzenia i choroby OUN związane z analizatorami bodźców czuciowych;
- choroby zanikowo-zwyrodnieniowe OUN (np. choroba Alzheimera);
- inne choroby neurologiczne i infekcje OUN (np. padaczka, zapalenie mózgu, guzy mózgu, udary, migrena);
- intoksykacje środkami psychoaktywnymi i zatrucia, także objawy i zespoły abstynencyjne (min. intoksykacja kokainą)
- zaburzenia toksyczno- metaboliczne (np. cukrzyca, mocznica);
- zaburzenia psychiczne (obłęd pasożytniczy, schizofrenia, ostra reakcja na stres czy zaburzenie stresowe pourazowe związane z traumami dotyczącymi czucia np. reakcja po gwałcie).
Omamy smakowe
Omamy smakowe mogą występować jako fałszywe wrażenie smaku często przebiegające z interpretacjami urojeniowymi prześladowczymi np. odczucie, że pokarm ma zmieniony smak i smakuje jak trucizna. Występują rzadko.
Diagnoza różnicowa omamów smakowych:
- choroby i uszkodzenia nerwów przewodzących bodźce smakowe;
- uszkodzenia i choroby OUN związane z analizatorami bodźców smakowych;
- choroby zanikowo-zwyrodnieniowe OUN (np. choroba Alzheimera);
- inne choroby neurologiczne i infekcje OUN (głównie padaczka skroniowa, zapalenie mózgu, guzy mózgu, udary, migrena);
- intoksykacje środkami psychoaktywnymi i zatrucia;
- zaburzenia psychiczne (schizofrenia, zaburzenia afektywne).
Omamy węchowe
Omamy węchowe występują w postaci różnych wrażeń zapachowych (np. zapach gazu, spalenizny, szatana, śmierci lub nieprzyjemna woń pochodząca z własnego ciała).
Diagnoza różnicowa omamów węchowych:
- choroby i uszkodzenia nerwu węchowego;
- uszkodzenia i choroby OUN związane z analizatorami bodźców węchowych;
- choroby zanikowo-zwyrodnieniowe OUN (np. choroba Alzheimera, otępienie naczyniowe);
- inne choroby neurologiczne i infekcje OUN (np. padaczka, zapalenie mózgu, guzy mózgu, udary, migrena);
- intoksykacje środkami psychoaktywnymi i zatrucia;
- zaburzenia psychiczne (schizofrenia, zaburzenia afektywne zwłaszcza w depresji).
Pseudoomamy (pseudohalucynacje, omamy rzekome)
Pseudoomamy to spostrzeżenia powstające bez bodźców działających z zewnątrz jak omamy, różnią się jednak od halucynacji tym, że pojawiają się w subiektywnej wewnętrznej przestrzeni umysłu, a nie są odczuwane przez pacjentów jak odbieranie bodźców przez narządy zmysłów. Opisywane są jako doznania odbierane „wewnętrznym uchem” lub „oczami duszy”, umiejscawiane w obrębie własnego ciała, np. głosy nie słyszane uchem tylko w głowie, w klatce piersiowej, brzuchu, „widzi” co jest co jest za murem lub w przestrzenie odległej od niego np. widzi osobę lub sytuację rozgrywającą się w innym mieście; towarzyszy im poczucie realności czyli także jak wobec omamów są bezkrytyczni. Zjawiska te dotyczą przeważnie odczuć wzrokowych i słuchowych występujących głównie w schizofrenii.
Parahalucynacje (paraomamy, halucynoidy)
Paraomamy to spostrzeżenia powstające bez bodźców działających z zewnątrz, których chory nie traktuje jako realnych zjawisk, jest wobec nich krytyczny. Zalicza się do nich m.in. automatyzmy sensoryczne (np. błyski, szmery, dziwny smak lub zapach, pojedyncze słowa, melodie), które najczęściej występują napadowo i zwykle związane są z uszkodzeniem OUN.
Diagnoza różnicowa paraomamów:
- uszkodzenia narządów zmysłów;
- choroby i uszkodzenia nerwu związanych z drogami nerwowymi odpowiednimi do narządów zmysłów;
- uszkodzenia i choroby OUN związane z analizatorami bodźców zmysłowych;
- choroby zanikowo-zwyrodnieniowe OUN (np. choroba Alzheimera);
- inne choroby neurologiczne i infekcje OUN (np. padaczka, zapalenie mózgu, guzy mózgu, udary, migrena, narkolepsja);
- intoksykacje środkami psychoaktywnymi i zatrucia, także objawy i zespoły;
- zaburzenia toksyczno- metaboliczne (np. cukrzyca, mocznica);
- przyjmowanie leków o potencjalnym działaniu halucynogennym (leki psychotropowe np. przeciwdepresyjne, leki przeciwparkinsonowskie, anestezjologiczne, hormony);
- zaburzenia psychiczne (schizofrenia w okresie zwiastunów lub częściowej remisji, zaburzenia afektywne, ostra reakcja na stres, zaburzenie stresowe pourazowe);
- stany fizjologiczne (omamy przysenne, deprywacja zmysłów)
W tradycji psychopatologii anglosaskiej nie ma rozróżnienia na pseudo i parahalucynacje.
Zaburzenia uwagi
Do zaburzeń uwagi należą: uwaga nadmierna lub niedostateczna przerzutność uwagi, zaburzenia skupienia uwagi (koncentracji), niedostateczna trwałość uwagi, niedostateczna podzielność uwagi, niedostateczna rozpiętość uwagi (zakres). Zaburzenia uwagi występują w prawie każdym zaburzeniu psychicznym i są mało swoiste
Zaburzenia pamięci
2.3.1 Podział pamięci w zależności od procesu przechowywania informacji
- Pamięć bezpośrednia (zwana także pamięcią sensoryczną) pomaga przetworzyć ogromną ilości docierających do mózgu informacji z narządów zmysłów; informacja zatrzymywana jest w pamięci na czas krótszy od sekundy.
- Pamięć krótkotrwała (zwana także pamięcią pierwotną lub operacyjną) ma ograniczoną pojemność ( zwykle obejmuje naraz 7+/- 2 elementy, np. numer telefonu). Jeżeli informacje nie zostaną utrwalone lub przekształcone w pamięć długotrwałą, zwykle są zapominane. Pamięć krótkoterminową można ocenić w badaniu stosując test powtarzania ciągu cyfr.
- Pamięć długotrwała (zwana pamięcią wtórną)- przechowywane są w niej wszystkie przetworzone informacje, przez okres od kilku minut do kilkudziesięciu lat. Pamięć długotrwała dzieli się na pamięć świeżą (obejmuje informacje przechowywane od kilka minut do kilku miesięcy) oraz pamięć odległą ( informacje przechowywane są przez kilkadziesiąt lat).
2.3.2 Podział pamięci w zależności od procesu odtwarzania informacji
- Pamięć jawna (nazywana czasami pamięcią deklaratywną) składa się z informacji, które mogą być świadomie odtwarzane. W całościowych zaburzeniach
- Pamięć ukryta (czasami określana pamięcią proceduralną) obejmuje informacje dotyczące różnych umiejętności (np. pływania, jazdy samochodem, rowerem), nawyki i klasyczne uwarunkowania. W całościowych zespołach zaburzeń poznawczych takich jak otępienia pamięć ukryta jest zachowana dłużej niż jawna, ponieważ jej funkcje związane są z inną lokalizacją w OUN ( pamięć ukryta z nową korą i prążkowiem a jawna głównie z hipokampem)
Klasyfikacja zaburzeń pamięci
- Zaburzenia ilościowe czyli dysmnezje,
- Zaburzenia jakościowe czyli paramnezje
Zaburzenia ilościowe pamięci (dysmnezje)
- Hipermnezja -pamięć wzmożona (nie ma większego znaczenia klinicznego, uważa się, że niektórzy pacjenci w stanie hipomanii i część pacjentów z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym może czasowo mieć wzmożone funkcje pamięciowe)
- Hipomnezja -pamięć osłabiona, ograniczona. Najczęściej występuje u osób z uszkodzeniem OUN na podstawie zmian zanikowo-zwyrodnieniowych i ma wówczas charakter stały lub postępujący. U niektórych pacjentów w przebiegu wielu schorzeń psychicznych może mieć charakter przemijający np. w zaburzeniach depresyjnych, reakcjach na stres, zaostrzeniach psychoz, stanach dysocjacyjnych.
- Amnezja -utrata możliwości zapamiętywania lub odtwarzania informacji. Przyczyną amnezji może być uszkodzenie lub dysfunkcja OUN (np. udar, uraz, otępienie). Amnezja może też mieć charakter psychogenny (amnezja dysocjacyjna), jako następstwo silnych stresów bądź urazów psychicznych (np. utrata pamięci po stracie bliskiej osoby). Wyróżnia się amnezję następczą (amnezia anterograda, która polega na utracie zdolności zapamiętywania po zadziałaniu czynnika urazowego oraz amnezję wsteczną (amnezia retrograda), która polega na niemożności odtworzenia informacji zapamiętanych przed urazem.
- Ekmnezja- tradycyjnie tym terminem określa się też znaczne ograniczenie pamięci wydarzeń niedawnych przy dość dobrze zachowanej pamięci wydarzeń wcześniejszych (tego rodzaju zaburzenia występują u osób w wieku podeszłym w łagodnym zaburzeniu poznawczym - MCI- mild cognitive impairment).
Zaburzenia ilościowe pamięci mogą mieć krótki i długi okres trwania (ewentualnie charakter stały). Do krótkotrwałych zaburzeń zaliczamy niepamięć psychogenną, część zaburzeń pamięci pourazowych, toksycznych (np. palimpsesty alkoholowe lub po przyjęciu środków psychoaktywnych), niepamięć po napadach padaczkowych albo związana z przemijającymi epizodami niedokrwienia mózgu (TIA). Trwałe lub postępujące zaburzenia pamięci charakterystyczne są dla zaburzeń otępiennych i innych związanych z rozległym uszkodzeniem struktur i czynności OUN.
Zaburzenia jakościowe pamięci (paramnezje)
- omamy pamięciowe - fałszywe wspomnienia przeżywane jako rzeczywiste, mają one charakter zaburzeń myślenia głównie urojeń
- konfabulacje (nieświadome wypełnianie luki pamięciowej fałszywymi informacjami, które pacjent podaje jako prawdziwe; najczęściej występują w zespole Korsakowa, którego podstawą jest uszkodzenie podwzgórza i międzymózgowia, spowodowane niedoborem tiaminy w przebiegu przewlekłego nadużywania alkoholu).
- złudzenia utożsamiające -błędna identyfikacja w czasie aktualnie przeżywanej sytuacji np.
deja vu -nowa sytuacja rozpoznawana jako już widziana w przeszłości,
deja vecu - nowa sytuacja rozpoznawana jako już przeżywana,
jamais vu -znana sytuacja przeżywana jako nigdy nie widziana,
jamais vecu - znana sytuacja przeżywana jako nigdy nie przeżywana.
Zjawiska powyższe mogą wystąpić zarówno u osób zdrowych np. w stanie zmęczenia lub nasilonego napięcia emocjonalnego (czyli podobnie jak złudzenia z zaburzeń spostrzegania) jak i u osób z zaburzeniami psychicznymi np. w padaczce skroniowej.
Zaburzenia myślenia
W piśmiennictwie można spotkać różnorodne podejścia i opinie dotyczące zaburzeń myślenia oraz liczne i często sprzeczne systemy klasyfikowania tych zaburzeń. Uważamy, że najprostszy jest podział na: zaburzenia treści i formy myślenia.
Zaburzenia treści myślenia to przede wszystkim:
- urojenia,
- idee nadwartościowe,
- natrętne myśli (obsesje),
- pseudologia fantastyczna,
- myśli depresyjne,
- myślenie wielkościowe,
- myśli lękowe,
- myśli hipochondryczne.
2.4.1.1 Urojenia - fałszywe sądy i przekonania niezgodne z rzeczywistością i/lub niezgodne z obowiązującymi w danym środowisku poglądami i normami, które chory wypowiada z głębokim przekonaniem o ich prawdziwości i których nie koryguje, mimo oczywistych dowodów błędności. Istotną cechą urojeń jest ich chorobowy kontekst tj. występują zawsze z innymi objawami psychopatologicznymi (tym min. różnią się od kłamstwa, przesądu, omyłki, niewiedzy itp.).
Do najczęściej występujących urojeń należą: urojenia prześladowcze, ksobne (odnoszące), podejrzliwości. Treść urojeń może mieć wartość diagnostyczną. W schizofrenii najbardziej swoiste są urojenia nasyłania, zabierania, odsłonięcia, ugłośnienia myśli, oddziaływania, wpływu na emocje, myślenie, działanie , owładnięcia przez inne, „obce” siły. W ciężkich zaburzeniach depresyjnych występują urojenia grzeszności, winy, poniżenia, zubożenia, hipochondryczne, nihilistyczne (przekonanie chorego, że nie istnieje jest martwy lub gniją jego wewnętrzne narządy). W manii przeważają urojenia wielkościowe (pacjenci sądzą, że posiadają niezwykłe możliwości, bogactwo, wiedzę nieadekwatne do ich sytuacji). W paranoi alkoholowej typowe są urojenia niewierności małżeńskiej.
2.4.1.2 Idea nadwartościowa - to przekonanie w zasadzie prawdziwe, które w bardzo dużym stopniu wpływa na zachowanie, decyzje, emocje pacjenta, często dotyczy własnej osoby, jej szczególnej roli lub misji do spełnienia, którym towarzyszy silna tendencja do ich realizacji. Zachowanie jest mało elastyczne i dysfunkcjonalne. Przykładami są przekonania o własnej otyłości u osób z jadłowstrętem psychicznym, skoncentrowanie na własnym wyglądzie w dysmorfofobii, uporczywe dążenie do celu, który jest mało prawdopodobny do zrealizowania, żarliwe propagowanie pewnych poglądów (np. utopijnych poglądów społecznych, religijnych), nadmierna zazdrość o partnera/kę. Czasami te przekonania nasilając się osiągają poziom urojeń.
2.4.1.3 Natrętne myśli (obsesje) - uporczywie narzucające się wbrew woli myśli, wyobrażenia, wspomnienia lub impulsy do działania, z towarzyszącym przekonaniem o ich niedorzeczności, oceniane krytycznie i traktowane jako własne. Przykładami obsesji są min.:
- uporczywe wątpliwości prowadzące do wielokrotnego sprawdzania np. czy wyłączona jest instalacja gazowa, wodna, elektryczna, czy zamknięte są drzwi od mieszkania, samochodu;
- powtarzające się obawy przed utratą kontroli nad swoim zachowaniem np. uporczywe obawy dotyczące skrzywdzenia kogoś, obawy przed ostrymi przedmiotami aby ich nie użyć do zranienia kogoś, obawy przed wystąpieniem niekontrolowanego, nienormalnego zachowania się np. rozebranie się w miejscu publicznym lub wypowiedzeniem wulgarnych słów np. w trakcie wykładu;
- intensywne myśli dotyczące higieny i zdrowia prowadzące do wielokrotnego mycia się czy odkażania;
- uporczywe myśli bluźniercze np. narzucające się wbrew woli wyobrażenia o tematyce seksualnej dotyczącej postaci religijnych.
Natrętne myśli są typowymi objawami zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego, ale także mogą występować w innych zaburzeniach na przykład w zaburzeniach nawyków i popędów, w depresjach, w schizofreniach, w zaburzeniach neurologicznych takich jak pląsawica Huntingtona, otępienia (zwłaszcza czołowo-skroniowe), w zespoły tików (zespole Gillesa de la Tourette'a).
2.4.1.4 Pseudologia fantastyczna (mitomania, kłamstwo patologiczne) - słabe rozróżnienie realiów od fantazji, polegające na podawaniu informacji o własnych wyjątkowych, nadzwyczajnych, a czasem fantastycznych przeżyciach lub osiągnięciach jako prawdziwych zdarzeniach (np. chwalenie się fikcyjnymi sukcesami, relacje z nie odbytych podróży zagranicznych lub wręcz baśniowych przygód). Pseudologia może być środkiem zwrócenia na siebie uwagi otoczenia i dodania sobie znaczenia. Występuje także w zaburzeniu pozorowanym (zespół Münchausena), w którym pacjent nastawiony jest na uzyskanie wewnętrznej korzyści, jaką może być przyjęcie roli chorego. Mitomania czasem bywa skutkiem przebytych chorób organicznych mózgu. Pseudologia fantastyczna u dzieci i młodzieży może być zjawiskiem przejściowym.
2.4.1.5 Inne zaburzenia treści myślenia
- Myśli depresyjne - pesymizm, ujemne oceny własnej osoby i własnej sytuacji, poczucie beznadziejności.
- Myślenie wielkościowe - nieuzasadnione przekonanie o swoich zdolnościach, umiejętnościach, mocy itp.
- Myśli lękowe- nadmiernie martwienie się, nieuzasadnione przewidywanie niekorzystnych zdarzeń, obawy o negatywną ocenę własnej osoby, myśli fobiczne- intensywne, nieuzasadnione obawy przed obiektem, działaniem lub sytuacją (np. zwierzęta, krew, przejście przez most, przebywanie w windzie, podróż samolotem, wejście do wody, publiczne zabieranie głosu). Chociaż pacjent zwykle zdaje sobie sprawę, że jego lęk jest nieuzasadniony, w charakterystyczny sposób unika bodźców
- Hipochondria- nadmierna obawa o własne zdrowie, z przekonaniem o istnieniu choroby.
2.4.2 Zaburzenia formy myślenia
Zaburzenia formy myślenia dzielimy na:
- zaburzenia toku
- zaburzenia struktury i funkcji myślenia
2.4.2.1 Zaburzenia toku myślenia
Cechują się zaburzeniami tempa myślenia lub jego ciągłości i obejmują:
- spowolnienie, zahamowanie, otamowanie myślenia (nagłe zatrzymanie toku wypowiedzi),
- przyspieszenie, gonitwa myślowa,
- mutyzm (brak wypowiedzi),
- słowotok,
- lepkość myślenia (niemożność zmiany tematu wypowiedzi), rozwlekłość (odchodzenie od podstawowego wątku, gubienie się w różnych skojarzeniach)
- perseweracje (polega na wielokrotnym powtarzaniu słów bez odpowiedniego bodźca).
2.4.2.2 Zaburzenia struktury i funkcji myślenia
2.4.2.2.1 Myślenie paralogiczne
Polega na odstępstwie od obowiązujących reguł logiki, łączenie nieracjonalnymi związkami pewnych wydarzeń, niezrozumiałe - stosowane przez pacjenta - zasady relacji logicznych (równoważności, sprzeczności, wynikania)
Rodzajami myślenia paralogicznego są:
- neologizmy (posługiwanie się utworzonymi przez pacjenta słowami, pojęciami)
- myślenie magiczne (przekonanie, że słowem, spojrzeniem, gestem można wpływać na bieg zdarzeń),
- myślenie symboliczne (przypisywanie pewnym znakom, przedmiotom, działaniom itp. szczególnego znaczenia).
- myślenie dereistyczne - skrajnie oderwane od rzeczywistości
2.4.2.2.2 Zubożenie treści myślenia - wypowiedzi zawierające niewiele informacji; ograniczenie ilościowe lub jakościowe (czyli wypowiedzi składają się głównie z wielokrotnych powtórzeń, nic nie znaczących frazesów).
2.4.2.2.3 Rozkojarzenie - różnego stopnia dezorganizacja myślenia, niekomunikatywność i nieskładność myślenia, brak logiki; wątki nie są ze sobą powiązane, wypowiedzi porozrywane, niegramatyczne,; w skrajnych przypadkach stanowią zlepki słów lub głosek powiązanych np. podobieństwem dźwięku.
2.4.2.2.4 Splątanie - zupełnie porozrywane wątki myślowe, wypowiedzi niekomunikatywne, nieskładne.
Zaburzenia czynności emocjonalnych i aktywności
3.1 Zaburzenia emocji
Emocje to subiektywnie odczuwany stan psychiczny wyrażający stosunek człowieka do innych osób, rzeczy, zjawisk, do siebie, swego organizmu, przynaglający do rozpoczęcia działań, któremu towarzyszą zmiany somatyczne. Mają funkcję informacyjną, motywującą do działania i energetyzującą, a więc nadają dynamikę i kierunek przeżyciom oraz zachowaniom.
Wyróżniamy emocje pierwotne (biologiczne) - 4 pary:
- smutek-radość (szczęście),
- odraza (wstręt)-akceptacja,
- strach (lęk)-złość,
- zdziwienie-oczekiwanie
Uczucia to emocje o bardziej złożonym charakterze np. uczucie miłości, przyjaźni, uległości, pogardy, rozczarowania, żalu, nienawiści ). Pojęcia: emocje, uczucia, afekty często używane są zamiennie.
Zaburzenia emocji dzielimy na
- zaburzenia nastroju
- zaburzenia afektu
- inne zaburzenia emocjonalne
3.1.1 Zaburzenia nastroju
Nastrój to dłużej utrzymująca się emocja, wyraźnie zabarwiająca zachowanie i przeżywanie, odczuwana i zgłaszana przez pacjenta. Prawidłowy nastrój określany jest jako eutymia lub nastrój wyrównany.
Podział zaburzeń nastroju:
- obniżony / depresyjny, melancholijny
- podwyższony/ maniakalny,
- drażliwy, dysforyczny (złość patologiczna),
- euforyczny (podniesienie nastroju, samozadowolenia bez wzmożonej aktywności zwykle związane z organicznym uszkodzeniem OUN),
- moriatyczny (podobny stan do euforii z tendencją do dowcipkowania, czasami odhamowania -występuje w uszkodzeniach płatów czołowych)
- ekstatyczny (nastrój „podniosły” często z poczuciem przeżywania wyjątkowej sytuacji bez wzmożonej aktywności)
- zmienny/ labilny
3.1.2 Zaburzenia afektu
Afektem tradycyjnie określano silniejsze i prostsze emocje (np. złość)
Najczęściej afekt w kontekście oceny stanu psychicznego oznacza obserwowaną, zewnętrzną ekspresję emocji, odbieraną przez inną osobę.
Podział zaburzeń afektu:
- zobojętnienie uczuciowe (hipopatia lub apatia)-ograniczenie przeżywania uczuć;
- hipertymia- nadmierna ekspresja emocji;
- spłycenie uczuciowe (sztywność, bladość lub słabe modulowanie afektu)- ograniczenie intensywności, modulacji reakcji emocjonalnych;
- zubożenie emocjonalne -osłabienie uczuć wyższych, przewaga elementarnych uczuć związanych z zaspokajaniem potrzeb biologicznych;
- zaleganie uczuć / lepkość uczuciowa- długotrwałe utrzymywanie się stanów uczuciowych;
- chwiejność uczuciowa -nadmierna zmienność, nietrwałość emocji;
- nietrzymanie uczuć (afektu)- zwiększona skłonność występowania silnych emocji (krzyk, głośny płacz, śmiech, złość), którym może towarzyszyć agresja - osłabienie kontroli emocji;
- niezgodności afektu z treścią przeżywań - do zaburzeń tych zaliczamy paratymię, paramimię.
3.1.3 Inne zaburzenia emocjonalne:
3.1.3.1 Lęk patologiczny
Lękiem określamy poczucie zagrożenia, trwożliwego oczekiwania, występujące w sytuacji, kiedy jego źródło jest nieznane, nieuświadomione lub nie stanowi realnego zagrożenia. Lęk może być fizjologiczny i pełnić funkcję adaptacyjną.
Wyróżnia się strach, który przeżywany jest w sytuacji bezpośredniego zagrożenia, oraz obawę, doświadczaną, gdy niebezpieczeństwo jest przewidywane.
Przeżywaniu lęku, strachu i obawy towarzyszą objawy pobudzenia układu wegetatywnego.
Lęk może przejawiać się jako:
- stałe wszechogarniające uczucie napięcia i zagrożenia
- częste przeżywanie uczucia zakłopotania, niższości
- dominującą potrzebę bycia lubianym i akceptowanym
- nadwrażliwość na krytykę i odrzucenie
- unikanie wchodzenia w bliższe związki z innymi
- tendencje do przesady w ocenianiu potencjalnych zagrożeń
Na lęk składa się z triada objawów:
Objawy poznawczo- emocjonalne:
- poznawcze- treść przeżyć lękowych (myśli o niebezpieczeństwie, zagrożeniu zdrowia, życia, możliwości utraty kontroli), zaburzenia uwagi i pamięci
- emocjonalne- zagrożenie, obawy, napięcie, panika, niemożność odprężenia
Objawy behawioralne:
- proste (niepokój lokomocyjny i manipulacyjny) i
- złożone (unikanie, walka, ucieczka, osłupienie)
Objawy somatyczne:
pobudzenie układu wegetatywnego (np. przyspieszona akcja serca, częstomocz, nadmierna potliwość, drżenia, biegunka), dysfunkcje seksualne, zaburzenia snu
Rodzaje lęku:
- lęk uogólniony - ciągły, wolnopłynący z objawami wegetatywnymi z nadmiernym poczuciem zagrożenia, zamartwiania się w sytuacjach codziennych stresów
- lęk napadowy - krótkotrwały, nawracający, o znacznym nasileniu z intensywnymi objawami wegetatywnymi oraz z poczuciem poważnego zagrożenia zdrowia lub życia, często z obawą utraty kontroli nad swoim zachowaniem (obawą przed "zwariowaniem")
- fobiczny - lęk wobec zwierząt, przedmiotów lub w specyficznych sytuacjach, nie stanowiących realnego zagrożenia z towarzyszącym silnym pragnieniem unikania ich
3.1.3.2 Złość patologiczna (dysforia) - negatywnie przeżywane wzburzenie, związane z frustracją, z towarzyszącym poczuciem krzywdy, wzbudzeniem ruchowym i wegetatywnym. Dysforia może mieć charakter:
- wybuchów złości (wściekłości) - gwałtowne, intensywne, krótkotrwałe wyładowanie złości, zwykle z agresją lub autoagresją (nietrzymanie afektu, utrata kontroli nad złością)
- złości uogólnionej (nastroju dysforycznego) - dłużej utrzymujący się stan patologicznej złości, głównie z drażliwością, rozżaleniem, agresją słowną
3.1.3.3 Nadmierna nieśmiałość, wstyd
3.1.3.4 Nadmierne poczucie winy
3.1.3.5 Ambiwalencja uczuć- występowanie w tym samym czasie sprzecznych emocji wobec tego samego obiektu lub sytuacji
3.1.3.6 Aleksytymia- niemożność określenia własnego nastroju lub innych emocji
3.1.3.7 Patologiczna żałoba- nadmierny smutek towarzyszący znaczącej stracie (np. śmierć, opuszczenie)
3.2 Zaburzenia aktywności (czynności motorycznych i motywacyjnych)
Motywacja - mechanizmy zaangażowane w uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie działania (wola, dążenie, działanie).
Zaburzenia aktywności dzielimy na:
- Zaburzenia aktywności ruchowej
- Zaburzenia aktywności impulsywnej
- Zaburzenia aktywności złożonej (intencjonalnej)
Zaburzenia aktywności ruchowej
Do tej grupy zaliczamy:
1. spowolnienie, zahamowanie lub osłupienie (najczęściej występujcie w zaburzeniach depresyjnych);
2. przyspieszenie, pobudzenie, raptus (charakterystyczne dla zaburzeń maniakalnych, także często występują w zaostrzeniach schizofrenii);
3. stereotypie (powtarzanie bezcelowych czynności) - charakterystyczne dla zaburzeń autystycznych, schizofrenii, zaburzeń z organicznym uszkodzeniem OUN;
4. manieryzmy ruchowe (celowe ruchy wykonywane w przesadny sposób) - u pacjentów ze schizofrenią;
5. parakinezy - niezwykłe formy aktywności ruchowej, typowe dla katatonii zwłaszcza w przebiegu schizofrenii np. katalepsja (wzmożenie napięcia mięśniowego czasami z cechami plastyczności i zastygania w bezruchu), giętkość woskowa (można nadać pacjentowi dowolne położenie w którym na moment zastyga)
6. natręctwa ruchowe (kompulsje) - przymus wielokrotnego powtarzania czynności zgodnie z natręctwami myślowymi lub sztywnym podporządkowaniem się określonym regułom, w celu uniknięcia przykrego zdarzenia w przyszłości, zwykle przynoszą redukcję lęku. Kompulsje podobnie jak obsesje możemy podzielić na:
- kompulsje dotyczące sprawdzania, czyli wielokrotne powtarzanie czynności w celu upewnia się czy wszystko zostało zrobione w bezbłędny sposób. Sprawdzanie czy wyłączona jest instalacja gazowa, wodna, elektryczna, czy zamknięte są drzwi od mieszkania, samochodu pomimo, iż pacjent zdaje sobie sprawę, że tę czynność wykonał przed chwilą. Sprawdzanie czy nie przeoczyło się czegoś istotnego, np. zatrzymywanie się podczas jazdy samochodem aby cofnąć się i jeszcze raz sprawdzić znak drogowy lub w obawie czy nie potrąciło się pieszego;
- kompulsywne mycie i odkażanie, w obawie aby usunąć domniemany bród czy potencjalne źródło infekcji. Czynności te wielokrotnie powtarzane mogą zajmować większość czasu pacjenta;
- nadmiarowe porządkowanie i układanie różnych rzeczy i przedmiotów najczęściej w celu osiągnięcia perfekcyjnego porządku. Osoby te zwykle reagują złością czy wręcz agresją jeśli ktoś przestawi im wcześniej ułożoną rzecz;
- kompulsywne poruszanie się na przykład przymus omijania podczas chodzenia złączeń płyt chodnikowych, chodzenia jedną, określoną trasą nawet jeżeli jest wyraźnie dłuższa;
- wielokrotne odliczanie w myślach lub na głos, modlenie się w celu odczyniania, uniknięcia potencjalnego niebezpieczeństwa. Przymus liczenia omijanych w czasie chodzenia, podróży drzew, znaków, ludzi;
- wielokrotne chodzenie do spowiedzi w ciągłej obawie popełnienia ciężkiego grzechu - skrupulatyzm.
3.2.2 Zaburzenia aktywności impulsywnej
Impulsywność definiuje się jako predyspozycję do szybkiej, nieplanowanej reakcji na zewnętrzne lub wewnętrzne bodźce, bez uwzględnienia negatywnych konsekwencji takiej reakcji, dla siebie lub innych. Impulsywność jest rezultatem braku równowagi pomiędzy impulsem do działania a jego kontrolą. Prawidłowo, przed podjęciem określonego działania dokonywana jest zwykle szybka ocena uwzględniająca warunki środowiskowe oraz pamięć wcześniejszych doświadczeń. Proces ten w niewielkim stopniu jest świadomy i trwa przeciętnie od 0,2 do 0,5 sekundy. Pozwala zadecydować o podjęciu działania lub powstrzymaniu się. Nadmierna impulsywność występuje, gdy zachowanie nie jest kontrolowane a czas między pojawieniem się impulsu do działania a jego realizacją jest bardzo krótki.
Aktywność impulsywna - aktywność, na którą wpływ mają silne emocje, popędy lub nawyki; w niewielkim stopniu zależy od woli, a także w ograniczonym stopniu podlega świadomej kontroli.
Podział aktywności impulsywnej
Impulsywność ograniczona lub wzmożona - zaburzenia ogólnego poziomu impulsywności.
Przyczynami tych zmian mogą być czynniki, które osłabiają mechanizmy kontroli (alkohol, inne substancje psychoaktywne) lub powodują nasilenie emocji, popędów i nawyków, co prowadzi do skrócenia czasu reakcji między wzbudzeniem a działaniem.
Zaburzenia impulsywności emocjonalnej- motywowane emocjami np. lękiem, dysforią, obniżonym lub podwyższonym nastrojem (np. zachowania agresywne, autoagresywne, dysforyczne, unikowe)
Zmiany impulsywności popędowej- motywowane popędami, dotyczą zaburzeń łaknienia, pragnienia, snu, popędu płciowego
Zmiany impulsywności nawykowej - motywowane nabytymi, wyuczonymi nawykami, np. przyjmowanie środków psychoaktywnych, nadmierne zajmowanie się grami komputerowymi, internetem, oglądaniem TV, pornografią, uprawianiem hazardu, kolekcjonowaniem, kleptomania, piromania itp.
Zaburzenia aktywności złożonej (intencjonalnej)
Podział aktywności złożonej
- aktywność społeczna (kontakty interpersonalne, pełnienie ról społecznych),
- aktywność szkolna, zawodowa,
- zwiększenie/zmniejszenie zainteresowań,
- duchowość (rozwijanie wartości).
Przy ocenie poziomu aktywności złożonej bierze się pod uwagę takie proporcje zachowań jak: bierność-spontaniczność, zainteresowanie- brak, wycofanie- uczestnictwo,
Zaburzenia integracji czynności psychicznych
Czynności integracyjne odzwierciedlają wysiłek organizmu, aby scalić wiedzę, dynamikę i kierunek swego działania w celu sprawnego funkcjonowania. Zaburzenia integracji czynności psychicznych zakłócają lub ograniczają zachowanie i przeżycia człowieka, utrudniając lub uniemożliwiając dostosowanie ich do zmieniających się okoliczności i potrzeb.
Zaburzenia integracji czynności psychicznych dzielą się na:
- Zaburzenia świadomości (ilościowe i jakościowe)
- Zaburzenia orientacji
- Zaburzenia poczucia zdrowia/ choroby
- Zaburzenia sprawności intelektualnej
- Zaburzenia osobowości
Zaburzenia świadomości
Zaburzenia świadomości dzielimy na ilościowe i jakościowe.
Zaburzenia świadomości najczęściej są związane z uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu.
Ilościowe zaburzenia świadomości (przytomności)
Ilościowe zaburzenia świadomości to:
- senność patologiczna,
- sen głęboki tzw. półśpiączka ( z reaktywnością wyłącznie na silne bodźce)
- śpiączka (ze zniesieniem wszelkiej reaktywności).
Jakościowe zaburzenia świadomości
Do zaburzeń jakościowych świadomości zaliczamy:
- przymglenie,
- majaczenie,
- zamroczenie (stan pomroczny),
- splątanie,
- osłupienie.
4.1.2.1 Przymglenie świadomości charakteryzuje się nieznacznie zaburzoną orientacją w czasie i miejscu, łagodnym upośledzenie funkcji poznawczych (uwagi, myślenia, pamięci i postrzegania); ze względu na to, że przymglenie łączy się ze spowolnieniem motorycznym i sennością, w niektórych podziałach zaburzeń świadomości zaliczane jest do zaburzeń ilościowych. Stan ten może także przebiegać z pobudzeniem. Przymglenie jest najczęściej występującym zaburzeniem świadomości i może występować w każdym uszkodzeniu organicznym OUN niezależnie od przyczyny.
4.1.2.2 Majaczenie (delirium) cechuje się utrudnieniem kontaktu, spostrzegania i pojmowania, dezorientacją, znacznym niepokojem, lękiem, dysforią, zaburzeniami spostrzegania (złudzenia i omamy, zwłaszcza wzrokowe).
Majaczenie w swoim przebiegu dzieli się zwykle na trzy okresy:
1. stan predeliryjny, którego cechują:
- złe samopoczucie, niepokój, bezsenność, bóle głowy, drażliwość, nadwrażliwość na hałasy i inne bodźce;
- chwiejność uczuciowa, przykre marzenia senne zaburzenia uwagi, nastrój obniżony lub euforyczny;
- czas trwania - kilka godzin lub dni
2. Stan rozwiniętego majaczenia.
- niepokój ruchowy - próby wykonywania różnych czynności, pobudzenie a nawet podniecenie ruchowe
- zaburzenia spostrzegania: złudzenia, omamy wszystkich zmysłów - przede wszystkim wzrokowe (barwne, ruchliwe, niekiedy sceniczne)
- urojenia niespójne (inkoherentne), związane treścią z omamami, często prześladowcze, przeżywanie urojeniowe określonych sytuacji (urojenia ,,dziania się”), chory przeżywa udział w jakiejś sytuacji i jest przekonany o jej realności;
- adekwatne reakcje uczuciowe: lęk, dysforia, rzadziej euforia
- czas trwania - kilka godzin lub dni.
3. Stan zejściowy
- stopniowe przejaśnianie się świadomości, ustępowanie omamów, powrót orientacji; często sen terminalny z którego chorzy budzą się znużeni, ale zorientowani
- rzadko ale mogą wystąpić ilościowe zaburzenia świadomości (przytomności) - śpiączka, śmierć
- czas trwania - kilka godzin, nie dłużej niż doba.
Przyczynami majaczenia są ostre zaburzenia czynności OUN o różnej etiologii np.:
- zaburzenia toksyczne (najczęściej majaczenie alkoholowe, ewentualnie po zażyciu innych substancji, także leków - jatrogenne);
- zaburzenia wewnątrzczaszkowe np. po urazach głowy, w padaczkach, infekcjach, obrzęku mózgu;
- zaburzenia metaboliczne (zaburzenia endokrynologiczne, niedobory żywieniowe - awitaminozy);
- infekcje OUN;
- ciężkie stany somatyczne przebiegające z niewydolnością wielonarządową.
4.1.2.3 Zamroczenie (stan pomroczny) charakteryzuje się ograniczeniem lub zniesieniem kontaktu z otoczeniem, zaburzoną orientacją w czasie, w miejscu i czasami do własnej osoby, wyraźnym upośledzeniem funkcji poznawczych, zaburzeniami zachowania od względnie uporządkowanego do zupełnie chaotycznego (zachowania nietypowe dla danej osoby). Zwykle zamroczenie rozpoczyna się i kończy nagle, trwa krótko i pozostawia niepamięć okresu zaburzeń. Zaburzenie to występuje w niektórych rodzajach padaczki zwykle po licznych napadach lub w stanie padaczkowym.
4.1.2.4. Splątanie przebiega z głębokim przymgleniem, zaburzeniem orientacji, zaburzeniami funkcji poznawczych, z charakterystycznym zaburzeniem struktury myślenia (znaczne porozrywanie wątków myślowych), z niepokojem, chaotyczną aktywnością ruchową i niepamięcią okresu zaburzeń. Przyczynami tego stanu jest zwykle ciężkie uszkodzenie OUN i jest złym czynnikiem rokowniczym.
4.1.2.5. Osłupienie cechuje się brakiem reakcji na bodźce u przytomnego pacjenta (może być nieznaczne przymglenie świadomości). Chociaż jest przytomny, pacjent w osłupieniu nie wykonuje spontanicznie żadnych ruchów, nie mówi, sprawia wrażenie, że niczego nie rozumie. Oprócz przyczyn organicznych osłupienie może występować w przebiegu schizofrenii (osłupienie katatoniczne), depresji (osłupienie depresyjne), manii oraz w stanach dysocjacyjnych (osłupienie dysocjacyjne).
Zaburzenia orientacji
Obejmują zaburzenia:
- orientacji autopsychicznej (dezorientacja w zakresie postrzegania własnej osoby, zaburzenia schematu ciała, depersonalizacja czyli błędne poczucie zmiany lub nawet obcości własnych przeżyć )
- allopsychicznej (zaburzenia orientacji w czasie, miejscu, sytuacji oraz derealizacja czyli błędne poczucie zachodzących w otoczeniu zmian lub obcości otoczenia.
Zaburzenia poczucia zdrowia/ choroby
Do zaburzeń poczucia zdrowia, choroby możemy zaliczyć:
- brak wglądu chorobowego,
- nieuzasadnione poczucie choroby i
- udawanie choroby (np. pozorowanie choroby, symulację, metasymulację, agrawację)
- dyssymulację.
1. Brak wglądu chorobowego jest to niedostateczne uświadamianie sobie istoty i konsekwencji przeżywanych zaburzeń psychicznych.
2. Nieuzasadnione poczucie choroby wiąże się z występowaniem skarg i dolegliwości, najczęściej somatycznych, które nie mają uzasadnienia w obiektywnej ocenie lekarskiej.
3. Zarówno pozorowanie jak i symulacja polega na umyślnym produkowaniu przez pacjenta lub udawaniu objawów fizycznych albo psychicznych.
Pacjenci podają bardzo przekonujące informacje, które mogą zmylić nawet doświadczonego klinicystę lub też „fabrykują” objawy choroby.
Różnicując zaburzenie pozorowane i symulację należy ocenić motywację pacjenta do udawania objawów.
- W zaburzeniu pozorowanym (zespół Münchausena) pacjent nastawiony jest na uzyskanie wewnętrznej korzyści, jaką jest przyjęcie roli chorego tj. jedynym celem jest to, aby był traktowany jak pacjent i przyjęty do szpitala. Odmianą tego zaburzenia jest „zastępczy zespół Münchhausena” (ang. Münchhausen sydrome by proxy) kiedy pacjent prowokuje objawy zależnej na przykład u dziecka lub osoby niepełnosprawnej.
- W przypadku symulacji pacjent skupia się na zewnętrznych korzyściach wynikających z rozpoznania choroby, np. zwolnienie ze służby wojskowej, uniknięcie procesu karnego, uzyskanie świadczeń finansowych.
4. Agrawacja -wyolbrzymianie rzeczywiście występujących objawów choroby, często celem uzyskania dodatkowych korzyści - na przykład przedłużenia hospitalizacji czy wzbudzenia większego współczucia ze strony otoczenia, podtrzymania zainteresowania personelu medycznego.
5. Metasymulacja- występuje gdy osoba chora, u której w toku leczenia uzyskano ustąpienie objawów zaburzenia, zgłasza dalsze występowanie nieobecnych już objawów. Metasymulację często obserwuje się u osób z zaburzeniami z kręgu lękowo - depresyjnego cele tego zachowania są zazwyczaj podobne do agrawacji.
6. Dysymulacja - jest przeciwieństwem symulacji. Występuje gdy osoba chora ukrywa własne objawy i zaprzecza ich występowaniu. Często obserwowana u chorych z zaburzeniami psychotycznymi np. u pacjentów ze schizofrenią.
Zaburzenia sprawności intelektualnej
Inteligencja to wielowymiarowa sprawność poznawcza, obejmująca indywidualną zdolność rozumienia, uzasadniania i rozwiązywania problemów.
Zaburzenie sprawności intelektualnej jest głównym objawem zespołów psychopatologicznych, takich jak upośledzenie umysłowe i otępienie. Upośledzenie umysłowe to stan zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłu charakteryzujący się uszkodzeniem umiejętności poznawczych, mowy, ruchowych i społecznych; ujawnia się w okresie rozwoju. Otępienie jest zespołem spowodowanym chorobą mózgu, zwykle o charakterze przewlekłym, w którym zaburzone są funkcje poznawcze oraz zachowanie.
Zaburzenia osobowości
Zaburzenia osobowości to utrwalone dezadaptacyjne wzorce wewnętrznego przeżywania oraz zachowania społecznego - prowadzące do indywidualnego cierpienia lub konfliktów interpersonalnych (rozwijające się od wczesnego wieku lub w wyniku urazów psychicznych, ewentualnie w wyniku zmian organicznych OUN u osób dorosłych).
Zaburzenia osobowości dzielimy na:
specyficzne typy zaburzeń osobowości
- są to głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne; ujawniają się w dzieciństwie lub okresie dojrzewania, i trwają nadal w życiu dorosłym. Do specyficznych zaburzeń osobowości należy: osobowość paranoiczna, schizoidalna, dyssocjacyjna, chwiejna emocjonalnie, histroniczna, anankastyczna, lękliwa i zależna.
trwała zmiana osobowości to wyraźna i trwała zmiana osobowości u osoby dorosłej, u której wcześniej nie stwierdzano zaburzeń osobowości, która powstaje w następstwie stresu o rozmiarach katastrofy, silnych albo przewlekłych urazów psychicznych lub zmian organicznych mózgu.
osobowość mnoga- jest to postać zaburzenia dysocjacyjnego, która cechuje się występowaniem dwóch lub więcej odrębnych osobowości, przy czym w danej chwili ujawnia się tylko jedna z nich; każda z osobowości ma swoje odrębne wspomnienia, własne zachowania, preferencje itd.
dezintegracja osobowości (rozszczepienie, rozpad) - zmiana osobowości następująca w przebiegu schizofrenii, charakteryzująca się utratą spójności pomiędzy różnymi funkcjami psychicznymi oraz w obrębie poszczególnych czynności psychicznych (przejawami są np. ambisentencja, ambitendencja, ambiwalencja uczuć, paratymia, paramimia), zatarciem granic między osobowością chorego a światem otaczającym.
Autorzy rozdziału wyrażają serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Jackowi Wciórce za możliwość skorzystania w niniejszym opracowaniu z przemyśleń, pomysłów i definicji zawartych w rozdziale Psychopatologii Podręcznika Psychiatrii pod redakcją A. Bilikiewicza, S. Pużyńskiego, J. Rybakowskiego, J. Wciórki wydanego przez Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002, tom 1.
Piśmiennictwo:
Wciórka J.: Psychopatologia. (w): Bilikiewicz A, Pużyński S, Rybakowski J, Wciórka J . (red): Psychiatria. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002, tom 1: 321-435
Jarosz M: Psychopatologia i syndromologia ogólna. (w) Bilikiewicz A(red): Psychiatria dla studentów medycyny. PZWL, Warszawa 1998, 47-107
Jaroszyński J: Zespoły zaburzeń psychicznych. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1994
Grzywa A: Omamy i urojenia. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2000
Pużyński S (red) Leksykon Psychiatrii. PZWL, Warszawa 1993
Grzywa A: Oblicza psychozy. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2005-12-13
Kaplan HJ, Sadock BJ: Typical Signs and symptoms of psychiatric illness. (w): Kaplan HJ, Sadock BJ: Comprehensive textbook of psychiatry. Sisth ed.Williams & Wilkins, Baltimore 1995, 535- 543
Cameron A.C.: Psychiatria Crash Course. Wydawnictwo Medyczne Urban& Partner, Wrocław 2005
Siwiak-Kobayashi M.: Zaburzenia lękowe uogólnione i napadowe. (w): Bilikiewicz A, Pużyński S, Rybakowski J, Wciórka J . (red): Psychiatria tom II, Medyczne Urban& Partner, Wrocław 2003, 433-453
Wright P., Stern J., Phelan M.: Sedno. Psychiatria. Wydawnictwo Medyczne Urban& Partner, Wrocław 2008.
Cummigs JL, Mega M: Neuropsychiatria. Wydawnictwo Medyczne Urban& Partner, Wrocław 2005
1
26