Beta2-mimetyki, farmacja, układ krążenia


Beta2-mimetyki

Pierwszymi lekami pobudzającymi receptory beta-adrenergiczne były pochodne orcyprenaliny. Wykazywały one aktywność w stosunku do receptorów beta-adrenergicznych w sercu (beta1) i płucach (beta2).
W 1967 r. Lands dokonał podziału receptorów beta-adrenergicznych na beta1 (serce, jelita i naczynia) i beta2 (drogi oddechowe, mięśnie szkieletowe i mięsień macicy).
W tym samym czasie zsyntetyzowano pierwsze selektywne beta2-mimetyki (terbutalina i salbutamol), a w następnych latach wprowadzano na rynek nowe preparaty: fenoterol, heksoprenalinę, rymiterol i reproterol. Wszystkie należą do beta-mimetyków krótko działających (działanie rozkurczowe zazwyczaj nie trwa dłużej niż 3-4 godziny). W latach 80. wprowadzono do leczenia długo działające beta2-mimetyki.

Historia wprowadzenia beta-mimetyków do leczenia astmy

1903 - adrenalina podskórnie - J. G. Bullowa, D. M. Kaplan
1929 - adrenalina wziewnie - P. W. Camps
1941 - izoprenalina
1960 - orcyprenalina
1966 - terbutalina
1968 - salbutamol
1970 - fenoterol
1986 - bambuterol
1986 - formoterol
1987 - salmeterol
1993 - picumeterol

Współcześnie stosowane leki zalicza się do tzw. grupy leków wybiórczo pobudzających receptory beta2-adrenergiczne. Jednak nawet leki selektywnie pobudzające te receptory wykazują działanie poza układem oddechowym.

Leki pobudzające receptory adrenergiczne
1. Leki pobudzające receptory alfa- i beta-adrenergiczne

2. Leki pobudzające receptory beta1- i beta2-nieselektywne

3. Leki pobudzające receptory beta2-selektywne

Budowa receptora beta2-adrenergicznego

Receptor beta2 jest łańcuchem białkowym, zlokalizowanym w błonie komórkowej w ten sposób, że koniec N-łańcucha skierowany jest na zewnątrz komórki, a koniec C do wnętrza cytoplazmy.

Białko to składa się z 7 fragmentów hydrofobowych ułożonych między powierzchniami błony komórkowej, gdzie powstaje zagłębienie (binding pocket), będące miejscem wiązania ligandu (agonisty).

Mechanizm aktywacji

Receptor łączy się z ligandem za pomocą fragmentów hydrofilowych. W konsekwencji dochodzi do interakcji receptora z białkiem Gs ("stymulatory" G-protein). W procesie aktywacji białka G uczestniczy GTP.

Połączenie cząsteczki agonisty z miejscem wiążącym receptora powoduje odłączenie podjednostki a (Gs), która aktywuje cyklazę adenylową (enzym zlokalizowany na wewnętrznej powierzchni błony komórkowej). Aktywacja cyklazy adenylowej prowadzi do konwersji adenozynotrójfosforanu (ATP) i powstania cyklicznego 3',5'-adenozynomonofosforanu (c-AMP). c-AMP aktywuje zależne od c-AMP kinazy białkowe PKA (protein kinase A) i PKG (protein kinase G) w komórkach docelowych.

W wyniku tej kaskadowej reakcji dochodzi do zmian fosforylacji białek enzymów, aktywacji różnych kanałów jonowych oraz zmian transkrypcji poszczególnych genów w komórkach.

Lokalizacja

Receptory beta2-adrenergiczne bardzo licznie występują na wielu kluczowych komórkach układu oddechowego.

Znajdują się na powierzchni:

komórek nabłonka, komórek mięśni gładkich, komórek tucznych, komórek śródbłonka, pneumocytów typu II, gruczołów podśluzowych, komórek zwojów cholinergicznych.

Wynika stąd wielokierunkowe działanie leków pobudzających receptory beta2-adrenergiczne.

Funkcje

Oskrzela

Funkcje receptorów beta w poszczególnych rodzajach komórek:

Tkanka płucna

Funkcje receptorów beta w poszczególnych rodzajach komórek:

pneumocyty typu I - zwiększenie resorpcji płynu pneumocyty typu II - nasilenie wytwarzania surfaktantu naczynia włosowate - rozszerzenie

Komórki zapalne

Funkcje receptorów beta w poszczególnych rodzajach komórek:

komórki tuczne - hamowanie uwalniania przekaźników PAF, PGD2, LTC4, LTD4 eozynofile - nieznaczne hamowanie uwalniania ECP limfocyty - hamowanie proliferacji i uwalniania cytokin, wytwarzanie przeciwciał neutrofile - hamowanie enzymów lizosomalnych, rodników tlenowych i przekaźników zapalnych

Regulacja odpowiedzi

Pobudzenie receptora prowadzi do jego aktywacji i odpowiedzi komórkowej. Działanie to wiąże się z brakiem wrażliwości na kolejne pobudzenie (desensitization). Może przybierać dwie formy: uncoupling, tzn. utraty zdolności łączenia z receptorem, oraz down regulation, tzn. braku zdolności pobudzenia.
Uncoupling
Utrata zdolności łączenia z receptorem jest procesem szybkim, krótkotrwałym i odwracalnym; pojawia się w ciągu sekund lub minut, wiąże się z jego fosforylacją. Chociaż zdolność receptora do generowania odpowiedzi jest osłabiona, liczba receptorów pozostaje nie zmieniona, a usunięcie agonisty powoduje powrót zdolności receptora do odpowiedzi na ponowne pobudzenie.

Down regulation
Down regulation wymaga trwającego wiele godzin pobudzania receptora. Dochodzi wówczas do nieodwracalnej utraty receptorów, a po usunięciu agonisty następuje długotrwała (24-48 godz.) regeneracja zdolności odpowiedzi receptora na ponowne pobudzenie (synteza białek receptorowych).

Powinowactwo do receptora

Leki długo działające charakteryzują się większym powinowactwem do receptora beta2-adrenergicznego niż leki krótko działające. Salmeterol i formoterol wykazują 50-krotnie większe powinowactwo do receptora beta2 niż salbutamol. Salbutamol i inne krótko działające beta-mimetyki są związkami hydrofilnymi, podczas gdy formoterol i salmeterol są lipofilne - formoterol umiarkowanie, salmeterol natomiast wysoce.

Leki hydrofilne przechodzą bezpośrednio z wodnej przestrzeni zewnątrzkomórkowej do rdzenia receptora beta2-adrenergicznego. Wewnątrz receptora, pomiędzy cząsteczką leku a aktywnym miejscem receptora, zachodzą reakcje jonowe bardzo szybko prowadzące do rozpoczęcia działania leku. Kiedy wiązanie jonowe zostanie rozerwane, cząsteczka leku odłącza się od miejsca aktywnego i usuwana jest na drodze dyfuzji.

Salmeterol jest 3200 tys. razy bardziej lipofilny niż salbutamol i dzięki temu jest całkowicie pochłaniany przez błonę komórkową, a jego cząsteczki nie dyfundują z powrotem do fazy wodnej. Część saligeninowa reaguje podobnie jak związki hydrofilne z miejscem aktywnym receptora, choć z pewnym opóźnieniem, natomiast długi, lipofilny łańcuch boczny wiąże się za pomocą specjalnej sekwencji aminokwasów do hydrofobowego miejsca nieaktywnego (tzw. exosite) receptora. Związanie łańcucha bocznego z miejscem nieaktywnym receptora jest stosunkowo trwałe i zapobiega szybkiej dyfuzji cząsteczek z błony komórkowej; umożliwia również pulsacyjne stymulowanie aktywnego miejsca receptora.

Możliwość wielokrotnego łączenia się saligeninowej reszty z aktywnym miejscem receptora sprawia, że w trakcie leczenia salmeterolem nie występuje zjawisko tachyfilaksji (down regulation).

Selektywność receptorowa

Współczynnik selektywności działania leku (iloraz zdolności pobudzania receptorów beta2 i beta1) determinuje występowanie objawów niepożądanych.

Gdy współczynnik selektywności jest niższy, a powinowactwo i siła działania wyższa, istnieje większe prawdopodobieństwo działań niepożądanych.

Porównanie zdolności pobudzania receptorów beta przez beta2-mimetyki

beta1 działanie inotropowe (przedsionek)

beta2 działanie rozkurczowe (oskrzela)

beta3 aktywność lipolityczna (adipocyty)

wskaźnik beta2/ beta1

izoprenalina

1,0

1,0

1,0

1,0

salbutamol

0,0004

0,55

0,002

1375

fenoterol

0,005

0,6

0,02

120

formoterol

0,05

20,0

0,065

400

salmeterol

0,0001

8,5

0,009

85000

Czas działania

Różne mechanizmy działania beta-mimetyków determinują początek oraz czas trwania ich działania. Długotrwałe działanie wynika z połączenia dużej lipofilności, wysokiego powinowactwa do receptora i dużej siły pobudzania. Salbutamol reaguje bezpośrednio z receptorem adrenergicznym beta2 i dlatego wykazuje szybki początek działania. Jego czas działania jest krótki i zależy od stężenia leku w tkance.

Formoterol wykazuje szybki początek działania, będący efektem szybkiej stymulacji receptora. Ze względu na miejscowe gromadzenie się cząsteczek leku w błonie komórkowej jego czas działania jest dłuższy niż salbutamolu.

Salmeterol charakteryzuje się późniejszym początkiem działania. Aby osiągnąć receptor adrenergiczny beta2, lek musi bowiem dyfundować w błonie komórkowej. Dzięki połączeniu z nieaktywnym miejscem receptora czas działania leku jest długi i niezależny od podanej dawki.

ludzkie oskrzele

chorzy na astmę

beta2-mimetyk

EC50 (nM)

początek działania (min)

czas działania (min)

dawka (mcg)

początek działania (min)*

czas działania (godz.)*

salbutamol

200

3,3

6,8

200

5-7

4-6

formoterol

2

5,3

6,6

24

6-8

10-12

salmeterol

5

35,6

>240

50

15-17

>12

*zwiększenie FEV1 co najmniej o 15% wartości wyjściowej

Aktywność receptorowa

W celu uzyskania klinicznych efektów działania leku nie jest konieczne pobudzenie wszystkich receptorów. Aby wywołać pełną odpowiedź rozkurczową, wystarczy pobudzenie niewielkiego odsetka receptorów beta-adrenergicznych. Leki wykazujące wysoką aktywność wobec receptora potrzebują do uzyskania takiego samego efektu mniejszej liczby dostępnych receptorów. Lek charakteryzujący się wysoką aktywnością farmakologiczną (pełny agonizm w stosunku do receptora) wywołuje maksymalną odpowiedź komórkową.

Salbutamol i salmeterol są częściowymi agonistami, natomiast fenoterol i formoterol - podobnie jak izoprenalina - pełnymi, co wiąże się z jednej strony z ich większą siłą działania, z drugiej zaś - z bardziej nasilonymi objawami niepożądanymi. Należy pamiętać, że pełni agoniści częściej niż częściowi powodują utratę wrażliwości receptorów i wystąpienie zjawiska tolerancji (down regulation).

Aktywność wobec receptora beta1 i beta2

beta-mimetyk

beta1-receptor

beta2-receptor

izoprenalina

100

100

salbutamol

14

86

fenoterol

100

100

formoterol

100

100

salmeterol

4

63

Działania narządowe

Układ oddechowy

Działanie przeciwzapalne

długo działające beta2-mimetyki

Układ krążenia

Mięsień macicy

Działania metaboliczne

Gospodarka wodno-elektrolitowa

Mięśnie szkieletowe

Wskazania w astmie

beta2-mimetyki wziewne krótko działające

Są lekami z wyboru w leczeniu ostrego skurczu oskrzeli. Stosowanie wziewne wiąże się z szybszym początkiem działania, rzadszym występowaniem działań niepożądanych i większą skutecznością w porównaniu ze stosowaniem ogólnym.

beta2-mimetyki długo działające

Nie należy ich stosować zamiast leków przeciwzapalnych. Dołączenie długo działającego beta2-mimetyku do kortykosteroidu wziewnego może zapewnić lepszą kontrolę objawów niż zwiększenie dawki kortykosteroidu wziewnego.

beta2-mimetyki parenteralne

Pomimo wprowadzania do badań klinicznych ciągle nowych grup leków, beta2-mimetyki dla dobrze wyszkolonego lekarza i współpracującego z nim, świadomego objawów choroby i działania leków chorego pozostają nadal podstawową grupą leków stosowaną w opanowywaniu obturacji dróg oddechowych, bez względu na stopień zaawansowania choroby. Według raportów opracowanych przez międzynarodowe grupy ekspertów leczenie beta2-mimetykami zaleca się w każdym okresie astmy oskrzelowej.

Sposoby i drogi podawania

beta2-mimetyki wziewne krótko działające

Nie zaleca się regularnych inhalacji beta2-mimetyków krótko działających; należy je stosować jedynie w razie potrzeby. Z przeprowadzonych badań wynika, że stosowanie beta2-mimetyków "na żądanie" prowadzi do lepszego opanowania objawów astmy niż regularne leczenie ciągłe. Na podstawie aktualnych doniesień stwierdzono, że regularne stosowanie beta2-mimetyków krótko działających zwiększa nadreaktywność oskrzeli, stosowanie dużych dawek może natomiast zwiększyć ryzyko zgonu. Koincydencję tę stwierdzono tylko dla fenoterolu (całkowity agonista).

beta2-mimetyki wziewne długo działające

Podaje się je razem z lekami przeciwzapalnymi w celu długotrwałego opanowania objawów astmy, zwłaszcza nocnych. Nie należy ich stosować doraźnie w celu zniesienia objawów lub opanowania zaostrzenia choroby. Beta2-mimetyki długo działające można stosować dwa razy, a niektóre nawet raz dziennie (salmeterol). Najlepszą i najbardziej bezpieczną drogą podawania beta2-mimetyków jest droga wziewna. W licznych badaniach stwierdzono, że beta2-mimetyki podane wziewnie wykazują prawie tak samo szybkie działanie, jak stosowane pozajelitowo. Droga wziewna wymaga jednak prawidłowej techniki podawania.

beta2-mimetyki można podać wziewnie za pomocą:

W ograniczonym stopniu znajdują zastosowanie doustne preparaty typu depot, np. Salbutamol prolongatum, zwłaszcza w leczeniu astmy nocnej. Pozajelitowe podanie beta2-agonistów najszybciej wywołuje efekt rozkurczowy, ale jednocześnie może prowadzić do wystąpienia groźnych powikłań, zwłaszcza ze strony układu krążenia (tachykardia, zaburzenia rytmu serca).

Działania niepożądane

beta2-mimetyki krótko działające

Przy stosowaniu wziewnym ogólnoustrojowe objawy niepożądane obserwuje się rzadko. U chorych ze współistniejącą chorobą sercowo-naczyniową, zwłaszcza w podeszłym wieku, mogą wystąpić niepożądane reakcje ze strony układu sercowo-naczyniowego.

beta2-mimetyki długo działające

W ciągu pierwszego tygodnia stosowania może wystąpić zmniejszenie efektu bronchoprotekcyjnego.

Preparaty

nazwa rodzajowa

nazwa handlowa

postać

dawki

producent

beta2-mimetyki wziewne krótko działające

salbutamol

Salbutamol

aerozol

100 mcg

Glaxo Wellcome Poznań

Ventolin

aerozol

100 mcg

GlaxoWellcome

Ventodisk

proszek do inhalacji

200 i 400 mcg

Glaxo Wellcome

Salbupart

ampułki do nebulizacji

5 mg/5 ml

Polfa Warszawa

Steri-Neb Salamol

roztwór do nebulizacji

2,5 mg/2,5 ml

Norton

fenoterol

Berotec

aerozol

100 i 200 mcg

Boehringer Ingelheim

Berotec

aerozol

200 mcg

Glaxo Wellcome Poznań

terbutalina

Bricanyl Turbuhaler

proszek do inhalacji

500 mcg

Astra

beta2-mimetyki wziewne długo działające

salmeterol

Serevent

aerozol

25 mcg

Glaxo Wellcome

Serevent Rotadisk

proszek do inhalacji

50 mcg

Glaxo Wellcome

formoterol

Foradil

kapsułki do inhalacji

12 mcg

Novartis

Leki objawowe rozszerzające oskrzela stosowane głównie doraźnie*

grupa leków

przykład leku

dawka jednorazowa

beta2-mimetyki wziewne krótko działające

salbutamol

100 mcg

fenoterol

100 mcg lub 200 mcg

terbutalina

500 mcg

leki antycholinergiczne

bromek ipratropium

20 mcg

preparaty złożone (beta2-mimetyk + lek antycholinergiczny)

bromek ipratropium + fenoterol

20 mcg + 50 mcg

metyloksantyny krótko działające

teofilina

250 mg

*Leki te stosuje się w celu opanowania zaostrzenia.

Leki stosowane przewlekle (przeciwzapalne), podawane codziennie w celu opanowania i kontrolowania utrzymującej się astmy oraz zapobiegania występowaniu zaostrzeń

grupa leków

przykład leku

dawka dobowa

częstotliwość podawania w ciągu dnia (liczba dawek podzielonych)

kortykosteroidy wziewne

beklometazon

750-2000 mcg

3-4

budezonid

400-1800 mcg

2-3

flutikazon

100-1000 mcg

1-2

kromony

kromoglikan sodu

20-40 mcg

4

nedokromil sodu

4-16 mcg

2-4

beta-mimetyki wziewne długo działające

salmeterol

25-100 mcg

1-2

formoterol

24-48 mcg

2

teofilina i pochodna o przedłużonym działaniu

teofilina

300-900 mcg

1-2

kortykosteroidy doustne

prednizolon

5-60 mg

1-2*

leki antyleukotrienowe

zafirlukast

40 mg

2

montelukast

5-10 mg

1

*Stosuje się w jednej dawce rannej lub 2/3 dawki dobowej rano, a 1/3 po południu.

Leki antyleukotrienowe


Historia odkrycia leukotrienów

1938 r. - Kellaway, Feldberg, Thretewie wykazali, że uczulona tkanka płucna uwalnia pod wpływem antygenu czynnik powodujący powolny i długotrwały skurcz mięśni gładkich oskrzeli. Nazwano go substancją wolno działającą (slow reacting substance - SRS), gdyż w przeciwieństwie do histaminy jego działanie jest długotrwałe.

1958 r. - Brocklehurst zbadał dokładnie działanie SRS i zmienił jej nazwę na "wolno działająca substancja w anafilaksji" (slow reacting substance of anaphylaxis - SRS-A) w celu odróżnienia od innych czynników wywołujących powolny skurcz, np. bradykininy.

1979 r. - Samuelsson udowodnił, że SRS-A składa się z trzech związków nazwanych leukotrienami cysteinylowymi (LTC4, LTD4, LTE4).

leuko - wytwarzane są przez leukocyty
trien - w budowie chemicznej cząsteczek występują kolejno po sobie 3 podwójne wiązania
liczba 4 - w całej cząsteczce znajdują się 4 podwójne wiązania
cysteinylowe - przy 6. atomie węgla w cząsteczce znajduje się cysteina

Synteza w organizmie (I)

Leukotrieny obok prostaglandyn i tromboksanu A2 należą do grupy biologicznie czynnych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych zwanych eikozanoidami. Ich substancją macierzystą jest kwas arachidonowy (AA), 20-węglowy nienasycony kwas tłuszczowy, który wchodzi w skład fosfolipidów błon komórkowych.
Przemieszczenie fosfolipazy A2 (cPLA2) z cytozolu do błony okołojądrowej, oddzielającej cytoplazmę od jądra komórkowego, zachodzi pod wpływem wielu czynników, m.in. reakcji antygen-przeciwciało, stymulacji fizycznej (zimno, miejscowe zmiany składu i stężenia jonów) oraz bodźca zapalnego.
Fosfolipaza katalizuje przy udziale jonów wapnia i ATP uwalnianie kwasu arachidonowego z błon fosfolipidowych.

Etapy reakcji:

  1. Przemieszczenie fosfolipazy A2 i 5-lipoksygenazy z cytozolu do błony okołojądrowej.

  2. Uwalnianie kwasu arachidonowego z błony fosfolipidowej przez fosfolipazę A2.

  3. Utlenianie kwasu arachidonowego do kwasu 5-hydroperoksyeikozatetra-enowego (5-HPETE) pod wpływem 5-lipoksygenazy połączonej z białkiem FLAP.

  4. Przekształcenie 5-HPETE do leukotrienu A4 przez 5-lipoksygenazę.

  5. Przemiana LTA4 pod wpływem hydrolazy LTA4 do LTB4 albo pod wpływem syntazy LTC4 do LTC4.

  6. Przemiana LTC4 do LTD4, a następnie do LTE4.

Synteza w organizmie (II)

5-lipoksygenaza (5-LO) jest enzymem, który po zadziałaniu odpowiedniego bodźca przemieszcza się z cytoplazmy do błony okołojądrowej, gdzie łączy się z białkiem FLAP (5-lipoxyge-nase activating protein), stanowiącym integralny element błony jądrowej.

Aktywacja 5-LO wymaga obecności ATP i jonów wapnia. Po połączeniu obu białek w stabilny kompleks FLAP prezentuje kwas arachidonowy 5-lipoksygenazie.

Kwas 5-hydroperoksyeikozatetraenowy (5-HPETE) jest niestabilnym związkiem ulegającym przemianie pod wpływem peroksydazy glutationowej do kwasu 5-hydroksyeikozatetraenowego (5-HETE) lub pod wpływem 5-LO do nietrwałej epoksydowej pochodnej - leukotrienu A4 (LTA4). Procesy te przebiegają przy obecności jonów wapnia.

Synteza w organizmie (III)

Przemiana LTA4 może przebiegać dwukierunkowo. Pod wpływem występującej w cytozolu hydrolazy LTA4 powstaje leukotrien B4 (LTB4). Natomiast pod wpływem syntazy LTC4 znajdującej się w błonie jądrowej do LTA4 przyłączany jest glutation i powstaje leukotrien C4 (LTC4). Syntaza LTC4, podobnie jak FLAP, stanowi integralny element błony jądrowej.

Przemieszczenie LTB4 i LTC4 z cytoplazmy do przestrzeni zewnątrzkomórkowej odbywa się przy udziale swoistych przezbłonowych transporterów. W przestrzeni zewnątrzkomórkowej LTC4 ulega przemianie do leukotrienu D4 (LTD4) na drodze odszczepienia kwasu glutationowego przez glutamylotranspeptydazę. Z kolei dipeptydaza cysteinowo-glicynowa odszczepia od LTD4 glicynę, doprowadzając do powstania leukotrienu E4 (LTE4).

Przemiany LTC4 do LTD4, a następnie do LTE4 są formą biokonwersji. Najbardziej stabilny jest LTE4. W formie nie zmienionej lub jako N-acetylo-LTE4 może być wydalany przez wątrobę oraz nerki. Pomiar stężenia LTE4 w moczu służy do oceny produkcji endogennych leukotrienów.

Źródła komórkowe pierwotne

Zdolność do wytwarzania leukotrienów zależy od obecności w komórce kluczowych enzymów uczestniczących w biosyntezie tych związków. Ponieważ występowanie 5-lipoksy-genazy (5-LO) i białka FLAP ogranicza się do komórek wywodzących się ze szpiku kostnego (mastocyty, eozynofile, monocyty, bazofile, makrofagi, neutrofile), stanowią one tzw. pierwotne źródło leukotrienów.

Poszczególne komórki różnią się rodzajem i liczbą produkowanych leukotrienów. Większość wytwarza znaczące ilości LTB4 albo LTC4, ale nie obu tych substancji jednocześnie. Eozynofile i mastocyty syntetyzują głównie LTC4, neutrofile zaś - LTB4.

Pod wpływem określonych stymulatorów immunologicznych lub nieimmunologicznych komórki te są zdolne do syntezy leukotrienów przeciwstawnych, np. pod wpływem jonoforu wapnia eozynofil może rozpocząć produkcję LTB4.
Monocyty i makrofagi syntetyzują zarówno LTB4, jak i LTC4 (makrofagi ludzkie częściej syntetyzują LTB4, natomiast mysie - LTC4).
Bazofile ludzkie uwalniają głównie LTB4 (po stymulacji swoistym alergenem mogą także wytwarzać LTC4).

Źródła komórkowe wtórne

Inne komórki, chociaż nie zawierają 5-lipoksygenazy (5-LO), mogą również syntetyzować leukotrieny, aczkolwiek w znacznie mniejszych ilościach. Jest to możliwe dzięki obecności syntazy LTC4 lub hydrolazy LTA4.

Komórki śródbłonka i płytki krwi mogą wytwarzać leukotrieny dzięki syntazie LTC4. Erytrocyty, limfocyty T, komórki nabłonka dróg oddechowych zawierają hydrolazę A4 i mogą syntetyzować LTB4, wykorzystując zewnątrzkomórkowy LTA4, pochodzący z komórek, w których występuje 5-LO. Proces ten nazywany jest syntezą "przezkomórkową".

Rola biologiczna (I)

Leukotrieny cysteinylowe (LTC4, LTD4, LTE4)

Rola biologiczna (II)

Leukotrieny cysteinylowe

Działanie na drogi oddechowe
Leukotrieny cysteinylowe działają bezpośrednio na mięśnie gładkie oskrzeli, chociaż nie można wykluczyć również ich pośredniego wpływu poprzez stymulację cholinergiczną. U chorych na astmę leukotrieny cysteinylowe są częściowo odpowiedzialne za utrzymanie podstawowego napięcia mięśni gładkich oskrzeli.
LTC4 u ludzi zdrowych kurczy oskrzela 1000 razy silniej niż histamina, a efekt ten trwa znacznie dłużej (odpowiednio 30-40 i 5-10 minut). LTD4 wywiera aż 5000 razy silniejszy i dłużej trwający efekt bronchospastyczny.

LTE4 działa 10-krotnie słabiej niż LTD4, ale jego wpływ utrzymuje się dłużej. LTD4 i LTE4 działają szybciej (po 4-6 minutach) niż LTC4 (po 10-20 minutach). Leukotrieny zwiększają nadreaktywność oskrzeli poprzez:

Działanie na układ immunologiczny
Leukotrieny promują rozrost kolonii komórek szpiku kostnego stymulowanych przez CSF. Nasilają odpowiedź chemotaktyczną i zwiększają ekspresję receptorów dla składowych dopełniacza na neutrofilach i eozynofilach. LTD4 nasila wytwarzanie IL-1 przez ludzkie monocyty. Może także zastąpić IL-2 w stymulowaniu limfocytów T do wytwarzania interferonów (IFN).

Wydzielanie leukotrienów u chorych na astmę

Tkanka oskrzeli u chorych na astmę wydziela więcej leukotrienów, zwłaszcza podczas ostrych objawów, po prowokacji alergenem czy kwasem acetylosalicylowym (ASA).

Zwiększone wydalanie LTE4 z moczem obserwowano w:

U chorych na astmę aspirynową już podstawowe stężenie LTE4 w moczu jest ok. 6 razy większe niż u astmatyków dobrze tolerujących aspirynę, a po prowokacji ASA wzrasta ok. 4-krotnie. U chorych na astmę w okresie objawowym obserwowano większe stężenie LTB4 i LTC4 w popłuczynach oskrzelowo-pęcherzykowych (BAL) niż w okresie bezobjawowym.

Receptory

Dotychczas nie udało się zidentyfikować receptorów dla leukotrienów u ludzi, znaleziono je natomiast u szczurów i świnek morskich. Są one na razie strukturami hipotetycznymi, a wiedza na ich temat pochodzi z badań nad efektem działania różnych agonistów i antagonistów.
Największą aktywność biologiczną wobec receptora cys-LT1 ma LTD4. LTE4 działa również poprzez ten receptor, ale 10-100 razy słabiej. Nie wiadomo, czy LTC4 działa bezpośrednio, czy też musi ulec najpierw konwersji do LTD4. Za tą drugą koncepcją przemawia fakt, że po podaniu LTC4 skurcz oskrzeli następuje po 10-20 minutach, LTD4 zaś wyzwala skurcz po 4-6 minutach.

Podział i działanie

Ze względu na miejsce działania leki antyleukotrienowe dzieli się na 4 grupy.

1. Inhibitory 5-LO
Blokują 5-LO, uniemożliwiając przemianę kwasu arachidonowego do leukotrienów.

2. Inhibitory FLAP
Blokują FLAP, uniemożliwiając przemianę kwasu arachidonowego do leukotrienów.

3. Antagoniści receptora dla LTD4
Blokują działanie leukotrienów C4, D4 i E4 na komórki docelowe mięśni gładkich oskrzeli i śluzowe w oskrzelach.

4. Antagoniści receptora dla LTB4
Blokują działanie LTB4 na leukocytach, śródbłonku naczyniowym i innych komórkach docelowych.

Lista leków antyleukotrienowych

W poniższym zestawieniu uwzględniono zarówno preparaty eksperymentalne, jak i leki antyleukotrienowe stosowane już w leczeniu astmy oskrzelowej.

1. Inhibitory 5-lipoksygenazy
zileuton - Zyflo (A864077)*
genleuton

2. Inhibitory FLAP
MK-886
MK-0591
BAYx1005

3. Antagoniści receptora LTD4
ablukast
cinalukast
iralukast (CGP 45 715)
montelukast - Singulair
(MK-476)*
pobilukast (SKF 104,353)
pranlukast - Onon (ONO 1078)*
sulukast
tomelukast (LY 171,883)
verlukast (MK-679)
zafirlukast - Accolate (ICI 204, 219)*
MK-571
BAYx7195
BAYx9773
ICI 198,615
FPL 55712
RG 12,525
SKF 106,203
SB 205,312

4. Antagoniści receptora LTB4
U875,302
CP-105,696

*preparaty już stosowane w leczeniu

Zileuton (Zyflo)

Zileuton (Zyflo, A-64077, Abbot, USA) - tabletki po 300 i 600 mg.

Zalecane dawkowanie:
4 razy dziennie 600 mg (2400 mg/d).
Przed rozpoczęciem leczenia zileutonem należy oznaczyć aktywność enzymów wątrobowych (A1AT) w surowicy i monitorować ją w czasie stosowania preparatu.

Wskazania: długotrwała kontrola i zapobieganie objawom lekkiej astmy przewlekłej u chorych powyżej 12. rż.

Interakcje: zileuton jest inhibitorem mikrosomalnego układu enzymów CYP3A4; hamuje metabolizm terfenadyny, warfaryny i teofiliny. Jednoczesne stosowanie tych leków wymaga uważnego monitorowania. Podczas równoczesnego stosowania teofiliny oraz zileutonu stężenie pierwszego wzrasta dwukrotnie. Dawkę zileutonu należy dostosować do stanu pacjenta i stężenia teofiliny.

Działania niepożądane: opisywano wzrost aktywności enzymów wątrobowych we krwi, a także występowanie zaburzeń dyspeptycznych, bezsenności oraz zawrotów głowy. W czasie terapii aktywność enzymów wątrobowych powinna być monitorowana co kilka miesięcy.

Montelukast (singulair)

Montelukast (Singulair, MK-0476 Merck Sharp Dome, USA) tabletki po 5 i 10 mg.

Zalecane dawkowanie: 1 raz dziennie wieczorem (10 mg/d).

Wskazania: długotrwała kontrola i zapobieganie objawom lekkiej astmy przewlekłej u chorych powyżej 12. rż.

Interakcje: w badaniach nad farmakokinetyką preparatu nie obserwowano jego wpływu na działanie teofiliny, prednizonu, prednizolonu, terfenadyny, digoksyny, warfaryny czy środków antykoncepcyjnych. Stwierdzono natomiast, że podawanie leków pobudzających metabolizm w komórkach wątroby poprzez cytochrom P450 (takich jak fenobarbital, ryfampicyna) zmniejsza skuteczność montelukastu. W takich przypadkach zaleca się monitorowanie stężenia leku.

Działania niepożądane: w czasie stosowania preparatu u chorych występowały objawy dyspeptyczne, bóle brzucha, zawroty głowy i gorączka. W badaniach laboratoryjnych obserwowano podwyższoną aktywność AlAT oraz AspAT.

Zafirlukast (ICI 204,219)

Zafirlukast (Accolate, ICI 204,219, Zeneca, Wielka Brytania) tabletki po 20 mg.

Zalecane dawkowanie: 2 razy dziennie po 1 tabletce (40 mg/d). Lek należy przyjmować co najmniej godzinę przed posiłkiem lub 2 godziny po posiłku. Przyjmowanie preparatu w czasie posiłku zmniejsza jego biodostępność.

Wskazania: długotrwała kontrola i zapobieganie objawom lekkiej astmy przewlekłej u chorych powyżej 12. rż.

Interakcje: hamuje metabolizm warfaryny (doustny antykoagulant) oraz przedłuża czas protrombinowy. Jest kompetytywnym inhibitorem mikrosomalnego układu izoenzymów CYP2C9 w wątrobie (nie wpływa jednak na eliminację terfenadyny, teofiliny i etynyloestradiolu).

Działania niepożądane: nie zaobserwowano swoistych działań niepożądanych. W niektórych badaniach klinicznych stwierdzono występowanie bólu głowy, zapalenia gardła oraz objawów ze strony przewodu pokarmowego i nieżytu nosa. Należy zwrócić szczególną uwagę na chorych z upośledzoną czynnością wątroby, gdyż lek może u nich osiągać duże stężenie we krwi. W kilku przypadkach - u pacjentów z ciężką astmą, którzy jednocześnie stosowali przewlekle doustne glikokortykosteroidy - w trakcie leczenia zafirlukastem zaobserwowano zespół Churga i Strauss. Objawy zespołu pojawiły się podczas zmniejszania dawek steroidów. Nie udowodniono jednak związku między podawaniem zafirlukastu a wystąpieniem tej choroby.

Zastosowanie kliniczne

Wskazania

Raport 2. Grupy Ekspertów National Hearth, Lung and Blood Institute - maj 1997

Leki antyleukotrienowe mogą stanowić alternatywę dla innych leków przeciwzapalnych (glikokortykosteroidy wziewne, kromoglikan dwusodowy, nedokromil sodu) w lekkiej astmie przewlekłej u chorych powyżej 12. rż.

Preparatów z tej grupy nie należy podawać w czasie ostrego epizodu duszności. Inne kliniczne aspekty stosowania omawianej grupy leków pozostają wciąż w sferze badań.

Kliniczne próby prowokacyjne

Wpływ leków antyleukotrienowych na skurcz oskrzeli indukowany eksperymentalnie badano w następujących próbach:

Zaobserwowano, że antagoniści leukotrienów cysteinylowych zmniejszają skurcz oskrzeli wywołany przez wysiłek fizyczny.
Wydaje się, że zarówno inhibitory 5-lipoksygenazy, jak i antagoniści receptora LTD4 wykazują wysoką skuteczność w leczeniu chorych na astmę reagujących skurczem oskrzeli na wysiłek fizyczny.
Histamina podawana wziewnie wywołuje u chorych na astmę oskrzelową reakcję bronchospastyczną. W latach 80. stwierdzono, że podawanie leukotrienów cysteinylowych obniża u tych chorych próg nadreaktywności oskrzeli na histaminę.

Uważa się, że zarówno antagoniści leukotrienów, jak i inhibitory FLAP zmniejszają nasilenie wczesnej i późnej reakcji astmatycznej. Efekty działania leku mogą zależeć od drogi jego podania - zafirlukast podany doustnie hamuje zarówno wczesną, jak i późną reakcję na alergen, podany zaś wziewnie - tylko reakcję wczesną.
Pacjenci z astmą aspirynową reagują skurczem oskrzeli na podanie małych dawek aspiryny. W wielu pracach wykazano, że leki antyleukotrienowe zmniejszają nasilenie skurczu oskrzeli wywołanego przez progowe dawki aspiryny. Kliniczne zastosowanie tych leków w astmie aspirynowej pozostaje jednak w fazie prób.

Leczenie astmy przewlekłej

Z klinicznego punktu widzenia najistotniejszym problemem jest możliwość zastosowania leków antyleukotrienowych w przewlekłej terapii astmy oskrzelowej. Ocena skuteczności działania omawianej grupy leków powinna się opierać na długotrwałym monitorowaniu wielu parametrów czynności układu oddechowego w czasie ich stosowania. Jak sugerują wyniki badań, przewlekłe stosowanie leków antyleukotrienowych pozwala na właściwą kontrolę astmy łagodnej i umiarkowanej.

Od wielu lat istotną rolę w terapii astmy odgrywają glikokortykosteroidy, wykazujące niestety liczne działania niepożądane. Nie przedstawiono jak dotąd wystarczających danych umożliwiających właściwą ocenę wpływu podawania leków antyleukotrienowych na dawkowanie glikokortykosteroidów u chorych, którzy są nimi przewlekle leczeni. Wyniki dotychczasowych badań wskazują, że w przyszłości leki antyleukotrienowe mają szansę stać się alternatywą dla leczenia małymi dawkami glikokortykosteroidów.

14



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Farmakoterapia nadciśnienia tętniczego II, farmacja, układ krążenia
antyarytmiczne, farmacja, układ krążenia
Leki moczopędne (2), farmacja, układ krążenia
Leki hiperlipidemiczne, farmacja, układ krążenia
Inhibitory konwertazy angiotensyny(1), farmacja, układ krążenia
Leki moczopędne (3), farmacja, układ krążenia
leki antyarytmiczne, farmacja, układ krążenia
Leki antyarytmiczne i leczenie zaburzeń rytmu serca, farmacja, układ krążenia
Farmakoterapia nadciśnienia tętniczego I, farmacja, układ krążenia
Farmakoterapia nadciśnienia tętniczego III, farmacja, układ krążenia
Antagoniści receptorów AT1 (2), farmacja, układ krążenia
Glikozydy nasercowe, farmacja, układ krążenia
Antagoniści receptorów AT1, farmacja, układ krążenia
choroby układu sercowo - naczyniowego, farmacja, układ krążenia
LEKI MOCZOPĘDNE, farmacja, układ krążenia
leki hipolipemizujace, farmacja, układ krążenia
Układ krążenia, farmacja IV, lek pochodzenia naturalnego, Leki pochodzenia naturalnego, Leki pochodz

więcej podobnych podstron