PPP-(psychologia procesów poznawczych)

W-1. Wstęp do psychologii procesów poznawczych

(plan wykładu oraz fragmenty informacji ukierunkowujących studiowanie)

1. Przedmiot psychologii procesów poznawczych

1.1.Przedmiot nauki

1.2.Przedmiot psychologii . Różne ujęcia. Psychologia jako nauka o zachowaniu

2.Psychologia poznawcza a inne nauki i nazewnictwo

2.1.Nauka poznawcza, albo nauka kognitywna, inaczej kognitywistyka.

W latach siedemdziesiątych powstała ogólna nauka o poznaniu, albo nauka o poznawaniu, czyli nauka kognitywna, kognitywistyka. Przedmiotem badań kognitywistyki jest nie tylko człowiek, ale również komputer, robot. Głównym przedmiotem nauki ogólnej o poznawaniu jest umysł człowieka, badany wspólnym wysiłkiem specjalistów nie tylko z dziedziny psychologii, ale również filozofii, informatyki, lingwistyki, matematyki, neuropsychologii i in. Kognitywizm - to ruch społeczny, ruch umysłowy.

2.2.Koncepcja poznawcza

Jest to jedna z trzech wielkich koncepcji psychologicznych obok behawioryzmu oraz koncepcji psychodynamicznej. Wspólną cechą wszelkich odmian koncepcji poznawczej jest przekonanie o człowieku jako podmiocie, „ który w dużej mierze decyduje o własnym losie, który na ogół świadomie i celowo działa w coraz bardziej złożonym labiryncie współczesności” (Kozielecki 1996, s. 186).

Człowiek jest istotą sterowaną informacjami; przyjmuje informacje, magazynuje je, tworzy nowe i przekazuje. Centralne miejsce w przedstawianej koncepcji zajmuje korpus twierdzeń dotyczących architektury umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności. Tradycyjnie zaliczamy do nich inteligencję, zdolności specjalne, percepcję, systemy pamięci, języka itp.

Koncepcja poznawcza, jako ogólna orientacja naukowa, zajmuje się nie tylko procesami poznawczymi, ale również emocjami, motywacją, różnicami indywidualnymi, osobowością i in.

2.3. Psychologia poznawcza

Psychologia poznawcza wyodrębniła się z psychologii ogólnej i jest nauką o procesach, czyli reakcjach i czynnościach poznawczych i zajmuje się tym, jak ludzie odbierają informacje, jak je przechowują i wykorzystują, jak wytwarzają potrzebne informacje, jak myślą, rozwiązują problemy.

Psychologia poznawcza, czyli kognitywna psychologia, albo psychologia procesów poznawczych, to ogólne podejście w psychologii podkreślające ważność wewnętrznych procesów umysłowych. Podstawowymi terminami w tej psychologii m. in. są: procesy, reakcje, czynności, mechanizmy.

Proces (łac. processus = postępowanie naprzód), termin na oznaczenie dokonywanie się zmian w określonym kierunku; Proces, sekwencja zmian zachodzących w danym układzie (np. topnienie lodu, proces starzenia się itp.)

Rozróżnia się p.:

• dynamiczne, powolne,

• fizyczne, chemiczne, psychiczne itp.

Inaczej: stan aktywny, w wyniku którego powstaje coś nowego, nowa jakość. Proces trwa w czasie i wymaga spełnienia pewnych warunków (np. temperatury, obecności dodatkowych czynników itp.).

Procesy psychiczne, to sekwencje zmian zachodzących w przebiegu aktywności psychicznej, np., proces spostrzegania, myślenia, rozwiązywania problemu, decyzyjny itp.

Podmiot w różnym stopniu zdaje sobie sprawę z zachodzenia procesu.

Mechanizm to pojęcie, za pomocą którego staramy się zrozumieć i wyjaśnić zjawisk. Np. mechanizmy obronne, mechanizmy warunkowania klasycznego czy instrumentalnego, mechanizmy zapamiętywania czy przypominania.

W literaturze psychologicznej można znaleźć jeszcze inne określenia psychologii procesów poznawczych, jak:

-Psychologia eksperymentalna.

-Psychologia władz umysłu; termin „władza” używany jest w znaczeniu ”siły umysłu”, zdolności. W nowszej wersji mówi się o modułowości; wysuwa się hipotezy o istnieniu modułów poznawczych, jak percepcyjne, językowe, liczbowe i in..

A zwolenników interesującej nas tu psychologii określano mianem

„psychologów od łącznika”; termin ten używany był przez ortodoksyjnych behawiorystów.

Cele i zadania psychologii poznawczej są zbieżne z celami i zadaniami psychologii ogólnej:

1)Opisywanie tego, co się dzieje w naszej psychice, gdy staramy się poznać rzeczywistość zewnętrzną czy wewnętrzną.

2)Wyjaśnianie tego, co się dzieje.

3)Przewidywanie tego, co się zdarzy

4)Sterowanie tym, co się dzieje

5)Podnoszenie jakości życia przez zmienianie tego, co się dzieje

Podsumowanie: Wymienione systemy wiedzy mają wiele wspólnego, ale ich zakresy nie pokrywają się. Najszerszy zakres ma ogólna nauka poznawcza (kognitywistyka), w skład której wchodzi psychologia z różnymi koncepcjami - w tym z koncepcją poznawczą. Można stwierdzić, że psychologia procesów poznawczych stanowi rdzeń tych systemów.

3. Z historii powstania

-H.Ebbinhaus powiedział, że psychologia ma długie dzieje i krótką historię.

Psychologia poznawcza ma bardzo długie dzieje, i bardzo krótką historię. Historia tego działu psychologii liczy mniej niż pół wieku. Niektórzy wymieniają rok 1956 jako datę jej powstania; w tym czasie powstało pojęcie sztucznej inteligencji.

Psychologia poznawcza ma swoje korzenie filozoficzne i fizjologiczne.

3.1.Przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne

-Przyczyny zewnętrzne, to zapotrzebowanie na tego typu wiedzę. Wymogi nowej epoki, rewolucji informatycznej. Powstanie cybernetyki, teorii informacji, podjęcie prac nad tworzeniem nowego typu maszyn; maszyn zastępujących człowieka w pracy umysłowej.

(Alan Toffler - Trzecia fala)

Każda epoka rodzi zapotrzebowanie na określoną aktywność człowieka oraz na określoną wiedzę. Nowa epoka ma wiele proponowanych nazw:

- trzecia fala (kultura agrarna; kultura industrialna; postindustrialna)

-epoka odkrywców i pionierów;

-rewolucja naukowo-techniczna.

Psychologia procesów poznawczych zaczęła szybko rozwijać się, gdy uczeni postawili zadanie zbudowanie sztucznej inteligencji.

Sztuczna inteligencja (skrót ang. AI).

1.interdyscyplinarny obszar badawczy; celem jest budowanie sztucznych systemów (teoretycznych i technicznych), które naśladują sposób myślenia typowy dla człowieka, czyli są zdolne do rozwiązywania zadań i problemów.

2.Wytwory tego rodzaju, np. roboty, komputery.

Aby budować takie systemy, czyli imitować naturalną inteligencję człowieka, trzeba dobrze znać obiekt imitacji, czyli mózg i inteligencję.

Będzie to epoka psychologii.

-Przyczyny wewnętrzne, powstałe w samej psychologii:

Ogólnie, wyczerpanie się dotychczasowych paradygmatów.

Szczególnie dotyczy to behawioryzmu.

4.Główne tezy i aspekty

4.1.Metafora komputerowa

Trudności w poznawaniu funkcjonowania mózgu i psychiki; jest to najbardziej złożone zjawisko ze wszystkich znanych człowiekowi.

Na temat budowy i funkcjonowania umysłu wypowiadali się głównie filozofowie; posługiwali się oni głównie spekulacją, stąd wypowiedzieli mnóstwo wprost fantastycznych twierdzeń, praktyczny pożytek z których był nikły. Np. solipsyzm, że jedyną rzeczą której człowiek może być pewny, to doznania jego zmysłów.

Postępy nauk biologicznych, w tym wiedzy o budowie i funkcjonowaniu mózgu były również niezadowalające. Np. szukano ośrodków w mózgu, które miały rządzić (być odpowiedzialne za......) określonymi czynnościami umysłowymi, ale spotykał tu zawód.

Psychologowie posługiwali się przez długi czas takimi terminami, jak „odbicie”; mówiono, „rzeczywistość odbija się w mózgu (psychice); później „odbicie” zastąpiono „odzwierciedleniem”. Takie wyjaśnienia nie miały większego znaczenia praktycznego.

1)Czarna skrzynka

2)Postulat behawiorystów

3)Zmienne pośredniczące

Metafora- przedstawianie jednego zjawiska w terminach innego zjawiska. (Arystoteles).

A więc poszukiwanie analogii.

Taką najbardziej udaną do tej pory analogią się porównywanie funkcjonowania mózgu z komputerem.

Począwszy od drugiej wojny światowej specjaliści - matematycy, logicy, inżynierowie, budują maszyny imitujące czynności umysłowe.

Budowa takich maszyn rodzi zapotrzebowanie na wiedzę psychologiczną o procesach poznawczych.

Paradoks polega na tym, że to nie psychologowie przyczynili się do stworzenia możliwości tworzenia nowych maszyn, ale odwrotnie.

Zilustrować to można na przykładzie teorii twórczości technicznej.

Jest teza, że twórczość techniczna jedynie naśladuje naturę, że nie ma niczego w technice, co wcześniej nie istniało w naturze. Wynikałoby stąd, że inżynierowie i technicy jedynie naśladują (kopiują) przyrodę. Pogląd taki wydaje się czymś oczywistym, ale z reguły jest inaczej.

Istnieje zjawisko P.

Technicy tworzą zjawisko T.

Ludzie dostrzegają podobieństwo i twierdzą, że T jest imitacją P.

Tymczasem bardzo często było tak, że P zostało zrozumiane dopiero pod wpływem T.

Na powstanie nowej psychologii mieli decydujący wpływ nie sami psychologowie, ale specjaliści innych dziedzin, matematycy, logicy, technicy.

A więc uproszczenie, na pewnym etapie może być pozytywnym zjawiskiem.

Pod wpływem teorii informacji, cybernetyki, m. in. zrozumiano, że:

1)Informacje są podstawą regulacji;

2)Przekazywanie i odbiór informacji wymaga ich kodowania i dekodowania.

3)Dostrzeżono wspólne elementy w budowie i funkcjonowaniu różnych układów względnie odosobnionych (tak je nazwano), a więc technicznych (maszyna), przyrodniczych (żywy organizm), społecznych (grupa społeczna, instytucja, państwo), psychiki. We wszystkich tego typu obiektach występują wspólne cechy w budowie i procesach, jak: odbiór informacji, ich przetwarzanie, oddziaływanie na otoczenie.

WEJŚCIE -MECHANIZMY CENTRALNE-WYJŚCIE -4)Podstawą funkcjonowania takich układów są programy; stąd programowanie.

5)Odkryto i doceniono rolę sprzężenia zwrotnego (ujemnego i dodatniego). Sprzężenie zwrotne jest warunkiem samoregulacji.

6)Wyżej zorganizowane układy zdolne są do wytwarzania niezbędnych informacji, czyli rozwiązywania problemów. Do tej pory problemy rozwiązywał głównie człowiek, natomiast obecnie podjęto próbę tworzenia maszyn zdolnych do pełnienia tej funkcji, czyli rozwiązywania problemów. Taką rolę pełnią komputery. Na nich została skoncentrowana uwaga. Stąd <komputerowa metafora>.

4.2. Prekursorzy

1. 1938 r. Praca magisterska C. Shannona pokazująca, że można opisać w języku matematycznym budowę i funkcjonowanie złożonego systemu elektrycznego (co wskazywało na możliwość opisu funkcjonowania systemu neuronów).

2. 1936 r. Maszyna Turinga - teoretyczny prakomputer.

3. 1956 r. G. Miler - liczba 7 plus minus 2, jako pojemność pamięci krótkotrwałej.

H. Simon - programy komputerowe

4. 1957 r. U. Neiser i O. Selfridge - model systemu rozpoznającego PANDEMONIUM.

5. 1960 r. G. Miller, E. Galanter , K. Pribram, praca Plany i struktura mózgu; system TOTE regulujący zachowania celowe.

6. 1967 r. U. Neiser, Cognitive psychology - pierwszy podręcznik psychologii poznawczej.

7. 1972 r. A. Newell i H. Simon - General Problem Solve (GPS) (Ogólny rozwiązywacz problemów).

4.3.Jedność organizmu i środowiska

Organizm i środowisko stanowią jedność:

-organizm potrzebuje substancji, coś bierze z tego środowiska i coś daje.

Psychologowie na ogół przyjmują jako pewnik, że istnieje świat zewnętrzny (materialny, fizyczny) i wewnętrzny - jego reprezentacja psychiczna.

Powyższa teza nie jest tak oczywista dla wszystkich. Istnieją systemy filozoficzne, z których wynika, że istnieją tylko wrażenia. Podobnego zdania był Platon - rzeczy wokół nas, to tylko cienie idei. Solipsyzm -że jedyna rzeczywistość z którą człowiek ma do czynienia, to jego doznania psychiczne.

Bardziej kontrowersyjne są poglądy na temat psychicznej reprezentacji rzeczywistości.

4.3.1.Rzeczywistość (Bodźce, podniety, sygnały)

Środowisko:

“Całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla życia i rozwoju osobników danego gatunku” (Szewczuk)

Bodziec - porcja energii (lub informacji) zawarta w zdarzeniach zachodzących na zewnątrz osobnika lub wewnątrz jego organizmu, która wywołuje specyficzną reakcję podmiotu.

Sygnały - to materialne nośniki informacji. Znaki czegoś.

Symbole: znak reprezentujący coś ważnego, coś innego (symptom)

(bodziec proksymalny - energia fizyczna, która faktycznie pobudza receptor (np. pies wchodzi do pokoju, bodźcem proksymalnym jest światło odbite od psa i wpadająca do oka człowieka.)

Podnieta - czynnik motywujący działanie.

Sytuacja:

Złożona całość, obejmująca wielorakie układy bodźców, zdarzeń, osoby, atmosfera

Sięgam do pojęcia sytuacji zaproponowanego przez Tadeusza Tomaszewskiego i chyba niedocenionego, albo nawet niedostrzeżonego. Wychodzę z założenia, że to pojęcie powinno ułatwić porządkowanie naszej wiedzy.

Sytuację trzeba odróżnić od środowiska. Środowisko to względnie ustabilizowany układ otoczenia. J.Pieter: „przez środowisko pojmuje się w biologii, psychologii i naukach społecznych całokształt mniej lub więcej trwałych warunków świata zewnętrznego, w którym dany organizm żyje, a więc do których się przystosowuje.” (1963, s. 283).

A.S.Reber: Środowisko jest tym, co otacza. Środowisko, to inaczej otoczenie. Reber posługuje się również terminem środowisko wewnętrzne na oznaczenie wszelkich procesów zachodzących wewnątrz organizmu oraz ich skutki.

„Względnie trwały układ elementów otoczenia człowieka, ważnych dla jego życia i zachowania się, nazywamy jego środowiskiem” (Tomaszewski, s. 13).

Sytuacja człowieka, to „układ jego wzajemnych stosunków z innymi elementami jego środowiska w określonym momencie czasu” (Tomaszewski s. 17)

Sytuacja jest zawsze czyjaś, człowiek jest podmiotem sytuacji.

Rodzaje sytuacji:

1)Ze względu na podmiot, np. sytuacja nauczyciela, ucznia,itp.

2)Ze względu na inne elementy otoczenia, np. sytuacja drogowa, sytuacja niedoboru,

3)Ze względu na rodzaj aktywności podstawową, sytuacja egzaminacyjna, sytuacja relaksowa. Sytuacja reaktywna i zadaniowa

4.3.2.Modele rzeczywistości; schematy poznawcze

Terminy używane na określenie reprezentacji:

Schematy, skrypty, ramy, procedury, modele i in.

Struktury poznawcze

System informacji (wiedzy, danych) wewnętrznych, utrwalonych w pamięci, nazywa się często strukturami poznawczymi, albo reprezentacją poznawczą, względnie schematami poznawczymi. Struktury poznawcze są centralnym składnikiem osobowości jednostki.

Struktury poznawcze są źródłem informacji o otoczeniu, o własnym ja oraz o programach działania. Bez tych struktur człowiek pozbawiony byłby własnego doświadczenia, nie wiedziałby kim jest, byłby bezradny.

Treść informacji zawartych w strukturach poznawczych:

-Informacje o rzeczach;

-Informacje o kulturze,

-Wiedza o społeczeństwie,

-Wiedza o sobie samym.

Wyróżnia się dwa rodzaje wiedzy, a mianowicie:

- Wiedza deklaratywna(narracyjna), czyli wiedza o faktach, „wiem, że....”;

-Wiedza proceduralna (operacyjna),, czyli „ wiem. jak ....”; stanowi sieć danych o metodach, strategiach, programach działania.

Cechy formalne struktur poznawczych

Chodzi o organizację tych struktur. Wyróżnia się m. in. następujące wymiary i cechy:

-Złożoność;

-Proste-----złożone;

-Zakres informacji zawarty w tych systemach,

-Abstrakcyjność-konkretność (np. osoby upośledzone umysłowo kierują się głównie kodem konkretnym).

-Otwartość zamkniętość struktur poznawczych;

-Aktywność—bierność;

I. Kurcz podkreśla, że reprezentacje mają charakter symboliczny, nie są więc kopią rzeczywistości, a ich funkcją jest gromadzenie wiedzy i korzystanie z niej.

J.Bruner wyróżnił trzy główne systemy reprezentacji, a mianowicie:

-czynnościowa,

-ikoniczna, czyli obrazowa,

-symboliczna (pojęciowa).

Oto niektóre argumenty przemawiające za istnieniem schematów poznawczych.

Dotyczące percepcji:

1)konstrukcjonizm

2)ubóstwo bodźca

Dotyczące pamięci:

3)zmienność przypomnień,

4)typizacja przypomnień.

Dotyczące myślenia:

5)rola pojęć

4.3. Poziomy poznania

Autorzy wymieniają różne poziomy poznania i zachowania. Tak np. Itelson wyróżnił poziomy:

1. adaptowany, gdy organizm wyposażony jest we wrodzone, sztywne formy zachowania (instynkty, odruchy bezwarunkowe);

2. adaptujący się, czyli przystosowujący się do zmieniających się warunków zewnętrznych i sytuacji (mechanizmy uczenia się poprzez warunkowania klasycznego i instrumentalnego);

3. adaptujący, czyli mający zdolności przystosowywania otoczenia do własnych potrzeb i możliwości. (zachowania inteligentne, rozwiązywanie problemów.

T.Tomaszewski wyróżnił dwa zasadnicze poziomy, a mianowicie zachowania

reaktywne i celowe. Na zachowania reaktywne składają się reakcje wrodzone i nabyte, nawyki, impulsy itp. Natomiast zachowania celowe realizowane są w postaci czynności. Czynność (albo działanie) możemy określić jako umowną jednostkę aktywności człowieka ukierunkowanej na osiągnięcie celu, czy zrealizowania zadania. Znamienną cechą czynności ludzkich jest ich ukierunkowany i zorganizowany charakter. Zorganizowany charakter czynności oznacza, że w odróżnieniu od reakcji, które są z zasady sztywne (z reguły identyczne dla wszystkich przedstawicieli danego gatunku) czynności mają strukturę plastyczną, organizującą się stosownie do warunków i stopnia realizacji celu.

4.4. Antycypacja

Antycypacja znaczy uprzedzenie, czyli wyprzedzenie czegoś, co ma nastąpić, przez myśl o tym lub przez zajęcie określonej postawy. np. percepcja bodźca przed jego pojawieniem się; wnioskowanie bez dostatecznych przesłanek,

W tradycji psychologicznej, również w wiedzy potocznej, zakorzenione jest przekonanie o sekwencji SR, czyli przyczyna -skutek.

Tymczasem możliwości człowieka są znacznie większe, stąd znaczenie tego pojęcia.

4.5.Dywergencyjność podejścia

W tradycyjnym ujęciu poszukiwano z reguły jednego, „jedynie słusznego” objaśnienia jakiegoś zjawiska, natomiast wraz z rozwojem nauki dostrzega się coraz więcej możliwych wersji. Przykładem może być myślenie dywergencyjne, które charakteryzuje się wytwarzaniem wielu różnych pomysłów rozwiązania tego samego problemu, albo odkrywanem różnych dróg, prowadzących do wyniku.

4.6.Aktywny charakter odbioru informacji

4.7.Inhibitory

Inaczej są to bariery psychiczne, które powodują, że ludzie nie wykorzystują obiektywnych możliwości działania. (Zob. W.Dobrołowicz 1993)

4.9.Procesy podświadome

Wokół pojęcia świadomości istnieje dużo kontrowersji.

„Obecnie ustala się na ogół takie pojęcie, według którego świadomość jest szczególnym rodzajem wewnętrznej reprezentacji rzeczywistości, jej wewnętrznym obrazem, modelem, odbiciem” -Tomaszewski (1975, s. 171)

Znaczenia:

1.stan przytomności, czuwania;

2.świadomość ekstensywna, skierowana na zewnątrz i świadomość introspekcyjna (świadomość samego siebie).

Obecnie coraz większą wagę przywiązuje się do zjawisk nie mieszczących się w tradycyjnie pojmowanej świadomości, np. coraz większe zainteresowanie budzą tzw. zmienione stany świadomości.

Wszyscy (albo prawie wszyscy) psychologowie przyjmują pewne założenia jako punkt wyjścia, co do natury świata:

1. Psychologowie -podobnie jak inni naukowcy - zakładają, że w naturze istnieje porządek i że można wykryć układy zależności.

2. Przyjmują założenia determinizmu, czyli zakładają że wszystkie zdarzenia mają przyczyny i że zrozumienie tych przyczyn pozwala przewidywać występowanie przyszłych zdarzeń.

3. Zajmują się jedynie wiedzą empiryczną, czyli możliwą do sprawdzenia za pomocą obiektywnych metod.

Przykładowe pytania testowe

Część A. Jest to test „Prawda-fałsz”, czyli „plus-minus”.

Na miejsce kropek, przed każdym stwierdzeniem, napisać T (tak) albo „+”, gdy stwierdzenie to jest prawdziwe. Gdy stwierdzenie to jest błędne , to napisz N (nie) albo „- „ (minus).

........ Pierwszy podręcznik psychologii poznawczej napisał U.Neiser w roku 1897.

.........Pierwszy podręcznik psychologii poznawczej napisał H. Ebbinghaus.

.........Pierwszy podręcznik psychologii poznawczej napisał U.Neiser w roku 1967.

......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej kognitywistyka

......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej psychologia kognitywna

......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej behawioryzm

......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej ogólna nauka kognitywna

......... Psychologia procesów poznawczych to inaczej jedna z trzech wielkich koncepcji psychologicznych (obok behawioryzmu i koncepcji psychodynamicznej), określana mianem koncepcji poznawczej.

......... Psychologia procesów poznawczych powstała jeszcze w starożytności

......... Psychologia procesów poznawczych powstała pod koniec XlX wieku

......... Psychologia procesów poznawczych powstała po drugiej wojnie światowej

......... Angielski skrót STM oznacza inteligencję sztuczną

......... Angielski skrót AI oznacza inteligencję sztuczną

......... Bodziec proksymalny to energia fizyczna, która faktycznie pobudza receptor (np. pies wchodzi do pokoju, bodźcem proksymalnym jest światło odbite od psa i wpadająca do oka człowieka.)

......... Struktury poznawcze nazywa się często reprezentacją poznawczą

..........Struktury poznawcze nazywa się często schematami poznawczymi.

......... Struktury poznawcze nazywa się często wrażenia

.........Na najwyższym poziomie rozwoju psychicznego znajdują się organizmy, które Itelson określa mianem organizmów adaptowanych.

......... Zachowania celowe człowieka realizowane są za pomocą czynności

.........Antycypacja to inaczej pamięć gatunkowa, czyli zachowania odziedziczone po dalekich przodkach

.........Dywergencyjność jest synonimem konwergencyjności

Część B. Test wyboru; należy wskazać najlepszą odpowiedź spośród czterech podanych

1.Autorem, który jako pierwszy zmierzył pojemność pamięci krótkotrwałej i wyraził ją liczbą „7 plus minus 2”, był:

a)H. Ebbinghaus, b)G.Miller, c)Turing, d)U.Neiser

2.Jaki był główny problem naukowo-techniczny, którym zainteresowali się uczeni w drugiej połowie XX wieku, do rozwiązania którego niezbędna była wiedza o psychologicznych mechanizmach myślenia człowieka?

a)jak człowiek rozpoznaje litery; b)jaka jest pojemność pamięci człowieka? c)czy mózg pracuje tak, jak komputer, d)jak zbudować sztuczną inteligencję

3.(tu wskaż błędną odpowiedź) System PANDEMONIUM:

a)zaproponowali U. Neiser i O. Selfridge; b) jest to hipotetyczny model systemu rozpoznającego np. litery, c) system wyjaśniający mechanizm funkcjonowania chorego umysłu; d) jest to hipotetyczny model obrazujący pamięć krótkotrwałą.

Część C. Na miejsce kropek wpisać odpowiednie słowo:

1. Zgodnie z przekonaniami ............................., człowiek przetwarza informacje podobnie jak to robi komputer.

2. Kognitywizm interesuje się głównie jednym procesem poznawczym. Jakim? ...............................

3. Autorem pracy Cognitive Psychology jest .............................................

4. Wyróżnia się dwa rodzaje wiedzy: wiedza o faktach, (np. „wiem, że....”, to wiedza ........................................ (narracyjna)

Wiedza .............................. (operacyjna) (czyli „ wiem. jak ....”) stanowi sieć danych o metodach, strategiach, programach działania.

PPP, W-2.

Wrażenia

B. Niektóre informacje wprowadzające

1.Pojęcie wrażeń

1.1.Specyficzne znaczenie w PPP

Termin używany jest w wielu znaczeniach. W mowie potocznej, chodzi raczej o emocje.

W psychologii społecznej - luźne przekonanie lub sąd, np. wrażenia tworzenie- scalanie różnych fragmentarycznych informacji o człowieku, ich scalanie. Wywieranie wrażeń- dążenie do wydawania się wiarygodnym.

W psychologii poznawczej:

Falkowski: „Psychologowie określają wrażenia jako doświadczenie lub recepcję prostych właściwości bodźców, takich jak na przykład jasność, kolor, głośność czy siła dotyku.”

Gdy odbieramy wrażenia w czystej postaci, to poznajemy tylko pojedyncze cechy przedmiotów czy zjawisk, które bezpośrednio działają na nasze receptory. Informacje te mają formę np.: „coś zimnego ...”, coś śliskiego...”, „coś słodkiego....” itp.

1.2.Cechy

1)modalność, cecha rzeczywistości jaka poznajemy, np. zapach, smak, barwa itp.);

2)jakość, właściwość różniąca wrażenia tego samego rodzaju, np. czerwień, zieleń, fiolet itp.);

3)intensywność, właściwość różniąca wrażenia tego samego rodzaju, wynikająca z ilości energii bodźca (np. lekko czerwone—bardzo czerwone; intensywność dźwięku);

4)trwanie, właściwość zależna od czasu trwania bodźca.

1.3.Wrażenia a spostrzeżenia

Wrażenia mają ścisły związek ze spostrzeżeniami. Spostrzeżenie to psychiczny obraz (czyli zespół cech) przedmiotu czy zjawiska, które aktualnie działa na nasze receptory.

Podobieństwa:

Są to procesy poznawcze

Powstają przy bezpośrednim działaniu bodźca

Są to procesy sensoryczne

Różnice:

Różnią się pod względem złożoności; Wrażenia monosensoryczne, Spostrzeżenia-wielosensoryczne

2.Rodzaje wrażeń

Wyróżnia się takie rodzaje wrażeń, jakie są receptory.

2.1.Podział analizatorów

Analizator składa się z trzech części: receptor, nerw czuciowy, ośrodek w korze mózgowej.

ANALIZATORY

INTEROANALIZATORY EKSTEROANALIZATORY

1.Visceroanalizatory 3.Kontaktoanalizatory

trawienne dotykowe

oddechowe termiczne

krążeniowe smakowe

wydzielnicze bólowe

seksualne

bólowe

2.Locoanalizatory 4.Teleanalizatory

równowagi węchowe

ruchowe wzrokowe

bólowe słuchowe

bólowe

2.2.Bodźce-analizatory-wrażenia

Bodziec-Receptor-Wrażenie (zestawienie wg. W.Szewczuka)

Bodziec	Receptor	Wrażenie-spostrzeżenie
Promieniowanie świetlne (390-710 )	Pręciki i czopki siatkówki	Jasności i barwy
Drganie powietrza (16-20000/s	Komórki włoskowe na membranie ucha wewnętrznego	Głosy i wibracje ciała
Cząsteczki substancji w powietrzu	Komórki plamki węchowej	Zapachy
Cząsteczki substancji w roztworze	Komórki kubków smakowych języka	Smaki
Nacisk mechaniczny. Ciągnienie	Ciałka Meissnera Ciałka Paciniego	Twardość i gładkość
Zmiany termiczne	Ciałka Krausego Ciałka Ruffiniego	Ciepłota
Silny ucisk	Wolne zakończenia nerwowe	Ból
Ucisk i ciągnienie	Komórki wrzecionowe w mięśniach, ścięgnach i stawach	Położenie ruchomych części ciała
Zmiany mechaniczne wolnych ciał	Komórki przedsionka i kanałów półkolistych	Stany równowagi
Ucisk, napięcia i zmiany chemiczne w narządach wewnętrznych	Komórki nie wyspecjalizowane	Napięcie, ból, duszność, głód, sytość, nudność i rozkosz

3.Prawidłowości

3.1.Progi wrażliwości

Nie każdy bodziec wywołuje wrażenie; zarówno zbyt słabe bodźce, jak i zbyt silne nie powodują specyficznych wrażeń.

Progi absolutne- dolny i górny

Próg dolny- najmniejsza siła bodźca, czyli ilość energii, zdolna do wywołania reakcji receptora (impulsu nerwowego) i powstania ledwo zauważalnego wrażenia.

Próg górny, to maksymalna siła bodźca, która jeszcze wywołuje wrażenie danej modalności, ale jej zwiększenie może prowadzić do powstania bólu w danym receptorze.

Prawo Webera_Fechnera - zależności między siłą bodźca działającego na receptory, a siłą wywołanego przez nie wrażenia.

Metody określania progów zmysłowych:

-metoda dostosowywania; O.B. sama poszukuje takiej siły bodźca, która dopiero zaczyna wywoływać wrażenie (względnie odwrotnie);

-metoda granic; OB. Eksponuje się bodźce kolejno, wzdłuż określonego kontinuum fizycznego w kolejności wstępującej i zstępującej (np. co 1,5 dB)

Rozważ sytuację:

Mamy trzech osobników, którzy różnią się nieco pod względem słyszenia słabych dźwięków, a mianowicie:

X- zaczyna słyszeć dźwięki o sile 22 drgań na sekundę;

Y- słyszy dźwięki o sile 16 drgań na sek.;

Z - zdolny jest usłyszeć dźwięki nawet o sile 12 drgań na sek.

Pytania do powyższej sytuacji.

1)Która z tych osób ma najniższy absolutny dolny próg wrażliwości słuchowej?

2) W obecności tych trzech osób eksponowano bodziec słuchowy o sile 16 drgań na sek.

-Dla której osoby był to bodziec podprogowy?

- Dla której osoby był to bodziec nadprogowy?

- Dla której osoby był to bodziec progowy?

- Która z tych osób ma największą wrażliwość słuchową (gdy przyjmiemy założenie, że ich górne progi wrażliwości słuchowej są równe)?

3.2.Progi czułości

To inaczej progi różnicy. Chodzi tu o zdolność odzwierciedlenia najmniejszej różnicy między dwoma bodźcami, np. między dwoma odcieniami jednej i tej samej barwy.

Sfera niepewności: obszar dużej fluktuacji sensorycznej, wyrażający się zmiennością progów wrażliwości i czułości. Fluktuacja sensoryczna jest wynikiem subiektywnego nastawienia człowieka oraz obecnością szumów informacyjnych; nazywana jest również efektem sensorycznym

Detekcja sygnałów.

W roku 1954 Tanner i Swets opracowali teorię detekcji sygnałów (TDS); inaczej jest to teoria wykrywania sygnałów. Wykrywanie słabego bodźca.....

2.3.Przykłady wykorzystania wiedzy o progach

3.3.1.Problem reklamy podprogowej

3.3.2.Progi różnicy a maksymalizacja zysku w działalności marketingowej

3.4.Adaptacja sensoryczna.

Gdy bodziec działa długo, następuje zmiana wrażliwości w stosunku do tego bodźca; z reguły jest to osłabienie wrażenia.

3.5.Wzajemne oddziaływanie wrażeń

3.6. Synestezja

zjawisko, gdy pobudzanie jednych zmysłów powoduje powstawanie wrażenia w innych zmysłach (wrażenia o innej modalności).

Np. niskie dźwięki dają wrażenie miękkości, wysokie - ostrości; kolor niebieski odczuwamy jako zimny, a czerwony jako ciepły. Pod wpływem muzyki człowiek widzi kolory (obrazy) i odwrotnie. (chromestezja).

C. Przykłady zadań sprawdzających

Część A. Jest to test „Prawda-fałsz”, czyli „plus-minus”.

Na miejsce kropek, przed każdym stwierdzeniem, napisać T (tak) albo „+”, gdy stwierdzenie to jest prawdziwe. Gdy stwierdzenie to jest błędne, to napisz N (nie) albo „- „ (minus).

.........Wrażenia to doznania zmysłowe, które zawsze są wywoływane przez bodźce zewnętrzne.

.........Próg absolutny to maksymalna wielkość wrażenia, jakie organizm może znieść.

.........Prawo Webera mówi, że w miarę jak wzrasta intensywność bodźców, coraz mniejsza różnica między nimi wystarcza do ich rozróżnienia.

.........Źrenica jest tą częścią oka, od której zależy jego barwa.

.........Z przykładem zjawiska stałości spostrzegania kształtu mamy do czynienia na przykład wtedy, gdy patrzymy na zamykające się drzwi.

.........Przykładem synestezji może być; działając dźwiękiem otrzymujemy wrażenia wzrokowe.

.........Konstruktywistyczna teoria percepcji zakłada, że spostrzeganie wymaga czegoś więcej niż same wrażenia, które odbieramy za pomocą receptorów.

.........U człowieka całkowicie niewidomego od urodzenia nie ma spostrzeżeń.

.........Złudzenie to inaczej halucynacja.

.........Próg różnicy, to inaczej próg absolutny wrażliwości.

.........Bodźce nadprogowe nie wywołują wrażeń uświadamianych przez podmiot.

.........Bodźce progowe są dla każdego człowieka wielkościami stałymi.

........Ból jest wrażeniem.

........ Adaptacja sensoryczna polega na rozwijaniu naszej wrażliwości poprzez ćwiczenia, np. farbiarze rozpoznają dużo odcieni jednego koloru.

Część B. Test wyboru; należy wskazać najlepszą odpowiedź spośród czterech podanych

1. Która osoba A, B, C czy D używa słowa „wrażenie” zgodnie z psychologiczną definicją?

1. Powiedział: Ujrzałem różę, jej czerwień wywarła na mnie silne wrażenie.

2. Powiedział: Mam wrażenie, że to zadanie da się rozwiązać stosując twierdzenie Pitagorasa. Tego typu przeczucia nigdy mnie nie zawodzą.

3. Powiedział: Było ciemno, więc poruszałem się po omacku. W pewnym momencie dotknąłem czegoś i odczułem wrażenie zimna.

4. Powiedział: Byłem w teatrze i oglądany spektakl wywarł na mnie silne wrażenie. Teatr zawsze sprawia na mnie wrażenie obcowania z czymś niezwykłym.

2. Wskaż najlepszy przykład wrażenia:

1. Z wrażeniem mamy do czynienia wówczas, gdy możemy poznać jedną jedyną cechę czegoś; np. nauczyciel zetknął się z nowym uczniem i odniósł wrażenie, że ma on niski poziom inteligencji.

2. Gdy wiem tylko tyle o Marsie, że temperatura jego powierzchni wynosi 230 stopni Kalwina.

3. Z wrażeniami mamy do czynienia np. u owadów, które poszukują pokarmu na kwiatach o określonych kolorach.

4. Gdy patrzę na drzewo i widzę jego zielone liście.

3.Najmniejszą wykrywalną przez danego osobnika różnicę pomiędzy dwoma bodźcami w psychologii nazywa się:

a)dostrzegalną różnicą, b)poziomem różnicowania,

c)progiem różnicy, d)ledwie dostrzegalnym progiem.

W-4.Uwaga

Cz. 1. Koncepcje

1.Informacje wstępne

1.1.Kryzys psychologii uwagi i wzrost zapotrzebowania na wiedzę o uwadze.

1.2.Wielość koncepcji:

-Koncepcja tradycyjna (świadomościowo-wolicjonalna);

-Koncepcje fizjologiczne;

-Koncepcje selekcyjne (filtru i zasobów);

-Inne;

2. Świadomościowe koncepcje uwagi

2.1.Pierwsze koncepcje uwagi

Oto wybrane, najbardziej typowe określenia uwagi w ramach tej

koncepcji:

„...właściwość świadomości, dzięki której ta zwraca się w ku określonemu przedmiotowi” (Pastuszka).

„...koncentracja świadomości na pewnym przedmiocie” (S.Baley)

„...skierowanie świadomości na określony przedmiot” (Spionek)

„...uświadamianie sobie pewnych treści z pominięciem innych” (Ekel)

2.2.Próby modyfikacji

„...pewna właściwość, czyli cecha wtórna złożonych przeżyć psychicznych” (Kreutz).

„...wyodrębnianie jednych obiektów odzwierciedlania z jednoczesnym oderwaniem się od wszystkiego pozostałego” (Smirnow)

„...organizacja psychicznej działalności, przy której określone spostrzeżenia, wyobrażenia, myśli czy uczucia uświadamiane są dokładniej niż inne” (Płatonow i Gołubiew).

Ogólnie: definiując uwagę unikano kategorii świadomość, zastępowano ją innymi pojęciami.

2.3.Rodzaje uwagi

-mimowolna i dowolna;

-wtórna.

2.4.Cechy uwagi

-koncentracja - roztargnienie,

-zakres,

-podzielność,

-przerzutność,

-trwałość.

2.5.Metody i techniki badania

-obserwacja,

Testy:

Test korektorski: (zadanie: wykreślić wszystkie A i U):

WURPSDLHKASCBALRDZUEJGUIJPOLJDTPAMXCAIURTYEOFJLJHASCJIEADLKGELPAMISDKFJTEROZCXNMKLADPKDHEDITWPAMLZCIDJHRESZADKJBIERBUEDNIELODSKIERMNZKTERZYNSYNPUDKDLKYDSUKVNBMKOAZXDEHCNFJTIERDZSACXJ

W teście Tablica liczb zadanie O.B. (osoby badanej) polega na możliwie szybkim wyszukiwaniu i skreślaniu liczb (143, 926 itd.) w kwadracie.

Rys. 1-U. Przykład testu „Tablica liczb":

143, 926, 431, 517, 214, 819, 321, 298, 613, 303, 715, 421, 157, 381,

851, 533, 117, 269, 294, 451, 629, 197, 762, 179, 874, 294, 685, 905,

829, 981, 538, 618, 141, 507, 152, 741, 165, 608, 259, 171.

125	844	247	533	903	685	427	321	715	269
718	259	197	438	329	926	387	852	409	507
421	671	241	875	512	497	168	918	223	702
538	192	925	141	388	711	318	987	605	829
924	431	284	851	741	214	544	613	100	294
283	762	679	592	179	824	384	422	957	165
542	303	833	243	150	327	496	618	146	381
819	981	608	117	526	171	904	245	517	636
325	525	143	412	874	909	649	273	892	451
629	200	905	152	385	298	568	490	157	879

Rys. 2-U. Test czerwono-czarnych liczb:

8 13 14 24 17 3 5

20 2 23 9 4 16 23

11 1 7 15 21 6 15

10 18 22 11 12 20 9

13 3 24 18 10 19 25

14 6 8 2 22 21 7

19 4 12 16 17 5 1

1, 2 , 3 -liczby czarne; 1-2-3 liczby czerwone

Zadanie O.B.: wyszukiwać i wskazywać możliwie najszybciej na przemian liczby czarne w porządku wzrastającym i liczby czerwone w porządku malejącym, a więc: 1-24 -2- 23 - 3 - 22 itd.

2.6.Ocena tej koncepcji

2.6.1.Krytyka

-nie jest to koncepcja błędna, ale zbyt ogólna, o małej mocy praktycznej.

2.6.2.Osiągnięcia

-zdroworozsądkowy charakter tej koncepcji;

-rodzaje, cechy, niektóre techniki badawcze.

3.Koncepcje neurofizjologiczne

3.1.Powody popularności (kryzys koncepcji świadomościowej; wymagania pod adresem psychologii; rozwój nauk biologicznych (fizjologii i neurofizjologii) i in.

3.2.Przykłady tego typu koncepcji:

-poszukiwano komórek i ośrodków uwagi;

-koncepcja motoryczna („bez ruchów przystosowawczych nie ma wyraźnych wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń” - Ribot);

-sprowadzanie uwagi do odruchów: („odruch uwagi”-Bechtierew; odruch orientacyjno-badawczy -Pawłowa; Takie stanowisko w polskiej psychologii podzielał W.Szewczuk, który stwierdzał: <Jeżeli odruch orientacyjny przechodzi w dłużej trwającą czynność (wpatrywania się, wsłuchiwania się, wwąchiwania się) mówimy, że osobnik „uważa”>.

-sprowadzanie uwagi do innych pojęć fizjologicznych, zaproponowanych przez Pawłowa, jak: dominanta, wzajemna indukcja, optymalny stan pobudzenia i in.

-utożsamianie uwagi z pojęciem czujność.

-uwaga jako optymalny stan pobudzenia CUN, czyli poziom aktywacji.

3.3.Ocena tej koncepcji.

(jest to bardzo potrzebna wiedza, gdy jest traktowana jako podstawy psychologii uwagi, natomiast gdy jest traktowana jako „za”, wówczas mamy do czynienia z redukcjonizmem).

4.Koncepcje uwagi selekcyjnej

4.1.Z historii powstania koncepcji

-Koncepcja wypracowana pod wpływem teorii informacji

-Pionierskie obserwacje C.Cherry'ego (selekcja informacji w sytuacji ich nadmiaru).

-Metoda: eksperymenty laboratoryjne: jeden komunikat słuchowy do jednego ucha, a drugi do drugiego.

Badania wykazały, że O.B. w podobnej sytuacji odbierają jeden komunikat, traktując go jako istotny, ignorując drugi.

Komunikaty ignorowane (odrzucane, blokowane) w pewnym stopniu jednak są odbierane, np. O.B. (osoby badane):

-zdają sobie sprawę z istnienia komunikatu konkurencyjnego;

-zauważają zmianę głosu w komunikacie ignorowanym (np. z męskiego na żeński);

-zauważają pojawienie się sygnału znaczącego dla danego podmiotu (np. imienia);

O.B. nie są jednak w stanie:

-odróżnić mowę od bezsensownych dźwięków;

-zapamiętać informacji ignorowanych;

-rozpoznać język, w jakim była przekazywana ta informacja.

4.2.Główne modele uwagi selekcyjnej

Pod wpływem tych pionierskich badań (lata 50-te), postały liczne teorie uwagi, gdzie jej istota jest sprowadzana do selekcji napływających informacji. W ramach tych poszukiwań powstały liczne modele, które można sprowadzić do czterech następujących:

1)modele „przełącznika”; 2)modele „tłumika”; 3)pojemnościowy model; ) inne.

4.2.1.Uwaga jako filtr

Zgodnie z teorią filtra informacje, na które nie zwracamy uwagi, nie są przepuszczane do systemu prze­twarzania. Donald Broadbent twierdzi, że filtr taki zaczyna działać bezpośrednio po zarejestrowaniu in­formacji na poziomie sensorycznym, natomiast zdaniem Donalda Normana i innych autorów dzieje się to nieco później, już po pewnej analizie poznawczej.

Modele mechanizmu selekcjonującego na zasadzie przełącznika

(Uwaga: rysunki-schematy do omawianych koncepcji uwagi znaleźć można w książce T. Maruszewskiego, Psychologia poznania)

Jedną z najwcześniejszych teorii uwagi sformułował Donald Broadbent. Zaktada ona, że doko­nujemy filtrowania informacji od razu po tym, jak zostają one zarejestrowane na poziomie sensorycznym. Według Broadbenta liczne kanały wejścia sensorycznego dochodzą do filtra uwagi, który pozwala tylko jed­nemu kanałowi informacji sensorycznej przejść przez filtr, aby osiągnąć procesy percepcji. Poza właściwymi bodźcami przez system uwagi mogą także przechodzić bodźce o dystynktywnych cechach sensorycznych (np. różnice w wysokości czy gtośności, osiągając dzięki temu wyższe poziomy przetwarzania, takie jak percepcja. Natomiast inne bodźce zostaną odrzucone na poziomie sensorycznym przez filtr i nigdy nie dojdą do poziomu percepcji.

Nie minęło dużo czasu do chwili, gdy wyniki badań podważyły zasad­ność modelu Broadbenta. Modyfi­kując metaforę zaproponowaną przez Broadbenta, stwierdzono, że selektywny filtr blokuje większość informacji na poziomie sensorycznym, ale niektóre bardzo wyraziste przekazy są tak sil­ne, że przebijają się przez mechanizm filtrujący.

4.2.2.Tłumienie informacji

Zgodnie z teorią osłabiania sygnałów, głoszoną przez Annę Treisman, informacje, na które me zwra­camy uwagi, ulegają jedynie osłabieniu, a nie całkowitemu zatrzymaniu, jak to przyjmują teorie filtra.

A. Treisman twierdziła, że przekazy przełączane z ucha, na którym była koncentrowana uwaga, do ucha, na którym nie była koncentrowana uwaga, są przez bardzo krótki czas śledzone, oraz że w przypadku osób dwujęzycznych przekazy synonimiczne byty rozpoznawa­ne przez ucho, na którym nie była koncentrowana uwaga. Zdaniem Treisman dowodzi to, że przynajmniej niektóre informacje na temat sygnałów, na które nie zwraca się uwagi, są analizowane. Wynika stąd, że zachodzi jakiś wyższy poziom przetwarzania informacji dochodzącej do ucha, o którym sądzi się, że nie jest na nim koncentrowana uwaga; w przeciw­nym przypadku badani nie rozpoznawaliby znajomych dźwięków i nie uświadamiali sobie, że wybijają się one z tła. Tak więc napływająca informacja nie może być filtrowana na poziomie wrażeń, gdyż nigdy nie byli­byśmy wstanie spostrzec przekazu tak, by rozpoznać to, że odróżnia się od innych.

Na podstawie tych stwierdzeń Treisman zaproponowała teorię selektywnej uwagi, zakładającą występowanie odmiennego rodzaju mechanizmu filtrującego. O ile według teorii Broadbenta filtr działa tak, by blokować inne niż właściwe bodźce, to według teorii Treisman natomiast mechanizm jedynie osłabia (zmniejsza) siłę bodźców innych niż właściwe. Dla niektórych szczególnie silnych bodźców wpływ osłabiania jest za słaby i są one przepuszczane przez mechanizm osłabiania sygnału.

Według Treisman uwaga selektywna ma trzy etapy:

1. Bez udziału uwagi („przeduwagowo") analizuje­my fizyczne cechy bodźca, takie jak głośność (intensywność dźwięku), wysokość (powiązaną z „częstotli­wością" fal dźwiękowych) itd.; ten proces przeduwagowy jest wykonywany paralelnie (symultanicznie) na wszystkich napływających bodźcach. W przypadku bodźców, które wykazują poszukiwane cechy, przeka­zujemy sygnał na następny etap; w przypadku bodźców, które nie wykazują takich właściwości, przekazu­jemy jedynie osłabioną wersję bodźca.

2. Analizujemy, czy dany bodziec posiada jakiś wzorzec, taki jak mowa czy muzyka. W przypadku bodźców, które wykazują dany wzorzec, przekazujemy sygnał na następ­ny etap; w przypadku bodźców, które nie wykazują danego wzorca, przekazujemy jedynie osłabioną wersję tego bodźca.

3. Koncentrujemy uwagę na bodźcach, które doszły do tego etapu, i sekwencyjnie oceni napływające przekazy, przypisując odpowiednie znaczenie wyselekcjonowanym przekazom.

Inne modele uwagi-filtru

Alternatywę dla teorii osłabiania Treisman stanowiło zwykłe przesunięcie umiejscowienia filtra blokującego sygnał tak, by był za, a nie przed przynajmniej częścią przetwarzania percepcyjnego niezbędnego do rozpoznania znaczenia znaczenia bodźców. J. A. Deutsch i D. Deutsch (1963), a następnie I Norman (1968) zaproponowali modele uwagi, w których filtr blokujący sygnał był umieszczony w procesie później, po wykonaniu analizy sensorycznej oraz niektórych analiz percepcyjnych i pojęciowych i napływających danych. Późniejsze filtrowanie pozwalałoby ludziom na rozpoznawanie informacji wchodzącej do ucha, na które nie jest zwrócona uwaga, jak dźwięk własnego imienia czy słowa w języku obcym (dla osób dwujęzycznych). Jeżeli informacja nie potrąci percepcyjnie jakiejś struny, ludzie odrzucą ją na mechanizmie filtrującym; jednak jeżeli dokona tego, jak ma to miejsce z dźwiękiem ważnego imienia, zwrócą na nią uwagę. Zauważmy, że zwolennicy wczesnego i późniejszego mechanizmu filtrującego zakładają, że występuje wąskie gardło uwagi, przez które może przechodzić tylko jedno źródło informacji. Oba modele różnią się tylko tym, gdzie mieści się domniemywane wąskie gardło.

W roku 1967 Ulric Neisser dokonał syntezy modeli wczesnego i późniejszego filtra oraz zaproponował istnienie dwóch procesów kierujących uwagą: procesów przeduwagowych i uwagi. Procesy przeduwagowe, automatyczne, są szybkie, zachodzą równolegle i zauważają tylko fizyczne cechy sensoryczne przekazów, na które nie jest zwrócona uwaga, bez rozróżniania znaczenia czy powiązań. Procesy uwagi kontrolowane zachodzą później, następują w sposób seryjny, zabierają czas i zasoby uwagi (np. pamięć operacyjną), dostrzegają powiązania pomiędzy cechami i dokonują syntezy części przedmiotu w całość.

Dowody na rzecz podwójnego systemu pochodzą z badań, w których stwierdzono, że ludzie wykazują dużo krótsze czasy reakcji, gdy reagują na bodźce i rozróżnialne fizycznie niż rozróżnialne semantycznie.

4.2.3. Teoria zasobów uwagi

Koncepcja ta sugeruje, że człowiek dysponuje pewną stalą ilością uwagi, którą może chcieć ulokować w sposób zgodny z wymaganiami otrzymanego zadania. Jedna wersja teorii utrzymuje, że mamy jedną wspólną pulę tych zasobów, którą możemy rozdzielić na różne zadania. Według innej wer­sji mamy wiele odrębnych zasobów. Jeśli więc na przykład wykonujemy zadanie wzrokowe, bardziej nam przeszkodzi inne zadanie, które tez będzie wymagało zaangażowania uwagi wzrokowej, niż zada­nie odwołujące się do zasobów słuchowych.

Nowsze teorie odeszły od pojęcia filtrów blokujących czy osłabiających sygnał na rzecz pojęcia ograniczonych zasobów uwagi. D.Kahneman wyciągnął wniosek, że uwaga działa jak system dystrybucji energii mentalnej, zwanej zasobami uwagi, przydzielanej poszczególnym czyn­nościom i decydującej o tym, jak dobrze będą wykonywane. Autor potraktował zasoby uwagi jako coś niespecyficznego, niezależ­nego od rodzaju stymulacji, treści przetwarza­nej informacji czy od rodzaju wymaganej re­akcji motorycznej (manualna, werbalna itp.). Teorie zasobów uwagi pomagają wyjaśniać, jak możemy wykonywać jednocześnie więcej niż jedno zadanie wymagające uwagi. Główne założenie polega na tym, że ludzie mają określony zasób uwagi, którego alokacji mogą dokonywać w zależności od tego, czego wymaga zadanie.

4.3.Ocena teorii uwagi selekcyjnej

4.3.1.Pozytywy

-Eksperymentalny charakter koncepcji;

-Dotyczy ważkiej problematyki.

4.3.2.Braki

-Zawężenie pojęcia uwagi; sprowadzenie jej do jednego procesu, a mianowicie -percepcji;

-Eksperymenty typu laboratoryjnego; sytuacje eksperymentalne bardzo uproszczone, sztuczne.

-Koncepcje te mają wiele wspólnego z koncepcjami neurofizjologicznymi, mimo że ignorują wiedzę anatomiczno-fizjologiczną. Noszą charakter hipotez.

-Nie liczą się z wcześniejszymi osiągnięciami, zaczynają od podstaw, stąd np. zmuszone są posiłkować się takimi pojęciami, jak: przeduwaga, uwaga podzielona, zasoby mentalne i in.

5.Inne koncepcje uwagi

5.1.Uwaga w koncepcji L. Wygotskiego

L. Wygotski był oryginalnym psychologiem rosyjskim, mimo że nie stworzył odrębnej teorii, to jednak wypowiedział na ten temat kilka ważkich stwierdzeń. Interesowała go uwaga dowolna, a szczególnie jej geneza. „Klucz do genetycznego rozumienia uwagi dowolnej sprowadza się do twierdzenia, że korzeni tej formy zachowania się należy szukać nie wewnątrz, ale na zewnątrz osobowości dziecka.” „Na zewnątrz” to znaczy w warunkach społecznych, w jakich żyje i rozwija się dziecko. „Historia uwagi - pisał on - jest historią rozwoju zorganizowanego charakteru jego zachowania się”. Uwaga dowolna rodzi się z tego, że dorośli przy pomo­cy szeregu bodźców /np. gestów, słów itp./, tj. znaków re­gulują zachowanie się dziecka, tzn. m.in. kierują jego uwagę na odpowiednie przedmioty, obiekty, zjawiska. Znaki te two­rzą system sztucznych stymulatorów. Dziecko stopniowo opa­nowuje ten system znaków i przez to zaczyna samo regulo­wać swoje zachowanie się w sposób dowolny. Podstawowym więc mechanizmem psychologicznym kształtowania się uwagi aktyw­nej jest interioryzacja, czyli przechodzenie zewnętrznych bodźców w pobudki wewnętrzne, r procesie tym bardzo ważną rolę odgrywa opanowanie przez dziecko mowy.

W tej szkole wypracowano specyficzne sposoby kształtowania uwagi dowolnej, np. uczniów nieuważnych. P.Galpierin zaproponował szereg etapów procesu kształtowania uwagi, bazującej na interioryzacji. (sterowanie zewnętrzne->mowa głośna-> mowa cicha-> mowa wenętrzna).

5.2.Uwaga jako ukierunkowanie i sterowanie aktywnością (koncepcja autorska)

5.2.1. Informacje ogólne

Teorie uwagi nie mogą być zarówno bardzo ogólne, ani zbyt wąskie.

Nie można utożsamiać uwagi z jakimś jednym procesem czy zjawiskiem psychologicznym albo -tym bardziej - fizjologicznym.

5.2.1.1.Kryteria porządkowania wiedzy o uwadze

-Teoria uwagi powinna wyjaśniać w pierwszym rzędzie regulacyjną jej funkcję;

-Błędne jest przypisywanie poszczególnym procesom tylko jednej funkcji;

-Racjonalna koncepcja uwagi powinna uwzględniać różne poziomy regułacji.

5.2.1.2.Próba definicji

Uwaga jest jednym z mechanizmów regulujących aktywność, w szczególności pełni następujące funkcje:

-ukierunkowuje aktywność,

-organizuje aktywność, a szczególnie czynności nadając im najbardziej racjonalną w danej sytuacji strukturę.

5.2.1.3.Poziomy regulacji

Zachowania reaktywne, sterowane są głównie przez zachowania stereotypowe, a więc odruchy, nawyki, przyzwyczajenia i inne zautomatyzowane elementy aktywności człowieka, stąd w ich przebiegu rola uwagi jest marginalna. Często bywa nawet tak, że uwaga jest w opozycji do tych mechanizmów, gdyż przezwycięża albo ogranicza aktywność stereotypową w taki sposób, aby zachowania nasze były bardziej adekwatne do aktualnej sytuacji.

Natomiast rola uwagi jest decydująca w zachowaniach celowych, kiedy człowiek realizuje określone zadania, zmierza do osiągnięcia zamierzonego wyniku, pokonuje różnorodne trudności.

5.2.1.4. Uwaga a inne procesy psychiczne ukierunkowujące aktywność

Do takich procesów zalicza się w pierwszym rzędzie emocje i motywację, w definiowaniu istoty których wymienia się ich funkcję ukierunkowującą.

Zatrzymajmy się nad problemem typów wzajem­nych relacji uwagi i emocji. Ukierunkowanie obu tych procesów może być:

1. Zgodne oddziaływanie sterujące obu procesów. Zarów­no emocje, jak i uwagę wywołują te same bodźce i zadania oraz nadają jeden kierunek aktywności. Dzieje się tak m.in. wówczas, gdy uwaga zostaje podporządkowana procesom emocjonalnym.

Wynika stąd, że emocje mogą być czynnikiem sterującym w sto­sunku do uwag

2. Działanie tych procesów może być również antagonistyczne, kiedy silne emocje powodują działanie nieuważne, nieracjonalnie wyselekcjonowane i ukierunkowane. W takich przypadkach konieczne jest, aby uwaga przezwyciężała negatyw­ne wpływy emocji. Posłużymy się prostym przykładem: Zapragnąłem znaleźć się jak najszybciej w określonym miejscu, w tym celu wsiadam do samochodu i wykonuję szereg czynności, które składają się na zrealizowanie zamia­ru. Moimi czynnościami sterują oba interesujące nas mechanizmy, przy tym ich działanie zawiera zarówno wspólne cechy, jak i przeciwstawne; o ile silna motywacja „popycha" do działania szybkiego, a więc „ślepego", o tyle drugi interesujący nas mechanizm powoduje, że działania są „uważ­ne", dostosowane nie tylko do pragnień, ale również do aktualnych oko­liczności. 'Tak więc, człowiek, który uważnie prowadzi samochód, zatrzy­muje się przed czerwonymi światłami, przepuszcza inne pojazdy itp.

3. Wzajemne relacje między tymi procesami mogą ulegać zmia­nie na różnych etapach działania (zachowania się). Na przykład człowiek na coś zwraca uwagę, po czym dołączy się do tego dzia­łania emocja przyjemna, co tym bardziej sprzyja koncentracji uwagi na danym obiekcie lub działaniu.

Wymienione prawidłowości są jednak modyfikowane przez siłę pobudzenia emocjonalnego:

— W sytuacji, kiedy intensywność emocji jest zerowa albo bardzo bliska zeru, regulacja dokonuje się głównie dzięki uwadze.

— Przy niskim stopniu natężenia emocji z reguły regulacja przebiega bardzo sprawnie.

— Wraz ze wzrostem siły emocji ujawnia się ich dezorgani­zujący wpływ, a więc powstają trudności w racjonalnej selekcji i ukierunkowaniu czynności psychicznych. Można powiedzieć, że selekcja i ukierunkowanie czynności w wy­padku emocji i w dużej mierze motywacji dokonuje się zgodnie z „zasa­dą przyjemności", podczas gdy regulacja za pomocą uwagi dowolnej opie­ra się na „zasadzie realizmu", wymagającej liczenia się z aktualną sytua­cją, jak również z antycypowanymi wynikami i przyszłą sytuacją.

5.2.1.5. Błędy czynności jako następstwo braku uwagi

Przyjrzyjmy się nieco dokładniej typowym błędom czynności, będących następstwem braku koncentracji uwagi. Zagadnienie to dotychczas było w niedostatecznym stopniu obiektem zainteresowania teoretyków i praktyków. W tym kontekście warto wyróż­nić prace L. Bandury, który stwierdza, że w pewnej klasie V, gdzie zastosowano ciągłą obserwację i no­towano wszystkie błędy popełnione przez uczniów na lekcjach, stwierdzono, że na 153 błędy prawie jedna trzecia (48) miała swoje bezpośrednie źródło w słabej koncentracji uwagi.

Walka z tego rodzaju błędami, czyli pomyłkami, wymaga znajomości mechanizmów ich powstawania. Wszystkie pomyłki mające swoje źródło w uwadze można podzielić na trzy grupy, zgodnie z przyjętym wcześniej kryterium, tj. na błędy związane z recepcją informacji, błędy decyzyjne i wykonawcze.

Błędy związane percepcją informacji; można tu wymienić wszystkie po­myłki, które są następstwem niedosłyszenia, wadliwego odczy­tania tekstu, niedostrzeżenia różnic w podobnych pod względem graficznym literach, np. m, n, u, w, d, b itp. Na spostrzeganie człowieka duży wpływ wywierają stany psychiczne. Na przykład oczekujący obiadu uczeń fragment wiersza, który brzmiał: „Zra­zu cię zapał porywa, A potem smutki...", przepisał: „Zrazów cię zapach porywa, A potem skutki..."

Błędy decyzyjne to wszelkie pomyłki, które są następ­stwem m.in. takich mechanizmów psychicznych, jak:

— Perseweracja, gdy uczeń niepotrzebnie powtarza jakiś ele­ment (literę, sylabę, słowo), który wystąpił już wcześniej, np. zamiast „współczuła" — „współczóła", zamiast „wybrzeże" —-„wybrzerze", zamiast „koza" — „kozak" itp.

-Antycypacja, gdy myśl wybiega naprzód i jakiś element pojawia się wcześniej niż powinien; w wyniku antycypacji na­stępuje przestawienie szyku wyrazów, liter albo dopisanie do danego słowa części drugiego. Na przykład uczeń pisze „fale ugerzają o brzeg"; w tym przypadku litera „g", która kończy zdanie, pojawiła się wcześniej i wyparła literę „d". Innymi przykładami tego typu pomyłek mogą być: „powród do domu", „kierónków" itp.

— Redukcja, czyli opuszczenie pewnych elementów, takich jak litery, sylaby, słowa. Ten rodzaj pomyłek występuje nader często.

-Geminacja, czyli podwojenie jakiegoś elementu, np. „lokoomotywa", perspektytywa", „filolozofia" itp.

Tego typu pomyłki występują, gdy uczeń jest zmęczony, a w przypadku ich uporczywego powtarzania się można podejrzewać zaburzenia.

Następne źródło pomyłek dotyczy uwagi wykonawczej. Chodzi o to, że np. maszynistka może poprawnie rozumieć, pod­jąć trafną decyzję, ale w trakcie realizacji tej decyzji wystąpi pomyłka z powodu niedokładności wykonania. Tego rodzaju pomyłki przejawiają się przede wszystkim w niedbałym piśmie,; trudnym do odczytania albo też w nawykowych ruchach, gdy np.' po nowym roku przez pewien czas automatycznie piszemy błęd­nie datę.

Można sformułować wiele postulatów pod adresem pracy nau­czycielskiej zmierzających do niedopuszczania do pomyłek ucz­niowskich i ich eliminowania. Wśród nich istotną rolę odgrywa klimat rzetelnej i uważnej pracy oraz wdrażanie uczniów do sa­mokontroli.

5.2.2. Cechy uwagi

Z przyjętej koncepcji wynika, że wszystkie cechy uwagi powinny odnosić się nie do obiektów /bodźców/ i ich właściwości, ale do czynności. Gdzie nie ma czyn­ności, nie ma i uwagi oraz, gdzie nie ma uwagi, nie ma również i czynności psychicznych.

Z tego punktu widzenia oprócz tradycyjnie wymienionych właściwości uwagi, takich jak po­jemność, podzielność i in. zachodzi potrzeba uwzględniania i wyodrębniania nowych jej właściwości, takich jak: l) siła, 2)plastyczność i 3)głębia.

Przez s i ł ę uwagi będziemy rozumieli nasilenie tenden­cji do ukierunkowania danej czynności i doprowadzenia jej do wyniku. Uwaga posiada tym większą siłę, im większe przeszkody /wewnętrzne i zewnętrzne/ muszą się pojawić, aby uniemożliwić doprowadzenie czynności do końca.

G ł ę b i a uwagi dotyczy zaangażowania procesów umysłowych; uwaga jest tym głębsza, im w większym sto­pniu zaangażowane są w niej procesy umysłowe, np. przy płytkiej uwadze człowiek, „słucha, ale nie słyszy" albo „patrzy i nie widzi", a więc uwaga płytka charakteryzuje się zmysłowo-mororycznymi komponentami, a głęboka - umy­słowymi .

Plastyczność uwagi oznacza zdolność adaptacji mechanizmów regulacji do zmieniających się warunków i za­dań. W pojęciu „plastyczność" mieści się również „ przerzutność" rozumiana jako przejście od sterowania jedną czyn­nością do sterowania drugą. Przy tym należy tu uwzględnić kilka wariantów owych przejść; wydaje się, że można będzie wyróżnić tu różne rodzaje ze względu m.in. na następują­ce kryteria :

- ze względu na zakończony albo niezakończony charakter czynności od której „odchodzimy";

- ze względu na warunki towarzyszące wykonywaniu czyn­ności .

5.2.3. Rodzaje uwagi

W ramach nowej koncepcji zachodzi potrzeba dostrzegania znacznie większej liczby różnych rodzajów uwagi.

Z dotychczas nagromadzonej wiedzy o specyfice różnych czynność, (działań) możemy wyróżnić m.in. następujące rodzaje uwagi:

1. Ze względu na poziom organizacji zachowania się wyróżniamy uwagę :

- reaktywną (1) i kognitywną (2);

2. Z punktu widzenia cybernetycznego, gdzie wyodrębnia się takie elementy układu, jak: wejścia, mechanizmy centralne i wyjścia, wyodrębnimy trzy duże grupy czynności i mechanizmów ich regulacji, czyli uwagi:

a) w zakresie odbioru informacji,

-ze względu na proces - uwagę percepcyjną (3);

-ze względu na kanał odbioru informacji:

- uwagę wzrokową (4);

- uwagę słuchową (5);

- uwagę dotykowo-ruchową (6)

b)w zakresie transformacji informacji,

- uwagę umysłową (7), .

c) w zakresie czynności wykonawczych;

- uwagę ruchową /manipulacyjną/ (8).

3. Inne rodzaje uwagi ( w tym świadomą i nieświadomą; natychmiastową i odroczoną).

5.2.4. Specyficzna metoda badawcza

5.2.4.1. Okulografia

W badaniu uwagi wzrokowej duże usługi może oddać metoda okulografii. Oto

Rys 4-U. 2arejestnmane ruchy gałek ocznych przy oglądaniu reprodukcji obrazu Riepina .Nie żdoli' wciągu 3-ch minut:

1.swobodne oglądanie

2-5 oglądanie ukierunkowane instrukcją:

2-proszę, określić wiek osób wysłępujących na obrazie

3-proste określić czym zajęta była rodzino do momentu nadejścia tego nieoczekiwanego

4-proszę zapamiętać ubiór osób występujących na obrazie.

5-proszę, określić, ile lat byt nieobecny ten, kogo nieoczekiwano.

5.2.4.2.Metoda otolografii (kontrolowanego wejścia)

Zrodził się problem: Jak można badać uwagę słuchową za pomocą precyzyjnych rejestracji ruchów, analogicznie jak ma to miejsce w zastosowaniu okulografii?

Praktyczna realizacja wymienionych wymogów w naszym-przypadku przedstawia się następująco :

Rys.5-U . Schemat sytuacji eksperymentalnej przy stosowaniu otolografii (metody kontrolowanego wejścia).

Informacje nadawane są z trzech magnetofonów; na taś­mie jednego magnetofonu nagrane są informacje istotne /np. treść wykładu/, na taśmie drugiego magnetofonu nagra­ny jest bełkot, tj. słowa bez treści, a na taśmie trzecie­go - muzyka . W kanałach przekazu, między źródłem na­dania a odbiorcą umieszczony jest mikser, którego funkcja sprowadza się do przełączenia kanałów nadania i kanałów odbioru. Dzięki temu urządzeniu treść wykładu z pierwsze­go magnetofonu płynie do odbiorców na przemian różnymi kanałami. Jak już mówiliśmy, recepcja tak nadawanych informacji wymaga od odbiorcy wykonywania ruchów w ce­lu właściwego ustawienia przełącznika. W naszych ekspery­mentach dwa rodzaje przełączników odgrywały największą rolę; a/ nagłowne, b/ ręczne.

Istotną role odgrywa rejestracja czynności odbioru informa­cji. Interesują nas dane :

- kiedy osoba badana słuchała komunikatu z pierwszego, drugiego albo trzeciego kanału, tj. kiedy słuchała mowy, bełkotu albo muzyki ?

- czy przejście z kanału na kanał jest zgodne z algorytmem nadawania informacji istotnej ?

- czy liczba przejść, jakie dokonuje osoba badana, jest zgo­dna z liczbą przejść zaprogramowaną przez eksperymenta­tora ?

- czy osoba badana słuchała muzyki oraz w którym momen­cie?

- czy osoba badana słuchała „bełkotu" oraz w których mo­mentach ?

- czy były momenty, kiedy osoba badana nie słuchała żad­nego komunikatu ?

5.2.5. O niektórych wynikach badania uwagi słuchowej

Rys. 6-U. Rejestracja uwagi słuchowej 9-ciu wybranych studentów na wykładzie.

6. Podsumowanie koncepcji uwagi

Teorie uwagi nie mogą być zarówno bardzo ogólne, ani zbyt wąskie.

Nie można utożsamiać uwagi z jakimś jednym procesem czy zjawiskiem psychologicznym albo -tym bardziej - fizjologicznym.

Część 2. Wybrane aspekty

1.Uwaga a inne mechanizmy regulacji

1.1.Świadomość

1.2.Czujność

1.3.Poszukiwanie

2.Funkcje uwagi

3.Znaczenie uwagi

4.Sterowanie uwagą

W psychologii współczesnej wyróżnia się tak zwane procesy przeduwagowe, po­legające na przedświadomej obróbce bodź­ców, zwykle prezentowanych w bardzo krótkim czasie lub w sposób zdegradowany. Na przykład krótka (4 ms) ekspozycja rysunku uśmiechniętej twarzy sprawia, że ekspono­wana zaraz po niej litera alfabetu chińskiego oceniana jest jako sympatyczna, mimo że nic nie znaczy dla osób nie znających chińskiego. Ekspozycja rysunku twarzy zasmuconej daje efekty odwrotne

Procesy przeduwagowe polegają zatem na odbiorze, selekcji i obróbce bodźców, z których działania nie zdajemy sobie sprawy. Charakterystyczne jednak, że nazwa tych procesów sugeruje ich występowanie jeszcze przed uwagą. Oznacza to, że psychologia nie do końca akceptuje obejmowanie terminem „uwaga" procesów, które odbywają się poza świadomością.

Można mówić o różnych stop­niach natężenia świadomości percepcyjnej. Niektóre czynności zachodzą dzięki uwadze skupionej na bardzo niewielkiej liczbie bodźców - ale skupionej intensywnie. Inne czyn­ności mogą zachodzić w stanach uwagi rozproszonej, obejmującej wiele bodźców lub obiektów w sposób mniej intensywny. Uwadze intensywnej towarzyszy wyostrzona świadomość treści wchodzących w jej pole. Natomiast dla uwagi ekstensywnej charakterystyczne jest osłabienie świadomo­ści tego, co znajduje się w jej polu.

1.2.Czujność

Czujność jest to zdolność do długotrwa­łego oczekiwania na pojawienie się ści­śle określonego bodźca, zwanego sygna­łem, a ignorowania pozostałych bodźców, zwanych szumem. Na przykład operator przy pulpicie informacyjno sterującym, żołnierz na warcie itp. W tej sytuacji trzeba odróżniać sygnały istotne od nieistotnych, czyli szumów.

Trud­ność, jakiej musi sprostać mechanizm uwagi, polega na tym, że szum działa nieustannie, „usypiając czujność”, natomiast sygnały dzia­łają rzadko i w nieoczekiwanych momentach. Jednak konsekwencje zignorowania sygnału mogą być ogromne. Czuj­ność uwagi decyduje też o kompetencji spo­łecznej człowieka, ponieważ w wielu ważnych sytuacjach społecznych trzeba w porę wykryć sygnał (na przykład subtelną zachętę do okre­ślonych działań lub ostrzeżenie, by czegoś nie robić), ukryty w olbrzymiej ilości szumów.

Mogą tu wystąpić dwa rodzaje błędów;

1)zareagowanie na fałszywy sygnał;

2)brak reakcji na właściwy sygnał.

Człowiek może kierować się określoną strategią działania, zdeterminowaną przez in­dywidualne preferencje lub przez macierz zy­sków i strat, związanych z ryzykiem popeł­nienia błędu obu rodzajów. Jeśli zlekceważe­nie sygnału zagrożenia byłoby katastrofalne w skutkach (na przykład podczas bombardo­wania), system uwagi dopuści raczej do wielu fałszywych alarmów, minimalizując ryzyko popełnienia błędu chybienia.

Z badań wynika, że niezawodność sys­temu gwałtownie się pogarsza już w krótkim czasie po rozpoczęciu czuwania. Dlatego te­sty, mierzące skuteczność tej funkcji uwagi, zwykle polegają na wykrywaniu określonych bodźców (na przykład litery q) w bardzo dłu­gim ciągu innych, podobnych bodźców (to jest innych liter alfabetu), prezentowanych jeden po drugim, w jednostajnym tempie.

1.3.Poszukiwanie (Przeszukiwanie)

W przeciwieństwie do czujności, polegają­cej na wytrwałym, ale biernym oczekiwa­niu na pojawienie się sygnału, przeszuki­wanie jest procesem aktywnym. Polega _r na systematycznym badaniu pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium. Przeszuku­jemy na przykład stronicę podręcznika, by sprawdzić, czy jest tam coś napisane o uwadze lub o lęku. Na przykład kontroler przeszukuje plik dokumentów, aby sprawdzić, czy wszystkie są prawidłowo wypełnione.

Podstawowym czynikiem utrudniającym przeszukiwanie jest obecność bodźców zakłócających, czyli dystraktorów. Badania wykazały, że efektyw­ność i czas przeszukiwania pola percepcji wzrokowej zależą od liczby dystraktorów, ich podobieństwa do szukanego sygnału i wza­jemnego podobieństwa samych dystrakto­rów. Jeśli zbiór dystraktorow jest różnorodny, przeszukiwanie staje się trudne, a jeśli jedno­rodny - łatwiejsze. Na przykład trudniej odna­leźć kamyk na plaży czy określone słowo w książce, gdzie jest dużo innych podobnych słów. Poza tym przeszukiwanie jest łatwiejsze, jeśli szukany obiekt jest prosty, a trudniejsze -jeśli składa się z wielu cech.

Detekcja sygnałów jest procesem wykry­wania bodźców w określonym miejscu (ekran radaru, organizm pacjenta). Bodźce krytyczne pojawiają się co jakiś czas i ni­gdy nie wiadomo, kiedy mogą wystąpić. Przeszukiwanie natomiast jest procesem aktywnym, ponieważ nie wiadomo, kiedy jakiś bodziec może wystąpić, ani też nie wiadomo, gdzie może on wystąpić. Do­brym przykładem procesu wyszukiwania jest zbieranie grzybów. Każdy zbieracz ma w swojej pamięci podręczny atlas grzy­bów, za którego pomocą odróżnia grzyby jadalne od trujących. Ten atlas oczywiście nie zawiera obrazów wszystkich widzia­nych kiedyś grzybów, lecz obrazy sche­matyczne, stanowiące pewne uogólnienia grzybów dotychczas oglądanych - zarówno w lesie, jak i w atlasach tradycyjnych, w postaci książek. Sukces w zbieraniu grzybów zależy nie tylko od ostrości wzroku, ale także od strategii wzrokowego przeszukiwania lasu. Osoby dysponujące efektywnymi strategiami przeszukiwania spoglądają we właściwe miejsca i znajdują więcej grzybów.

Ważnym czynnikiem, który wpływa na procedury przeszukiwania, jest obecność dystraktorów, czyli bodźców odwracają­cych uwagę.

2.Funkcje uwagi

Uwaga pełni cztery podstawowe funkcje.

-Funkcja selekcjonująca polega na odsiewaniu nieistotnej stymulacji sensorycznej.

-Funkcja czujności sprowadza się do oczekiwania na określony sygnał i powstrzymania się od re­akcji na bodźce zakłócające (to jest szum).

-Funkcja przeszukiwania polega na aktywnym sprawdzaniu czy w polu percepcyjnym znajduje się określony bodziec, który jest z reguły ukryty wśród dystraktorów.

-Funkcja kontroli jednocześnie wykonywanych czynności.

3.Znaczenie uwagi

4.Sterowanie uwagą

4.1.Srerowanie aktualne

4.2.Sterowanie potencjalne

Przykładowe pytania z zakresu psychologii uwagi:

Pytania odnoszące się do uwagi w najstarszej koncepcji:

• Jak definiowano uwagę dawniej?

• Podać przykład uwagi mimowolnej.

• Podać przykład uwagi dowolnej.

• Podać przykład uwagi wtórnej.

• Wymień najważniejsze cechy uwagi.

• Podaj przykład podzielności uwagi.

• Podaj przykład przerzutności uwagi.

• Jakie mogą być przyczyny roztargnienia?

• Dlaczego nastąpił kryzys psychologii uwagi w latach 30-50?

Pytania odnoszące się do koncepcji neurofizjologicznej:

• Podać przykłady sprowadzania uwagi do odruchów.

• Co jest istotą odruchu orientacyjno-badawczego?

• Jakie znasz przykłady utożsamiania uwagi z pojęciami zaproponowanymi przez Pawłowa?

Pytania dotyczące uwagi selekcyjnej:

• Jakie znasz główne modele uwagi selekcyjnej?

• Na czym polegały badania zapoczątkowane przez C.Cherry'ego?

• Co było istotą modelu „przełącznika”?

• Co krytykowano w modelu zaproponowanym przez D.Broadbenta?

• Jaki model zaproponowała A. Treisman?

• Jakie są główne tezy modelu uwagi zaproponowanego przez D. Kehnemana?

• Co to jest przeduwaga?

• Ocenić zalety i braki koncepcji uwagi selekcyjnej.

Pytanie dotyczące koncepcji Wygotskiego:

• Jakie jest główne źródło uwagi dowolnej?

• Jak można kształtować uwagę dowolną?

Pytania dotyczące koncepcji autorskiej (W.Dobrołowicza):

• Jaka jest ogólna definicja tak pojętej uwagi?

• Z jakimi innymi procesami psychicznymi związana jest uwaga?

• Jakie znasz typowe błędy czynności, czyli pomyłki będące następstwem braku uwagi?

• Wymień trzy główne cechy uwagi.

• W czym przejawia się siła uwagi?

• W czym przejawia się głębia uwagi?

• W czym przejawia się plastyczność uwagi?

• Jakie nowe rodzaje uwagi wynikają z tej koncepcji?

• Co jest istotą okulogragii?

• Czym charakteryzuje się metoda otolografii?

• Co pozwala zbadać metoda otolografii?

Pytania ogólne (dotyczące różnych koncepcji):

• Co to jest czujność?

• Co jest istotą przeszukiwania?

• Jakie dostrzegasz różnice między czujnością a przeszukiwaniem?

• Co to są dystraktory?

• Wymień najważniejsze funkcje uwagi.

• Jak można kształtować (rozwijać) uwagę?

Przykłady zadań testowych.

A. Zadania typu: prawda - fałsz. Na miejscu kropek, obok każdego twierdzenia napisz P wzgl. F.

....... Dystraktor to czynnik ukierunkowujący uwagę na istotne informacje.

....... Istnienie ośrodków uwagi w mózgu człowieka zostało odkryte przez Ribota.

....... Okulografia może być wykorzystywana do badania uwagi słuchowej.

.......Autorem teorii zasobów uwagi jest D. Kehneman.

........Uwaga w koncepcji świadomościowej utożsamiana jest z percepcją.

B. Przykładowe zadania w teście wyboru; trzeba wskazać najlepszą odpowiedź spośród czterech podanych:

1. Wskazać autora, który zaproponował model uwagi działającego na zasadzie tłumika:

a)Broadbent, b)Treisman, c)Kahneman, d)Norman.

2. Wskazać autora, który zaproponował model uwagi działającego na zasadzie przełącznika:

a)Broadbent, b)Treisman, c)Kahneman, d)Norman.

3. Metoda rejestracji ruchów gałek ocznych w procesie oglądania, to:

1. obserwacja, b)przeduwaga, c)otolografia, d)okulografia.

4 Czynniki zakłócające uwagę, to inaczej:

a)roztargnienie, b)tłumiki, c)dystraktory, d)przełączniki.

C. Testy uzupełnienia

1. Tradycyjnie uwagę dzieli się na mimowolną i dowolną. Jednak ten podział pozostawiał pewną „resztę”, stąd wprowadzono jeszcze uwagę ....................

2. Wielu autorów utożsamiało uwagę z odruchem .................................

3. Kehneman zaproponował teorię uwagi, którą określa się mianem .........................................................

4. Nasilenie tenden­cji do ukierunkowania danej czynności i doprowadzenia jej do końcowego wyniku, mimo różnych przeszkód, nazywam ......................... Uwaga posiada tym większą ......................, im większe przeszkody /wewnętrzne i zewnętrzne/ muszą się pojawić, aby uniemożliwić doprowadzenie czynności do końca.

5. ............................. uwagi dotyczy zaangażowania procesów umysłowych; uwaga jest tym........................., im w większym sto­pniu zaangażowane są w niej procesy umysłowe.

6. .......................................... uwagi oznacza zdolność adaptacji mechanizmów regulacji do zmieniających się warunków i za­dań.

W-5. Pamięć

Pamięć

1.Pojęcie pamięci; Pamięć jako zdolność i pamięć jako proces

Pamięć jako zdolność: Sternberg: „Pamięć jest zbiorem środków, za pomocą których sięgamy do naszych przeszłych doświadczeń, dzięki czemu możemy wykorzystać owe informacje w chwili obecnej”>

Pamięć jako proces: Sternberg: „Jako proces, pamięć odnosi się do dynamicznych mechanizmów związanych z zachowywaniem i odtwarzaniem informacji o naszych przeszłych doświadczeniach”.

Porównanie

Pamięć jako zdolność	Pamięć jako proces
Jedna z różnic indywidualnych, charakteryzujących ludzi	Proces złożony z uniwersalnych faz - identycznych u wszystkich ludzi
Pamięć jest składnikiem inteligencji	Pamięć jest fazą przetwarzania informacji w procesie poznawczym
Pamięć składa się ze zdolności specjalnych	Pamięć składa się z różnych faz
Zdolności specjalne odnoszą się do różnych dziedzin (np. pamięć melodii, ruchu i in.)	Istnieją specyficzne procesy przetwarzania różnych informacji (np. sensorycznej, semantycznej)
Możliwe jest doskonalenie całej pamięci względnie poszczególnych jej rodzajów	Możliwe jest doskonalenie różnych procesów pamięci, np. zapamiętywania, przypominania (zob. Mnemotechnika).

2.Paradygmaty pamięci

2.1.Wprowadzenie

(Pojęcie i termin wprowadził T.S. Kuhn; nazwa wywodzi się od greckiego słowa paradeigma, oznaczającego wzorzec).

Tu paradygmat to, wzorzec - odmienne założenia, odmienny język, odmienne pytania i odmienne style przeprowadzania badań.

Niektórzy autorzy, m. in. K. Najder, wyróżniają trzy główne

paradygmaty w zakresie badania pamięci. Tymi paradygmatami są: --magazynowy,

-semantyczny i

-głębokości przetwarzania.

2.1.Paradygmat magazynowy

2.1.Krótka historia paradygmatu

Pod koniec XlX wieku słynny psycholog William James wyróżnił dwie klasy pamięci; „pierwotną” i „wtórną”. Pomysłem tym zainteresowano się dopiero w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia w ramach psychologii poznawczej (jednym z autorów był Norman). Modele magazynowe pierwotnie uwzględniały dwa wymienione magazyny, następnie trzy, a mianowicie:

1. Pamięć sensoryczną (ultrakrótką);

2. Pamięć krótkotrwałą (inne nazwy to: świeża, robocza, operacyjna, pierwotna, STM);

3. Pamięć długotrwałą (inne nazwy to: trwała, wtórna, LTM).

2.1.2.Pamięć sensoryczna

Pamięć sensoryczna jest chwilowym utrwaleniem względnie

pełnej informacji zmysłowej zawartej w działającym bodźcu.

Praktycznymi przykładami takiej pamięci mogą być:

-Zamykamy oczy, po chwili otwieramy i patrzymy na jakiś obiekt, następnie zamykamy oczy i koncentrujemy się na powidoku, czyli obrazie danego obiektu, który stopniowo zanika.

-Gdym machamy np. ołówkiem (czy palcem) przed oczami, patrząc przy tym przed siebie, to łatwo zauważyć coś jakby cień, ciągnący się za poruszanym obiektem.

-Jeśli lekko uderzymy palcami w swoje ramię, to efekt tego ucisku odczuwamy jeszcze przez pewien czas.

Dla wyodrębnienia i badania zjawisk pamięci sensorycznej największe znaczenie ma opracowana przez Sperlinga procedura częściowego sprawozdania. Wygląda ona następująco. Przez bardzo

krótki czas, na ogół 50 ms (1/20 sek); jest to czas wystarczający do uformowania się śladu pamięciowego), O.B. eksponuje się układ paru (najczęściej dwóch lub trzech) rzędów liter lub cyfr.

Np.: SPDR

WJK

MAHF

Następnie, tuż po zakończeniu ekspozycji, umieszczoną na odpowiednim poziomie strzałką sygnalizuje się, który z rzędów osoby badane mają odtworzyć. Długość interwału czasowego między zakończeniem ekspozycji a podaniem wskazówki jest podstawową zmienną niezależną w tej procedurze.

G. Sperling stwierdził, że istotną rolę odgrywa tu czas upływający między ekspozycją bodźca a pojawieniem się strzałki wskazującej, który wiersz należy powtórzyć. Przyrost czasu nawet o ułamek sekundy wpływa na spadek poziomu odtwarzania. Badacz ten doszedł do wniosku, że ślad pamięciowy bodźca w rejestrze wzrokowym ulega spontanicznemu rozpadowi w ciągu sekundy.

W zależności od modalności konkretnego receptora, wyróżnia się dwa główne rodzaje tej pamięci, a mianowicie:

-ikoniczną, jeśli dotyczy wzroku i

-echoiczną,jeśli dotyczy słuchu .

Pamięć ikoniczna

Pamięć ikoniczna, to sensoryczna pamięć wzrokowa. Pamięć ikoniczna jest dokładna niczym fotografia, stąd jej nazwa pamięć fotograficzna. Jest ona dokładna, ale bardzo nietrwała. Zamiast o pamięci fotograficznej, lepiej jest mówić o wyobrażeniach eidetycznych.

Wyobrażenia eidetyczne

Procedura Sperlinga stosowana być może również do badania sensorycznej pamięci słuchowej.

Przykłady wykorzystywania w praktyce:

-Percepcja ciągłości zdarzeń, np. percepcja ruchu w przekazie filmowym.

2.1.3. Pamięć krótkotrwała

Pamięci krótkotrwałej przypisuje się często rolę „pola roboczego" dla świadomych procesów informacyjnych i nierzadko nazywa się ją też dlatego „pamięcią roboczą", pamięcią operacyjną.

Przykłady takiej pamięci:

-Usłyszeliśmy numer telefonu, który będziemy pamiętać spontanicznie (jeśli go nie powtarzamy czy nie stosujemy jakichś chwytów mnemotechnicznych) przez pewien czas, np. wystarczający do zanotowania względnie wybrania na klawiaturze.

-Zapoznajemy się z nowymi osobami, zapamiętujemy ich imiona. Jeśli tych nowych osób nie jest dużo, to na jakiś czas jesteśmy w stanie zapamiętać imiona skojarzyć z osobami, ale jeśli po niedługim czasie trzeba zapamiętać nowe osoby, to z reguły wylatują nam z pamięci zapamiętane przed chwilą.

Typowe badania testowe pojemności pamięci krótkotrwałej przedstawia się następująco:

381

4952

81493

926851

4713964

59253861

491748526

Badając pojemność pamięci krótkotrwałej E. (eksperymentator) odczytuje kolejno cyfry poszczególnych wierszy, a zadaniem O.B. jest po ich wysłuchaniu zapisać w tej samej kolejności. W tego typu badaniach z reguły O. B. Zapamiętują od 5 do dziewięciu kolejnych cyfr, czyli średnio 7 (plus-minus 2) , co jest zgodne wcześniejszym odkryciem G. Millera. („magiczna liczba).

„Liczba magiczna" dotyczy jednostek informacji, które mogą wchodzić w skład pamięci krótkotrwałej — a to, jak duża jest jednostka, zależy od naszej zdolności do grupowania mniejszych jednostek w większe. Zakres pamięci krótkotrwałej jest zależny od pamięci długotrwałej — bo np. zestaw liter „MŁODOŚCITYNADPOZIOMY" może być jedną jednostką dla Polaka, który zna Odę do młodości, czterema dla Polaka, który nigdy o niej nie słyszał, a jednocześnie przekraczać może ponad dwukrotnie zdolności pamięciowe (w zakresie efektu krótkotrwałego) jakiegokolwiek cudzoziemca. Stąd, uczenie się ma na zakres pamięci krótkotrwałej silny wpływ, choć tylko pośredni.

Aby zwiększyć pojemność pamięci krótkotrwałej można wykorzystać przynajmniej dwa sposoby, a mianowicie:

-powtarzać te elementy;

-łączyć elementy w większe całości, np. zapamiętywać nie pojedyncze cyfry, ale tworzyć z nich liczby dwu-trzy cyfrowe.

Trwałość zakresu czasowego efektu krótkotrwałego (czasu przechowywania informacji w magazynie pamięci krótkotrwałej) nie jest ostatecznie ustalony w różnych eksperymentach uzyskiwano wskaźniki od 5 do 20 sekund. Często na ten temat cytowany jest eksperyment Petersonów w 1954 roku. Jego procedura była następująca: osobom badanym podawano bezsensowny, trzyliterowy zbitek i liczbę, od której miały zacząć od razu liczyć trójkami wstecz (np. 680, 677,674,671 itd.). Po 3, 6, 12, 15 lub 18 sekundach przerywano im i proszono o powtórzenie podanych na wstępie liter. Po 3 s. odpowiedzi prawidłowych było 80 procent, po 6 s było już ich mniej niż 60 proc., a po 12 s — ok. 20 proc. Łatwe z pozoru zadanie okazało się bardzo trudne, a dzięki uniemożliwieniu umysłowego powtarzania bodźca uzyskano szacunkową wartość czasu przechowania informacji w magazynie pamięci krótkotrwałej: ok. 12 s. Nie znaczy to, że dana informacja musi po upływie tego czasu opuścić magazyn pamięci krótkotrwałej i (jeśli nie miała szczęścia od razu znaleźć się w magazynie pamięci długotrwałej, czemu przypisuje się pozostałe po 15 i więcej sekundach 20 proc. odpowiedzi) zniknąć na zawsze. Przeciwnie: jeśli nic nam nie prze­szkadza, możemy jakąś nie znaną nam dotychczas informację (np. numer telefonu) powtarzać w myśli w nieskończoność, zapewniając jej tym samym stałą obecność.

Zauważmy, że teza o ograniczonej pojemności pamięci może eliminować potrzebę wprowadzania twierdzenia o czasowej granicy przechowywania. Jeśli pojemność magazynu pamięci długotrwałej jest ograniczona, to nowe informacje wypierać powinny te, które już się w nim znajdują.

Z badań wynika, że pamięć krótkotrwała posługuje się kodem słuchowym. Potwierdzeniem słuchowej natury pamięci krótkotrwałej jest znany eksperyment Conrada. Badacz ten stwierdził występowanie pomyłek o charakterze słuchowym (tj. np. mylenie „B" z „V" czy „S" z „F" — osoby badane znały, oczywiście, angielską wersję alfabetu) w odtwarzaniu list takich liter nawet wówczas, gdy prezentowane były wzrokowo, a nie czytane przez eksperymentatora. Gdyby pamięć krótkotrwała ujęta była w kodzie receptora, rozumował Conrad, mylone byłyby litery podobnie wyglądające, a nie podobnie brzmiące.

Istnieje pochodzące od tego samego autora zaskakujące potwierdzenie domniemania, że pamięć krótkotrwała jest nie tylko słuchowa, ale wręcz werbalna.

W efektach zapamiętywania szeregu elementów (liczb, liter, słów itp.) odgrywa rolę kolejność ich występowania w danym szeregu. Z reguły zapamiętujemy lepiej początkowe i końcowe elementy, stąd mówi się o efekcie pierwszeństwa i efekcie świeżości.

2.2.4. Pamięć długotrwała

W paradygmacie magazynowym pamięć długotrwała jest trzecim stadium przetwarzania informacji.

Ten rodzaj pamięci jest najbardziej znany oraz wiąże się z potocznym rozumieniem terminu pamięć.

Przyjmuje się pogląd, że pojemność tego magazynu jest bardzo duża, nie jest niczym ograniczona. Podobnie jest z czasem przechowywania.

Jest to pamięć najbardziej zróżnicowana pod względem mechanizmów i będzie przedmiotem rozważań w innych punktach wykładu. (m. in. pamięć semantyczna )

Podsumowanie - porównanie trzech rodzajów pamięci

WŁAŚCIWOŚCI	Pamięć sensoryczna	Pamięć krótkotrwała	Pamięć długotrwała
Nazwy	ultrakrótka	robocza, pierwotna, operacyjna, STM, bezpośrednia,	trwała,wtórna, stała, LTM, (oraz semantyczna, leksykalna, epizodyczna i in.
Pojemność	Ok. 18 elem.; Zmienna	7 plus minus 2; 80 bitów	nieograniczona
Trwałość	0,5 - 1,0 sek.	Do 20 sek.	Nieograniczona
Format rejestrowanych informacji	wzrokowy, słuchowy i in.	akustyczny, możliwy semantyczny	semantyczny, wzrokowy, słuchowy i in.
Zapominanie	zanikanie, maskowanie	zanikanie, hamowanie	brak dostępu
Kontrola podmiotu	Brak (?)	powtórki, strukturalizacja	bardzo duża

Krytyka modeli magazynowych

Nie wszyscy psychologowie uważają, że pamięć zbudowana jest z trzech magazynów. Wskazują oni na szereg wad modeli magazynowych.

Modele magazynowe wyjaśniają wiele ważkich problemów dotyczących istoty i funkcjonowania pamięci. Są one zgodne ze zdrowym rozsądkiem. Jednak badacze pamięci stawiają coraz nowe pytania, które ujawniły, że modele magazynowe mają wiele wad. Zaczęły powstawać nowe koncepcje, w ty paradygmat „poziomów przetwarzanią".

2.2. Paradygmat poziomów przetwarzania

Radykalnym odejściem od wielomagazynowego modelu pamięci jest koncepcja po­ziomów przetwarzania, zaproponowana pierwotnie przez F. Craika i R. Lockharta, któ­ra głosi, że istnieje nieskończona liczba poziomów przetwarzania, na których mogą być zakodowane elementy, a pomiędzy poszczególnymi poziomami nie ma wyraźnych granic. Poziom, na którym jest przechowywana informacja, zależy w dużej mierze od tego, jak została zakodowa­na. Ponadto im głębszy poziom przetwarzania, tym większe prawdopodobieństwo, że dany element może zostać odnaleziony.

W typowych badaniach nad pamięcią, w ramach tej koncepcji, O.B. prezentowano listę stów, przy czym każde słowo było poprzedzane pytaniem. Pytania miały na celu wywołać różne (np. trzy) poziomy przetwarzania w kolejności jego głębokości: fizyczny, akustyczny i semantyczny.

Przykład: słowo STÓŁ

1.Poziom fizyczny (strukturalny), to widoczne cechy liter. Pytanie: Czy słowo to napisane jest dużymi czy

małymi literami?
2.Poziom akustyczny (fonemiczny), to cechy dźwięków powiązanych z literami. Pytanie: Czy słowo to rymuje się ze słowem DÓŁ?

3.Poziom semantyczny, to znaczenie słowa. Pytanie: Czy słowo to jest nazwą mebla?

W innym badaniu proszono ludzi o rozpoznawanie zdjęć twarzy eksponowanych im uprzednio w jednym z trzech rodzajów warun­ków: (1) z instrukcją zapamiętania płci osoby ze zdjęcia, (2) z instrukcją zapamię­tania szerokości jej nosa oraz (3) z instrukcją nakazującą ocenę uczciwości oso­by przedstawionej na zdjęciu. Sądzić można, że nastawienie na ocenę uczciwości wywołuje głębsze przetwarzanie informacji niż nastawienie na spostrzeganie fizycznych cech twarzy. Trzeci rodzaj instrukcji powoduje, że badani intensywniej przyglądają się twarzy i więcej o niej myślą, pró­bując odnieść do widzianej twarzy to, co wiedzą o ludzkiej naturze.

W badaniach tego typu uzyskiwano wyniki jednoznaczne: im głębszy poziom przetwarzania wywołany przez pytanie, tym wyższy poziom odtworzenia.

Po prezentacji proszono osobę badaną o rozpoznawanie uprzednio ocenianych słów; oprócz trafności rozpoznania mierzono czas reakcji. Okazało się, że trafność rozpoznań była tym lepsza, im głębszego poziomu dotyczyło pytanie. Pytania o własności strukturalne dawały ok. 15 proc. poprawnych rozpoznań, pytania o własności fonemiczne — ok. 50 proc., pytania o własności znaczenio­we — ok. 80 proc. Podobnie wzrastał również czas reakcji w udzielaniu odpowiedzi, co potwierdzało trafność operacjonalizacji poziomów przetwarzania (im dłuższy czas, tym głębszy poziom — zarówno w percepcji, jak i w przywo­łaniu).

Z tego punktu widzenia łatwo zrozumieć, dlaczego tak wiele osób ma kłopoty z trafnym wskaza­niem codziennie widywanej monety. Być może dzieje się tak dlatego, że informa­cja o jej wyglądzie jest przetwarzana co prawda często, ale w sposób bardzo płyt­ki. Nietrudno sobie wyobrazić, że ludzie uprzedzeni, iż pewnego dnia będą musieli wskazać właściwą postać monety, dokładniej jej się przyjrzą i zapamięta­ją szczegóły jej awersu i rewersu.

Jeszcze potężniejszy sposób wywoływania odtwarzania został nazwany efektem autoreferencji. W przypadku tego efektu badani wykazywali bardzo wysoki poziom odtwarza­nia, gdy proszono ich o wiązanie w sposób sensowny słów przez odniesienie do samych siebie, to jest określanie, czy dane słowa dobrze ich opisują. Nawet gdy badani oceniali, że dane słowa ich nie opisują, odtwarzali je lepiej na skutek rozważania, czy stanowią, czy też nie dobry opis ich samych. Niemniej naj­wyższy poziom odtworzeń dotyczył stów, które byty oceniane przez badanych jako dobrze ich opisujące.

Krytyka koncepcji

Mimo że koncepcja poziomów przetwarzania uzyskała silne wsparcie empiryczne, jest ona krytykowana jako całość. Niektórzy wskazują, że może prowadzić do rozumowania kołowego: poziomy są określane jako głębsze, gdyż informacja jest lepiej przechowywana i vice versa: to, co jest głębiej przetwarzane, jest lepiej przywoływane; głębiej przetworzone było to, co jest lepiej przywoływane. Pojęcie „przetwarzania" w odniesieniu do przywołań jest wysoce niejasne.

Ponadto niektórzy wskazują na pewne paradoksy dotyczące przechowywania. Na przykład w pewnych okolicznościach rymowanie wyrazów może dać lepsze efekty niż ich analiza znaczeniowa.

Jeżeli jednak mamy dokonać wyboru między paradygmatem magazyno­wym i właśnie paradygmatem poziomów przetwarzania więcej argumentów przemawia za tym ostatnim. Zasadniczym i wystarczającym spośród nich wydaje mi się to, że koncepcja „poziomów przetwarzania" dopuszcza łączenie jej z teoriami percepcji i strukturalnymi teoriami reprezentacji (pamięci) semantycznej, co w przypadku paradygmatu magazynowego było praktycznie niemożliwe.

2.3. Paradygmat pamięci semantycznej

2.3.1. Pojęcie pamięci semantycznej

Terminu „pamięć semantyczna” używa się od lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, spopularyzował go amerykański psycholog E. Tulving, który zaproponował podział całej pamięci na „semantyczną" i „epizodyczną".

Zmagazynowaną pamięciowo informację, twierdził Tulving, podzielić można na taką, która stanowi zapis osobniczego doświadczenia człowieka, uporząd­kowany przede wszystkim zgodnie z następstwami czasowymi —jest to „pamięć epizodyczna" — i taką, która stanowi zapis ogólnej, wyrwanej z autobiograficz­nego kontekstu wiedzy — jest to „pamięć semantyczna".

Pamięć epizodyczna, to inaczej pamięć wspomnieniowa, dotyczy z reguły naszej przeszłości, dotyczy faktów, które jesteśmy w stanie zlokalizować czasowo (kiedy to się zdarzyło lub- kiedy o tym dowiedzieliśmy się) i przestrzenie (wiemy, gdzie się to zdarzyło lub - gdzie o tym dowiedzieliśmy się). W pamięci epizodycznej przechowywane są informacje jednostkowe, np. „spotkałem sympatyczną osobę”; „jutro muszę załatwić jakąś sprawę” itp.

Rodzajem pamięci epizodycznej może być pamięć autobiograficzna. Jest to pamięć deklaratywna odnosząca się do naszej przeszłości.

Pamięć semantyczna to wiedza ułożona w system, czyli zorganizowana, czyli wiedza ogólna. W tej pamięci przechowujemy nie tyle pojedyncze zdarzenia, co pojęcia, idee, fakty. Podczas gdy pamięć epizodyczna bazuje na kodowaniu sensorycznym, to w pamięci semantycznej istotną rolę odgrywa inteligencja, stąd może być ona określona również mianem pamięci logicznej, gdyż przypominanie posiłkuje się wnioskowaniem.

Pamięć semantyczna, to najprościej- pamięć obejmująca znaczenia, znaczenia słów, symboli. Zbliżone pojęcie to - pamięć leksykalna, czyli pamięć znanych słów, nie ich znaczenia.

Pamięć semantyczna wymaga znajomości języka, dzięki czemu przechowujemy informacje o świecie.

Pamięć epizodyczna i semantycznaCECHY	EPIZODYCZNA	SEMANTYCZNA
INFORMACJE
Źródło	Doznania zmysłowe	Rozumienie faktów i zjawisk
Jednostki	Epizody, zdarzenia	Fakty, idee, pojęcia
Organizacja	Czasowa	Pojęciowa
Kryterium prawdziwości	Przekonanie subiektywne	Zgodność społeczna
OPERACJE
Kodowanie	Bezpośrednie	Symboliczne
Emocje	+++	+
Przetwarzanie	Płytkie	Głębokie
Pytania	Kiedy? Gdzie?	Co? Dlaczego? Jak?
Określenie sposobu wydobycia	Pamiętam	Wiem
SPOSOBY WYKORZYSTYWANIA
Przydatność	W życiu codziennym. W sądzie - w roli świadka	W pracy zawodowej, w nauce. W sądzie - roli świadka niedopuszczalna
Związek z inteligencją	Bardzo słaby	Silny
Dowody empiryczna	Zapominanie	Analiza języka
Podatność na amnezję	Podatna	Nie podatna

W tym paradygmacie zaproponowano pewne koncepcje teoretyczne i metody eksperymentalne.

4.3.2. Organizacja pamięci semantycznej

Komunikaty językowe z reguły dzieli się na słowa, zdania i narracje. Inaczej jest to podział na:

- poziom pojęć,

• poziom sądów i

• poziom układu sądów.

• Pierwsze modele utrzymane w paradygmacie pamięci semantycznej ograniczały się z reguły do próby wyjaśniania organizacji na poziomie pojęć odpowiadających rzeczownikom w języku naturalnym. Modele późniejsze wprowadziły elementy relacyjne,

W koncepcjach pamięci semantycznej przyjmuje się, że podobieństwo znaczenia reprezentowanych obiektów wyznacza ich organizacyjną bliskość w pamięci. Bliskość czasowa i częstość współwystępowania, wy­znaczające organizację w koncepcjach „epizodycznych" (magazynowych i po­ziomów przetwarzania), w paradygmacie pamięci semantycznej zostały uznane za reguły niewystarczające.

Pamięć semantyczną traktuje się jako sieć semantyczną. Sieć taka składa się z pojęć, czyli węzłów oraz połączeń między nimi, czyli relacji między tymi pojęciami.

Wyróżnia się dwa rodzaje relacji, a mianowicie:

-relacje przynależności do klasy nadrzędnej, np. owczarek niemiecki jest psem;

-relacje między pojęciem a jego cechami, np. pies szczeka.

Przykład sieci semantycznej przedstawia rys. 2-Pa

Rys. 1-Pa. Fragment sieci hierarchicznej

[zwierzę]———> jeść

(źródło: K.Najder 1992)

Z powyższego wynika, że sieć semantyczna m. in:

• ma charakter hierarchiczny, czyli zawiera pojęcia o różnym stopniu ogólności;

• zapewnia ekonomię poznawczą, czyli przechowywania dużej liczby informacji.

Sieć hierarchiczna działa następująco: jeżeli system poznawczy ma stwierdzić, czy zdanie: „drozd jest ptakiem", jest prawdziwe, znajduje w pamięci węzły DROZD i PTAK, sprawdza relacje, w jakie każdy z tych węzłów wchodzi i ocenia, czy jedna z tych relacji jest (czy nie jest) tą, którą zawierało zdanie. Czas potrzebny do weryfikacji danego zdania zależny jest od liczby relacji, jaką należy sprawdzić.

4.3.3. Podstawowa metoda eksperymentalna w paradygmacie pamięci semantycznej

K. Najder stwierdza, że podstawową metodą badawczą w tym paradygmacie pamięci jest pomiar czasu reakcji przy weryfikacji zdań. Metoda ta przedstawia się z reguły następująco: osobie badanej podaje się zdanie o formie: „P jest O", w którym P (podmiot) jest rzeczownikiem, a O (orzecznik) (albo także rzeczow­nikiem, bądź określeniem) cechy pojęcia sym­bolizowanego przez P. Będą to więc zdania typu: „kot jest ssakiem", „orzeł ma pióra", „świnia jest maszyną" etc. Zadaniem O.B., po usłyszeniu takiego zdania, możliwie jak najszybciej odpowiedzieć, czy zdanie jest prawdziwe, czy fałszywe. Istotnym wskaźnikiem jest tu czas reakcji, czyli czas jaki upływa między zakończeniem podawania zdania a udzieleniem odpowiedzi. Wysnuwa się stąd wnioski na temat reguł rządzących organizacją pojęciową składników pamięci semantycznej. Interpretacja ta opiera się na założeniu, że im dany proces umysłowy jest bardziej złożony, tym więcej czasu zajmie. W odniesieniu do wyników omawianych eksperymentów interpretacja jest następująca: im odleglejsze (organizacyjnie) są w pamięci semantycznej pojęcia lub cechy określające znaczenie podmiotu i orzecznika, tym dłuższy jest czas reakcji dla danego zdania oraz -im są one bliższe siebie, tym krótszy czas reakcji.

Inaczej: weryfikacja zdań prawdziwych trwa tym krócej, im związek znaczeniowy jest silniejszy.

Bardzo często zamiast pojęcia „pamięć semantyczna” w psychologii poznawczej mówi się o „reprezentacji poznawczej” oraz „reprezentacji wiedzy”.

3. Rodzaje pamięci

3.1.Przegląd ogólny

Pod hasłem „rodzaje pamięci” znaleźć można bardzo dużo różnorodnych propozycji. Dotychczas jednak brak jest jednej klasyfikacji, która byłaby uznawana przez wszystkich badaczy. Wymienimy tu przykładowe podziały:

1.Pamięć biologiczna, czyli gatunkowa, inaczej odziedziczona po przodkach. Pojęciem tym posługiwał się C.Jung na oznaczenie hipotetycznego magazynu wspomnień, uczuć idei itp. Pamięć gatunkowa wg. C. Junga jest częścią nieświadomości zbiorowej.

Synonimem pamięci biologicznej jest również pamięć genetyczna, obejmująca biologiczne wydarzenia zachodzące przez wieki w toku ewolucji. Pamięć ta wyraża się w skłonności do pewnych zachowań i wzorców czynności, które odgrywały istotną rolę na pewnych etapach ewolucji gatunku. Przykładem może być np. somnanbulizm, czyli lunatyzm.

2.Sensoryczna, krótkotrwała i długotrwała

3.Epizodyczna i semantyczna

4.Jawna i niejawna

Pamięć jawna to inaczej świadoma, obejmująca treści z których jednostka zdaje sobie sprawę i potrafi świadomie z nich korzystać.

Pamięć niejawna, to inaczej ukryta, albo utajona. Pamięć utajona występuje często w przypadkach amnezji, gdy pacjent mimo że nie jawnie nie pamięta treści, to jednak wykorzystuje je przy wykonywaniu określonego zadania (Film „Znachor”). Pamięć odzyskana, to pamięć która zostaje ponownie wprowadzona do świadomości dzięki pewnym zdarzeniom lub celowym zabiegom, np. poprzez hipnozę.

5.Pamięć odtwórcza i wytwórcza.

Pamięć odtwórcza, to inaczej reprodukcyjna polega na odtwarzaniu pierwotnie odebranego bodźca (sytuacji), czyli przypominaniu. Pamięć wytwórcza, to inaczej rekonstrukcyjna, zakłada, że w pamięci przechowywane są ogólne, abstrakcyjne zasady odnoszące się do danych wejściowych.

6.Pamięć deklaratywna i proceduralna.

Pamięć deklaratywna to inaczej pamięć jawna, świadoma.

Pamięć proceduralna to pamięć czynności lub złożonych działań, które stały się w znacznym stopniu zautomatyzowane, stąd wykonywane są przy zmniejszonym udziale świadomości, np. pisanie, prowadzenie samochodu itp.

7.Pamięc mechaniczna i logiczna.

8.Inne rodzaje:

-Pamięć rzekoma, czyli pamięć zniekształcona, np. deja vu;

-pamięć fotograficzna;

-pamięć naturalna i sztuczna.

3.2. Trzy rodzaje pamięci

Tulving, wyróżnił najpierw dwa rodzaje pamięci: semantyczną i epizodyczną, a następnie dołączył do tego podziału jeszcze jeden rodzaj, a mianowicie: proceduralną .

4.Trzy procesy (mechanizmy) pamięciowe

Rodzaj /proces	Kodowanie (zapamiętywanie)	Przechowywanie - zapominanie	Odtwarzanie
Proceduralna	Wytwarzanie umiejętności i nawyków, warunkowanie instrumentalne,	W niezmienionej postaci. Duża odporność na zapominanie	Praktyczne,
Epizodyczna	Doznania sensoryczne, emocje, warunkowanie klasyczne, mnemotechnika (wyobrażenia),	Czas i miejsce zdarzenia, proces zapamiętywania	Przypominanie, rozpoznawanie; Werbalne
Semantyczna	Logiczne, zrozumienie, mechaniczne, mnemotechnika (grupowanie, akronimy, wyobrażenie interakcyjne, akrostychy, „haki”, metoda miejsc), mapy myśli,	Przetwarzanie informacji, m. in. grupowanie, uzupełnianie,	Werbalne, rozpoznawanie i przypominanie

Ogólne prawidłowości dotyczące wprowadzania informacji do pamięci

Tradycyjnie mówiono o zapamiętywaniu, obecnie psychologowie częściej posługują się terminem kodowanie.

Aby zachować w pamięci informacje, muszą one być najpierw odpowiednio zakodowane. Informacje docierają do nas za pośrednictwem zmysłów w formie bodźców fizycznych czy chemicznych. Kodując je zamieniamy na formy psychiczne. Wyróżnia się trzy główne rodzaje kodów:

-wizualne (np. litery: WYSZKOFIZA

-słuchowe, (np. jako sylaby: WY, SZKOF; IZA)

-semantyczne. (np. elementy mające sens: WYższa SZKoła Finansów I ZArządzania )

Wyrażam przekonanie, że trzeba wyróżnić również kod kinestetyczny (ruchowy, przykładem może być pamiętanie numeru telefonu- mówimy „mam pamięć w palcach”).

Z powyższego widzimy, że termin kodowanie informacji (w pamięci) jest terminem szerokim. Węższy zakres ma pojęcie (i termin) zapamiętywanie. Zapamiętywanie to czynność świadoma i celowa, zmierzająca do wprowadzenia wybranych informacji, w celu ich utrwalenia i wykorzystania w późniejszym czasie.

Porównajmy te dwa pojęcia: kodowanie i zapamiętywanie

Kryterium porównania	Kodowanie	Zapamiętywanie
Zakres pojęcia	Szerszy	Węższy
Procesy - poziomy	Fizjologiczne, neuropsychologiczne i psychologiczne	Wyłącznie na poziomie psychologicznym
Automatyczne-świadome	Proces automatyczny	Świadome
Kontrola podmiotu	W małym stopniu	W dużym stopniu
Rodzaj pamięci	Występuje we wszystkich rodzajach pamięci: sensorycznej, krótkotrwałej i trwałej; proceduralnej, epizodycznej i semantycznej	Występuje w pamięci operacyjnej i trwałej. Występuje w pamięci proceduralnej i epizodycznej, ale głównie w -semantycznej.
Doświadczenie	Głównie indywidualne	Indywidualne i społeczne

Zapamiętywanie jest czynnością zmierzającą do przekształcenia poznania rzeczywistości i działania w niej z postaci jawnej w utajoną, dzięki czemu staje się ona doświadczeniem podmiotu. Od dawna znane są ogólne prawidłowości zapamiętywania, takie jak:

-zapamiętane zostaje to, co jest włączone w działanie;

-zapamiętane zostaje to, co jest związane ze strukturą doświadczenia danej jednostki;

-zapamiętane zostaje to, co jest związane z emocjami (np. z zainteresowaniem

podmiotu);

-zapamiętane materiału wzrasta ze znajomością jego składników;

-zapamiętane materiału wzrasta ze wzrostem naturalności materiału (inaczej sylaby

bezsensowne, a inaczej naturalne słowa);

-zapamiętane materiału wzrasta ze wzrostem konkretności materiału, maleje zaś ze

wzrostem jego abstrakcyjności;

-zapamiętywanie materiału jest tym łatwiejsze, im prostsza jest jego struktura.

W tradycji psychologicznej zapamiętywanie sprowadza się do uczenia się.

Uczenie się definiuje jako nabywanie doświadczenia, w wyniku czego następuje zmiana w zachowaniu się. G. Kimbel: „względnie stała zmiana potencjału reakcji, która pojawia się jako rezultat wzmocnienia ćwiczenia”.

Uczenie się w znaczeniu szerokim i wąskim:

Kryterium	Uczenie się -szerokie znaczenie	Uczenie się - wąskie znaczenie
Nazwy	Warunkowanie	Świadome, poznawcze, szkolne, obowiązkowe
Rodzaj doświadczenia	Głównie indywidualne	Głównie społeczne
Warunki	Powtarzanie, Wzmocnienia pozytywne i negatywne	Rozumienie, Świadome stosowanie reguł, prawidłowości, mnemotechniki
Rodzaje pamięci	Sensoryczna, Proceduralna, epizodyczna	Semantyczna, epizodyczna,
Dotyczy okresów życia	Wszystkich (od prenatalnego)	W zasadzie od okresu przedszkolnego

Wyróżnia się różne mechanizmy zapamiętywania.

1)Zapamiętywanie jako warunkowanie

(Warunkowanie klasyczne i instrumentalne;, prawidłowości w obu tych rodzajach warunkowania, rola wzmocnień i in.)

2)Eksperymenty z przenoszeniem pamięci z jednego zwierzęcia na drugie.

(

3)Zapamiętywanie w uczeniu się poznawczym

4)Zapamiętywanie w pamięci operacyjnej

5)Zapamiętywanie w pamięci długotrwałej

6)Zapamiętywanie sztuczne (mnemotechniczne)

7)Wyróżnia się zapamiętywanie:

mimowolne i dowolne, które z kolei może być:

mechaniczne i logiczne

4.2.Mechanizmy przechowywania

Ogólnie - chodzi o proces utrzymania albo zachowania czegoś. Przeciwieństwem przechowywania jest zapominanie.

Przechowywanie nie jest biernym procesem. Informacje w procesie przechowywania mogą ulegać przetworzeniu.

W tradycji psychologicznej przyjmuje się, że zapominanie jest osłabieniem związków skojarzeniowych. Zapominanie przejawia się w spadającej wraz z upływem czasu zdolności do odtwarzania wyuczonej wcześniej czynności lub rozpoznania spostrzeganego obiektu.

Wyróżnia się wiele mechanizmów zapominania, jak:

-brak wzmocnień;

-działanie różnych procesów hamujących lub interferujących (interferencja proaktywna, interferencja retroaktywna).

Teoria hamowania zakłada, że zapominamy dany materiał również z tego powodu , że pamiętaniu przeszkadza nowy materiał lub wiedza już posiadana.

Wyróżnia się dwa rodzaje hamowania:

-Hamowanie retroaktywne, czyli wsteczne. Przykład: Uczeń nauczył się mechanicznie, poprzez powtarzanie faktów historycznych, po czym przystąpił do uczenia się w podobny sposób wiedzy o literaturze. W efekcie ma trudności w odtwarzaniu informacji historycznych. Istota tego hamowania polega na tym, że jeżeli po opanowaniu materiału A., przystąpimy bezpośrednio do zapamiętania materiału B., to zapominamy materiał A.

-Hamowanie proaktywne, czyli następcze, polega na tym, że opanowanie materiału A. Utrudnia zapamiętanie materiału B.

Aby ograniczyć wpływ hamowania na zapamiętywanie, warto:

-robić przerwy między uczeniem się materiału A i B.;

-stosować racjonalną kolejność uczenia się różnych treści; np. zamiast uczyć się przedmiotów humanistycznych (historia, język polski, język obcy itp.), a następnie ścisłych (matematyka, fizyka, chemia), lepiej jest przeplatać te treści (np. fizyka-historia-matematyka-język ...) itp.;

Powyższe prawidłowości dotyczą głównie zapamiętywania mechanicznego; przy zapamiętywaniu logicznym bardziej racjonalne może być inne postępowanie postępowanie (np. porównać treści, sporządzić tabele, mapy myśli itp.)

W teorii Z. Freuda zapominanie jest interpretowane jako mechanizm obronny, rezultat -wyparcia ze świadomości. (Np. wyparcia z pamięci faktów o molestowaniu seksualnym w dzieciństwie; pod wpływem psychoterapii - rośnie liczba wspomnień z dzieciństwa.

Amnezja dziecięca

Amnezja dziecięcia to niepamietanie informacji sprzed 2-3 lat życia oraz słabe (mgliste, niepełne) pamiętanie tego, co się działo przed ukończeniem piątego roku życia. Amnezja dziecięca nie zależy od odległości czasowej zdarzeń, których dotyczy. Prawdopodobne przyczyny psychiczne:

-niemowlę nie posługuje się językiem, stąd mają trudności z kodowaniem;

-niemowlęta nie mają tendencji do zapamiętywania;

-mają dużo silnych przeżyć, stąd hamowanie.

W każdym rodzaju pamięci mechanizm zapominania i jego skutki są różne. W pamięci sensorycznej, zapominanie jest czymś naturalnym. Podobnie pamięć krótkotrwała ma ograniczoną pojemność, stąd trzeba powtarzać informacje. Zakłada się, że w obu tych typach pamięci utracony materiał ulega zapominaniu trwałemu.

Inaczej jest z pamięcią długotrwałą; w magazynie tej pamięci materiał zapomniany to nie utracony na zawsze.

Klasyczna krzywa zapominania

Krzywa ta pochodzi z badań Ebbinghausa, gdzie wykorzystywano materiał bezsensowny (sztuczne sylaby).

Inaczej przebiega zapominanie informacji sensownych, w tym werbalnych, a inaczej dotyczących naszego życia.

Zapamiętywanie w pamięci trwałej zależy od trzech grup czynników, a mianowicie:

-Od właściwości materiału pamięciowego, jak:

-stopień ich organizacji;

-stopień sensowności;

-objętość;

-szybkość, z jaką dany materiał dociera do podmiotu;

-od ładunku w nim elementów emocjonalnych.

-Od właściwości osoby zapamiętującej, w tym od stosowanych przez nią sposobów:

-zdolności pamięciowych;

-umiejętności praktycznych ( w tym stosowanie mnemotechniki);

-od stanu emocjonalnego podmiotu.

4..3. Mechanizmy odtwarzania

Odtwarzanie, czyli wydobywanie z magazynu pamięci, potrzebnych nam informacji. Odtwarzanie jest aktywizacją doświadczenia osobniczego, w wyniku którego podmiot rozpoznaje lub przypomina sobie przedmioty, zdarzenia, działania, myśli itp. jakie w przeszłości poznała czy wykonywała.

Informacje z pamięci trwałej odtwarzane są za pomocą dwóch głównych sposobów, a mianowicie:

• przypominania oraz

• rozpoznawania.

Przypominanie to aktualizacja wcześniejszego poznania przedmiotów, sytuacji, zdarzeń, czynności itp. powstająca bez ich aktualnego działania, na skutek innych bodźców albo zadań.

Przypominanie wymaga samodzielnego sformułowania odpowiedzi na pytanie skierowane do naszej pamięci. Przypominanie może być: mimowolne i dowolne.

Rozpoznawanie opiera się na spostrzeganiu, np. w teście wiadomości podane są odpowiedzi do wyboru.

Formy (postacie) przypominania:

-przypominanie seryjne, czyli w zadanej kolejności (trzeba odtworzyć bodźce, np. słowa w takiej samej kolejności, w jakiej były one eksponowane);

-przypominanie swobodne, bez wymagania zachowanej kolejności;

-przypominanie z podpowiedziami.

Od dawna ustalono następujące ogólne prawidłowości przypominania zamierzonego, na przykład:

-przypominanie zamierzone dokonuje się tym łatwiej, im dokładniej materiał został wcześniej zapamiętany;

--przypominanie zamierzone dokonuje się tym łatwiej, im większy jest udział myślenia w tym procesie.

Rozpoznanie jest wtórnym poznaniem minionych bodźców powstających wskutek ponownego działania tych samych, albo podobnych bodźców.

Formy rozpoznawania:

-spostrzegamy coś (z reguły kogoś) i rozpoznajemy jako coś wcześniej spostrzegane względnie nie (znamy tego człowieka czy nie);

-rozpoznawanie z podpowiedzią, np. w testach wyboru; („na pewno pamiętasz swojego kuzyna”);

Zwykle rozpoznawanie i przypominanie występują łącznie. Na przykład spotykamy kogoś znajomego, rozpoznajemy i przypominamy szereg różnych informacji z nim związanych. Są jednak zjawiska, w których rozpoznawanie i przypominanie nie występują jednocześnie. Oto przykłady:

1)Paramnezja (od grec. ) oznacza nieprawidłową pamięć. W tym kontekście chodzi o rozpoznanie bez przypomnienia; np. spotykamy kogoś znajomego, ale nie jesteśmy w stanie przypomnieć sobie, kto to jest oraz stąd znamy tę osobę. „Mam na końcu języka” to wyrażenie pasuje do podobnych sytuacji (gdy nie możemy sobie do końca przypomnieć czegoś ważnego).

2) Déjà vu („już widziane”) to nieodparte złudzenie znajomości sytuacji, która w istocie jest nowa. Dotychczas nie ma ogólnie przyjętej teorii, która wyjaśniłaby to zjawisko. Istnieją różne postacie zjawiska typu déjà vu, jak: déjà pensé - już pomyślane, déjà entendu - już słyszane. Przeciwieństwem déjà vu jest jamois vu -nigdy nie widziane, zwane też zjawiskiem alienacji, czyli czucia się obco w znanej sytuacji.

Ogólne prawidłowości, dotyczące trzech procesów pamięci:

1)Cechy dobrej pamięci:

-gotowość (do zapamiętywania i odtwarzania);

-pojemność;

-dokładność;

-wierność;

-trwałość;

-łatwość;

-wybiórczość (to, co potrzebne)

2)Znaczenie celu;

3)Polisensoryczność;

4)Zależność pamięci od kontekstu - łatwiej przypominamy (i rozpoznajemy) w sytuacji, w której nastąpiło zapamiętanie;

5)Zależność pamięci od stanu - łatwiej odtwarzamy materiał, gdy jesteśmy w tym samym stanie fizjologicznym czy psychicznym, w jakim byliśmy podczas zapamiętywania;

6)Rola słowa (plansza)

7)Od umiejętności stosowania mnemotechniki;

8)Rola optymizmu.

5. Znaczenie pamięci

-Amnezja

6. Mnemotechnika

1. Simonides

2. Mnemotechnika (mnemonika) = sztuka pamięci

3. Metody zapamiętywania słów

3.1.Metoda lokalizacji

3.2. Metoda haków

• Metoda łańcucha

3.4.Astrostychy i akronimy

4.Metody zapamiętywania liczb

5.Metody zapamietywania twarzy, nazwisk

6.Metody zapamiętywania innych informacji

Ad 1.Simonides

Ad. 2.Mnemotechnika (mnemonika) = sztuka pamięci

Ad 3.Metody zapamiętywania słów

Mamy zapamiętać słowa: Stół, ziemniaki, kot, książka, kwiat, zima, egzamin, rower, jodła, jabłko, kołyska, dywan, księżyc, kaganiec, lampa

3.1.Metody lokalizacji;

3.1.1. gdy nie ma potrzeby zapamiętywania w zadanej kolejności;

-Tworzymy obraz

3.1.2. gdy trzeba w zadanej kolejności:

-kod liczbowy:

1=świeca;

2=łabędź;

3=kobieta w ciąży;

4=jacht

5=hak w masarni;

6=jojo;

7=kosa;

8=okulary;

9=balonik na drucie;

10=rycerz itd.

3.1.3.Różne inne miejsca, np. a)Warszawa: 1=Pałac kultury, 2=Pawia; 3=

b)Stacje kolejki dojazdowej: W-wa Centr-Ochota-Zachodnia-Reduta Ordona-Al. Jerozolimskie-Reduta Ordona-Rakowiec -....

c)Mieszkanie: wycieraczka przed wejściem- klamka-przedpokój ......

3.2. Metoda haków:

Np. Jeden-Wiedeń; Dwa-gra; Trzy-lwy; Cztery-kamery; Pięć-zięć; Sześć-teść; Osiem-Antosiem

? ? ? ? ? ? ?

• Metoda łańcucha

Stół, ziemniaki, kot, książka, kwiat, zima, egzamin, rower, jodła, jabłko, kołyska, dywan, księżyc, kaganiec, lampa

Stół zrobiony z ziemniaków kot obiera ziemniaki

3.4.Astrostychy i akronimy

Akrostychy: tworzymy zdanie, w którym pierwsze litery stanowią początek każdego kolejnego wyrazu.

Akronimy: Tworzymy słowa lub wyrażenia, w których pierwsze litery odnoszą się do zapamiętywanych informacji.

Np. zapamiętujemy nazwiska prezydentów polskich:

Wojciechowski, Narutowicz, Mościcki, Bierut, Jazuzelski, Wałęsa, Kwaśniewski

Możemy posłużyć się zwrotem: JaM WiNny WBK; Narod Mości Bierze Jary Wał Kwaśny

4.Metody zapamiętywania liczb

Liczba pi (matematyka):

Kuć i orać w dzień zawzięcie
bo pracy nie ma bez trudu
...

Kto Pi liczy i rachuje matematyk to wielki

Każdy wyraz (liczba liter) jest odpowiednikiem cyfry. Np. 'kuć' ma 3 litery, czyli cyfra 3, dalej 1, 4, ...

Przykładowy kod do zapamiętywania liczb:

0=z (pierwsza litera zero również ż, ź);

1-l (małe L, laseczka, również ł-podobna);

2=n (dwie laseczki);

3=m (trzy laseczki);

4=k (odwrócone 4);

5=s (podobna; również ś, sz;);

6=d, t;

7=j;

8= b (podobna, również p);

9-g.

Na przykład:

Numer telefonu: 484 64 51 Kto pod kim dołki kopie sam leci;

526 8410 szanuj nasz dziekanat bo kto lepiej załatwi

Jak można zapamiętać liczbę: 36512452313028

365-dni w roku;

12-miesiące;

4-kwartały

52-tygodnie;

31,30,28 -dni w miesiącu

6.Metody zapamiętywania innych informacji

Zapamiętanie kolorów tęczy (fizyka):

Czemu patrzysz żabko zielona na głupiego fanfarona.

Pierwsze litery wyrazów oznaczają kolory tęczy:

Czemu - [c] oznacza kolor czerwony ;

patrzysz - [p] oznacza kolor pomarańczowy ;

żabko - [ż] oznacza kolor żółty ;

zielona - [z] oznacza kolor zielony;

na - [n] oznacza kolor niebieski;

głupiego - [g] oznacza kolor granatowy;

fanfarona - [f] oznacza kolor fioletowy.

Przykład innego kodu do zapamiętania 7 kolorów teczy:

Akrostych:

Człapie powoli żółw zielony niosąc granatowy futerał

Cielę Płowe Żwawo Zjadło Nowy Gumowy Fartuszek

4. Ortografia:

Polecane dla młodszych

Zapamiętać pisownię wyrazów.

Zbiór wyrazów z ó niewymiennym Krótka, rózga, kłótnia, córka, zbój, powrósło, ogół, skóra, włókno, włóczka, wróżba, różna, żółw, tchórzliwy, wróbel, próżniak. Oprócz czółna żółtko, wiórek, wójt, równina, chór przepiórek. Póty, póki, król, jaskółka, róża, Józef, szczegół, półka, źródło, mózg, wiewiórka, która, stróż, ogórek, wspólna góra, próchno, próba, późno, włóka Zapamiętaj, łatwa sztuka!

ę i ą W wyrazach z "ę" lub "ą" bardzo łatwo zrobić błąd. Nawet w błędzie błąd się zdarzy, więc poćwiczmy wszyscy razem:     Pisz "ę" albo "ą" kolego     w czasownikach czasu przeszłego:     krzyknąłem, minęło, wziął,     spędziłem, utonął, zdjął. Nie pomylcie się też w słowach: (chociaż inna ich wymowa) gołąb-gołębie, zęby-ząb. Tutaj "ę" się zmienia w "ą".     Takich wyrazów jest cała gromada,     więc na koniec prosta rada.     Kłopot z pisownią prędko znika,     kiedy zajrzysz do słownika!

Kłopotliwe samo h Kłopotliwe samo h, Dość szczególną skłonność ma, lubi hałaśliwe słowa: hak, harmider, hałasować, heca, hurmem, hej, hop, hura, hola, horda, hejnał, hulać, hasać, halo, hop, wataha ...     W tych wypadkach się nie wahaj.

Gawdzik W.: Ortografia i gramatyka na wesoło. IW "Pax", Warszawa 1990, s. 67.

ż Temu, kto ma utrapienie z tą pisownią ż - rz, polecamy dla ćwiczenia wierszyk, gdzie jest samo ż     Żółte żabki żałośliwie     żalą się żółwiowi, że     żółtodzioby żuraw z Żywca     zamiast żyta, żaby żre.

OLIMPIADA. Co roku w Londynie odbywa się Olimpiada Umysłów, w której startują kandydaci na na I miejsce Master Mnemonic. Do konkurencji należą m.in. zapamiętanie 1000 liczb na raz w czasie 15 minut czy zapamiętanie kolejności kart w talii w ciągu 40 sekund. Aby sprawdzić, czy kandydat dobrze zapamiętał kolejność kart wymaga się od niego ułożenia potasowanej talii w kolejności, z którą się zapoznał - ma na to 3 minuty.

Kilkukrotnym mistrzem świata w olimpiadzie pamięci jest Dominik O'Brien.

Przykładowe pytania do tematu: Pamięć

-Podaj definicję pamięci jako zdolności.

-Podaj definicję pamięci jako procesu.

-Wymień trzy główne paradygmaty pamięci.

-Co jest istotą pamięci sensorycznej?

-Podaj przykłady praktyczne pamięci sensorycznej.

-Jaka jest trwałość pamięci sensorycznej?

-Co to jest pamięć ikoniczna?

-Co to jest pamięć echoiczna?

-Co to jest pamięć fotograficzna?

-Co to jest pamięć krótkotrwała?

-Podaj nazwy stosowane w psychologii na oznaczenie pamięci krótkotrwałej.

-Podaj praktyczne przykłady pamięci krótkotrwałej.

-Jaka jest pojemność pamięci krótkotrwałej?

-Jaka jest trwałość pamięci STM?

-Podaj przykłady pamięci długotrwałej.

-Jakie są główne założenia paradygmatu poziomów przetwarzania?

-Wymień podstawowe poziomy przetwarzania.

-Czym się różni przetwarzanie głębokie od przetwarzania płytkiego?

-Co to jest efekt autoreferencji?

-Podaj przykłady efektu autoreferencji.

-Co to jest pamięć semantyczna?

-Czym się różni pamięć semantyczna od pamięci leksykalnej?

-Co wiemy o organizacji pamięci semantycznej?

-Jakie znasz rodzaje pamięci?

-Co jest istotą pamięci biologicznej?

-Co to jest pamięć epizodyczna?

-Podać przykłady pamięci epizodycznej.

-Czy istnieje pamięć niejawna?

-Czy istnieje pamięć wytwórcza?

-Co to jest pamięć deklaratywna?

-Podać przykłady pamięci deklaratywnej.

-Co to jest pamięć proceduralna?

-Podać przykłady pamięci proceduralnej.

-Co to jest pamięć mechaniczna?

-Co to jest pamięć logiczna?

-Wymienić trzy główne procesy (mechanizmy) składające się na pamięć.

-Co można uczynić, aby skutecznie zapamiętać?

-Opisać klasyczną krzywą zapominania.

-Co można uczynić, aby nie zapomnieć?

-Jakie są dwa główne sposoby odtwarzania informacji z magazynu pamięci trwałej?

-Scharakteryzuj pamięć autobiograficzną.

-Podaj przykłady własnej pamięci autobiograficznej.

-Co to jest mnemotechnika?

-Podaj przykłady znanych metod mnemotechnicznych

-Co to jest zależność pamięci od kontekstu i stanu?

-Co jest treścią teorii interferencji?

-Co to jest amnezja wsteczna i następcza?

-Jakie zasługi w badaniu pamięci następujący psychologowie:

-Ebbinghaus?

-James?

-Sperling?

-Miller?

-Craik i Lockhart?

-Tulving?

Przykładowe zadania testowe

A. Test prawda-fałsz

W miejsce kropek, obok każdego zdania postaw P wzg. F

...... Pamięć sensoryczna to inaczej semantyczna.

...... Pamięć krótkotrwała to inaczej pierwotna.

...... Pamięć krótkotrwała to inaczej robocza.

...... Pamięć ultrakrótka to inaczej ikoniczna.

...... Pamięć echoiczna, to pamięć sensoryczna wzrokowa.

...... Pojemność pamięci krótkotrwałej wyraża się liczbą od 5 do 9, czyli średnio 7.

...... Pamięć semantyczna to inaczej pamięć pojedynczych słów.

......Przykładem pamięci epizodycznej mogą być wspomnienia z dzieciństwa.

...... Efekt pozycji w zapamiętywaniu serii polega na tym, że elementy ze środka serii są zapamiętywane najlepiej, a najgorzej początek serii

...... Efekt pozycji w zapamiętywaniu serii polega na tym, że elementy z początku i końca serii zapamiętywane są najlepiej, a najgorzej -elementy środkowe.

...... W STM informacje są kodowane głównie w formie semantycznej.

...... W LTM informacje są kodowane głównie w formie sensorycznej.

...... Z krzywej zapominania wynika, że jeśli przeciętny człowiek zapamięta np. sto słów języka obcego, to każdego następnego dnia będzie zapominał mniej więcej równą porcję, (np. po 5 słów)

B. Test wyboru. Z podanych czterech odpowiedzi wskazać - przez zakreślenie najlepszą.

1. Wskaż synonim terminu sensoryczna pamięć słuchowa:

a)pamięć ikoniczna; b)pamięć echoiczna; c)pamięć sensoryczna; d)STM.

2. Pewna osoba zna bardzo dużo obcych słów, które wtrąca w mowę polską, jednak często bardzo nietrafnie. Można powiedzieć, że ta osoba ma dobrą pamięć:

a)semantyczną; b)echoiczną; c)leksykalną; d)LTM

3. Przeciwieństwem déjà vu może być:

a)alienacja; b)amnezja; c)paramnezja; d)pamięć fotograficzna.

4. Pamięć przejawiająca się w wykonywaniu czynności zautomatyzowanych, jak np. jazda na rowerze, to pamięć:

a)robocza; b)genetyczna; c)deklarowana; d)proceduralna.

5. Pan X uległ wypadkowi samochodowemu i miał potem trudności z przypomnieniem sobie tego, co działo się bezpośrednio po kraksie. W taki przypadku powiemy, że X doznał:

1. amnezji wstecznej, b)amnezji następczej, c)amnezji spowodowanej stresem; d)amnezji dziecięcej

6. W magazynie pamięci krótkotrwałej

a)informacje są kodowane głównie w formie wzrokowej, b) informacje utrzymują się przez kilka dni, c) informacje utrzymują się dzięki strategii powtarzania, d) rejestrowane są pojedyncze obrazy wzrokowe na bardzo krótki czas.

7. Interferencja proaktywna ma miejsce wówczas, gdy:

a)nowe informacje przeszkadzają w odtwarzaniu wcześniejszych,

b)stare informacje przeszkadzają w przyswajaniu nowych,

c)informacje zacierają się pod wpływem czasu i przyswajania nowych informacji,

d)nowo zdobyte informacje współzawodniczą z już istniejącymi o miejsce w magazynie STM, które jest bardzo ograniczone

8. Pamięć osobiście doświadczanych wydarzeń posiadających określoną lokalizację w czasie, to pamięć:

1. epizodyczna, b) semantyczna, c) odtwórcza, d)autobiograficzna.

C. W przytoczonych niżej zdaniach są luki, które należy uzupełnić wpisując odpowiednie słowo lub słowa

1. Gdy wiadomości z algebry pomagają ci w uczeniu się nowego materiału z geometrii, to prawdopodobnie zachodzi tu zjawisko określane mianem ................................ ......

2. Sztuka zapamiętywania nazywana jest ...........................

3. Pamięć semantyczna operuje na ...............................

4. Pamięć jaką tera testujemy, czyli jawna, świadoma, to inaczej ......................................

5. Pamięć czynności lub złożonych działań, które stały się w znacznym stopniu zautomatyzowane, stąd wykonywane są przy zmniejszonym udziale świadomości, np. pisanie, prowadzenie samochodu itp. to pamięć .........................................

6. Wyróżnia się trzy główne procesy, składające się na pamięć długotrwałą, a mianowicie: 1)kodowanie (inaczej .................................); 2).....................................;

3)odtwarzanie (...................................).

7. W paradygmacie magazynowym wyróżnia się trzy rodzaje pamięci, a mianowicie: a)...............................; b)krótkotrwałą; c)długotrwałą.

8. W innym, bardziej ogólnym podziale, wyróżnia się trzy główne rodzaje pamięci: 1)epizodyczna; 2) semantyczna; 3).....................................;

PPP

W-3. Percepcja

1.Pojęcie percepcji

2. Proces spostrzegania. Teorie percepcji; różne koncepcje

3.Rodzaje spostrzeżeń

3.1.Podział według receptorów

3.2.Podział według bodźców

-bodźce naturalne;

-sygnały,

3.3.Poziomy (reakcje i czynności)

3.4.Spostrzeganie twórcze

4.Stałość spostrzeżeń

4.1.Stałość w świetle teorii informacji

4.2.W świetle koncepcji ekologicznej

5.Złudzenia

6.Obronność percepcyjna

7.Przykłady zastosowania wiedzy o percepcji

7.1.Szybkie czytanie

7.2.Umiejętność słuchania

7.3.Percepcja w inżynierii

7.4.Percepcja w miejscu pracy

7.5. Percepcja w reklamie

8.Przykłady badań

8.1.Badania nad odbiorem informacji literackich

-Wpływ stosunków interpersonalnych na odbiór informacji

-Wytwarzanie brakujących informacji w komunikacie przekazywanym kanałem wzrokowym i słuchowym

-Rozumienie opowiadania w sytuacji deficytu informacji

8.2.Odbiór przekazu filmowego

1.Pojęcie percepcji

Synonimy: spostrzeganie, recepcja (dwa znaczenia), bezpośredni odbiór informacji;

Reber:

1)w szerokim znaczeniu, oznacza takie procesy, które nadają spójność i jedność informacji sensorycznej.

2)jest wiele specyficznych znaczeń, jak:

-świadomość odbieranych informacji;

-zmienna pośrednicząca (S—O-R)

Szewczuk: Proces bezpośredniego poznawania zjawisk w ich różnorodnych właściwościach, zachodzących dzięki współdziałaniu analizatorów, na podstawie już istniejącego doświadczenia.

2.Proces spostrzegania. Teorie percepcji; różne koncepcje

2.1.Ogólna charakterystyka

Proces spostrzegania to tworzenie obrazu aktualnie działającego bodźca.

a)Podstawowy:

Jest to model opracowywania bodźca, czyli analiza typu „dół- góra” .

W literaturze jest wiele propozycji różnych modeli rozpoznawania bodźców;

-Model wzorca:

-Model prototypu:

-Model cech, przykładem może być „pandemonium”;

-Model aktywnej syntezy;

-W procesie spostrzegania mamy do czynienia z nadawaniem sensu napływającym informacjom, ich kategoryzacją, podejmowaniem decyzji typu: Co to?

-Jeden i ten sam kompleks wrażeń może być różnie ujęty:

(Na przykład: kaczka-zając; dwa profile-waza)

Proces spostrzegania polega na wyodrębnianiu figury i tła.

Zasady porządkowania bodźców: b)model ”góra-dół”

3.2.Czynniki wpływające na proces spostrzegania

-Bodźce (szczegół zależy od całości, a całość od szczegółów)

-Receptory płatają nam figle (zob. dalej)

-Aktywność motoryczna: (Np. okulografia).

a)Rola uprzednich doświadczeń

Np. pokazywano osobom z różnych kultur, np. europejczykom, mieszkańcom Afryki prosty obrazek gdzie grupka osób siedziała przy czymś niewyraźnym: dla jednych było to drzewo, dla innych fragment architektoniczny; okno, albo pudło na głowie;

Drugi przykład: Pigmeje na równinie

-Eksperymenty z okularami odwracającymi obrazy, albo przesuwającymi o ileś stopni w lewo albo w prawo.

b)rola nastawienia, oczekiwania (np. 13);

c)Kontekst (np. reklama w otoczeniu różnych innych przekazów);

d) Stan zaspokojenia potrzeb (np. dzieci biedne widzą monety jako większe)

e) Światopogląd (np. osoby głęboko religijne i ateiści...)

f)Percepcja w różnych systemach analizy:

-podejście informacyjne,

-podejście społeczne;

-podejście ekologiczne;

-podejście marketingowe,

-podejście psychologii inżynieryjnej.

3.Rodzaje spostrzeżeń

3.1.Podział według receptorów

-Percepcja zmysłowa;

-Percepcja bezpośrednia; termin zaproponowany przez J.J. Gibsona, który twierdził, że właściwości bodźców dystalnych są spostrzegane bezpośrednio, bez udziału innych procesów, np. wnioskowania.

-percepcja dermooptyczna („widzenie skórą”);

3.2.Podział według bodźców

a) -bodźce naturalne;

-sygnały

b) spostrzeganie przestrzeni

c) spostrzeganie czasu

3.3.Poziomy (reakcje i czynności)

-druch orientacyjny, czyli co to jest?

-obserwacja (celowe, systematyczne, udokumentowane spostrzeganie...

-Spostrzeganie prostych przedmiotów i spostrzeganie symboli.

Np. znak firmowy Coca-coli (ponad 50 mld $; aby znak towarowy stał się marką, trzeba było dużo zabiegów psychologicznych i ok. 200 mln $.)

Np. pismo, mowa, film,

3.4.Spostrzeganie twórcze -serendipity

-Nie tylko to, co jest, ale co mogłoby być, dostrzeganie dziwności, oryginalności,

-Dziwności: Ptaszek w klatce; dwa palce, wielkość księżyca, promyki słońca, błyskawica i grzmot

Serendipity- znajdowanie czegoś, czego się nie szukało, przy okazji poszukiwania czegoś innego.

Problem przypadkowych odkryć i wynalazków.

3.5.Inne

-Pozazmysłowe:

ESP -ekstrasensory perception; dosłownie - spostrzeganie bez udziału znanych receptorów.

-jasnowidzenie, prekognicja, telepatia

4.1.Stałość spostrzeżeń (głównie wzrokowych):

Spostrzeganie przedmiotów jako niezmienne, gdy zachodzą różnice w bodźcach dystalnych i proksymalnych i tym samym zmienia się obraz na siatkówce. Dotyczy to takich właściwości, jak: wielkość, kształt, jasność, barwa.

B. dystalny - bodziec oddalony od receptora, czyli bodźce w środowisku zewnętrznym, np. pies, krzesło itp.

B. proksymalny- bodziec bezpośrednio działający na receptor, np. światło, które odbija się od psa.

Stałość wielkości; gdy patrzymy na człowieka (zwierzę, samochód itp.), który się oddala, to jego obraz fizyczny i fizjologiczny na siatkówce oka staje się coraz mniejszy, to jednak obraz psychiczny tego człowieka pozostaje niezmienny do pewnego dystansu. Z dużej odległości, np. z samolotu - ludzie, zwierzęta i inne obiekty wydają się nam zmniejszone (ludzie jak mrówki).

Stałość kształtu;

Stałość jasności:

Stałość w świetle różnych teorii

5.Złudzenia

Złudzenia, iluzje - wypaczone obrazy.

Halucynacje czyli omamy.

6.Obronność percepcyjna; gdy zostaje podniesiony próg rozpoznania bodźca,

Organizm nie tylko poszukuje informacji, ale również broni się przed niektórymi, np.

-przed nadmiarem informacji,

-przed informacjami niezgodnymi z naszymi przekonaniami, nastawieniami itp.,

Eksperymenty z nieprzyzwoitymi wyrazami, zakazanymi - wymagały dłuższego czasu ekspozycji w tachistoskopie;

7.Przydatne umiejętności

7.1.Szybkie czytanie

7.2.Umiejętność słuchania

8.Przykłady zastosowania wiedzy o percepcji

8.1.Percepcja w inżynierii (np. odczytywanie wskazań przyrządów) 8.2.Percepcja w miejscu pracy (np. potrzeba przestrzeni osobistej).

8.3. Percepcja w reklamie

9.Przykłady badań

9.1.Badania nad odbiorem informacji literackich

-Wpływ stosunków interpersonalnych na odbiór informacji

-Wytwarzanie brakujących informacji w komunikacie przekazywanym kanałem wzrokowym i słuchowym

-Rozumienie opowiadania w sytuacji deficytu informacji

9.2.Odbiór przekazu filmowego

Przykłady zadań sprawdzających

Część 1. Jest to test „Prawda-fałsz”, czyli „plus-minus”.

Na miejsce kropek, przed każdym stwierdzeniem, napisać T (tak) albo „+”, gdy stwierdzenie to jest prawdziwe. Gdy stwierdzenie to jest błędne , to napisz N (nie) albo „- „ (minus).

........Źrenica jest tą częścią oka, od której zależy jego barwa.

.........Z przykładem zjawiska stałości spostrzegania kształtu mamy do czynienia na przykład wtedy, gdy patrzymy na zamykające się drzwi.

.........Przykładem synestezji może być; działając dźwiękiem otrzymujemy wrażenia wzrokowe.

.........Konstruktywistyczna teoria percepcji zakłada, że spostrzeganie wymaga czegoś więcej niż same wrażenia, które odbieramy za pomocą receptorów.

.........U człowieka całkowicie niewidomego od urodzenia nie ma spostrzeżeń.

.........Złudzenie to inaczej halucynacja.

Część 2. Test wyboru; należy wskazać najlepszą odpowiedź spośród czterech podanych

1.Gdy ktoś patrzy na odległy przedmiot, soczewka oka zmienia swoją krzywiznę za pośrednictwem procesu, który nazywa się:

a)akomodacją, b)niewspółmiernością siatkówkową, c)zmianą relacji figura-tło, d)odbiciem.

2.Konwergencja w widzeniu dwuocznym, to:

a)iluzje, czyli złudzenia, b)zbieżność, czyli zwrócenie gałek ocznych do wewnątrz przy koncentrowaniu się na bliskim obiekcie, c)przedmioty widziane jako bliższe zasłaniają te, które są widziane jako dalsze, d)obiekty bardziej odległe są wyżej , jeśli znajdują się pod linią horyzontu, a niżej - jeśli znajdują się nad linią horyzontu.

Część 3. W przytoczonych niżej zdaniach są luki, które należy uzupełnić wpisując odpowiednie słowo lub słowa

1.Spostrzeganie bez udziału znanych receptorów, to ..........................................

2.Percepcja to inaczej ......................................

3.Jak nazywamy tendencję do spostrzegania cech znanych obiektów jako takich samych, choć w odbieranych sygnałach zmysłowych zachodzą zmiany? .................... ..............

PPPll-1

Wyobraźnia

A. B.Plan wykładu i niektóre tezy

1.Terminologia

Wyobraźnia to względnie proste zjawisko, niemniej jest bardzo różnie rozumiana zarówno w mowie potocznej jak i nauce. W psychologii używane są następujące terminy:

-myślenie obrazowe,

-fantazja,

-przedstawienie,

-imaginacja,

-antycypacja,

-konfabulacja,

-wizualizacja i in.

2.Z historii psychologii wyobraźni

a)-Okres intensywnego badania wyobraźni (introspekcja);

b)-Okres krytycznego stosunku do problemów wyobraźni:

-negacja (behawioryzm);

-ograniczenie (psychoanaliza);

-niedocenianie (koncepcja poznawcza).

W efekcie w teorii i praktyce wyobraźnia była niedocenia.

Psychologowie wyobraźnią interesowali się bardzo intensywnie od samego początku. Od początku XX wieku, kiedy wyodrębniły się trzy duże nurty, a mianowicie:

• psychologia głębi,

• z behawioryzm,

• kierunek poznawczy.

Zainteresowanie wyobraźnią jako specyficznym procesem psychicznym był bardzo różny w każdym z tych systemów. I tak - w wielkim uproszczeniu:

-behawioryści nie widzieli potrzeby zajmowania się wyobraźnią;

-psychoanalitycy interesowali się wyobraźnią jako symptomami niezaspokojonych potrzeb i zaburzeń psychicznych. W tym aspekcie badano tylko niektóre rodzaje wyobrażeń, a szczególnie nieświadome, w tym marzenia senne.

-W psychologii poznawczej osłabło zainteresowanie wyobraźnią. Holt powiada, że została ona skazana na banicję.

Wyobraźnia była niedoceniana zarówno w teorii jak i praktyce. Oto niektóre przyczyny tego stanu rzeczy:

-Okazało się, że wyobraźnię bardzo trudno jest badać i analizować w kategoriach obiektywnych; dopóki główną metodą w psychologii była introspekcja, to można było ją „badać”, ale metody eksperymentalne okazywały się zawodne.

W rezultacie:

-W szkole nie przywiązywano wagi do rozwijania i kształtowania wyobraźni uczniów („Nie fantazjuj”).

-W podręcznikach psychologii nie było rozdziałów poświęconych wyobraźni.

Niektóre przesłanki (argumenty), jakimi kierowano się nidoceniająć wyobraźni:

• wyobraźnia to tylko okres w rozwoju ontogenetycznym i historycznym;

• wyobraźnia ma związek z chorobami psychicznymi;

• w życiu dorosłych ludzi wyobraźnia jest potrzebna jedynie niektórym osobom, np. artystom.

c)Nowa fala zainteresowania wyobraźnią;

-Obecnie zwycięża pogląd, że wyobraźnia odgrywa bardzo ważną rolę, stąd od lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia wyobraźnia od nowa staje się obiektem intensywnych badań.

Przyczyny nowej fali zainteresowania zjawiskami obrazowymi, to m. in.:

-nowe zadania, np. psychologia inżynieryjna, nowe zawody, kierowcy „halucynacje drogowe”;

-psychofarmakologia,

-parapsychologia,

-talerze latające,

-utrata zdolności do przeżywania obrazów.

Cytaty:

A.Einstein: „Wyobraźnia jest ważniejsza niż wiedza“.

3.Pojęcie wyobraźni

Ogólnie wyobraźnia jest definiowana jako "zdolność do tworzenia wyobrażeń twórczych, fantazji, przewidywania, uzupełnienia i odtwarzania zdarzeń, przeżyć innych ludzi, sytuacji" (Encyklopedia pop. 1982, s. 875).

Wyobraźnia według W. Szewczuka to "sprawność wzrokowego, słuchowego, dotykowego czy węchowego uobecniania sobie przedmiotu lub zjawisk wcześniej spostrzeganych, uobecnianie to dokonuje się samoczynnie pod wpływem bodźców słownych, spostrzeżeniowych lub w następstwie innych wyobrażeń1, a także w wyniku świadomej aktywności jednostki, aktualizującej w danej sytuacji zadaniowej fragmenty swego doświadczenia, a w tym ostatnim przypadku może zachodzić przekształcenie i tworzenie nowych wyobrażeń" (1985, s. 348).

Często zamiennie stosowane są terminy "wyobraźnia" i "fantazja" .

I. Rozet (1982, s. 20) mówi o fantazji jako "twórczej aktywności umysłowej, odróżniając ją wyraźnie od wyobraźni odtwórczej, która nie prowadzi do wytworzenia przez podmiot żadnej nowej informacji" .

Według W. Witwickiego wyobraźnia to tyle co imaginacja, a fantazja to "skłonność do pomysłowości i marzeń (1975, s. 342)

S. Szuman uważa, że "wyobraźnia składa się z wyobrażeń, w których odtwarzam to, co kiedyś widziałem albo stwarzam coś na podobieństwo rzeczy widzianych.” (1947, s. 65) Wyobrażenie nazywa przedstawieniem sobie czegoś, co w świadomości nie jest

bezpośrednio dane, jak warunkowane podmiotami zmysłowymi w spostrzeżeniu.

Za Z. Pietrasińskim (1969, s. 26) przyjmijmy następującą definicję wyobraźni twórczej; wyobraźnia twórcza jest "...procesem przynoszącym nowe wyobrażenia, opierające się w prawdzie na materiale dawnych spostrzeżeń, lecz odbiegające od nich w sposób przekraczający jałowe, zwykłe modyfikacje, właściwe wyobraźni odtwórczej" .

Wyobraźnia jako proces psychiczny bywa ujmowana bardzo szeroko, jako wszelkie odtwarzanie przedstawione w obrazach, jako reprodukcja obrazowa. W takim ujęciu wyobraźnię utożsamia się z pamięcią obrazową. W przeciwieństwie do pamięci obrazowej wyobraźnia nie zawsze daje dokładną reprodukcję minionego doświadczenia w obrazach, odchodzi od niego, przekształca dawne i tworząc nowe obrazy, które są wynikiem czynności twórczych jednostki.

Według J. Strelau'a wyobraźnię jako proces psychiczny należy rozumieć w węższym znaczeniu. "Istotą jej jest twórcze przekształcenie poprzedniego doświadczenia i tworzenie na tej podstawie nowych obrazów" (1977, s. 103).

Wyobraźnia jest więc tego typu właściwością

psychiczną, która w oparciu o wyobrażenia będące odzwierciedleniem spostrzeganej dawnej rzeczywistości, twórczo przekształca nabyte wcześniej doświadczenia oraz tworzy nowe.

Uogólniając można powiedzieć, że istota wyobraźni wyraża się w przetwarzaniu posiadanych informacji i wytwarzaniu nowych w postaci obrazowej. Inaczej jest to zdolność manipulowania obrazami psychicznymi, ich przetwarzania, wytwarzania, przechowywania itp.

4.Obrazy psychiczne

W wyniku procesu wyobraźni powstają wyobrażenia. Wyobrażenie to obraz psychiczny przedmiotu czy zjawiska, które nie znajduje się aktualnie w zasięgu naszych zmysłów, albo w ogóle nie istnieje.

Istnieją różne obrazy psychiczne, wyobrażenia stanowią jedną z klas.

Wyróżnia się m. in. następujące obrazy psychiczne:

-obraz świata;

-obraz siebie samego;

-percepcyjne;

-powidoki;

-obrazy następcze;

Fosfeny - obrazy świetlne powstające przy mechanicznym pobudzaniu oka lub kory wzrokowej.

Fantomowy obraz, to część obrazu własnego ciała, nawet takiego, który został utracony, jak w przypadku amputacji kończyny; mimo braku kończyny pozostaje jej psychiczna reprezentacja w korze mózgowej.

Halucynacje,

Pseudohalucynacje - gdy podmiot zdaje sobie sprawę z subiektywnego charakteru tych obrazów. Np. „teatr zamkniętych”.

Wyobrażenia trzeba umieć odróżniać z jednej strony od spostrzeżeń, a z drugiej od myślenia obrazowego.

Przypomnijmy, że spostrzeżenie to obraz przedmiotu czy zjawiska, które aktualnie działa na nasze receptory. Inaczej spostrzeżenia to obrazy sensoryczne obiektów istniejących w naszym środowisku, powstające przy spełnieniu określonych warunków (siła bodźca, dobre funkcjonowanie systemu aferentnego i in.). Natomiast wyobrażenie to obraz przedmiotu czy zjawiska, które aktualnie nie znajduje się w zasięgu naszych receptorów, albo nawet w ogóle nie istnieje.

	Spostrzeżenie	Złudzenie	Halucynacja	Wyobrażenie
Fizyczna obecność obiektu	+	+	-	-
Trafność rozpoznania	+	-	-	+-
Kontrola świadomości	+	+-	-	+

Właściwości zjawiska	Spostrzeżenie	Wyobrażenie
Stabilność obrazu	Wysoka	niska
Kompletność obrazu	względnie pełna	fragmentaryczna
Plastyczność	Mała	duża
Kierunek projekcji obrazu	na zewnątrz	do wewnątrz
Dynamika	Mała	Duża

Zazwyczaj specjaliści mają trudności z odróżnieniem wyobrażeń od myślenia obrazowego, stąd bardzo często utożsamia się te dwa procesy. Istotna różnica będzie dostrzegalna gdy omówimy pojęcie myślenia. Tu ograniczymy się do stwierdzenia, że w myśleniu istotną rolę odgrywają związki przyczynowo-skutkowe, natomiast wyobraźnia nasza nie jest ograniczona logiką. Tak na przykład wytworem wyobraźni są gwiazdozbiory, znaki zodiaku (byk, ryby itp.), które jednak z punktu widzenia naukowego nie mają żadnego znaczenia poznawczego, stąd astronomowie inaczej kojarzą ze sobą różne gwiazdy, planety itp.

5.Przykłady operacji występujących w transformacji obrazów

W procesie powstawania nowych obrazów powinniśmy dostrzegać trzy elementy, a mianowicie:

-materiał tworzenia, czyli z czego powstają;

-operacje psychiczne dzięki którym powstają nowe obrazy;

-wynik transformacji, czyli co nowego powstaje.

Materiał	Operacje psychiczne	Wynik
Wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia, pojęcia	-Kojarzenie; -Bisocjacja; -Perseweracja; -Reintegracja; -Multiplikacja; -Hiperbolizacja; -Majoryzacja; -Schematyzacja; -Metaforyzacja; -Przenikanie; -Animacja; -Konwersja; -Rotacja oraz inwersja przestrzenna; -Manipulacja czasem; -Superpozycja.	Nowe obrazy, czyli wyobrażenia różnego rodzaju.

-Kojarzenie wyobrażeń („prawa” kojarzenia czyli asocjacji); Jeszcze Arystoteles sformułował cztery prawa kojarzenia czyli asocjacji;

-przez podobieństwo;

-kontrast;

-styczność równoczesną;

-następstwo.

-Bisocjacja, to kojarzenie ze sobą odległych elementów, a więc obrazów, technik, teorii, które do dotąd zaliczane były do różnych sfer naszych doświadczeń.

-Perseweracja, to skłonność do trwania, utrzymywania obrazu w niezmienionej postaci mimo zmiany samego bodźca. Albo tworzenie wariantów obrazu z tych samych elementów. Np. zbieraliśmy grzyby, wracamy do domu a obrazy grzybów „stają nam przed oczami”.

-Reintegracja, to kojarzenie ze sobą różnych elementów, które w rzeczywistości nie występują razem. Przykładem mogą być różnego rodzaju hybrydy, jak sfinks, syrena, centaur itp.

-Multiplikacja, to inaczej zwielokrotnienie jakiego elementu. Na przykład wielogłowe bóstwo czy smok.

-Hiperbolizacja, to przesadne zburzenie proporcji, wyeksponowanie jakiegoś elementu obrazu. Operacja ta wykorzystywana jest w karykaturze, np. rysunkach z przesadnie dużym nosem.

-Majoryzacja, to w miarę równomierne powiększenie obrazu, z reguły jego centralnego fragmentu, w wyniku powstaje efekt podobny do patrzenia przez lupę.

-Schematyzacja, to upraszczanie obrazu, czyli pozbawianie ich indywidualnych cech i właściwości. W wyniku powstają schematyczne rysunki.

-Metaforyzacja, to wyrażanie jednych obrazów za pomocą innych. Na przykład nieszczęśliwą miłość przedstawiamy za pomocą rysunku z przebitym sercem; pokój za pomocą gołąbka itp.

-Przenikanie, to np. ignorowanie praw fizycznych i przechodzenie przez ściany (bez drzwi).

-Animacja, to przypisywanie pewnym przedmiotom martwym czy roślinom przejawów życia i zdolności odczuwania , właściwych człowiekowi.

-Konwersja, to odwrócenie kierunku przebiegu akcji, czynności itp., czyli pokazanie czegoś w odwrotnym kierunku, np. przebiegu życia ludzkiego zamiast od narodzin do śmierci, to od umierania do rodzenia się.

-Rotacja, albo inwersja przestrzenna, to obracanie obrazem według jakiejś jego osi.

-Manipulacja czasem, to wyobrażenie wolniejszego względnie szybszego przebiegu jakiegoś procesu.

-Superpozycja, czyli technika nakładania na siebie różnych obrazów.

6. Rodzaje wyobrażeń

6.1.Podział według zmysłów (wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe, dotykowe i in.)

6.2. Mimowolne i dowolne;

6.3.Odtwórcze, wytwórcze i twórcze;

6.4.Kinetyczne, konstrukcyjne, operacyjne, logiczne i in.

Wyobraźnia kinetyczna; zdolność wyobrażania sobie przedmiotów, np. części maszyn w ruchu i współdziałaniu. Ma szczególne znaczenie w zawodach technicznych (odczytywanie rysunków technicznych), u tancerzy i in.

Konstrukcyjna i operacyjna; wyraża się w zdolności wyobrażania sobie schematów operacji technicznych i innych.

Logiczna; sprawność wyobrażania sobie różnych sytuacji związanych z myśleniem.

6.5.Ejdetyczne;

Np. Haber opisuje własne badania nad dziećmi ejdetycznymi ( z grupy 500 uczniów wyodrębniono 20 ejdetyków. Z tego opisu m. in. wynika, że:

-trwanie obrazu od 1 do 100 min;

-czas ekspozycji bodźca nie ma znaczenia;

-gdy eksponowano na ekran najpierw literę N, następnie na to samo miejsce K, potem T, to poprzednie litery nie znikały, ale przesuwały się trochę w lewo:

[ N ]

N [ K ]

N, K, [ T ]

Bardzo interesujące badanie wykonano z następującymi rysunkami:

6.6.Marzenia:

-świadome; to podstawowe znaczenie terminu marzenie. Marzenia to wyobrażanie sobie własnej przyszłości z reguły przyjemnie zabarwionej emocjonalnie. W. Szewczuk marzenie określa jako „aktywność wyobrażeniowo-myślową, której przedmiotem jest zaspokojenie pragnień, dążeń, zamierzeń dotyczących własnego życia ściśle osobistego lub życia społecznego w szerszym słowa znaczeniu” (1979, s. 136)

-dzienne,

Jerome L., Singer, Marzenia dzienne, W-wa 1980, PWN

1.Pojęcie; Marzenie na jawie, to w mowie potocznej: „fantazjowanie”, „zaduma”, myślowe błądzenie, „budowanie zamków na lodzie”, „myślenie o niebieskich migdałach” itp. Jest to zjawisko intymne, stąd trudne do definiowania. W przekonaniu większości ludzi, marzenie na jawie, to odwrócenie uwagi od tego, co aktualnie robimy i skierowanie jej na inne procesy wewnętrzne. Jest „widzenie oczami duszy”, jest to mimowolny „strumień świadomości”.

W psychologii marzeniami na jawie najbardziej intensywnie zajmowali się psychoanalitycy, którzy - zgodnie z tezą Z.Freuda- przyjmowali tezę, że marzenia na jawie związane z zaspokajaniem potrzeb człowieka. Z tej teorii wynika, że marzenia są symptomami zaburzeń psychicznych.

2.Introspekcyjne badanie fantazji

-powracające marzenia;

-natręctwa myśli;

Rodzaje marzeń na jawie:

-Marzenia z poczuciem winy i negatywnie zabarwionymi emocjami (np.lęk przed niepowodzeniem);

-Zdecydowanie pozytywne marzenia na jawie (np.marzenia ukierunkowane na przyszłość);

5.Funkcja marzenia na jawie: popędy, motywy, emocje.

-marzenia senne; to ciągi wyobrażeniowe, które powstają przy zmniejszonej aktywności mózgu w czasie snu

Z.Freud wprowadził problem znaczenia i symboliki marzeń sennych do psychologii. Marzenie senne ma swoją treść, która jest dwojaka; a)jawna dla śniącego czyli powierzchowna oraz b)utajona, zawierająca głębokie, ukryte aspekty, które należy poddać analizie psychologicznej;

Analiza marzeń sennych polega na analizowaniu treści snów, aby odkryć kryjące się w nich motywacje; Z. Freud zakładał, że sny wyrażają nie spełnione na jawie pragnienia, które zostały stłumione przez cenzurę wewnętrzną. Marzenia senne mają swoją symbolikę.

K. Harary & P.Weintrraub, Panować nad snem. Jak nauczyć się śnić świadomie?, Bydgoszcz 1994, Nimbus

„O czymkolwiek marzysz, to po odpowiednim treningu możesz sprawić, by marzenie to zrealizowało się w twoim śnie”(s.9).

„Prawdopodobnie, dopóki się nie obudzisz, nie zdajesz sobie sprawy, że śnisz. Sen jednak wówczas się kończy. Lecz są ludzie, którzy są świadomi tego, iż śnią, podczas gdy ich sen w dalszym ciągu trwa. (….) owi świadomie śniący są w stanie reżyserować swoje sny, zupełnie jak reżyser tworzy film na planie.” (9).

Autorzy opisują trening kierowania swoimi marzeniami sennymi.

-seksualne.

Nancy Friday, Mój tajemny ogród. Marzenia seksualne kobiet, Poznań, Rebis

Autorka zbierała wypowiedzi kobiet na powyższy temat i doszła do wniosku, że marzenia te nie zależą od narodowości (są wspólne kobietom angielskim i amerykańskim).

Dlaczego fantazje?

-Frustacja („Kiedy mój mąż wreszcie zdecyduje się na coś konkretnego, to jest to zwykle w stylu raz-dwa-dziękuję-pani-bardzo. I wtedy włącza się moja fantazja.”).

-Wzbogacanie seksu („Kiedy wchodzi we mnie zamykam oczy i wyobrażam sobie, że jestem ….”

-Badania; występują u kobiet, które mają udane życie seksualne. („Dla wielu kobiet fantazje są bezpiecznym sposobem badania wszelkich pomysłów i czynów, które w rzeczywistości budziłyby ich lęk. W fantazji mogą (jak dzieci w zabawie…).

O czym kobiety fantazjują?

-anonimowość;

-widownia;

-gwałt (uwolnienie od odpowiedzialności);

-krępowanie (ból, masochizm);

-dreszcz zakazanego itp.

Bob Borkowitz, Jego sekretne życie. Seksualne fantazje mężczyzn, Jacek Santorski i Co

Z badań wynika, że fantazjuje ponad 80% męskiej populacji, są one najczęstsze w wieku 18-22 lat., są bogatsze i bardziej zróżnicowane i bardziej wykształconych mężczyzn.

7.Różnice indywidualne w zakresie wyobraźni

	A	B	C	D	E	F	G	H	I	J	K	L	M	N	O	P	R	S	T
1	x	>	>	>
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

8.Znaczenie i funkcje wyobraźni

Wyobraźnia pełni kilka specyficznych i ważnych funkcji. Można tu wyróżnić trzy grupy funkcji, które nazwiemy:

1.pomocniczą;

2.samodzielną, czyli kreatywną;

3.pośrednią.

Do pierwszej grupy zaliczymy funkcje służebne, istotą których jest ułatwienie przebiegu innych procesów poznawczych, jak spostrzeganie, pamięć, uwaga i myślenie. Procesy te u człowieka bez udziału wyobraźni byłyby wprost niemożliwe, albo przynajmniej bardzo ograniczone (podobnie jak wrażenia). Do tej grupy zaliczymy takie funkcje, jak:

-Funkcja percepcyjna. Bez wyobraźni nie byłoby spostrzeżeń, a tylko wrażenia. W każdym spostrzeżeniu zawarte są informacje wyobrażeniowe. Oto np. wyglądam przez okno i widzę ścianę frontową i dach domu, natomiast obraz spostrzeżeniowy nie jest fragmentem obiektu, ale nosi charakter całościowy, przy tym względnie stały.

- Funkcja mnemiczna, czyli pamięciowa polega na tym, że wyobrażenia są podstawą pamięci (głównie obrazowej), dzięki nim przechowujemy nasze przeszłe doświadczenia.

-Funkcja atencyjna ujawnia się w uwadze.

Do drugiej grupy zaliczymy specyficzne funkcje wyobraźni, czyli samodzielne. Do tej grupy odniesiemy, takie funkcje, jak:

-Funkcja antycypacyjna, wyrażająca się w przewidywaniu przyszłości.

-Funkcja kreacyjna, wyrażająca się w tworzeniu nowych obrazów rzeczy i zjawisk. Bez wyobraźni niemożliwa byłaby jakakolwiek twórczość; człowiek zanim cokolwiek uczyni nowego, musi najpierw wyobrazić sobie nowy stan rzeczy. Wyobraźnia twórcza, czyli fantazja, czyni człowieka wielkim.

Do trzeciej grupy możemy odnieść takie funkcje, jak:

-Funkcja stymulująca do aktywności, do działania. Marzenia o lepszej przyszłości to potężny motywator działania.

-Funkcja kompensacyjna pozwala człowiekowi bronić się przed trudną sytuacją, gdy nie jest w stanie realizować w wymiarze fizycznym swoich marzeń i celów. W niektórych przypadkach może to być mechanizm obronny.

Jest wiele twierdzeń w rodzaju na temat „potęgi wyobraźni”, np.:

-pod wpływem wyobraźni powstają różne bóle, np.:

- przyspieszone bicie serca;

-stygmatyzm (powstawanie ran na ciele zgodnie z wiarą o ukrzyżowaniu Chrystusa);

-cudowne uleczenia, sugestywna terapia;

Znaczenie marzeń;

Znaczenie wizualizacji;

Wizerunek polityka, artysty i in;

Wizerunek firmy, produktu;

Wyobraźnia w reklamie.

-Negatywne następstwa wyobraźni.

Przykładowe pytania

-Czy kura myśli?

-Czy kura ma pojęcie jajka?

-Kto myśli bardziej abstrakcyjnie: przedszkolak czy student?

PPPll-2

Myślenie -wprowadzenie

B. Plan i tezy

1.Wstęp

Oto zadanie: DONALD

+GERALD

---------------------

= ROBERT

Trzeba zamienić litery na cyfry, w taki sposób, aby dodawanie było poprawne. Wiadomo tylko, że: 1)Każdej literze odpowiada tylko jedna cyfra; 2)D=5. Jakie cyfry należy podstawić na miejsce: O=.....;

N= ....; A=......; L=.......; itd.

Istota wyposażona tylko we wrażenia, albo prymitywne spostrzeżenia, byłaby zdolna zauważyć tylko jakieś bezsensowne kreski jak:







Percepcja człowieka na wyższym poziomie, umożliwia odczytanie sensu słów.

Wyobraźnia w tym zdania jest również nieskuteczna, np. może posunąć takie obrazy, jak:

1)dwóch chudych panów na wadze jest równoważone przez jednego grubasa;

2)jest przeciąganie liny - po jednej stronie jest dwóch, po drugiej jeden i zachowana równowaga.

Bez myślenia nie poradzimy sobie z tym zadaniem.

2.Różne sposoby definiowania myślenie

Myślenie definiowane jest bardzo różnie, Reber próbuje wyróżnić pewne wspólne elementy zawarte w różnych definicjach, które stanowią wspólny rdzeń:

-myślenie zastrzeżone jest dla procesów symbolicznych;

-traktuje się jako ukryty lub domniemany proces, którego nie da się bezpośrednio zaobserwować.

Typy definicji:

a)Co poznajemy?

...proces poznawczy, w którym odzwierciedlane są strukturalne i funkcjonalne stosunki różnych elementów rzeczywistości. W. Szewczuk

b)Jak poznajemy?

... w sposób pośredni i uogólniony

c)Na czym polega czynność myślenia?

... jest łańcuchem operacji umysłowych, za pomocą których przetwarzamy informacje, czyli treści zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. J. Kozielecki.

..mniej lub bardziej uporządkowana sekwencja operacji poznawczych dokonywanych na przedmiotach, zdarzeniach, procesach bezpośrednio spostrzeganych lub na ich reprezentacjach wyobrażeniowo-pojęciowych.

W. Szewczuk

... wychodzenie poza dostarczone informacje. J.Bruner

.... złożona aktywność wysokiego rzędu, która wypełnia luki w posiadanych danych. Bartlett

d)Jaka jest geneza myślenia?

... czynności zinterioryzowane, czyli uwewnętrznione (np. Piaget)

e)Funkcja myślenia.

...istota myślenia polega na rozwiązywaniu problemów.

3.Struktura procesu myślenia - operacje umysłowe

Materiał	Operacje, reguły, metody itp.	Wynik
Spostrzeżenia, wyobrażenia, pojęcia	Operacje: -Analiza; -Synteza; -Porównywanie; -Systematyzowanie; -Klasyfikowanie; -Uogólnianie; -Abstrahowanie; -Wnioskowanie; -Rozumowanie; Reguły: -Algorytmiczne; -Heurystyczne. Metody: -	-Nowa wiedza; -pojęcia, -teorie, -zasady, -reguły itp. -Rozwiązanie problemu; -Dostrzeżenie problemu. -Rozumienie.

-Analiza; myślowe rozkładanie całości na części lub wyodrębnianie cech przedmiotów i zjawisk.

-Synteza; łączenie w myśli różnych w nowe całości.

-Porównywanie; ustalanie różnic i podobieństw.

-Systematyzowanie; porządkowanie zbiorów (np. systematyzowanie roślin, zwierząt itp.).

-Klasyfikowanie; odnoszenie poszczególnych obiektów do odpowiednich klas (np. jabłko to owoc).

-Uogólnianie; wyodrębnianie wspólnych cech dla danej grupy obiektów.

-Abstrahowanie; odrywanie, czyli czynność polegająca na myślowym wyodrębnieniu i odrywaniu jakiejś właściwości (cechy) od przedmiotu czy zjawiska.

-Wnioskowanie (rozumowanie); czynność wyciągania wniosków, czyli konkluzji z określonych przesłanek. W logice i matematyce wyróżnia się:

-Wnioskowanie dedukcyjne, indukcyjne, redukcyjne, po analogii i in.

Reguły:

-Algorytmiczne;

-Heurystyczne.

4.Pojęcia

4.1.Pojęcie pojęcia

Myślenie to czynność operowania pojęciami, tworzeniu nowych pojęć, wykorzystywaniu ich rozumieniu zjawisk.

Pojęcie jest myślą, w której odzwierciedlone są cechy wspólne, znaczące dla danej klasy przedmiotów lub zjawisk.

...uogólniony model jakiejś klasy obiektów, cech lub relacji podobnych pod pewnym względem.

...reprezentacja umysłowa, która zawiera informacje o istotnych właściwościach pewnej klasy obiektów.

...jednostka informacji, w której przechowywane są istotne, znaczące cechy i właściwości. Inaczej esencja informacji.

Znać pojęcie to znaczy umieć wskazać najważniejsze cechy jakiejś klasy obiektów. Inaczej znać definicję obiektu, procesu, zjawiska.

Jednak nie można utożsamiać pojęcia ze słowem, np. nazwą danej rzeczy. Można mieć pojęcie, ale nie znać odpowiedniej nazwy. Albo odwrotnie - można pamiętać definicję nie mając pojęcia.

Tak np. nasza wiedza o kluczu może być zakodowana w różnej postaci (wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia, pojęcia).

Spostrzeżenie	Wyobrażenie	Pojęcie
Obraz konkretnego klucza (cechy istotne i drugorzędne)	Obraz fragmentaryczny, zmienny, klucza konkretnego albo fantastycznego.	To już nie tylko obraz, ale znaczenie, symbol, jak słowo: KLUCZ

Przykłady:

-Pojęcie stołu;

-Pojęcie zegarka;

-pojęcie sprawiedliwości, miłości,

4.2. Znaczenie

Pojęcie jest formą reprezentacji elementów rzeczywistości. Są tu zakodowane najważniejsze informacje, wspólne dla pewnej klasy obiektów, znaczące. Można powiedzieć, że jest wiedza esencjonalna.

Dzięki pojęciom m. in.:

-mamy stałość spostrzeżeń;

-pojemność naszej pamięci wielokrotnie zwiększa się;

-na podstawie małej dawki otrzymanych informacji możemy „od siebie” dodawać nowe, np. jeśli mamy pojęcie metalu (czyli wiemy jakimi właściwościami wyróżniają się wszystkie metale -dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne, połysk, nieprzezroczystość i in. ) i dowiemy się, iż odkryto nowy metal pod nazwą ferroluna, to wnosimy, że ma on wszystkie cechy wspólne dla metali. Jeśli nas interesuje nowe odkrycie, to chcemy się dowiedzieć - czym różni się ten metal od innych, do jakiej podgrupy został zakwalifikowany itp. Nazwa zazwyczaj też o czymś informuje.

Funkcje pojęć:

1)Zapewnienie ekonomii funkcjonowania poznawczego;

2)Lepsze rozumienie;

3)Umożliwienie wykonywania czynności (operacji) na reprezentacjach przedmiotów, bez konieczności działania na samych przedmiotach;

4)Umożliwienie komunikowania się.

4.3.Teorie pojęć

Trzy rodzaje poglądów na pojęcia, to:

-pogląd klasyczny,

-pogląd probabilistyczny,

-pogląd egzemplarzowy.

Pogląd klasyczny:

Przytaczane wyżej definicje pojęcia zaliczyć można do klasycznych. Zgodnie z tym podejściem, pojęcie obejmuje wszystkie istotne właściwości danej klasy obiektów. Istotne to znaczy również wspólne, czyli powtarzalne - występujące u wszystkich przedmiotów danej klasy.

Na przykład wszystkie zegarki odmierzają i wskazują czas; wszystkie kwadraty mają cztery boki równe i kąty proste itp.

Zalety podejścia klasycznego:

Pojęcia dobrze znane (wyraźnie zdefiniowane):

- mają wyraźne granice (nie można pomylić np. kwadratu i rombu);

- łatwo jest określić relacje między pojęciami;

• łatwo jest przekazywać wiedzę drogą werbalną.

Wady tego podejścia:

-przesadne dążenie do jednoznaczności, stąd sztywność podejścia;

-werbalizm, posługiwanie się słowami (definicjami) bez ich dokładnego rozumienia;

-w klasycznych badaniach nad pojęciami koncentrowano się na sztucznych pojęciach, wyizolowanych z systemu wiedzy. Rzeczywistość nie zawsze pasuje do sztucznych, dobrze zdefiniowanych pojęć.

Koncepcja probabilistyczna

W rzeczywistości nie zawsze są tak wyraźne granice między zjawiskami, jak tego oczekiwano w klasycznych badaniach nad pojęciami. W życiu codziennym mamy zazwyczaj trudności w ścisłym podawaniu cech definicyjnych.

Granice między pojęciami nie są ostre, zazwyczaj są obiekty z zakwalifikowaniem których mamy trudności. Np. czy euglena jest rośliną czy zwierzęciem? (Wytwarza chlorofil - istotna cecha roślin; ma zdolność przemieszczania się - cecha zwierząt).

Tak więc niektóre obiekty można zaliczyć więcej niż do jednej klasy.

Tak więc to podejście opiera się nie na pewności ale prawdopodobieństwie i stąd wynikają jego zalety, a głównie- elastyczność, względność itp.

Koncepcja egzemplarzowa

W tej koncepcji wychodzi się ze stwierdzenia, że ludzie w życiu codziennym nie tyle odwołują się do ogólnych, wspólnych cech, ile do przykładów. Na przykład dziecko poznało psa. Kiedy spotyka inne zwierzę futerkowe, to po prostu porównuje nowy obiekt z już znanym. A więc tutaj większą rolę odgrywa podobieństwo nie tyle wewnętrzne, ile zewnętrzne. Inaczej ludzie częściej posługują się myśleniem konkretnym niż teoretycznym.

4.4.Rodzaje pojęć

1) Pojęcia konkretne i abstrakcyjne;

Konkretne to takie, których łatwo jest wskazać konkretny desygnat, Np. meble.

Abstrakcyjne, gdy nie da się wskazać konkretnego desygnatu a jedynie przykłady wyjaśniające. Np. sprawiedliwość, miłość. Pojęcia psychologiczne należą do tej klasy.

2)Pojęcia odnoszące się do: a) przedmiotów oraz b)stanów, zjawisk, procesów.

3)Ogólne i jednostkowe. Np. „Ojciec” - „mój ojciec”.

4)Pojęcia specyficzne dla poszczególnych dziedzin teorii i praktyki. Naukowe: matematyczne, fizyczne, przyrodnicze, społeczne, filozoficzne (kategorie), psychologiczne.

Praktyczne: hydrauliczne, kucharskie, drogowe itp.

4.5.Nabywanie pojęć

W klasycznym ujęciu było sporo interesujących eksperymentów nad tworzeniem się pojęć sztucznych.

Przykład 1.„Wez”.

-Można werbalnie, tj. podać definicję.

-Lepiej eksperymentalnie, tj. podać przykłady i doprowadzić do uogólnienia.

Przykład 2. Pojęcia LIKEH i NAKUH

Ciąg liter	liken	Nakuh
Bekis	+	+
Aklon	+	-
Raloz	+	-
kotyw	+	-
pojęk	-	+
moram	-	-
ratąg	-	-
orgia	-	-
lubas	+	+
orkan	+	-

-Inaczej nabywa się pojęcia konkretne, inaczej abstrakcyjne. Jeszcze inaczej pojęcia dynamiczne, np. rozwój człowieka.

5.Rodzaje myślenia

5.1.Przegląd ogólny

W literaturze można znaleźć bardzo dużo różnych rodzajów myślenia, natomiast - jak dotąd - brak jest uporządkowanej klasyfikacji. Oto przykłady:

W. Szewczuk, wyróżnia:

-prelogiczne i logiczne;

-mistyczne i magiczne;

-logiczne i intuicyjne;

-reproduktywne i produktywne;

-sensoryczno-motoryczne i wyobrażeniowo-pojęciowe;

-refleksyjne,

-twórcze,

-skrótowe i in.

A.Reber:

-konwergencyjne i dywergencyjne;

-formalne;

-krytyczne;

-przedoperacyjne;

-twórcze.

E.Hilgard:

-asocjacyjne;

-ukierunkowane;

-autystyczne;

-krytyczne,

-twórcze.

U innych autorów można jeszcze znaleźć:

-myślenie potoczne;

-logiczne,

-filozoficzne,

-racjonalne,

-empiryczne;

-naukowe,

-probabilistyczne i wiele innych.

5.2.Przybliżenie wybranych rodzajów myślenia

1)Myślenie potoczne, czyli zdroworozsądkowe; opiera się na danych zmysłowych (np. wierzą tylko w to, co widzieli na własne oczy). Myślenie to nie daje wiedzy pewnej, sprawdzonej naukowo, a jedynie tzw. prawdy elementarne, eklektyczne.

2)Myślenie nieukierunkowane na cel, np. asocjacyjne; trudno odróżnić je od swobodnych wyobrażeń.

3)Myślenie nie liczące się z rzeczywistością, np. autystyczne (wysoce subiektywne, występujące w chorobach psychicznych) zbliżone znaczeniowo jest myślenie dereistyczne;

4)Myślenie magiczne jest intencjonalne i wyraża się w chęci wpływania na rzeczywistość poprzez samo myślenie;

5)Myślenie sensoryczno-motoryczne (synonimy a. terminy zbliżone, to:

-obrazowe, praktyczne, konkretne, konkretno-praktyczne, przedoperacyjne i in.). Są to niższe, tj. prostsze formy myślenia (w porównaniu z p. 6).

6)Myślenie teoretyczno-abstrakcyjne (synonimy, a. terminy zbliżone to:

myślenie pojęciowe, teoretyczne, logiczne, sformalizowane, operacyjne i in.). Są to wyższe, bardziej złożone w porównaniu z p. 5. formy myślenia.

7)Myślenie reproduktywne i produktywne.

Myślenie reproduktywne to inaczej myślenie S, zachodzi wówczas, gdy stosujemy w praktyce poznane sposoby działania, głównie rozwiązywania problemów. Przykład: uczeń opanował metodę rozwiązywania zadań matematycznych z zastosowaniem określonej formuły (np. twierdzenia Pitagorasa) i stosuje ten schemat do nowych sytuacji.

Myślenie produktywne, czyli R. polega na tworzeniu przez podmiot informacji zupełnie nowych. Przykład: uczeń samodzielnie doszedł do odkrycia twierdzenia Pitagorasa.

8.Myślenie twórcze i nietwórcze

Z kolei myślenie produktywne może być twórcze i nietwórcze. W myśleniu twórczym występują istotne elementy, szczególnie wynik, nowe w znaczeniu nie tylko subiektywnym, ale obiektywnym.

9.Myślenie konwergencyjne i dywergencyjne.

10. Myślenie racjonalne i intuicyjne.

11. Inne rodzaje myślenia:

Janusowe (wielopłaszczyznowe)

Kryterium podziału	Rodzaje i przykłady
Ukierunkowanie	Nieukierunkowane, np. asocjacyjne Ukierunkowane na cel
Poziomy	Sensoryczo-motoryczne; Teoretyczno-abstarkcyjne.
Nowość	Reproduktywne; Produktywne; Twórcze.
Struktura	Konwergencyjne; Dywergencyjne.
Udział logiki	Racjonalne (logiczne); wertykalne. Lateralne, intuicyjne,

5.3.Myślenie twórcze

5.3.1.Przyczyny zainteresowania aktywnością twórczą

5.3.2.Ewolucja poglądów na istotę twórczości i możliwości ludzi w tym zakresie

5.3.3.Współczesne pojęcie i rodzaje twórczości

5.4.Myślenie intuicyjne

PPPll-3

Myślenie intuicyjne

B. Plan wykładu i niektóre tezy

1.Odkrywanie nowych form myślenia

W rozwiązywaniu złożonych problemów twórczych występuje inkubacja.

Obecnie jesteśmy świadkami poszukiwania i odkrywania nowych form myślenia, które różnią się w sposób istotny od ujęcia konwencjonalnego. Przykładem może być:

1. Lateralne - E. De Bono

2. Janusowe- A.Rothenberg

3. Intuicyjne

W naszych czasach rośnie zainteresowanie intuicją.

Dotychczas intuicją zajmowali się głównie filozofowie; jednak spekulacje w nurcie intuicyjnym - jak wykazuje to filozof angielski Bunge -przyniosły więcej negatywnych następstw - niż pozytywów. Chodzi głównie o zagmatwanie pojęcia i ugruntowanie tym samym negatywnego stosunku do interesującej nas tu problematyki.

Można wskazać wiele innych źródeł negatywnego - czy przynajmniej niechętnego, stosunku uczonych - w tym psychologów - do problematyki intuicji. Kluczową przyczyną zapewne jest złożoność zjawiska i trudności w jego poznaniu. Tak więc na pierwszym miejscu można wymienić przyczyny metodologiczne, a mianowicie brak możliwości empirycznego badania intuicji, inkubacji, olśnienia itp. Działały tu również bariery ideologiczne, a nawet rasowe.

Wyrażam przekonanie, że obecnie już intuicji nie można bagatelizować i traktować tylko anegdotycznie; przemawiają za tym zarówno przyczyny zewnętrzne jak i wewnętrzne - jeśli chodzi o rozwój nauki. Jest to wyzwanie w pierwszym rzędzie dla psychologii i pedagogiki. Obecnie nakazem epoki jest pilne zajęcie się intuicją, w tym - myśleniem intuicyjnym.

Stawiamy przed sobą zadanie zrozumieć i opanować intuicję.

2.Różne rozumienie intuicji

2.1. Intuicja jest sprowadzana do:

-Spostrzegania;

-Przetwarzania informacji i wytwarzania nowych;

-Oceniania.

2.2.Poziomy intuicji

Według wielu autorów intuicja funkcjonuje na czterech różnych poziomach: somatycznym, emocjonalnym, umysłowym i duchowym.

1. Na najniższym poziomie intuicja przejawia się w formie odczuć cielesnych. W mowie potocznej mówimy, że wyczuwamy coś ciałem a nie mózgiem; mimo braku wyraźnych sygnałów sensorycznych, odbieramy jakąś ważną dla nas informację o otoczeniu względnie o sobie. Tak na przykład człowiek może odczuwa bóle żołądka w określonych sytuacjach. Jest to sygnał, którego nie powinno się bagatelizować. „Reakcje cielesne są źródłem informacji zarówno o sobie samym, jak i o otoczeniu”. Nasza inteligencja powinna być zdolna je wykorzystywać, tj. dostrzegać, przetwarzać i na ich podstawie wytwarzać nowe, znaczące dla podmiotu informacje.

2. Na drugim poziomie sygnały przekazywane są w formie emocji. Na przykład przy poznaniu kogoś nowego momentale go lubimy albo nielubimy bez wyraźnych ku temu powodów. Umiejętność interpretowania emocji, wyciągania z nich trafnych informacji jest sprawą inteligencji.

3.Intuicja na poziomie umysłowym, według cytowanej autorki polega na tym, że nasz umysł dostrzega jakiś porządek w zbiorze faktów pozornie ze sobą zupełnie nie powiązanych. Dzięki tej intuicji „wzorce porządku można dostrzec tam, gdzie wcześniej wszystko wydawało się chaotyczne, a schematy zmian mogą być uchwycone na długo przedtem, zanim zostanie zakończony proces weryfikowania uważnych obserwacji.” Inaczej chodzi tu o intuicyjne przebłyski, które nie zawsze są zgodne z logicznymi przesłankami. Ten rodzaj intuicji nazywam myśleniem intuicyjnym.

4.Intuicja na poziomie duchowym, czyli „czysta”, „mistyczna”, metafizyczna.

3.Przyczyny zainteresowanie intuicją

3.1.Przezwyciężanie jednostronności racjonalizmu

3.2. Przykłady osiągnięć twórczych bazujących na intuicji

(G.Mendel, Galois, Ramanujan i in.)

3.3. Przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne

4.Specyfika myślenia intuicyjnego

4.1. Wstępne określenie

4.2. Sytuacje, wymagające myślenia intuicyjnego

Nie w każdej sytuacji niezbędne jest myślenie intuicyjne. Zgodzić się wypada z poglądem T.Bastika, że wartość myślenia intuicyjnego, w tym również inkubacji, ujawnia się przede wszystkim w rozwiązywaniu złożonych problemów twórczych, natomiast poza działalnością twórczą ten rodzaj działalności nie odgrywa większej roli. Proces rozwiązywania złożonych problemów twórczych nie dokonuje się według zasady "wszystko albo nic", lecz etapowo. Niezwykle istotną rolę odgrywa antycypacja, przewidywanie możliwych rozwiązań. R.B. Morrison mówi tu o funkcji rozpoznawczej: "uprzedza ono powoli posuwającą się karawanę dobrze uporządkowanego myślenia, pełni przez to rolę zwiadowcy i rozpoznaje rzeczywistość na długo przed tym, zanim dotrze tam rozsądny gospodarz".

Cytowany już T.Bastik wykazuje, że rola intuicji jest zależna od rodzaju twórczości, gdyż jest ona inna w rozwiązywaniu problemów naukowych, matematycznych, artystycznych itp. We wszystkich dziedzinach twórczości mamy do czynienia z dysonansem poznawczym, zarysowaniem się sytuacji konfliktowej. Przezwyciężenie tego konfliktu jest właśnie funkcją myślenia intuicyjnego, a w bardziej złożonej sytuacji może dokonywać się z udziałem fazy inkubacji; efektem jest pojawienie się "globalnego produktu pierwotnego". Dalsze jednak fazy procesu twórczego, według cytowanego autora, przebiegają odmiennie w różnych dziedzinach. W twórczości naukowej i technicznej, w ślad za pierwotnym myśleniem intuicyjnym, następuje stadium myślenia analitycznego., zmierzającego do weryfikacji zgodnie z kryteriami logicznymi trafności intuicyjnego domysłu. Inaczej sprawa ma się w przypadku twórczości artystycznej, gdzie proces twórczy może się zakończyć na fazie produktu intuicyjnego.

Rola intuicji w rozwoju poszczególnych dyscyplin naukowych ujawnia się szczególnie w tych przypadkach, gdzie mimo iż nie istniały jeszcze podstawy do logicznego wnioskowania, albo nawet wbrew uznawanym faktom i paradygmatom, wybitni uczeni potrafili tworzyć nowe koncepcje, wybiegające daleko w przyszłość, zrozumienie i uznanie których następowało znacznie później (można przytoczyć wiele przykładów takich osiągnięć).

4.3. Proces myślenia intuicyjnego

Dochodzenie do nowej wiedzy (rozwiązania problemu) inaczej oparciu inaczej myślenie intuicyjne ma swoją specyfikę, czyli dokonuje się inaczej niż w myśleniu konwencjonalnym (racjonalnym, logicznym). Na ten temat mowa będzie w p. 5-8.

4.4. Wynik myślenia intuicyjnego

O ile wynikiem (produktem) myślenia analitycznego jest z reguły wniosek, czyli jednoznaczne rozwiązanie danego problemu, to produktem interesującego nas myślenia jest jedynie domysł, przewidywanie ostatecznego wyniku, czyli - hipoteza. Wraz ze wzrostem zainteresowania myśleniem intuicyjnym, rośnie zapotrzebowanie na wiedzę o istocie domysłu, jego mechanizmami i uwarunkowaniami. Dotychczas mianem domysłu oznaczano różne zjawiska - od zwykłego zgadywania, przeczucia, działania metodą "prób i błędów" itp., do wysuwania hipotez opartych na rzetelnej wiedzy, doświadczeniu oraz racjonalnej strategii. Proponuję, aby pojęcie domysłu zarezerwować na oznaczenie specyficznego produktu (wyniku) myślenia intuicyjnego i odgraniczać od takich pojęć , jak zgadywanie, przeczucie itp.

Wynik myślenia intuicyjnego nosi więc charakter nie ostateczny, ale jedynie prowizoryczny, przejściowy, etapowy itp. T.Bastik, głównie ze względu na wynik, proponuje interesujący nas rodzaj myślenia określać mianem "pierwotnego", w odróżnieniu od myślenia analitycznego, które nazywa "wtórnym".(zob. T.Bastik 1982). Myślenie intuicyjne można określić również mianem hipotetycznego, gdyż w jego wyniku formułowane są hipotezy. W tym samym znaczeniu można mówić, że jest to myślenie problemowe.

Z powyższego wynika, że interesujący nas rodzaj myślenia w efekcie daje wyniki szybkie, ale o charakterze niepełnym, problemowym, tj. o niskim stopniu obiektywnego prawdopodobieństwa. Inaczej można powiedzieć, że o ile informacje uzyskiwane za pomocą myślenia konwencjonalnego zasługują na miano wiedzy, czyli logicznie uzasadnionych tez, to analogiczne informacje zdobyte na drodze intuicji można określić mianem jedynie "przed-wiedzy" (wiedzy wstępnej, hipotetycznej, wymagającej weryfikacji). Stawialiśmy już pytanie - czy taka wiedza może odgrywać pozytywną rolę dla współczesnego człowieka?

Potrzeba ustosunkowania się do zagadnienia znaczenia interesujących nas zjawisk wynika głównie stąd, że w tej kwestii istnieją diametralnie różne poglądy, od zdecydowanie negatywnych do przeceniających ich rolę. Obie skrajności mogą prowadzić do negatywnych następstw.

Z jednej strony negowanie istnienia myślenia intuicyjnego i dobrodziejstw okresu inkubacji jest niewątpliwie przejawem symplifikacji problematyki, a nawet - redukcjonizmu, a w praktyce może prowadzić do niepełnego wykorzystywania możliwości intelektualnych. Natomiast z drugiej strony, nieracjonalnie byłoby liczyć jedynie na "przebłysk intuicji" i oczekiwać biernie na "spłynięcie natchnienia".

Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat specyfiki myślenia intuicyjnego, można powiedzieć, że w porównaniu z konwencjonalnym, jest ono w dużej mierze zawodne, wiąże się z ryzykiem. Jednocześnie te braki formalne w określonych sytuacjach stają się zaletami, gdy umożliwiają działać w sytuacjach, charakteryzujących się deficytem niezbędnych informacji, gdy brak jest dostatecznych przesłanek do jednoznacznego wnioskowania logicznego. Nie ma potrzeby wykazywania, że tego typu sytuacji jest bardzo dużo w działalności twórczej, gdyż wynikają one zarówno z czynników zewnętrznych (przedmiotowych) jak i podmiotowych. Odgrywają tu istotną rolę zdolności antycypacyjne człowieka. Podczas gdy istotą myślenia analitycznego jest rozumowanie, to o myśleniu intuicyjnym często powiada się, że sprowadza się ono do "bezpośredniego rozumienia bez rozumowania".

5. Przedświadomy charakter myślenia intuicyjnego

Charakteryzując myślenie intuicyjne (albo po prostu - intuicję) poszczególni autorzy z reguły przede wszystkim odwołują się do kategorii świadomości. O ile stwierdzenie ogólne, że myślenie konwencjonalne (dyskursywne, analityczne itp.) dokonuje się przy pełnej, a intuicyjne - przy ograniczonej świadomości, nie budzi większych wątpliwości, to przejście do szczegółów rodzi wiele trudności i kontrowersji. Po pierwsze- nie ma zgody poglądów co do stopnia ograniczonego udziału świadomości w procesie myślenia intuicyjnego. Po drugie -poszczególni autorzy odwołują się do różnych pojęć i posługują się wieloraką terminologią.

5.1. Meandry terminologiczne

Samo pojęcie podstawowe, tj. świadomość jest wieloznaczne i "bardzo trudne do zdefiniowania" Ograniczymy się do stwierdzenia, że jak dotąd różni psychologowie z reguły ograniczają się do wskazania dwóch następujących cech świadomości w znaczeniu introspekcyjnym, a mianowicie: 1) że jest to najwyższy poziom rozwoju psychicznego, albo - najwyższa forma czynności psychicznych; 2) że świadomość przejawia się głównie w mowie, w zdolności werbalizacji. Oba powyższe stwierdzenia poddawane są obecnie w wątpliwość, gdyż są one prawdziwe jedynie w odniesieniu do czynności typu odtwórczego, natomiast złożony proces twórczy - przynajmniej na początkowym etapie - jest trudny dla podmiotu zarówno do uświadomienia jak i wyrażenia słownego, stąd czynnikami sprzyjającymi osiągnięciom twórczym nawet w typowo poznawczych dziedzinach są m. in. zmienione stany świadomości oraz posługiwanie się metaforą.

Charakteryzując intuicję, różni autorzy tradycyjnie posługują się takimi terminami, jak: nieświadomość, podświadomość, nadświadomość i in.; w tym zakresie terminologia ulega wzbogaceniu, stąd w literaturze psychologicznej coraz częściej pojawiają się nowe terminy i pojęcia, jak np: rozszerzone stany świadomości, świadomość prawopółkulowa itp.

Istnieją podstawy do stwierdzenia, że z myśleniem intuicyjnym ścisły związek mają takie stany świadomości, jak: podświadomość, nadświadomość oraz przedświadomość.

Wydaje się, że szczególnie przydatny dla naszych celów jest termin przedświadomość. Określenie przedświadome, w znaczeniu nadanym przez Z. Freuda oznacza wyobrażenia, myśli, idee itp. , których jednostka nie uświadamia sobie w danym momencie, lecz z których może zdać sobie sprawę, które może uczynić świadomymi. W myśleniu intuicyjnym istotną rolę odgrywa przedświadomość skierowana na przyszłość, umożliwiająca antycypowanie przyszłych możliwych stanów rzeczy.

Określenie przedświadomy (zamiast nieświadomy, podświadomy itp.) charakter myślenia intuicyjnego jest bardziej trafne, gdyż: 1) jest w mniejszym stopniu obciążone historycznie; 2) nie akcentuje (a nawet w pewnej mierze zapobiega) antynomii między tym, co świadome i nieświadome; 3)akcentuje kierunek oraz konieczność przechodzenia od stanów nieuświadomych do uświadamianych. Fakt, że operacje umysłowe wchodzące w skład myślenia intuicyjnego nie od samego początku są uświadamiane przez podmiot powoduje, że może się ono dokonywać, przynajmniej częściowo, w czasie relaksacji, zajmowania się czymś innym, a nawet w czasie snu. Ta okoliczność powoduje, że powszechnie mówi się o dużej, a nawet - decydującej roli szczęśliwych przypadków w działalności twórczej, w tym - w powstawaniu odkryć i wynalazków (problematyce tej poświęciliśmy nieco miejsca w rozdziale pierwszym). Termin "przedświadomość" akcentuje również, że jeśli wynik procesu nieświadomego nie zostanie następnie przynajmniej częściowo doprowadzony do świadomości, to nie ma podstaw do mówienia o myśleniu, a najwyżej o wyobrażeniu.

Z myśleniem intuicyjnym kojarzone jest również pojęcie nadświadomości. Informacje nadświadome to absolutnie nowe, które nie wynikają z dotychczasowych doświadczeń zarówno indywidualnych jak i społecznych. Nadświadomość niewątpliwie ma związek również z koncentracją twórczą oraz zmienionymi stanami świadomości. Problemem tym warto się zająć nieco dokładniej.

O zmienionych stanach świadomości

Autorzy zajmujący się zmienionymi stanami świadomości z reguły wymieniają następujące ich cechy:

1) Zniekształcenia procesów percepcyjnych, poczucia czasu i obrazu własnego "ja". Może się to przejawiać np. w wyostrzeniu wrażeń wzrokowych i słuchowych, w złudzeniach albo nawet halucynacjach.

2) Poczucie obiektywności i wykraczania poza granice własnego "ja" psychicznego. Ma to związek z optymizmem, z wiarą w zdolności do spostrzegania zjawisk takimi, jakimi są one "naprawdę". Człowiek zdaje się być zdolny do oderwania od własnych osobistych potrzeb i pragnień i nie liczenia się z różnymi narzuconymi konwencjami. Takie transcendentne doświadczenie może pojawić się po długim wysiłku zmierzającym do rozwiązania nurtującego nas problemu. 3) Poczucie prawdy nie wymagające zewnętrznego potwierdzenia, czyli poczucie pewności, że się ma rację. Jest tak jakby "widziało się istotne cechy ukryte za pozorami".

4) Pozytywna jakość emocjonalna, czyli radość, ekstaza, nadzieja itp.

5) Niewyrażalność tych stanów za pomocą środków werbalnych; doznania te mogą być tak niezwykłe, że żadne słowa nie wydają się być odpowiednimi do ich określenia i wyrażenia.

6) Zjednoczenie i zespolenie. Odrębność własnego ja znika, granice roztapiają się i następuje zespolenie własnego "ja" z tym, co poprzednio było "nie-ja".

Szczególnie wartościowe dla twórcy (uczonego) w zmienionych stanach świadomości wydaje się poczucie wykroczenia poza granice własnego ja (ego transcendentne), czyli "poczucie oderwania się od siebie samego i swych osobistych potrzeb, dzięki czemu ma się wrażenie, że patrzy się na rzeczywistość w obiektywny i bezstronny sposób"; poczucie skuteczności swych działań to "poczucie własnej kompetencji, własnej efektywności, własnej wartości, posiadania wpływu na bieg rzeczy" i doznania szczytowe (peak experiences), czyli "momenty największego szczęścia i poczucie spełnienia doświadczane przez osoby, które osiągnęły samorealizację".

Istnieją podstawy do sformułowania następującej ogólnej tezy: "normalna" świadomość jest korzystna i wystarczająca w sytuacjach "normalnych", czyli zwykłych, codziennych, nawykowych, stereotypowych itp., natomiast w sytuacjach trudnych, niezwykłych, a więc również wymagających aktywności twórczej, korzystne okazują się często właśnie zmienione stany świadomości. Wydaje się, że dostrzeżenie wspólnych elementów w traktowanych dotąd oddzielnie zjawiskach intuicji oraz tzw. zmienionych stanów świadomości, może ułatwić postęp w obu dziedzinach.

5.2. Problemy inkubacji i olśnienia

Uwagi wstępne

Z myśleniem intuicyjnym, szczególnie w procesie rozwiązywania złożonych problemów, nierozerwalnie wiąże się interesujące i tajemnicze zjawisko inkubacji i olśnienia. W inkubacji najpełniej ujawnia się przedświadoma natura myślenia intuicyjnego, stąd problemy te zasługują na nieco dokładniejsze potraktowanie, gdyż z jednej strony zainteresowanie nimi rośnie, a jednocześnie literatura przedmiotu jest bardzo uboga oraz kontrowersyjna.

5.2.1. Hipotezy dotyczące inkubacji

Na temat istoty, mechanizmów oraz uwarunkowań inkubacji i olśnień sformułowano wiele hipotetycznych koncepcji.

a)Najszersze rozpowszechnienie znalazła, zaproponowana przez H.Poincare, koncepcja nieświadomego procesu myślowego. Mimo dużej popularności tej koncepcji, nie wyjaśnia ona mechanizmów interesującego nas zjawiska.

b)Konkurencyjna koncepcja uwzględnia zmęczenie i pogorszenie efektów działania twórcy, stąd istotą okresu inkubacji jest odpoczynek, po którym nasuwają się lepsze pomysły. Ta hipoteza nie wyjaśnia jednak, dlaczego przerwy często trwają znacznie dłużej niż jest to niezbędne do regeneracji sił oraz dlaczego postęp dokonuje się również wtedy, gdy podmiot wcale nie odpoczywa, ale aktywnie pracuje np. nad rozwiązaniem innego problemu.

c) R.S.Woodworth wysunął hipotezę, w myśl której ponowne podjęcie problemu po okresie przerwy stwarza możliwość nowego spojrzenia na problem, czyli istota inkubacji sprowadza się do uwolnienia od błędnych nastawień, pokonywania pewnych barier psychicznych Jest to bardzo interesująca koncepcja, ale nie wyjaśnia ona pojawiania się nagłych olśnień, szczególnie wówczas, gdy skoncentrowani jesteśmy na innym problemie.

Zasygnalizowane wyżej hipotezy można określić mianem klasycznych, gdyż są one najczęściej powtarzane. Jednak nie odpowiadają one wymogom współczesnej wiedzy, stąd stale są ponawiane nowe próby wyjaśnienia inkubacji oraz olśnienia.

d) J.P.Guilford proponuje hipotezę, w myśl której w okresie pasywności zewnętrznej dokonuje się transformacja posiadanych informacji, przy tym decydującym momentem jest sięganie "w głąb". Chodzi o to, że w pierwszej fazie rozwiązywania problemu z magazynu pamięci wydobywane są te informacje, które "leżą na wierzchu", czyli są najbardziej znane i oczywiste dla podmiotu, stąd generowane są pomysły trywialne, mało oryginalne, znane z rozwiązywania innych podobnych problemów. Początkowy brak sukcesu zmusza do dalszej transformacji, która dokonuje się za pomocą różnej wielkości kroków; małe kroki nie są rejestrowane w naszej świadomości, natomiast duże zwracają naszą uwagę, stąd pojawiły się takie terminy, jak insight, olśnienie, iluminacja itp.

e)Inny specjalista amerykański, D.S.P. Schubert, inkubację traktuje jako "milczący przegląd nietwórczych rozwiązań". Z tego punktu widzenia, okres inkubacji jest niezbędny do dokonania myślowego przeglądu i odrzucenia trywialnych, nietwórczych pomysłów, które ustępują miejsca bardziej oryginalnym ideom.

f)T.N.Dorsel dochodzi do wniosku, że inkubacja jest szczególnym przypadkiem reminiscencji, rozumianej jako poprawa po pewnym czasie poziomu pamiętania wyuczonego materiału, w porównaniu do poziomu pamiętania bezpośrednio po jego wyuczeniu się. Cytowany autor stwierdza, że oba porównywane zjawiska, tj. inkubacja i reminiscencja charakteryzują się podobnym rezultatem (polepszenie efektu), stąd wyciąga wniosek, że bazują one na tym samym mechanizmie psychologicznym.

g) J.C.Govan istotę inkubacji upatruje w częściowym hamowaniu aktywności lewej półkuli mózgowej, w wyniku czego "dochodzą do głosu" obrazy produkowane przez prawą półkulę, które traktuje jako "instrument, za pomocą którego proces inkubacji realizuje myślenie twórcze".

5.2.2. O niektórych badaniach eksperymentalnych

-Ponomariewa;

-Oltona i Johnsona;

-Inne

6.Przedlogiczny charakter myślenia intuicyjnego

6.1. O różnych poglądach

Problem związku myślenia intuicyjnego (czy szerzej - intuicji) z logiką jest podnoszony przez wszystkich autorów wypowiadających się w sprawie istoty niekonwencjonalnych form myślenia, jak również specyfiki procesu twórczego, zwłaszcza w nauce. W odniesieniu do tej ostatniej kwestii można wyróżnić przynajmniej cztery typy stanowisk teoretycznych:

1)poglądy na pierwsze miejsce wysuwające rolę intuicji, którą przeciwstawia się logice;

2)wypowiedzi akcentujące rolę intuicji, jednak bez akcentowania antynomii między tymi procesami;

3)poglądy głoszące przekonanie, że interesujące nas myślenie posiada również logiczny charakter, mimo że dotychczas nie jest znana specyficzna logika myślenia intuicyjnego;

4)wypowiedzi wyrażające przekonanie, że istnieje tylko logiczna droga poznania, a intuicja jest jedynie wymysłem, względnie - pojęciem "przejściowym", a więc skazanym na eliminację ze słownika naukowego.

Zwolennicy pierwszego wymienionego poglądu mówią o pozalogicznym, albo alogicznym charakterze intuicji. W tym kontekście cytowane są często słowa A. Einsteina, że "Nie ma żadnej logicznej drogi do odkrycia.(...) Istnieje tylko droga intuicji, wspomaganej przez poczucie porządku kryjącego się wewnątrz zjawiska" H.Poincare pisał: "Logika czysta (...) prowadziłaby nas zawsze do samych tautologii; nie mogłaby ona stworzyć nic nowego; z samej tylko logiki nie może się wyłonić żadna wiedza" (H.Poincare 1908,s.12). "Logicy i filozofowie poświęcili ogromną ilość prac badaniu praw rządzących myśleniem (...). Jednakże, choć może się to wydać paradoksem, praktyczna wartość logiki formalnej, praw rządzących myśleniem i metody naukowej jest doprawdy bardzo ograniczona i to zarówno w życiu codziennym, jak i w pracy naukowej. (...). Nie zaszlibyśmy daleko, odwołując się ustawicznie do praw logiki dla rozumowego uzasadniania każdego naszego kroku" stwierdza H.Selye (1967)

Można zacytować również sporo bardziej umiarkowanych wypowiedzi, właściwych dla drugiego i trzeciego wymienionych wyżej stanowisk. W tych przypadkach terminy "pozalogiczny" względnie "alogiczny" oznaczają, iż myślenie intuicyjne "nie mieści się" w ramach formalnej logiki; inaczej - że jest ono z punktu widzenia dotychczsowej logiki niezrozumiałe, a nawet - niedopuszczalne. Zwolennicy tego stanowiska biorą pod uwagę fazowy charakter procesu twórczego, a mianowicie fakt, że wytwory myślenia niekonwencjonalnego są następnie weryfikowane przez analizę logiczną.

Wyrażam przekonanie, że dotychczas używane terminy "alogiczny" i "pozalogiczny" zbyt mocno akcentują antynomie między intuicją i logiką, stąd proponuję nowy termin -"przedlogiczny". Taka nomenklatura, obok wspomnianych w poprzednim punkcie walorów, posiada jeszcze dwa dodatkowe aspekty:

1) akcentuje konieczność weryfikowania wyników myślenia intuicyjnego w świetle kanonów logiki;

2) postuluje tworzenie nowego systemu logicznego, przydatnego do analizowania i wartościowania myślenia intuicyjnego.

6.2.Rola analogii

Istnieją podstawy do oczekiwania, że w nowym systemie logiki bardziej niż dotychczas docenione będzie wnioskowanie z wykorzystaniem pewnych rodzajów analogii. Rola analogii była niedoceniana w klasycznej logice, natomiast jej znaczenie ujawnia się w procesach twórczych. Tak na przykład W.S. Jevons stwierdza, że analogii zawdzięczamy zazwyczaj "pierwsze wejrzenie w naturę przedmiotu pozornie jedynego w swoim rodzaju" i wykrycie, że "mamy ponownie do czynienia w nowej postaci ze zjawiskami, które w innej postaci były nam dobrze znane" Rolę analogii doceniono analizując wiele historycznych odkryć i wynalazków. Znany specjalista z dziedziny heurystyki, twórca metody synektycznej, W.J. Gordon uczynił ją głównym sposobem dochodzenia do twórczych rozwiązań i wyróżnił szereg rodzajów analogii, jak: prosta, personalna, fantastyczna i symboliczna.

Postawa wobec analogii zmieniała się w ciągu wieków; można stwierdzić, iż na początkowych etapach rozwoju nauki była ona przeceniana (np. przez alchemików), natomiast dominacja racjonalizmu i empiryzmu w naszej kulturze przyczyniło się do nieufnego ustosunkowania do analogii. Obecnie obserwujemy symptomy "przywrócenia równowagi w tym zakresie". Chodzi o to, że bazowanie na analogii może zarówno umożliwić dokonanie dużych odkryć i wynalazków, jak również może prowadzić w ślepe uliczki, stać się żródłem pułapki; przytaczaliśmy przykłady pozytywnej roli analogii w nauce i technice, ale również można by wskazać przykłady analogii błędnych albo "jałowych".

Istnieją podstawy do stwierdzenia, że trafność analogii jest uwarunkowana w decydującej mierze czynnikami osobowościowymi, związanymi z kolei z myśleniem intuicyjnym.

7.Pozawerbalny charakter myślenia intuicyjnego

7.1.Myślenie obrazowe

Myślenie intuicyjne posługuje się nie tyle ścisłymi terminami, co obrazami, symbolami, stąd nazwa: przedwerbalne

A.Einstein: „Wydaje mi się, że słowa albo język, czy to mówione czy pisane, nie odgrywają żadnej roli w moim procesie myślenia. Jednostkami psychicznymi, służącymi mi, jak się zdaje, jako elementy myślenia, są pewnymi znakami, niejasnymi obrazami, które można swobodnie odtwarzać i kombinować”

7.2.Rola metafory

„Istotą metafory jest rozumienie i doświadczenie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej rzeczy”

7.3.Denotacyjne i konotacyjne znaczenie słów

8.O innych właściwościach myślenia intuicyjnego

8.1.Znaczenie emocji

8.2.Dynamiczny charakter myślenia intuicyjnego

9.Racjonaliści i intuicjoniści

10. Podsumowanie

Kryteria porównawcze	Cechy wyróżniające myślenie konwencjonalne	Cechy wyróżniające myślenie intuicyjne
Udział świadomości:	Świadome.	Przedświadome (wynik i proces jest uświadamiany przez podmiot z pewnym opóźnieniem). Dokonuje się przy zmienionych stanach świadomości. Występują tu fazy inkubacji i olśnienia.
Udział logiki:	Logiczne (zgodne z zasadami logiki).	Logika tego myślenia nie jest jeszcze poznana, stąd możliwe określenia: alogiczne, pozalogiczne, przedlogiczne (najpierw domysł, później jego sprawdzenie i ocena logiczna).
Udział mowy:	Werbalne albo łatwo poddające się werbalizacji. Ideałem jest tu posługiwanie się ścisłą terminologią. Preferuje się tutaj denotacyjne znaczenie słów.	Pozawerbalne; przedwerbalne; obrazowe; symboliczne; metaforyczne. Większą wagę odgrywa tu konotacyjne znaczenie słów.
Emocje:	Emocje są tu niedoceniane, a częstokroć przeciwstawiane intelektowi („rozum albo uczucie”). Ideałem jest tu „obiektywne” poznanie (bez zaangażowania emocjonal-nego).	Bez pozytywnych emocji oraz motywacji myślenie intuicyjne jest niemożliwe. Jest to więc w dużej mierze myślenie emocjonalne.
Dynamika procesów intelek-tualnych:	Proces dochodzenia do nowej wiedzy dokonuje się stopniowo, kolejnymi ogniwami, czyli „krok po kroku”.	Dynamiczne; procesy dokonują się skokowo (opuszczane są istotne ogniwa), stąd olśnienia.
Możliwość stosowania reguł:	Algorytmiczne (albo- algorytmowalne), metodyczne, sterowalne itp. Wnioskowanie dedukcyjne, indukcyjne, redukcyjne i in. Ideałem są tu „twarde” reguły.	Heurystyczne. Duża rola analogii. Rezygnacja z twardych metod.
Prawdopodobieństwo wyniku:	Obiektywne (oparte na rachunku prawdopodo-bieństwa).	Prawdopodobieństwo głównie subiektywne.
Sytuacje, w jakich najczęściej występuje i sprzyjające:	Normalne (gdy są niezbędne elementy skutecznego dzia-łania: niezbędne wiadomości, informacje, narzędzia, czas itp.).	Trudne, jak: deficyt niezbędnych informacji, czasu itp. Sprzyja relaksacja, zajęcie się innymi formami aktywności (rekreacja,, muzyka, poezja).
Wynik aktywności:	Jednoznaczne rozwiązanie problemu czy wykonania zadania; rozstrzygnięcie typu: tak/nie; jest/nie jest; prawda/fałsz; dobre/złe itp. Wniosek; reguła; zasada, teoria itp.	Domysł; hipoteza; przeczucie; prekognicja itp. Wynik jedynie etapowy, wymagający weryfikacji. „Jestem przekonany, że tak jest (będzie), ale nie mogę tego udowodnić.”
Rola:	Zasadnicza, roztrzygająca.	Pomocnicza, etapowa, przejściowa, wstępna.
Idealny typ psychiczny:	Racjonalista (logik).	Intuicjonista (intuityk).

PPPll-4 Psychologia rozwiązywania problemów

B. Plan problemów podstawowe tezy

Rozwiązywanie problemów - wprowadzenie

Przykłady problemów-zagadek:

1.Jajko Kolumba: Jak postawić jajko na sztorc bez tłuczenia skorupki?

2.Mądrość ludowa powiada, że aby zjeść jajko, to trzeba najpierw stłuc skorupkę. Problem Jak zjeść jajko bez tłuczenia skorupki?

3.Jak podzielić podkowę na więcej niż pięć części za pomocą dwóch (albo jednego) cięć prostolinijnych?

1.Potrzeba wiedzy o rozwiązywaniu problemów

-Człowiek - istota inteligentna (homo faber, homo creator, homo inwentor)

-Nowa epoka:

a)Rewolucja naukowo techniczna (system nauka-technika i szybkie tempo przemian; b)Epoka pionierów (odkrywców, wynalazców);

c)”Trzecia fala” ;

-Wzrost liczby problemów do rozwiązania

-Zmiany w pracy ludzkiej

-Alternatywa: unowocześniać się - albo zginąć

-Ile wart jest wynalazca?

-Powstanie nowych dyscyplin naukowych:

-Prognostyka i jej metody:

-analiza literatury science fiction;

-metoda delficka;

-ekstrapolacja trendów.

-Przykład prognoz dalszego rozwoju cywilizacji.

-Innowatyka;

-Inwentyka;

-Heurystyka.

-Prakseologia i in.

Jakie są następstwa braku umiejętności rozwiązywania problemów?

2. Pojęcie problemu i ich rodzaje

Synonimy: kłopot, zmartwienie, zgryzota, utrapienie, ambaras;

Przeciwność (losu), przeszkoda, komplikacja, i in.

Najczęściej w psychologii mówi się o sytuacjach problemowych.

W Słowniku psychologicznym W. Szewczuka, znajdujemy następujące określenie: „zespół warunków sprawiających, że osiągnięcie pożądanego rezultatu wymaga od jednostki aktywnej reorganizacji dotychczasowego doświadczenia”.

Inni autorzy problem określają jako sytuację trudną. Nie zawsze sytuacja trudna u każdego człowieka rodzi problemy, czyli aktywność poznawczą, umysłową. Może to być aktywność emocjonalna.

....stan umysłu, gdy podmiot uświadamia trudności natury teoretycznej lub praktycznej i dąży do przezwyciężenia owych trudności, gdy stawia pytania typu: dlaczego? jak? co by było, gdyby...? a jeśli tak, to co itp.

Inaczej można powiedzieć, że problem to rodzaj zadania, którego podmiot nie jest w stanie rozwiązać za pomocą posiadanych wiadomości, umiejętności, nawyków.

Problemy utożsamia się zwykle z trudnościami; nie ma problemów bez trudności. Rozwiązywanie problemów to specyficznie ludzki sposób pokonywania trudności. Typowa sytuacja problemowa to; chcemy osiągnąć cel, ale nie znamy drogi do tego celu.

Tab. 1. Rodzaje problemów (źródło: opracowanie własne)

Lp	Kryterium podziału	Rodzaje i niektóre przykłady
1.	Dziedzina działalności człowieka	1.1.Zawodowe; Naukowe,(matematyczne, biologiczne, filologiczne); artystyczne (plastyczne, muzyczne, literackie); techniczne (wynalazcze, naprawcze): organizacyjne (jak lepiej zorganizować pracę w firmie); medyczne , sportowe, gospodarcze (menedżerskie, biznesmeńskie); administracyjne itp. 1.2. Życiowe; Bytowe (jak przeżyć do wypłaty); zdrowotne (jak zwalczyć chorobę); rodzinne, towarzyskie, ludyczne (w co się bawić) itp. 1.3.Ideowe, religijne (gdzie jest prawda); polityczne (jak zdobyć władzę).
2.	Czas	2.1. Teraźniejsze (aktualne); dotyczące przeszłości (jak było); dotyczące przyszłości (jak będzie). 2.2.Z deficytem czasu (nagłe, nie cierpiące zwłoki); z nadmiarem czasu (czym się zająć) itp.
3.	Dynamika	3.1.Statyczne (nie ulegające istotnej zmianie z upływem czasu; 3.2.Dynamiczne (szybko zmieniające się, zwłaszcza komplikujące się z upływem czasu)
4.	Nowość	4.1.Znane, odtwórcze, algorytmiczne 4.2.Nowe, innowacyjne, twórcze (wymagające pomysłowości, odkryć, wynalazków (pierwotne, wtórne; obiektywne i subiektywne); heurystyczne
5.	Podmiot-przedmiot	5.1.Przedmiotowe (dotyczące obiektów martwych albo przyrodniczych); 5.2.Podmiotowe (dotyczące ludzi): -interpersonalne (np. konflikty międzyludzkie); -intrapersonalne (problemy z samym sobą); Psychologiczne
6.	Wymagające aktywności poznwczej	6.1.Percepcyjne (co to jest); wyobrażeniowe; mnemiczne (jak to zapamiętać albo przypomnieć); 6.2.Wymagające myślenia: -konkretnego; abstrakcyjnego; konwergencyjnego, dywergencyjnego; intuicyjnego itp. 6.3.Emocjonalno-motywacyjne (co zrobić żeby chcieć); 6.4.Wynikające z określonego typu psychicznego (problemy introwertyków i ekstrawertyków; choleryków i melancholików itp.);
7.	Współdziałanie	7.1.Indywidualne; 7.2.Wymagające współpracy
8.	Funkcja	8.1.Prognostyczne; 8.2.Diagnostyczne; 8.3.Terapeutyczne;
9.	Struktura	9.1.Zamknięte (trzeba wybrać jeden wariant rozwiązania z istniejących); 9.2.Otwarte (trzeba znaleźć rozwiązanie). 9.3. Dobrze i źle ustrukturalizowane 9.4.Izomorficzne (fabuła różna, a struktura podobna).
10.	Sytuacja	10.1.W sytuacjach normalnych; 10.2. W sytuacjach trudnych: -braku; zagrożenia; przeciążenia; frustracji itp.
11.	Problemy z problemami	11.1. Jak dostrzegać problemy? 11.2. Jak formułować problemy? 11.3.Jak generować pomysły? 11.4. Jak wybrać najlepsze rozwiązanie? 11.5.Jak pomysł zastosować w praktyce?
12.	Źródło	12.1. Naturalne (wynikające z normalnego rozwoju; np. pojawiające się u człowieka na kolejnych etapach rozwoju; 12.2.Sztuczne (wymyślane przez ludzi w określonym celu, np. aby komuś dokuczyć).
13.	Cel społeczny	13.1.Prospołeczne (ich rozwiązanie służy ludziom); 13.2.Aspołeczne (a. antyspołeczne; ich rozwiązanie przyniesie ludziom szkody).
14.	Inne

3. Postawy ludzi wobec problemów

Człowiek może być atakowany przez problemy, albo atakować problemy. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z sytuacją, kiedy człowiekowi ktoś albo coś narzuca trudną sytuację, a więc stawia go w sytuacji problemowej. W takiej sytuacji jest np. uczeń w szkole, gdy poszczególni nauczyciele oraz rodzice „gonią go do nauki”. Można sporządzić kontinuum, na jednym biegunie którego będzie silne zaangażowanie w rozwiązywanie problemu, poprzez obojętność do panicznej ucieczki przed problemem, albo nawet zwalczanie ludzi, którzy rozwiązują problemy.

Z.Pietrasiński (1983) wyróżnia następujące postawy wobec problemów:

1)Pełne zaabsorbowanie, fascynacja poszukiwaniami. W tym stanie problem pochłania całkowicie umysł i uczucia badacza. Charakteryzując taką postawę wybitnych twórców mówimy o „wenie twórczej”, natchnieniu, ekstazie itp.

2)Chłodny stosunek, bez udziału uczuć. Badacz angażuje się jedynie umysłowo, stara się być obojętny, racjonalny, bezstronny.

3)Chłodny stosunek, któremu towarzyszą uczucia negatywne. Badacz zmusza się wysiłkiem woli do kontynuowania pracy nad problemem. Przy tej postawie łatwo dochodzi do mechanizmów obronnych.

4)Postawa rezygnacyjna. Niskie zainteresowanie problemem i brak wiary w powodzenie prowadzą do rezygnacji z poszukiwań.

5)Postawa obojętności.

6)Lekceważenie problemów, np. stwierdzenie, że „jest bez sensu”, „są ważniejsze sprawy” itp.

7)Postawa unikania problemów. W sytuacji problemowej ujawniają się mechanizmy obronne, zamiast aktywności poszukiwawczej. Osoba o takiej postawie może np. reagować płaczem „dlaczego ja?”, podejrzewać złą wolę ze strony innych, losu itp.

8)Postawa panicznej ucieczki przed problemami. Osoba o takiej postawie wypiera go ze świadomości, nie dostrzega problemu, nie przyjmuje go do wiadomości itp.

Warto zastanowić się nad pytaniem - jakie mogą być następstwa negatywnych postaw wobec problemów albo -braku umiejętności rozwiązywania problemów?

Na powyższe pytanie można udzielić wielu różnych odpowiedzi. Na przykład:

-Taki człowiek nie wykorzystuje w pełni swoich możliwości. Nie jest podmiotem, ale pozwala się traktować przedmiotowo.

-Zdrowie psychiczne takiego człowieka z reguły jest zagrożone; łatwo wytworzy się u niego kompleks małej wartości, niezadowolenie ze siebie itp.

-Zachowanie takiego człowieka narażone jest na rutynę, brak plastyczności w przystosowywaniu się do sytuacji a tym bardziej brak aktywności zmierzającej do przystosowywania sytuacji do własnych potrzeb i możliwości.

-Tacy ludzie często stosują „metody uniwersalne”- np. złoszczenie się, wycofywanie, metodę „prób i błędów” itp.

-Typowe dla tych ludzi są sytuacje frustracyjne.

4.Bariery psychiczne i psychospołeczne

4.1.Pojęcie barier psychicznych i pojęcia pokrewne (inhibitory, ograniczenia, mechanizmy obronne, wyuczona bezradność, fiksacja funkcjonalna i in.).

4.2.Skąd wiemy o istnieniu barier psychicznych? (opóźnienia historyczne; „nawet dziecko”; używki, hipnoza; eksperymenty psychologów)

4.3.Rodzaje barier

a)(percepcyjne, umysłowe, emocjonalne, osobowościowe i in.

b)bariery psychospołeczne

4.3.Bariery w różnych dziedzinach życia. Bariery edukacyjne.

4.4.Koszty psychologiczne wynikające z barier.

PPPll-4.2

Etapy pracy nad problemem.

1.Etapy

1.1.Przykłady historyczne:

G.Walles (1926):

1)Przygotowanie;

2)Faza utajona;

3)Olśnienie;

4)Sprawdzenie.

1. Osborn: 1)Orientacja; 2)Przygotowanie; 3)Analiza;

4)Próba wariantowego rozwiązania;

5)Faza utajona; 6)Synteza; 7)Sprawdzenie.

H. Krauch: 1)Sytuacja problemowa; 2)Faza preparacji;

3)Faza frustracji; 4) Inkubacja;

5)Iluminacja;

H. Selye (analogia do poczęcia i narodzin)

1.2.Nasz podział:

1)Dostrzeganie problemu;

2)Formułowanie;

3)Generowanie pomysłów;

4)Decyzja - wybór najlepszego rozwiązania;

5)Zastosowanie w praktyce.

2.Postępowanie na etapie l. Dostrzeganie problemu

2.1. Znaczenie

2.2. Sygnały zewnętrzne i wewnętrzne

2.3. Przykłady różnych rad

2.4. Analiza SWOT

Analiza SWOT, czyli siły, słabości oraz okazji i zagrożenia (ang.: Strengths, Weaknesses, Opportunities and Threats)

Przykład SWOT firmy turystycznej

	Siły (S) -dotychczasowa pozycja na rynku usług turystycznych -korzystny wizerunek firmy	Słabości (W) -wysokie koszty usług; -fluktuacja kadry
Okazje (O) -zbliżające się wakacje; -zniesienie wiz; -popularność wyjazdów zagranicznych	W jaki sposób można by wykorzystać okazje korzystając z siły firmy?	-WJSM taniej reklamować usługi firmy? -WJSM pozyskiwać i utrzymywać wartościowych pracowników?
Zagrożenia (T) -powstawanie nowych firm konkurencyjnych krajowych; -konkurencja z firm zagranicznych;	-WJSM lepiej wykorzystać wizerunek firmy? -WJSM pozyskać klientów z zagranicy?	-WJSM zredukować koszty, by sprostać nowej konkurencji? -WJSM .............

3.Postępowanie na etapie 2. Formułowanie problemu

3.1.Znaczenie

3.2.Przykłady pytań

Kolejne fazy przy ostatecznym formułowaniu problemu mogą być następujące:

1. Formułuj problemy według formuły: WJSM (W jaki sposób można by....)

2. Sporządź listę pytań: Kto? Co? Gdzie? Kiedy? Dlaczego? W jaki sposób?

3. Przeanalizuj odpowiedzi na powyższe pytania pod kątem analizowanego problemu.

Przykład:

Problem dotyczy niskiego morale pracowników

1. WJSM można wpłynąć na poprawę morale pracowników?

2. Kogo dotyczy problem? (sprzedawców)

3. Co to jest niskie morale? (brak motywacji, niedbałość ...)

4. Gdzie występuje problem? (w supermarketach w centrum miasta)

5. Kiedy problem występuje najczęściej? (w czasie weekendów)

6. Dlaczego powinno się poprawić morale pracowników? (aby zachęcić klientów)

7. W jaki sposób można poprawić morale? (przez spełnienie oczekiwań personelu).

Powyższa analiza może doprowadzić do następującej redefinicji problemu:

-WJSM zaspokoić potrzeby sprzedawców pracujących w weekendy w supermarketach w centrum miasta?

-WJSM zmienić stosunek sprzedawców do klientów na bardziej przyjazny?

Sposoby redefinicji problemów:

-Różne punkty widzenia;

-metoda drabiny:

-poziom strategiczny;

(Np. WJSM ulepszyć techniki sprzedaży?

-poziom operacyjny;

(WJSM szybko przeszkolić personel?

-poziom wykonawczy;

(WJSM skonstruować instrukcję sprzedaży?

-Progresywne abstrakcje:

-Metoda „Dlaczego?”

Przykład:

-WJSM ulepszyć jakość opon samochodowych?

-Dlaczego?

-Aby zwiększyć przyczepność opon do podłoża w różnych warunkach.

Redefinicja problemu: WJSM zwiększyć przyczepność ....

4.Postępowanie na etapie 3. Generowanie pomysłów

Nie rozwiążemy problemu twórczego bez pomysłów; pomysł jest kluczem do rozwiązania problemu. Jest to decydujący i z reguły najtrudniejszy etap w pracy twórczej.

Na tym etapie proponuje się stosować zasady, metody i techniki o charakterze heurystycznym.

5.Pojęcie zasad, metod i technik

Zasady to ogólne wskazówki dotyczące sposobów postępowania w sytuacji problemowej. Przykładami takich dobrych rad mogą być:

-pracuj zespołowo;

-nie oceniaj pochopnie;

-pójdź w przeciwnym kierunku;

-sięgaj do podświadomości;

-przezwyciężaj bariery psychiczne;

Itp.

Metoda to powtarzalny sposób czynności. Każda metoda preferuje jakieś zasady oraz proponuje techniki. (Przegląd metod będzie przedstawiony dalej).

Technika jest pojęciem węższym w stosunku do metody i zawiera rady postępowania w pewnych sytuacjach. W literaturze przedmiotu bardzo często używa się zamienne metody i techniki. Przykłady technik:

-Superpozycja, czyli nakładanie;

-MML- metoda małych ludzików;

-ZWI (czyli PMI), to zalety-wady-interesujące (czyli: plusy-minusy-interesujące);

-PO - prowokacja.

6.Przykłady metod

6.1.Brainstorming

6.1.1.Wersja klasyczna

A.Osborn

Zasady:

-Zespołowe rozwiązywanie;

-Odroczone wartościowanie;

-Maksymalizacja pomysłów;

-Swobodne błądzenie.

Reguły:

Technika pytań pomocniczych.

6.1.2.Warianty:

-Braiwriting;

-Poszukiwanie najbardziej szalonego pomysłu;

-Burza mózgów w kręgu;

-Z ograniczeniami i in.

6.2.Synektyka

W.W.Gordon

Zasady:

j.w. +

-dostrzeganie dziwności, „oswajanie” dziwności

-dopuszczanie do głosu emocji;

-poszukiwania analogii.

Techniki:

-Superpozycja;

-Analogia: bezpośrednia, personalna, symboliczna, fantastyczna.

6.3. Analiza morfologiczna

F. Zwicky

Zasada systematycznego przeglądu wariantów rozwiązań

Środki: Tablica morfologiczna

Przykład: Nowy przyrząd do pisania

Elementy	Rozwiązania
A. Element techniczny stawiający znaki	A1-stalówka; A2-grafit; A3-patyk; A4-knot; A5-kulka
B. Element chemiczny j.w.	B1-atrament; B2-grafit; B3-tusz; B4-żel
C. Pojemnik na B.	C1-brak; C2-rurka; C3-tłoczek; C4-gumka; C5-knot; C6-patyk
D. Obsadka	D1-drewniana, D2-metalowa; D3-plastikowa; itp.

Znane rozwiązania:

Ołówek: A2+B2+C1+D1;

Długopis: A5+B3+C2+D...

Twórcze rozwiązanie: nowe połączenie, np. A1+B2+B1+C3+D...

6.4.ARIZ (ARZW)

H.Altszuller

Zasady:

-Poszukiwanie idealnego rozwiązania;

-Dostrzeganie i eliminowanie sprzeczności;

-Krok po kroku.

+40 innych

Narzędzia:

Tablica eliminowania sprzeczności technicznych

6.5. Metoda Sześciu kolorowych kapeluszy E. de Bono

6.6. Inne (Syntezator myśli, podejście abarietyczne).

7.Postępowanie na etapie 4. Wybór najlepszego rozwiązania

W wyniku aktywnego poszukiwania pomysłów (etap 3.) możemy wygenerować dziesiątki pomysłów. Z reguły trzeba wybrać jeden najbardziej adekwatny. W tym celu wypracowano szereg zasad, metod i technik. Oto przykłady:

-Pogrupować pomysły, skoncentrować się na grupie najbardziej przydatnych;

-dokonać analizy finansowej;

-dokonać analizy wartości;

-zastosować odwróconą burzę mózgów;

-zastosować technikę ZWI itp.

8. Postępowanie na etapie 5. Wdrażanie pomysłu w praktyce

Ten etap pracy twórczej stwarza nowe problemy. M. in. Trzeba pokonać różnorodne bariery psychospołeczne. Z historii wiemy, że większość wartościowych odkryć i wynalazków rodziła opory i stąd wykorzystywano je z reguły z dużym opóźnieniem.

Rozumienie, rozumowanie, decyzje

1. Rozumienie

-Proces pojmowanie czegoś, uchwycenie znaczenia słów, zdań, zdarzeń itp.

Porządkowanie informacji, ich interpretowanie, właściwe wykorzystywanie.

Kryteria rozumienia:

Subiektywne: poczucie, że się rozumie;

-niedostrzeganie paradoksu, dziwności, trudności w uchwyceniu istoty sprawy;

-koherencja.

Obiektywne:

-stosowanie w praktyce otrzymywanych informacji;

-wyrażanie istoty sprawy innymi słowami.

Poziomy (stopnie) rozumienia;

W. Szewczuk, w odniesieniu do rozumienia tekstu, wyróżnił siedem następujących stopni:

1. Luźne człony bez przynależności treściowej do jakiejś całości.

2. Luźne człony z jakąś dominantą treściową.

3. Nie powiązane grupy członów.

4. Częściowo powiązane grupy członów.

5. Zarysowująca się struktura treściowa całości.

6. Wyraźnie uczłonowana całość.

7. Całość rozwinięta w oparciu o szczegóły drugo- i dalszorzędne.

2. Rozumowanie

Pojęcie

Proces myślenia, w którym poszukujemy odpowiedzi na pytanie, rozwiązujemy problem, wyciągamy wnioski z danych informacji.

2.2.Rodzaje rozumowania

2.2.1. Rozumowanie dedukcyjne

Rozumowanie dedukcyjne, to rozumowanie typu od ogółu do szczegółu, czyli wyciąganie wniosków szczegółowych z ogólnych przesłanek. Przykład 1.:

1. Wszyscy ludzie są śmiertelni;

2. Sokrates jest człowiekiem

3. Zatem Sokrates jest śmiertelny.

Przykład 2.:

1. wszystkie metale są przewodnikami prądu;

2. złoto jest metalem;

3. złoto jest dobrym przewodnikiem prądu elektrycznego.

Twierdzenia 1 i 2, to przesłanki, a 3. to wniosek.

Pierwsza przesłanka jest ogólna, gdyż orzeka o całej klasie obiektów, czyli dotyczy pojęcia.

Druga przesłanka klasyfikuje pewien obiekt do danego pojęcia.

Rozumowanie dedukcyjne jest prawdziwe, gdy przesłanki są prawdziwe.

2.2.2. Rozumowanie indukcyjne

Rozumowanie indukcyjne jest wnioskowaniem typu: od szczegółu do ogółu. Na przykład:

1. Sokrates jest człowiekiem;

2. Sokrates jest śmiertelny;

3. Zatem wszyscy ludzie są śmiertelni.

Jest to rozumowanie polegające na wyciąganiu wniosków ogólnych z przypadków szczegółowych. Badania naukowe, jak eksperymentalne, opierają się głównie na indukcji, ponieważ wnioski dotyczące populacji wyciągane są na podstawie badania jednostek i małych prób.

Indukcja ze swej natury jest wnioskowaniem zawodnym; nie pozwala na formułowanie wniosków absolutnych. Zależy to od wielu czynników, ale najważniejszym jest kompletność zbioru przesłanek. Np. ktoś zbadał 1% populacji i formułuje wniosek dotyczący 100%., Natomiast ktoś inny 10%, 25, 50 itp.

2.2.3. Rozumowanie przez analogię

Rozumowanie wykorzystujące podobieństwa między obiektami, zdarzeniami, pojęciami. Jest to wnioskowanie typu: od szczegółu do szczegółu.

Przykłady rozumowania przez analogię:

Przykład 1 - dotyczący przewidywania zachowania danej osoby w nowej sytuacji:

1.Osoba O, o cechach psychicznych C1 zachowała się w sytuacji S1 w sposób B1.

2. Osoba O będzie się znajdowała w sytuacji S, która jest bardzo podobna do sytuacji S1.

Wniosek: Osoba O będzie w sytuacji S zachowywała w sposób B, podobny do zachowania się tej osoby w sytuacji S1.

Z punktu widzenia logiki, ten rodzaj wnioskowania jest niedoceniany; opiera się ono na prawdopodobieństwie subiektywnym.

W psychologii stosowane są zadania na wnioskowanie przez analogię w testach inteligencji.

Przykład 1: Ptak ---- śpiew;

1)ryba-woda; 2)człowiek- list; 3)pianista-pianino; 4)koń- rancho.

Przykład 2: Ulica-samochód; powietrze - ?

1)samolot; 2) ryba; 3)chmura; 4)ptak

Przykład 3. Jaka liczbę należy wstawić na miejsce kropek?

484 (349) 975;

279 (....) 972.

Przykład 4. Jakie słowo należy wstawić na miejsce kropek?

KOCHAJ (..............) ALBO

2.2.4. Rozumowanie dialektyczne

Proces, w którym rozważa się i porównuje przeciwstawne fakty lub idee w celu znalezienia najlepszego rozwiązania lub zniesienia różnic.

Rozumowanie zakładające, że rozwój następuje w wyniku przezwyciężania sprzeczności, przechodząc następujące etapy: teza (działanie) -> antyteza -> synteza, czyli integracja przeciwieństw).

3.Podejmowanie decyzji

3.1.Wprowadzenie

Podejmowanie decyzji, to proces wyboru między różnymi możliwościami.

Człowiek jest istotą podejmującą decyzje. Jest to cecha zachowań celowych, kognitywnych.

Rodzaje sytuacji konfliktowych:

1. Przyciąganie - przyciąganie (dążenie-dążenie);

2. Odpychanie - odpychanie (unikanie-unikanie);

3. Dążenie - unikanie;

4. Podwójne dążenie - unikanie; (są dwa cele, które charakteryzują się zarówno cechami pozytywnymi jak i negatywnymi. Np. człowiek na diecie kuszony jest przez dwa produkty pokarmowe, które są zakazane.

Ludzie podejmują decyzje w sytuacji; 1) pewnej, czyli nie ryzykownej i (2) ryzykownej (niepewnej). W sytuacji pewnej istnieje duże (100%) prawdopodobieństwo, jaki wynik osiągniemy po wyborze określonego działania, z reguły - wynik pożądany.

W sytuacji ryzykownej wynik może być zarówno pożądany jak i niepożądany (szkodliwy). Na przykład: ożenić się czy nie? Ubezpieczyć samochód czy nie? Poddać się ryzykownej operacji? Itp.

Czym ludzie kierują się wybierając jedno działanie, a odrzucając drugie? Dwie zmienne:

1. użyteczność wyników; (atrakcyjność, np. pieniądze, awans itp.)

2. subiektywne prawdopodobieństwo otrzymania wyników; (stopień pewności podmiotu, że zajdzie dany stan rzeczy; np. wydarzy się wypadek samochodowy).

Proces wartościowania wyników polega na ocenie użyteczności. O użyteczności wyników decyduje rodzaj i siła działających motywów.

Jeśli któraś z tych zmiennych równa jest zeru, to nie będzie decyzji na „tak”.

Ubezpieczyć czy nie ubezpieczyć samochód?

Zbiór działań	Stan rzeczy
	S1-wypadek	S2-bez wypadku
D1 -ubezpieczyć	brak przegranej	Przegrana
D2.- nie ubezpieczać	Przegrana	brak przegranej, oszczędność

Przykład decyzji - kogo wybrać za małżonka?

Preferencje dwóch księżniczek A i B.

Cechy kandydata	A	B
Umiejętności militarne	1	3
Zalety seksualne	2	7
Konwersacja	4	6
Inteligencja	3	5
Osobowość	5	4
Atrakcyjność fizyczna	6	2
Bogactwo	7	1

Cechy kandydatów X i Y (oszacowane przez doradców w skali 1-10)

Cechy	X	Y
Umiejętności militarne	8	6
Zalety seksualne	10	5
Konwersacja	4	9
Inteligencja	3	8
Osobowość	9	8
Atrakcyjność fizyczna	7	7
Bogactwo	8	6
Razem	49	49

Szanse kandydata X u panny A i B

Cechy	XxA	XxB
Umiejętności militarne	8x1=8	6x3=18
Zalety seksualne	10x2=20	5x7=35
Konwersacja	4x4=16	9x6=54
Inteligencja	3x3=9	8x5=40
Osobowość	9x5=45	8x4=32
Atrakcyjność fizyczna	7x6=42	7x2=14
Bogactwo	8x7=76	6x1=6
Razem	216	181

• Heurystyki w podejmowaniu decyzji i zniekształcenia

Błędem byłoby przekonanie, że ludzie podejmują decyzje racjonalnie, po rozważeniu wszystkich „za” i „przeciw”. Najczęściej podejmujemy decyzje kierując się jedynie heurystykami, które tylko w przybliżeniu są zasadne.

3.2.1.Heurystyka reprezentatywności

Polega na ocenianiu i wybieraniu jakichś zdarzeń (lub ich próbek) na podstawie ich podobieństwa do populacji zdarzeń, jakie zdają się one reprezentować. Na przykład - trzeba wybrać najbardziej prawdopodobny wynik sześciokrotnego rzutu monetą:

a)OOOOOO

b)OOORRR

c)ROOROR

Kto to może być (profesor czy hydraulik?) Jest w starszym wieku, łysy, często go można zobaczyć w bibliotece albo księgarni ...

3.2.2.Heurystyki dostępności

Na przykład: jakie zdarzenie częściej prowadzi do śmierci - a)rozedma płuc czy (b)wypadki samochodowe? Większość osób wskaże b, chociaż obiektywnie jest a. Dzieje się tak pod wpływem informacji dziennikarskich o wypadkach samochodowych.

3.2.3.Heurystyka zakotwiczenia-dostosowania

Wynika ona z inercji naszego myślenia, jest następstwem przekonań początkowych, które działają jako zakotwiczenie naszej oceny ostatecznej. Oto przykład badania:

1. 8x7x6x5x4x3x2x1

2. 1x2x3x4x5x6x7x8

Trzeba oszacować w ciągu 5 sek. wynik mnożenia w a i b.

4.Dysonans poznawczy

Pojęcie zaproponowane przez L. Festingera na oznaczenie sytuacji, gdy podmiot uświadamia sobie rozbieżność albo nawet sprzeczność między posiadanymi informacjami (przekonaniami, postawami), a odbieranymi informacjami dotyczącymi tej samej sprawy.

Przezwyciężenie tego konfliktu, czyli redukcja dysonansu poznawczego może nastąpić poprzez:

-zmianę przekonań;

-reinterpretację odbieranych informacji;

-unikanie informacji niezgodnych z oczekiwaniami.

5.Inne przykłady zniekształceń

-Reklama.

-Dziennikarskie przekazy

-Wnioskowanie o liczbie psychicznie chorych

PPP - podsumowanie

Rozwinięcie

1.Nazwa przedmiotu, a inne dyscypliny naukowe

1.1.Koncepcja poznawcza w psychologii

1.2.Ogólna nauka poznawcza (kognitywistyka)

1.3.Psychlogia kognitywna

1.3.Procesy, reakcje, czynności

2.Poziomy psychiki

2.1.Zachowania reaktywne

2.2.Zachowania kognitywne

3.Struktura PPP

3.1.Wrażenia, spostrzeganie, wyobraźnia -kodowanie zmysłowe

3.2.Myślenie - kodowanie pojęciowe

3.3.Pamięć, uwaga, język -procesy pomocnicze

4.Rola emocji i procesów społecznych

5.Rola uczenia się (doświadczenie indywidualne i społeczne)

6. Interioryzacja i eksterioryzacja (internalizacja, eksternalizacja)

7. Psychiczna reprezentacja świata

7.1. Ślady i wzorce. Schematy poznawcze

7.2. Modele umysłu

Umysł jest systemem unikatowym, bardzo trudnym do badania, a nawet konceptualizacji. Przedstawiciele kognitywistyki (cognitive science) i psychologii poznawczej najczęściej proponują różnego rodzaju modele jako narzędzia badawcze. Modele te są oparte na różnych założeniach metodologicznych, filozoficznych. (epistemologicznych, ontologicznych). Modele te akcentują różne aspekty struktury oraz funkcji systemu poznawczego. Wielość modeli świadczy o złożoności problematyki, wynikającej z wieloaspektowości i trudności stojących przed badaczami. Współczesne badania umysłu nabrały charakteru interdyscyplinarnego i multidyscyplinarnego, dlatego tworząc modele umysłu, uczeni korzystają z różnych koncepcji z zakresu kognitywistyki i psychologii poznawczej, sztucznej inteligencji, nauki o mózgu, neuronauki, logiki oraz filozofii i matematyki, a nawet fizyki kwantowej.

Model umysłu to system założeń hipotetyczno-teoretycznych odwzorowujący pod jakimiś istotnymi względami struktury i funkcje umysłu. Każdy naukowo wartościowy model umysłu ma pewien walor heurystyczny, tzn. pozwala sformułować zasadne pytania.

Najbardziej popularne są modele umysłu odwołujące się do systemu przetwarzającego informację na zasadzie „komputera", coraz częściej mówi się o metaforze komputerowej.
Żaden model, rzecz jasna, nie stanowi dokładnego „odzwierciedlenia" badanej rzeczywistości, ale pewne modele zgadzają się z niektórymi obserwacjami lepiej niż inne.
W doborze modelu stosowane są m. in. następujące kryteria:

1) teoretyczna dojrzałość i oryginalność - cenione są modele o charakterze ogólnym, tj. odnoszące się do funkcjonowania umysłu jako całości i jednocześnie wnoszą nowe idee, pozwalające wyjaśnić jakieś bardziej szczegółowe problemy;

2)walory heurystyczne -modele te inspirują do podejmowania kolejnych badań empirycznych bądź teoretycznych:

3)wszystkie są kontrowersyjne i wywołują wiele dyskusji i polemik. Nie jest to ich wada, ale i zaleta.

7.3. Sztuczna inteligencja

Sztuczna inteligencja (ang. Artificial Intelligence - AI) to technologia i kierunek badań informatycznych i psychologicznych. Jego zadaniem jest konstruowanie maszyn, działających podobnie podobne do ludzkich przejawów inteligencji.

Pierwsze pojęcie i termin zaproponował John McCarthy w 1955 r. AI jako dział badań naukowych zaczęła się w latach 50-tych XX wieku kiedy to powstało pierwsze laboratorium AI na Uniwersytecie Carnegie Mellon, założone przez Allana Newella i Herberta Simona i kilka lat później analogiczne laboratorium, założone przez Johna McCarthy'ego. Oba te laboratoria są wciąż wiodącymi ośrodkami AI na świecie.

Sztuczna inteligencja jest przykładem ekstensji.

Dążenie do stworzenia inteligentnych maszyn (sztucznych istot, w tym ludzi) występowało już w starożytności. Np. w Iliadzie Homera opisane sa metolowe asystentki boga ognia - Hefajstosa. Szczególnie w XVll i XVlll w. moda była na budowanie automatów, naśladujących człowieka, albo wykonujących niemożliwe prace, jak perpetuum mobile. Warto odnotować pracę La Mettrie Człowiek - maszyna Były to maszyny imitujące głównie ruchy mechaniczne.

Nowa epoka rozpoczęła się po drugiej wojnie światowej, powstała informatyka, cybernetyka, gdzie postawiono zadanie imitowania czynności psychicznych, w tym stworzenia sztucznej inteligencji.

Początek nad badaniem sztucznej inteligencji przypisuje się Alanowi Turingowi, który jeszcze w roku 1950 sformułował wymagania, jakim musi sprostać maszyna, aby uznać ją za inteligentną. Wymaganie to sprowadzało się do prowadzenia przez maszynę konwersacji w taki sposób, w jaki zrobiłby to człowiek. Dokładniej chodziło o to, aby maszyna tak dobrze naśladowała człowieka, że przeciętny użytkownik nie będzie miał więcej niż 70% szans na rozpoznanie w ciągu 5 minut, czy kontaktuje się z człowiekiem czy maszyną. Od 1991 roku odbywają się tego rodzaju konkursy.

Tak np. w roku 1991 przed monitorami komputerów zasiadło 10 sędziów, których zadaniem było przeprowadzenie żartobliwych rozmów (pogawędek) na temat zwierząt domowych i Szekspira. Poza wzrokiem sędziów, na stanowisku połączonym z tym komputerem znajdował się program AI względnie człowiek, odpowiadający na pytania. Zadaniem osób badanych (sędziów) było przeprowadzenie 5 minutowej konwersacji przy każdym stanowisku i odgadnięcie - w których rozmowach brał udział człowiek, a w których program komputerowy. Sędziowie rozpoznawali maszynę głównie dzięki błędom gramatycznym popełnianym w konwersacji. Jednym z ekspertów była specjalistka od Szekspira, która bardzo szybko udzielała szczegółowych odpowiedzi. Na tej podstawie aż 7 (z dziesięciu) badanych uznało ją za maszynę.

Wyróżnia się dwa różne podejścia do pracy nad AI. Pierwsze to tworzenie całościowych modeli matematycznych analizowanych problemów w formie programów komputerowych, mających realizować konkretne cele. Drugie to próby tworzenia struktur i programów "samouczących się", takich jak modele sieci neuronowych oraz opracowywania procedur rozwiązywania problemów poprzez "uczenie" takich programów, a następnie uzyskiwanie od nich odpowiedzi na "pytania".

W praktyce okazało się, że postęp w tej dziedzinie jest i będzie bardzo trudny i powolny; często osiągnięcia w badaniach nad AI okazywały się użyteczne do zupełnie innych celów, np. rozwoju nowych języków programowania, stały się też "rozsadnikiem" kultury hakerskiej i in.

Prace te przyniosły też konkretne rezultaty, które znalazły już praktyczne i powszechne zastosowania.

Współczesne, praktyczne zastosowania AI:

1. Technologie oparte na logice rozmytej - powszechnie stosowane do np. sterowania przebiegiem procesów technologicznych w fabrykach w warunkach "braku wszystkich danych".

2. Systemy ekspertowe - czyli rozbudowane bazy danych z wszczepioną "sztuczną inteligencją" umożliwiającą zadawanie im pytań w języku naturalnym i uzyskiwanie w tym samym języku odpowiedzi. Systemy takie stosowane są już w farmacji i medycynie.

3. maszynowe tłumaczenie tekstów - systemy takie jak SYSTRANS, jakkolwiek wciąż bardzo ułomne, robią szybkie postępy i zaczynają się nadawać do tłumaczenia tekstów technicznych.

4. Sieci neuronowe - stosowane z powodzeniem w wielu zastosowaniach łącznie z programowaniem "inteligentnych przeciwników" w grach komputerowych

5. Rozpoznawanie optyczne - stosowane są już programy rozpoznające osoby na podstawie zdjęcia twarzy lub rozpoznające automatycznie zadane obiekty na zdjęciach satelitarnych.

6. Rozpoznawanie mowy - stosowane już powszechnie na skalę komercyjną

7. Rozpoznawanie ręcznego pisma - stosowane już masowo np. do automatycznego sortowania listów, oraz w elektronicznych notatnikach.

8. Deep Blue - program, który ograł Gary Kasparowa w szachy

9. Sztuczna twórczość - istnieją programy automatycznie generujące krótkie formy poetyckie, komponujące, aranżujące i interpretujące utwory muzyczne, które są w stanie skutecznie "zmylić" nawet profesjonalnych artystów, w sensie, że nie rozpoznają oni tych utworów jako sztucznie wygenerowanych.

10. W ekonomii, powszechnie stosuje się systemy automatycznie oceniające m.in zdolność kredytową, profil najlepszych klientów, czy planujące kampanie medialne. Systemy te poddawane są wcześniej automatycznemu uczeniu na podstawie posiadanych danych (np. klientów banku, którzy regularnie spłacali kredyt i klientów, którzy mieli z tym problemy).

Czego nie udało się dotąd osiągnąć mimo wielu wysiłków:

1. Programów skutecznie wygrywających w niektórych grach. Jak dotąd nie ma programów skutecznie wygrywających w go, brydża sportowego, i polskie warcaby, mimo że podejmowano próby ich pisania. Trzeba jednak przyznać, że programy do gry w szachy, w które zainwestowano jak dotąd najwięcej wysiłku i czasu spośród wszystkich tego rodzaju programów, osiągnęły bardzo wysoki poziom, ogrywając nawet obecnego mistrza świata.

2. Programu, który skutecznie potrafiłby naśladować ludzką konwersację. Są programy "udające" konwersowanie, ale niemal każdy człowiek po kilku-kilkunastu minutach takiej konwersacji jest w stanie zorientować się, że rozmawia z maszyną, a nie człowiekiem. Najsłynniejszym tego rodzaju programem jest ELIZA, a obecnie najskuteczniejszym w teście Turinga jest cały czas rozwijany program-projekt ALICE.

3. Programu, który potrafiłby skutecznie generować zysk, grając na giełdzie. Problemem jest masa informacji, którą taki program musiałby przetworzyć i sposób jej kodowania przy wprowadzaniu do komputera. Mimo wielu prób podejmowanych w tym kierunku (zarówno w Polsce jak i na całym świecie), z użyciem sztucznej inteligencji nie da się nawet odpowiedzieć na pytanie, czy jest możliwe zarabianie na giełdzie (bez podawania samego przepisu jak to zrobić). Prawdziwym problemem w tym przypadku może być fakt, że nie istnieje żadna zależność między danymi historycznymi, a przyszłymi cenami na giełdzie.

4. Programu skutecznie tłumaczącego teksty literackie i mowę potoczną - Istnieją programy do automatycznego tłumaczenia, ale sprawdzają się one tylko w bardzo ograniczonym stopniu. Podstawową trudnością jest tu złożoność i niejasność języków naturalnych.

Przykład programu ELIZA

Jest to program naśladujący styl prowadzenia rozmowy psychoterapeuty z pacjentem.

Oto przykład rozmowy P(acjenta) z E(lizą, czyli maszyną):

P.Jestem nieszczęśliwy.

E.Czy myślisz, że dzięki wizycie tutaj przestaniesz być nieszczęśliwy.

P.Potrzebuję pomocy, to wydaje się pewne.

E. Co oznacza dla ciebie otrzymanie pomocy.

P.Być może nauczyłbym się postępować z moją matką.

E.Powiedz mi więcej o swojej rodzinie.

P.Moja matka zajmuje się mną.

E.Kto jeszcze z rodziny zajmuje się tobą.

P.Mój ojciec.

E.Twój ojciec.

P.Przypominasz mi mojego ojca.

E.Jakie podobieństwo widzisz.

P.Nie jesteś zbyt agresywny, ale chyba nie chcesz, bym to zauważył.

E.Co sprawia, że myślisz, że nie jestem agresywny.

Przytoczony fragment rozmowy może sugerować, że cel stworzenia inteligentnej maszyny został osiągnięty. Są to pozory - przytoczona rozmow bazuje na kilku prostych zasadach. Maszyna umie tylko to, co wprowadził do programu programista. Dla rozmowy terapeutycznej znamienne są m. in. takie zwroty, jak np. Aha.. Rozumiem, Proszę powiedzieć coś więcej na ten temat, To bardzo ciekawe .. Program komputerowy popełnia często elementarne błędy, np. w jednym przypadku pacjent powiedział, że ma 102 lata i że przyprowadziła go tu matka ...

Z powyższego wynika, że komputery mogą rozwiązywać głównie takie problemy, w stosunku do których specjaliści wypracowali algorytmy. Ale coraz większą rolę odgrywają reguły heurystyczne.

8.Przyszłość psychologii poznawczej

-Odkryte będą nowe receptory.

-Aktywność twórcza.

-Inhibitory.

-Utajone procesy poznawcze.

-Antycypacja.

-Złożone procesy poznawcze.

-Interdyscyplinarny charakter.

Tematy (pytania) do egzaminu z Psychologii Procesów Poznawczych (semestr lll)

Do tematu: Wyobraźnia:

1.Synonimy terminu wyobraźnia.

2.Dlaczego była niedoceniana problematyka wyobraźni w różnych systemach psychologicznych?

3. Jakie czynniki powodują wzrost znaczenia psychologicznej problematyki wyobraźni?

4. Istota wyobraźni.

5. Pojęcie wyobrażenia

6. Wyobrażenia a inne obrazy psychiczne

7.Jakie są podobieństwa i różnice między takimi pojęciami, jak:

wyobrażenie, a spostrzeżenie, złudzenie, halucynacja?

8.Co to są prawa kojarzenia?

9.Co jest istotą bisocjacji?

10. Co to jest perseweracja,

11. Na czym polega reintegracja,.

12. Na czym polega multiplikacja,.

13. Na czym polega hiperbolizacja,

14. Na czym polega majoryzacja,

15. Na czym polega schematyzacja,

16. Na czym polega metaforyzacja,.

17. Na czym polega animacja,.

18. Na czym polega konwersja,

19. Na czym polega rotacja,

20. Na czym polega superpozycja,

21. Rodzaje wyobrażeń

22. Co jest istotą wyobrażeń odtwórczych, wytwórczych i twórczych

23. Co jest istotą wyobrażeń mimowolnych i dowolnych

24. Co jest istotą marzeń

25. Co jest istotą wyobrażeń ejdetycznych

26. Jakie funkcje pełni wyobraźnia

27. W czym przejawia się „potęga wyobraźni”, (np.:

-pod wpływem wyobraźni powstają różne bóle, np.:

- przyspieszone bicie serca;

-stygmatyzm (powstawanie ran na ciele zgodnie z wiarą o ukrzyżowaniu Chrystusa);

-cudowne uleczenia, sugestywna terapia;

-Znaczenie marzeń;

-Znaczenie wizualizacji;

-Wizerunek polityka, artysty, firmy, produktu;

-Wyobraźnia w reklamie.

Do tematu Myślenie:

Przykładowe pytania

A.Zagadnienia ogólne:

1.Czy kura myśli?

2.Czy kura ma pojęcie jajka?

3.Kto myśli bardziej abstrakcyjnie: przedszkolak czy student?

4. Podaj przykłady definicji myślenia

5. Co nowego poznajemy dzięki myśleniu? Jakie mogą być wyniki myślenia?

6.Jakie operacje umysłowe zachodzą w procesie myślenia?

-Co jest istota analizy?

-Co jest istota syntezy?

-Co jest istota systematyzowania?

-Co jest istota klasyfikowania?

-Co jest istota uogólniania?

-Co jest istota abstrahowania?

-Co jest istota wnioskowania?

-Co jest istotą wnioskowania dedukcyjnego?

-Co jest istotą wnioskowania indukcyjnego?

-Co jest istotą wnioskowania po analogii?

7. Co to są reguły algorytmiczne?

- Co to są reguły heurystyczne?

7. Co to są pojęcia?

8. Znaczenie pojęć i ich najważniejsze funkcje;

-Umieć wykazać, że pojęcia:

-zapewniają ekonomię funkcjonowania poznawczego;

-lepsze rozumienie;

-umożliwiaja wykonywania czynności (operacji) na reprezentacjach przedmiotów, bez konieczności działania na samych przedmiotach;

-możliwiają komunikowania się.

9. Teorie pojęć

( -pogląd klasyczny,

-pogląd probabilistyczny,

-pogląd egzemplarzowy).

10. Jakie są zalety i wady podejścia klasycznego?

11. Jakie znasz rodzaje poję?

-Podaj przykłady pojęć konkretnych i abstrakcyjnych;

-Podaj przykłady pojęć ogólnych i jednostkowych;

-Podaj przykłady pojęć specyficznych dla poszczególnych dziedzin teorii i praktyki. Naukowe: matematyczne, fizyczne, przyrodnicze, społeczne, filozoficzne (kategorie), psychologiczne.

Praktyczne: hydrauliczne, kucharskie, drogowe itp.

-Podaj przykłady pojęć odnoszących się do: a) przedmiotów oraz b)stanów, zjawisk, procesów;

12. Jaka jest geneza pojęć? (są wrodzone czy nabywane?)

13. Jakie znasz rodzaje myślenia?

-Czym się charakteryzuje myślenie potoczne?

-Czym się charakteryzuje myślenie nieukierunkowane na cel, np. asocjacyjne?

-Czym się charakteryzuje myślenie magiczne?

-Czym się charakteryzuje myślenie sensoryczno-motoryczne? (podać synonimy i terminy bliskoznaczne)

-Czym się charakteryzuje myślenie teoretyczno-abstrakcyjne? (podać synonimy i terminy bliskoznaczne)

-Czym się charakteryzuje myślenie reproduktywne i produktywne?

-Czym się charakteryzuje myślenie twórcze i nietwórcze?

-Czym się charakteryzuje myślenie konwergencyjne i dywergencyjne?

-Czym się charakteryzuje myślenie intuicyjne?

14. Jakie są obiektywne przyczyny zainteresowania aktywnością twórczą?

-Jak przedstawiała się ewolucja poglądów na istotę twórczości i możliwości ludzi w tym zakresie?

-Współczesne pojęcie i rodzaje twórczości.

15.Porównaj myślenie konwencjonalne z myśleniem intuicyjnym

-Co jest wynikiem obu tych rodzajów myślenia?

-W jakich sytuacjach niezbędne jest myślenie intuicyjne?

-Jaki jest udział świadomości, logiki i mowy w obu tych myśleniach?

-Podać przykłady wglądu.

-Jakie znasz hipotezy na temat inkubacji?

B. Do tematu Rozwiązywanie problemów

1.Uzasadnić tezę, że istota myślenia najpełniej wyraża się w rozwiązywaniu problemów.

2. Z czego wynika potrzeba wiedzy o rozwiązywaniu problemów 3.Pojęcie problemu i ich rodzaje

4. Postawy ludzi wobec problemów

5.Bariery psychiczne i psychospołeczne.

6. Etapy w rozwiązywaniu problemów:

-Jakie wyróżniano etapy w rozwiązywaniu problemów (G.Walles, A. Osborn, Selye).

-Wymień pięć etapów w rozwiązywaniu problemów (stosowany w naszym kursie);

-Wykaż znaczenie dostrzegania problemu;

-Co można uczynić, aby dostrzec problem możliwie wcześnie?

-Jakie sygnały zewnętrzne i wewnętrzne warto analizować?

-Co jest istotą analizy SWOT?

-Znaczenie formułowania problemu;

-Znaczenie redefinicji problemu;

-Jakie znasz zasady, metody i techniki rozwiązywania problemów?

-Co jest istotą burzy mózgów (brainstorming w wersji klasycznej i warianty)

-Co jest istotą synektyki?

-Co jest istotą superpozycji?

-Co jest istotą analizy morfologicznej?

-Co jest istotą ARIZ?

-Co jest istotą PMI (ZWI)?

-Co jest istotą odwróconej burzy mózgów?

C. Inne zagadnienia

-Co jest istotą rozumowania dialektycznego?

-Co jest istotą dysonansu poznawczego?

-Co jest istotą takich heurystyk, jak: heurystyka reprezentatywności,

dostępności, zakotwiczenia-dostosowania?

-Jakie są najważniejsze funkcje języka?

-Znaczenie nazwy.

-Znaczenie komunikacyjnej funkcji języka

-Jakie czynniki powodują zapotrzebowanie na wiedzę z zakresu procesów poznawczych ?

-Jak widzisz przyszłość PPP?

1

74

---