Temat: Barok
Nazwa okresu i czas jego trwania
Pochodzenie i pierwotne znaczenie terminu barok jest do dziś niewyjaśnione. Samo pojęcie "baroku" wywodzi się prawdopodobnie z języka portugalskiego lub hiszpańskiego, gdzie słowo baruecco oznaczało w języku jubilerów rzadką perłę o nieregularnym kształcie lub w ogóle jakiś nieprawidłowy, kapryśny wytwór sztuki. Perły takie możemy czasem oglądać, oprawione razem z innymi drogimi kamieniami, w niektórych wyrobach jubilerskich z końca XVI i z XVII wieku. Ich nieregularny, wydłużony kształt przywołuje na myśl krople wody spływające po szkle. Trudno powiedzieć, że są one ładne, raczej dziwne, niezwykłe. Dziś ta nazwa używana jest jako oznaczenie zjawisk nie tylko estetycznych, ale także społeczno-ideowych(ideologia baroku).
Chronologia:
-początek baroku: koniec lat 80-tych XVI w.;
-rozkwit baroku: lata 30 XVII w. Do 1700 r. (panowanie Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego);
-schyłek baroku: 1700 - 1730 r. (panowanie Augusta III Mocnego i Augusta III, tzw. czasy saskie).
Barok jako epoka historyczno - literacka obejmuje zasadniczo wiek XVII, choć korzeniami sięga końca XVI wieku, zaś w niektórych krajach trwa jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. W Polsce, nieco opóźnionej w stosunku do innych państw europejskich, barok rozpoczyna się w końcowym okresie lat osiemdziesiątych XVI w. Faza wstępna trwa do lat 20 - tych XVII wieku, a rozkwit tej epoki aż do końca XVII wieku. Zmierzch epoki przypada na czasy saskie, obejmujące lata 1700 - 1730. Jak widać, okres baroku obejmuje cały wiek XVII, jeden z najbardziej niespokojnych w dziejach Rzeczypospolitej. Miały wtedy miejsce takie wydarzenia, jak wojna z Turcją, "potop" szwedzki, wojna z Moskwą, powstanie Chmielnickiego czy odsiecz Wiednia. Czasy Jana Kazimierza były czasem pełnym zamieszek i wojen(„Rok1647 był to dziwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowały jakoweś klęski i zdarzenia” Ogniem i mieczem, H. Sienkiewicz), z kolei czasy saskie (August II Mocny i August III) to epoka kryzysu. W Polsce przyjęto, że barok składał się z trzech podokresów: późny renesans - wczesny barok (1580-1620), dojrzały barok (ok. 1620-1680), późny barok - początki oświecenia (ok. 1680-1764).
Epoka ta była okresem dość dziwnym i ponurym, zwłaszcza w porównaniu z harmonijnymi i "klasycznymi" okresami renesansu czy oświecenia. Z tego też względu XIX-wieczni badacze, zarzucający barokowi barbarzyństwo i wypaczanie idealnych kanonów sztuki, określali ten okres mianem "epoki upadku" i "zepsucia smaku". Wynikało to, po pierwsze, z nikłej w dziewiętnastym stuleciu wiedzy o barokowej literaturze oraz, po drugie, z przeświadczenia ówczesnych badaczy o doskonałości klasycznej formy i twórczości. Każdą natomiast odmienność, każde odstępstwo od tego porządku, uznawano za twórczość negatywną. Dopiero pod koniec ubiegłego stulecia stosunek badaczy do tej literatury zmienił się i poczęto dostrzegać w niej także piękno i "pozytywne" wartości.
Barok to epoka jest okresem niepokoju, pełna wojen, pożarów i śmierci...
Dlaczego barok?
Świadomość tego, że człowiek żyje w świecie nie trwałym, że wszystko podlega działaniu czasu, a zarazem świadomość, że istnieje wieczność, spowodowało, że musi on określić swój stosunek do tych dwóch przeciwieństw. Człowiek-świadomie przeżywający soje istnienie-musi przyjąć zdecydowaną postawę ze wszystkimi jej konsekwencjami. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego, co trwałe?. I oto bohater nowej epoki- to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich. Należy także pamiętać, że religia, w dużej mierze utraciła niepodważalnego autorytetu, do czego przyczyniła się reformacja,(w co i jak wierzyć). Stąd też wynikało poczucie zagrożenia, zaznaczające się w pierwszym okresie baroku.·
Barok - cechy charakterystyczne
Kultura baroku kształtowała się pod wpływem:
- sporów religijnych (reformacja, kontrreformacja),
- teologicznych (m.in. dyskusja wokół zagadnień łaski, wolnej woli i predestynacji-czyli przeznaczenia),
- filozoficznych (krytyka filozofii klasycznej i scholastyki(charakteryzującej się dążeniem do rozumowego udowodnienia dogmatów religijnych) w imię subiektywizmu i sceptycyzmu).
FILOZOFIA I NAUKA
Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistego połączenia wiedzy, w której kluczowe stawały się matematyczne pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). Tendencje barokowe kształtowały się w przeciwieństwie do postaw ideowych i artystycznych odrodzenia; nastąpiło odejście od renesansowego poczucia harmonii świata i życia zainteresowanie budził człowiek jako jednostka odczuwająca zawiły lęk, skierowana ku Bogu i wieczności. Charakterystyczną cechą baroku był także synkretyzm, wynikający z dążności do upodabniania się pierwiastków różnych kultur (głównie wpływów orientalnych) oraz przyswajania motywów ludowych. W estetyce baroku, opartej na koncepcji niewytłumaczalności i subiektywizmu piękna, dominowały zasady kontrastu i dysonansu, przejawiające się m.in. we współistnieniu wątków mitologicznych i biblijnych, realistycznych oraz naturalistyczno- makabrycznych z fantastycznymi, jak również humoru i uduchowienia religijnego, sensualizmu i idealizmu. Mimo dominacji czynnika religijnego, do rozwoju baroku znacznie przyczyniły się instytucje świeckie, takie jak dwory królewskie i magnackie. Szczególnym rysem baroku jest jego odmienny charakter w różnych kulturach narodowych, np. w baroku polskim dominowały cechy rodzimej kultury szlacheckiej (barok sarmacki).
TYRANIA I ABSOLUTYZM
Niektórzy królowie w czasie tej epoki znaleźli nowy sposób na zarządzanie państwem- jest to władza absolutna. Władcy stają się tyranami żądnymi pieniędzy, nakładają wysokie podatki, prowadzą wojny, każą obywatelom walczyć o nowe kolonie i znoszą sprzeciwu. Prym wiodą władcy francuscy na tronie zasiadają Burbonowie, którzy wydają mnóstwo pieniędzy na stroje, peruki, pomady konie, dzieła sztuki.
OPERA I TEATR
Ojcem opery jest Claudio Monteverdi. Na scenie przybywa aktorów, także zmieniono cała scenografię, naszpikowano wnętrza dekoracjami i dużą liczbą świateł w żyrandolach. Teatr mam za zadanie głównie zachwycać i poruszać, a na koniec epoki nauczać. Teatr jest tylko dla bogaczy, biedacy zadawalają się prostymi komediami, odgrywanymi w czasie jarmarków.
KONTRREFORMACJA
W całej Europie płoną stosy, w płomieniach giną nie tylko czarownice, ale także uczeni i wszyscy ci, którzy przeciwstawiają się przeciwko Kościołowi. Płoną również księgi „zakazane”. Powstaje zakon jezuitów, który chce reformować oświatę, ale i tak poziom szkół jest marny.
Barok w Polsce
Cechy charakterystyczne
KRÓLOWIE
W Polsce panują czasy wyborów elekcyjnych, czyli wybieranych przez szlachtę. Nie zawsze są to jednak dobre wybory. Zdarzają się okresy bezkrólewia. Zygmunt III Waza przenosi stolicę do Warszawy, panuje nieład, kurczą się granice. Jan III Sobieski próbuje ratować Polskę z upadku, ale po nim na tronie zasiadają Sasi. I teraz panuje hasło: Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa!. A Polska staje się „karczmą zajezdnych narodów”!
CIĄGLE WOJNY!
Wojny w Polsce toczyły się przez cały wiek XVII.
Wojna ze SZWECJĄ
1605-zwycięska bitwa Polaków po wodzą Jana Karola Chodkiewicza pod Kircholmem
1622-Polska traci Inflanty
1627-zwycięska bitwa morska pod Oliwą
Wojna z ROSJĄ
Trwała ponad 10 lat, do 1619 roku. Król Zygmunt III Waza chciał zasiąść na tronie rosyjskim. Drogę do Moskwy otworzył nam Żółkiewski, ale przeciw Polakom wybuchły powstania i nasz król zrezygnował z rządzenia w Rosji.
Wojna z TURCJĄ
Rozpoczęli ją Turcy w 1620. Przyniosła wielką klęskę Polakom(i śmierć Żółkiewskiego) w bitwie pod Cecorą. Ale pod koniec wojny odnieśliśmy zwycięstwo pod Chocimiem, pod przywództwem Jana Karola Chodkiewicza
Wojna z ROSJĄ
Tym razem Rosjanie chcieli rządzić w Polsce. Wojna ta nazywała się „wojną smoleńską”(1632-1634), bo Rosjanie zaatakowali Smoleńsk, który wtedy należał do Rzeczypospolitej.
Wojna z UKRAINĄ
Przeciw szlachcie polskiej, która miała więcej praw od Kozaków, w 1648 wybuchło powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Była to wojna bardzo krwawa i do dziś jest bolesnym tematem jak i dla Polaków tak i jak dla Ukraińców.
Wojna z ROSJĄ
I to o Ukrainę. Trwała długo od 1654 do 1667. W jej wyniku Polska straciła bardzo dużo terenów na Kresach Wschodnich, z Ukrainą włącznie.
Wojna ze SZWECJĄ
Tym razem Polacy poddali się właściwie bez walki. Wtargnięcie na ziemi polskie Szwedów nazywam „potopem”(1665-1660. Obrona Jasnej Góry przez Polaków z ojcem Augustynem Kordeckim na czele, zmobilizowała Polaków do przeciwstawienia się Szwedom. Wojnę tą zakończył pokój w Oliwie.
Wojna z TURCJĄ
Wojna toczona w latach 1672-1699. Gdy Turcy zaatakowali, polski król Michał Korybut Wiśniowiecki zgodził się oddać bez walki Podole. To nie spodobało się innym Polakom, więc wojna rozgorzała się na nowo. Wojska Jana Sobieskiego(jeszcze nie króla) pokonały Turków pod Chocimiem. Na chwilę zawarto pokój, potem Polacy przyłączyli się do wojny Austrii z Turcją. Jan III Sobieski(już król)ruszył na odsiecz Wiednia(1683), przepędzając Turków. Rezultat? Polsce zwrócono Podole.
MAGNACI
Różnice pomiędzy bogatą, a biedną szlachtą pogłębiają się. Magnaci wstydzą się biedniejszych krewniaków. Rozbudowują swe posiadłości-zamki przerabiają na pałace, przyozdabiają. Dla swych niewiast sprowadzają bogate materiały zagraniczne, błyskotki, biżuterię i marcepany. Sami trochę dziwaczeją... Na głowach peruki, pudrowane lica, pantofle z kokardami i krótkie pantalony.
SARMACI
Sarmaci to ta biedniejsza szlachta. Było ich w Polsce wielu, ale bez mądrego zarządzania nic nie będzie z ich sarmackiej buńczuczności. Niesforni, zabobonni, niewykształceni i nietolerancyjni. Po każdej mądrej propozycji reform słychać takiego szlachcica, który krzyczy liberum veto. Po prostu, najważniejsza jest przecież złota wolność szlachecka.
WYGLĄD STROJU SARMACKIEGO
Wierzchnią odzież stanowił kontusz-rodzaj długiej sukni z nie zszytymi od łokcia do pachy rękawami. Zimowy kontusz podszyty był lekkim futrem z soboli, gronostajów lub kun. Drugim elementem stroju był żupan-rodzaj długiej sukni z rękawami i kołnierzykami, zapinanej na haftki lub liczne drobne guziki. Szlachcic nosił spodnie wkładane w wysokie skórzane buty i czapkę. Nim wyszedł z domu oplatał kontusz pasem, przypasywał szablę i brał w rękę czekan.
WZÓR OSOBOWY SZLACHCICA-SARMATY
- prywata (uwielbienie tego co własne)
- poszanowanie dla tradycji
- konserwatyzm
- obrońca wiary, wolności i ustroju
- pogarda dla nauki i rozwoju intelektualnego
- nieważne studia za granicą i wyjazdy zagraniczne
- wiódł stateczny żywot ziemianina - katolika
- uważa, że ma obowiązek decydować o losach kraju
- skłonność do przepychu, ceremonialności i przesady
ŚMIERĆ
W tak niepewnych czasach, gdzie śmierć zbiera obfite plony, sztuka znów powraca do motywu śmierci. Tak jak w średniowieczu „taniec śmierci” prowadzi Kostucha. Jedynie w Polsce(!) malowane są teraz portrety...trumienne.
Podsumowanie
Charakterystyka czasów baroku
Sytuacja polityczna i kulturalna na zachodzie Europy
- czas kontrreformacji
- tolerancja religijna zanikała
- we Francji rozwijała się kultura
- zapanowała moda na wszystko co francuskie
Absolutyzm
- najdoskonalszy typ ustroju XVII w.
- uważany za najlepszy ustrój państwowy
- król miał w nim nieograniczoną władzę
- sam nikomu i niczemu nie podlegał
Sytuacja polityczna Polski
- kryzys renesansowych ideałów humanistycznych: harmonii, ładu życia, umiejętności godzenia wartości ziemskich i wiecznych, tolerancji religijnej
- spadł autorytet Polski na arenie międzynarodowej
- dominacja szlachty i magnaterii
- upadek autorytetu władzy króla
- nastąpił oficjalny zakaz nabożeństw protestanckich
- wzrosło znaczenie duchowieństwa
- Polska była państwem bardzo rozległym
- nękana była wieloma wojnami
- walczyła ze Szwedami, Turcją, Kozakami
- w 1596 roku Zygmunt II Waza przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy
- dwory magnackie były namiastką ośrodków kultury
Nurty kultury barokowej
Geneza
dworski " z renesansu
metafizyczny " ze średniowiecza
sarmacki " z baroku
Barok dworski
Ulegał wpływom zagranicznym. Był nurtem oddalającym się od tradycji i wzorującym się na hierarchii wartości dworów Europy.
Kultura była związana nie tylko z dworem królewskim ale i magnackim " kultura elitarna. Rozwój tej kultury miał dowieść o sile magnatów. Przedstawicielami tego nurtu są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.
Barok sarmacki (dworkowy)
Nurt ten rozwijał się w dworkach szlacheckich. Cechował go sarmatyzm. Pogląd ten spopularyzował się u schyłku XVI wieku. Dowodził on starożytnego pochodzenia Polaków od plemienia Sarmatów. Plemię to charakteryzował wielki patriotyzm. Byli oni bardzo uczciwi i moralni. Uważano, że Polacy są spadkobiercami tych cech. Zakres tych poglądów ograniczony był do szlachty. Uważano, że ponieważ posiadali oni takie cechy powinni mieć też władzę. Szlachta była przekonana o swojej doskonałości. Sprzyjało to powszechnej wtedy megalomanii, czyli manii wielkości, przesadnemu przekonaniu o swej wartości i wyższości. Sprzyjało to konsolidacji stanu szlacheckiego. Szlachcice uważali się wzajemnie za braci. Nie były ważne różnice majątkowe. Trzeba było tylko mieć herb. Przedstawiciele tego nurtu to: Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.
Cechy średniowieczne w baroku
W czasie kontrreformacji odżyły mistyczne idee średniowiecza, epoki wzorów ascetycznego życia. Przeciwstawiono się więc renesansowej radości życia, "pogańskiemu podziwowi", i umiłowaniu ciała, domagano się umartwiania, postów, pokory i surowości obyczajów. Spopularyzowane zaś przez renesans elementy kultury antycznej włączono w służbę katolicyzmu.
Sztuka baroku
Architektura
Spośród wielkich stylów kolejno występujących w Europie to znaczy stylu romańskiego, gotyku, renesansu i baroku, właśnie Barok jest najżywszy. Jest to jeden z nielicznych stylów, który w szybkim czasie opanował Europę i dotarł nawet do Ameryki. Barok wprowadził nowe odczucie sztuki, zmiękczył formy renesansu i klasycyzmu. W naszym życiu ciągle pojawiają się pewne barokowe efekty i jeśli ich zabraknie w wystroju jakiegoś wnętrza, brak w nim ciepła lub rozmaitości. Styl ten jest wyrazem przemian religijnych, filozoficznych i społecznych w XVI w. Narodził się we Włoszech jako następstwo form renesansowych stworzonych w Rzymie i Florencji. Literatura i sztuka barokowa zerwały z renesansową przejrzystością i funkcjonalnością formy, a także z dążeniem do harmonii. Architekturę cechuje ją monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji(a raczej przeładowanie dekoracją figuralną i ornamentalną) i form ornamentalnych, hieratyzacja elementów kompozycyjnych kumulująca na osi środkowej. Efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów, wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami(często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il Gesú. Różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (Fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne). Monumentalne założenia klasztorne są zbliżone do pałacowych. Cechą charakterystyczną jest to, że przeważnie kraje katolickie wykazują duży ruch na polu budownictwa kościelnego barokowego, powstaje dużo świątyń jezuickich w tym okresie kontrreformacji, w przeciwieństwie do krajów, czy prowincji, które odpadły od kościoła rzymskiego. W Polsce najwcześniejszym kościołem barokowym jest kościół św. Piotra w Krakowie. Prócz tego do ważniejszych zabytków sakralnych należy również zaliczyć kaplicę Wazów w katedrze, kościoły: św. Anny, Wizytek, Misjonarzy... W architekturze świeckiej typ pałacu, między dziedzińcem i ogrodem (Wersal, Vaux-le-Vicomte), zazwyczaj na osi głównej, sala i reprezentacyjna klatka schodowa, ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym (barokowy styl ogrodowy). Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójramienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal). Architektura świecka barokowa w Polsce wytworzyła typ wielkopańskiego pałacu o charakterze reprezentacyjnym, mało mieszkalnym. Najwspanialszym zabytkiem tego okresu jest pałac Jana III w Wilanowie. Do kamienic dodano natomiast wspaniałe portale, całe fasady przerabiano w duchu nowego stylu. Główne ośrodki architektury to: Włochy z działalnością wybitnych architektów (G.L. Bernini, C. Maderna, F. Borromini, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pöppelmann, bracia Asam), Czechy (Ch.J.K. Dientzenhoferowie), Austria (J.B. Fischer von Erlach, J. von Hildebrandt), Francja (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault, A. Le Nôtre), Anglia (I. Jones, Ch. Wren, - kierunek klasycyzujący).
Rzezba
Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie). Wstępują również rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach), cechowała je silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, często, zwłaszcza w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy. Główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. Montanés, A. Cano (Hiszpania), J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter (Polska).
Malarstwo
Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasycystyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccicch, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwłaszcza w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i męczeńska, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwłaszcza w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach ciągnących wzdłuż przekątnej i silnych efektach światłocieniowych. W malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo). Lecz właśnie we Włoszech dokonuje się przełom, który stanie się podstawą rozwoju całego zachodnioeuropejskiego malarstwa nowożytnego. Pojawia się dążenie do wypowiadania w obrazie osobistych wrażeń artysty. W tym celu obierano szczególny punkt widzenia, pewien określony układ postaci, które zwrócone do widza plecami zdają się go zapraszać, aby sam wkroczył do obrazu. Sposób malowania nabiera swobody. Malarzy XVII w interesuje zjawisko zmiany barw w zależności od oświetlenia i usiłują znależć na tej właśnie drodze jakąś ogólną tonację. Dzięki Caravaggiowi malarstwo oparte na zasadzie światłocienia zyskuje powszechne uznanie, którego nie osiągnięto nigdy wcześniej na przestzrenii całych dziejów sztuki. Inne ważne ośrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velázquez, F. de Zurbarán, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud). W Polsce malarstwo barokowe reprezentowali: T. Dolabella, J. Tretko, M.A. Palloni, J. Szymonowicz-Siemiginowski. Nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki, meblarstwa i tkactwa.
Wlasciwosci sztuki baroku
Styl sztuki barokowej, jakkolwiek charakterystyczny, przejawia się w różnych postaciach, ale w trzech zasadniczych nurtach: w baroku tzw. Dekoracyjnym, w barokowym klasycyzmie i barokowym realizmie, późną fazę stanowi rokoko uznający za najważniejsze wartości wdzięk i smak(rocaille(muszla zdobiąca grotę) rococo rokoko). Dzieło sztuki powinno mieć wyrafinowaną formę-taką, jak muszla zdobiąca grotę zwaną z francuskiego rocaille.
Renesans Barok
płaskość głębia
forma zamknięta forma otwarta
jasność niejasność
Ta tabela pokazuje najważniejsze różnice pomiędzy barokiem, a renesansem. W sztuce baroku uwidacznia się szczególnie dynamiczne ujęcie przestrzeni, skłonność do wyolbrzymiania kontrastów, efektów świetlnych i gestów.
Literatura okresu baroku
Cechy literatury barokowej w Polsce
- długowieczność
- dwunurtowość (nurt dworski i sarmacki)
- brak programu, ukształtowanych zasad i poetyk
- rękopiśmienniczy charakter piśmiennictwa
Utwory powstawały jako rękopisy i nie ukazywały się w druku bo przestały funkcjonować drukarnie i zanikło zapotrzebowanie na utwory; szlachcic jeśli chciał mieć utwór to przepisywał go do "Silva Rerum"; były w nim przepisy kulinarne, receptury różnych mikstur, przemówienia pana domu, które wygłaszał na sejmikach, przemówienia przyjaciół, dzieła artystyczne - pisał je prawie każdy szlachcic ale tylko do prywatnego użytku.
Cechy stylu literatury barokowej
- bogactwo słownictwa i jego niezwykłość
- zawiły szyk
- skomplikowana składnia
- niezwykłość metafor i epitetów
- paradoks
- antytetyczność (przeciwstawność, posługiwanie się kontrastami, sprzecznościami)
Ostrowidz ślepy, Argus zaślepiony,
Dziad ssący, dzieciuch lat obciążony,
Nieuk uczony, nagi uzbrojony,
Niemy wymówca, żebrak zbogacony,
Błąd ukochany i żal pożądany,
Od przyjaciela cięty raz zadany,
wojenny pokój i nawałność cicha,
dusza jej nie zna, ale serce zdycha
Marino
Marinizm
Barok pomimo, że nie miał określonego programu poetyckiego odwoływał się do włoskiego poety Sianbattisty Mariniego. Od jego nazwiska pochodzi nazwa nurtu poetyckiego - marinizmu (konceptualizmu).
Cechy:
- najważniejsza jest forma, która ma zadziwiać i zaskakiwać
- odwołania do własnej fantazji i natchnienia
- stosowanie niezwykłych środków stylistycznych
- każdy utwór miał opierać się na koncepcie, koncept powinien zawierać elementy niespodzianki
- utwory powinny mieć charakter sensualny (odbierany poprzez zmysły)
- odbiorcę należy zaszokować
Terminy i określenia środków artystycznych stosowanych w baroku:
- Koncept (wiersz musiał być zaskakujący i w miarę możliwości nowatorski; "Do trupa" Morsztyn)
- Wyliczenie (nagromadzenie kolejnych, podobnych, synonimicznych cech)
- Anafora (jest to powtórzenie zdania o podobnej konstrukcji zaczynające się od tego samego wyrazu; "Do Anny" Naborowski)
- Antyteza (zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo elementów wypowiedzi, najczęściej zdań)
- Hiperbolizacja (wyolbrzymienie, przesadne przedstawienie jakiegoś zjawiska; "Do trupa" Morsztyn)
- Gradacja (jest to stopniowanie, wzrastające napięcie " aż do pointy; "Niestatek" Morsztyn)
- Epitet (określenie)
- Porównania
- Przerzutnia (Zdanie nie mieści się w jednym wersie i jego część zostaje przerzucona do następnego; "Do trupa" Morsztyn
- "Ty masz związane ręce, ja, wolności
- Zbywszy, mam rozum łańcuchem powity")
- Metaforyka
- Motyw wanitatywny (marnościowy, wykorzystywanie tych wszystkich pojęć, które kojarzą się z przemijaniem i niestałością życia " "Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt" " "Krótkość żywota" Naborowski)
- Kontrast (operowanie przenośniami; "Niestatek" Morsztyn)
- Oksymoron(zestawienie dwóch wyrazów sprzecznych znaczeniowo, "mróz gorejący, ogień lodowy")
- Pytania retoryczne
- Powtórzenia
- Pointa
- Figura sumacji(zebranie w poincie elementów z wiersza; "Do Panny" Morsztyn)
- Paradoks(sformułowanie zaskakujące swoją treścią na pozór bez sensu, "Do trupa" Morsztyn )
- Operowanie brzydotą (ukazywanie bólu, cierpienia)
PODZIAŁ POLSKIEJ LITERATURY BAROKOWEJ
METAFIZYCZNA DWORSKA SARMACKA
- śmierć, przemijanie - Bóg (średniowiecze + renesans)- kondycja człowieka w świecie- vanitas- dualizm natury- powaga- refleksyjność lżejsza, miłość, zabawa, salonowa, poezja kunsztowna pod względem artystycznym a) dworkowa, ziemiańskapochwała natury, życia na wsib) mieszczańska, plebejskanawiązujące do stosunków społecznych wyrażających skargę na brak odpowiednich przywilejów dla plebejuszy i mieszczan a) sarmatyzm rubaszny megalomania, ksenofobia (niechęć do obcych), dewocja (prymitywna religijność), konserwatyzm (niechęć wobec zmian), prymitywizm intelektualny, zabawa, prywata, tradycjonalizmb) sarmatyzm szlachetnydemokratyzm, tolerancja, otwartość, liberalizm, patriotyzm
- Sęp Szarzyński - Naborowski - Morsztyn a) Potockib) Jan z Kijan a) Pasek b) Potocki
Temat: Barok w pytaniach i odpowiedziach.
|
P y t a n i a
1. Wyjaśnij nazwę epoki i podaj jej granice czasowe w Europie i w Polsce.
2. Omów pojęcie kont reformacji.
3. Wymień nurty literackie baroku, utwory reprezentujące każdy z nurtów.
4. Przedstaw cechy poezji barokowej na przykładzie twórczości Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego.
5. Czym różni się barok szlachecki Potockiego od baroku sarmackiego Paska i baroku dworskiego Morsztyna.
6. Co to jest sarmatyzm?
7. Gatunki charakterystyczne dla baroku.
O d p o w i e d z i
Ad.1. Nazwa Barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W polskiej historii literatury termin barok ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku. Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczść mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Bo-ga, świata, człowieka. Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu. Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki, Wespazja, Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.
Ad.2. Kontrreformacja to prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Zwołany w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545 - 1563) wydał szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas jako organizm po-lityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił, co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscy-pliny i zwyczajów kościelnych; wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.
Ad.3. Nurty literackie baroku to:
marynizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino; arianizm to inaczej kwiecisty barok; od-rzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach;
stosowano następujące środki artystyczne:
inwersja - czyli szyk przestawny;
paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą wypowiedź;
alegoria - obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych;
anafora - rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań i wersów od tych samych wyrazów;
gradacja - (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg. stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;
hiperbola - przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech;
antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub kontrastowych;
koncept - wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub słowne;
oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy;
parafraza - omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami znaczeniowymi;
pointa - nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie;
sarmatyzm - patrz p. 6;
Ad.4. Cechy poezji barokowej: kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt marynizmu; twierdzo noże poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej; konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako informatorów duszy; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych od niechcenia dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana; zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;
Ad.5. Wacław Potocki (1621-1696) pochodził ze średniozamożnej szlachty, wykształcenie zdobył przy zborze ariańskim w Raciborzu. Pod groźbą edyktu z 1658 r., skazującego arian na wygnanie, przeszedł na katolicyzm, lecz mimo to pozostał wierny swej ideologii i skutecznie pomagał swoim współwyznawcom, za co cierpiał (sądy i środowisko szlacheckie). O prześladowaniu arian mówi jego wiersz Kto mocniejszy, ten lepszy: Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki Czemuż to? - Bo źle wierzył. Potocki piętnuje w swojej twórczości wady narodowe. Elementy takie można znaleźć w następujących utworach: Ogród fraszek (1800 utworów różnej wielkości i różnorodnej treści). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak ochrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotkały się z ostrą krytyką poety w wierszu Pospolite ruszenie, w którym nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić ją do podjęcia walki. Nasłuchawszy się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci rycerskiej - widząc, że go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać. W Zbytkach polskich z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje szlachta polska, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża. Tytuł kolejnego utworu - Polska nierządem stoi jest sam w sobie oskarżeniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem, człowiek prosty i biedny z serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem. Inne wielkie utwory to: Wojna chocimska, Moralia.
Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodził z rodziny związanej z arianizmem, ale po przejściu na katolicyzm zachował tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. Dzięki zręczności dworaka i sprzyjającym okolicznościom piął się szybko po szczeblach kariery politycznej. Dwór Królewski Jana Kazimierza, z którym był związany, stanowił ośrodek nie tyle życia umysłowego, co towarzyskiego. W atmosferze salonów i flirtów mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał błyskotliwość, elegancję i kunszt artystyczny, a pomijał ważne zagadnienia życia. W twórczości Morsztyna przejawiło się to w błahości treści przy równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni, porównań i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy). Zebrał swe wiersze w zbiorach Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia.
Znaczna większość torów posiada tematykę miłosną. Nie chodzi w nich jednakże o proste wypowiedzenie uczuć do ukochanej. Są to wiersze będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem. W Bierzmowaniu liczne, coraz ciekawsze wyliczenia wdzięków i czarów pięknej Agnieszki prowadzą do konkluzji, że jest ona nie tyle dziewczyną, co raczej ogniskiem, które spala swym żarem zakochanego w niej mężczyznę. Na kwiatki - to urocze cacko poetyckie, gdzie autor zazdrości zerwanym kwiatom, gdyż uplecione we włosy jego ukochanej będą mogły być bliżej z nią niż on sam. Do trupa - najgłośnijeszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się kontrastem zestawia spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności. W Niedostatku znajdziemy ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale podejrzewa, że prędzej stać się one mogą rzeczywistością niźli będzie stateczna która białogłowa.
Inny charakter posiada Pieśń w obozie pod Żwańcem. Widać w niej pewien przebłysk patriotyzmu, rzadko dochodzący do głosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogółu szlacheckiego odnosił się poeta raczej z pogardą, wyraźnie dającą się tu odczuć, bo do szlachty silniej przemawia natocz albo nalej niż głos wodza wzywającego do walki z wrogiem. Morsztyn tłumaczył także tragedie francuskie Piotra Corneillea. J.A. Morszytn, choć nie wniósł wielu wartości ideowych na miarę potrzeb ówczesnej Polski, dbał jednak o piękno form poetyckich, wzbogacał je, podnosił na wysoki poziom artyzmu i stąd jego wiersze są cenną zdobyczą literatury polskiej. Jan Chryzostom Pasek (1636 - 1701) znany jest z Pamiętników przedstawiających fakty w sposób żywy i barwny. Część pierwsza Pamiętników dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, ile ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawość i żądza przygód są też prawdopodobnie przyczyną udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużną i odpustom nie brał ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i nie łagodziły stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy świętej, do której służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów, jest tego dowodem. Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: nie wadzi to nic, nie brzydzi się Bóg krwią olaną dla imienia swego. Pamiętniki zawierają również szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa z godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment Pamiętników, w którym Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora, nasycony anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi wartościami wyróżniają się opisy batalistyczne.
Ad.6. Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą po-chodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego po-tężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed nie-bezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej przedmurza chrześcijaństwa, najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza niezrealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.
Ad.7. Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku to:
sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (ter-cyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno - uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J.Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorow-ski).
epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu;
pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego lub publicznego. W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej (Pamiętniki J.Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).
list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim stosowność stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasi ci, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida (Do obywatela Hojna Bron).
Temat: Barok (notatki).
1. Literackie i ideowe wyznaczniki epoki.
N a z w a:
Nazwa "barok" stała się metaforą epoki dziwnej, niezwykłej i odchodzącej od klasycznego wzorca renesansu, harmonii i proporcjonalności ( zarzucano jej barbarzyństwo polegające na wypaczeniu klasycznej estetyki i jej kanonów piękna). Nazwa epoki została zapożyczona z terminologii historii sztuki, gdzie była określeniem przedmiotów artystycznych o udziwnionym, odbiegającym od normy, kształcie.
C h r o n o l o g i a:
początek baroku: koniec lat 80-tych XVI w. (śmierć Sępa Szarzyńskiego);
rozkwit baroku: lata 30 XVII w. Do 1700 r. (panowanie Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego);
schyłek baroku: 1700 - 1730 r. (panowanie Augusta III Mocnego i Augusta III, tzw. czasy saskie);
Ś w i a t o p o g l ą d i f i l o z o f i a e p o k i:
wiek XVII w Europie jest okresem wielu zmian i wstrząsów:
po soborze trydenckim rozłam w świecie chrześcijańskim stał się faktem, a Kościół katolicki podjął reformy wewnętrzne i dążył do odzyskania utraconego autorytetu (kontrreformacja);
w Europie miała miejsce wojna trzynastoletnia;
dokonywały się przeobrażenia ustrojowe we Francji, Szwecji, Rosji, Anglii;
rozpada się renesansowy ład, harmonia, ludzie zaczynają dostrzegać ulotność życia, dramatyczność codzienności polegającą na zachwianiu dotychczasowych autorytetów;
filozofia baroku czyni sobie podmiotem człowieka zagubionego w rzeczywistości, która staje się obca i niezrozumiała, zaskakująca swoją złożonością, a przede wszystkim nieskończonością;
człowiek pozostawiony sobie samemu (nie odczuwa już tak jak w renesansie opieki Boga nad sobą) zmuszony jest rozpocząć refleksje nad własną istotą, bytem, aby stwierdziwszy, że istnieje ("Myślę więc jestem" Kartezjusz) rozpocząć tworzenie wiedzy o Bogu i rzeczywistości;
z niepewności człowieka pozbawionego Opatrzności rodzi się pewność, że chociaż zawieszony w "otchłani" świata, może określić swoje miejsce i sens życia za pomocą myśli i rozumu (racjonalizm - Kartezjusz), a także uzasadnić istnienie Boga;
Blaise Pascal, drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwuch możliwości:
założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego);
przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne);
Pascal doskonale zdawał sobie sprawę, że człowiek w swoim poznaniu jest ograniczony z tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie wszechświata i niepojętej wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdolność myślenia, określając go mianem "myślącej trzciny", dla której wygodniej i bezpiecznie jest wierzyć w istnienie i moc Boga;
S t y l b a r o k o w y w l i t e r a t u r z e:
Konceptyzm (tzw. Marnizm) - styl nazwany tak ze względu na częste stosowanie nieprawdopodobnych pomysłów literackich (konceptów). Marnizm zapoczątkował włoski poeta Giambattista Marini, tworząc tzw. poezję "pięciu zmysłów", starając się ukazać rzeczywistość w formie wrażeń wzrokowych, słuchowych, węchowych, smakowych, dotykowych;
Marnizm kładł szczególny nacisk na formę dzieła;
lubował się w wymyślonych, nowatorskich metaforach, zaskakujących konceptach;
nie przestrzegał klasycznych przepisów poetyckich, odwoływał się przede wszystkim do fantazji i natchnienia poety;
wprowadzał obfitość środków artystycznych mających na celu przede wszystkim wzbogacanie artystycznej formy utworu;
swobodnie podchodził do reguł gramatycznych, lubował się w skomplikowanej składni, przestawnym szyku;
wykorzystywał makaronizowanie (wplatanie obcych zwrotów i wyrazów do wypowiedzi w języku ojczystym);
swobodnie używał wyrazów przestarzałych, wulgaryzmów, dialektyzmów przy jednoczesnym dbaniu o piękno języka;
Barokowe środki stylistyczne:
Anafora: powtórzenie tych samych słów na początku kolejnych wersów;
Antyteza: (przeciwstawienie) zestawienie pojęć i sądów sprzecznych, kontrastów w celu wywołania silnego wrażenia;
Epifora: kończenie zdań, wersów za pomocą tych samych słów;
Gradacja: polega na nagromadzeniu określeń i uszeregowaniu ich według stopnia nasilenia;
2. Barok metafizyczny Sępa-Szarzyńskiego (renesans, treść, forma - barok) Daniel Naborowski (motywy - barokowy kryzys świadomości, środki stylistyczne).
Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem.
Analizę utworu najlepiej rozpocząć od pewnego spójnika, który w tym wierszu pełni bardzo ważną rolę:
"Pokój szczęśliwość. Ale bojowanie
Byt nasz podniebny".
Chodzi o krótkie "ale" , które oddziela od siebie dwie rzeczywistości: ziemskość i kosmos (niebo).
Sferze ziemskości określani jako "byt podniebny", przysługuje walka, bojowanie, wszelkie marności, pożądania dla rzeczy materialnych, słabość i męczące człowieka rozdwojenie na ciało i duszórujonad wszystkim g? Cze sfera sac- rum wyznaczona przez takie pojęcia jak: pokój, szczęśliowść, możny Pan, Król powszechny, zbawienie, nadzieja i zwycięstwo.
Spójnik "ale" wskazuje na wciąż toczącą się walkę, na przeciwstawianie bytów i pragnień, pozwala na zestawianie po przeciwnych stronach człowieka i jego przeciwników.
Sęp-Szarzyński postrzega człowieka z całą pokorą żarliwego katolicyzmu:
"Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie".
Poeta nie ufa rozumowi, nie odnajduje w nim uspokojenia. Wprost przeciwnie. Zwraca się raczej ku uczuciom, a one każą mu czuć rozdwojenie. Przeciwnikami człoweika są szatan, ciemność, zło, wartości materialne i pokusy świata.
Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę na tytuł utworu: "O wojnie naszej, którą wiedziemy z sztanem, światem i ciałem". Sęp Szarzyński wymienia przeciwników człowieka w następującej kolejności: szatan, świat i ciało. Szatan znajduje się najdalej, gdzieś w kosmosie, bliżej jest świat, na wyciągnięcie ręki, najbliżej znajduje się ciało, a więc wszelkie zmysłowe pokusy i doznania. Jedyną nadzieję poeta widzi w Bogu, który jest wartością nadrzędną. To zupełna nowość w polskiej poezji renesansowej.
Sęp Szarzyński zastosował w tym sonecie przerzutnie, które sprawiają wrażenie niepokoju, pozwalają odczuć wzrastające napięcie i służą przeciwstawieniu pojęć i rzeczywistości.
W utworze dominuje rzeczowniki, co charakterystyczne jest dla sentencji. Taka budowa wypowiedzi pozwala zmieścić dużą ilość pojęć w stosunkowo krótkim tekście. Szarzyński doskonale operuje również epitetami: "byt podniebny", "hetman ciemności", "łakoma marności", "król powszechny", "straszliwy bój".
Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego.
Wyjdźmy od zdania rozpoczynającego trzecią strofę: "Miłość jest własny bieg życia naszego", w którym współistnieją dwa pojęcia: miłość i życie. W kontekście utworu nietrudno zauważyć, że miłość jest czymś nadrzędnym, pięknym, a jej ostatecznym celem jest sam Bóg:
"Gdy ciebie, wiecznej i prawej piękności,
Samej nie widzi, celu swej miłości".
Natomiast na życie składają się: doczesność, przemijalność, pokusy, które wydają się piękniejsze niż są w rzeczywistości, wartości materialne jak złoto, władza, sława, rozkosz, uroda.
Z zetknięcia tych dwóch wartości rodzi się konflikt między życiem a celem nadrzędnym miłości.
Sonet V zawiera replikę na renesansowy optymizm, pogardę dla złudnych wartości ziemskich. Tym samym Szarzyński nawiązuje do biblijnego zdania: "Marność nad marnościami i wszystko marność".
To, co doczesne jest bowiem ważnym czynnikiem w wewnętrznych rozterkach człowieka.
Wiersze Szarzyńskiego odsłaniają jego stan duchowy, pełen niepokojów, zwątpienia, wyrażają przekonanie, że człowiek nie może zaznać za życia pełni szczęścia. Zdąża on ku śmierci, a dobra doczesne są zawodne i przemijające. Nowatorstwo wierszy Szarzyńskiego polegało na innym spojrzeniu na świat i człowieka, a od strony formalnej przejawiało się w oryginalności epitetów i meta- for, przestawnym szyku wyrazów. Kunsztowna forma językowa i wersyfikacyjna wierszy jest już zapowiedzią nowego stylu, który ma pojawić się w literaturze.
3. Koncepcja Boga, życia i świata w twórczości Sępa-Szarzyńskiego:
BÓG:
~utwory: "O wojnie naszej...", "O nietrwałej...", Parafraza ps.CXXX
~jedyna nadzieja człowieka uwikłanego w zło świata
~Bóg karzący za zło, ale miłosierny jest "wieczną i prawą pięknością" i jedynym celem miłości człowieka
~"Królem powszechnym", "prawdziwym pokojem"
ŻYCIE:
~utwory: "O wojnie naszej...", "O nietrwałej...", "Epitafium Rzymowi"
~życie to ciągłe bojowanie - ze sobą samym, ze złem i ze światem
~życie jest dramatyczną drogą ku wiecznemu szczęściu
~poeta akcentuje przemijalność i nietrwałość spraw ziemskich
~człowiek jest "wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie"
ŚWIAT:
~jest wrogiem człowiekowi, przeciwnikiem w walce, siedliskiem zła i królestwem szatana
~rozkosze tego świata są zwodnicze i nie dają prawdziwego szczęścia
~świat przemija ("Epitafium Rzymowi") - ten zbudowany ręką człowieka rozsypuje się w gruzy
RENESANS Mikołaj SĘP-SZARZYŃSKI
Spokój obawa
harmonia, ład sprzeczności
pogodzenie ze światem rozdwojenie, walka
w centrum człowiek w centrum człowiek i Bóg
Temat: świat, natura, człowiek, historia temat: wieczność, życie duchowe
Forma dąży do prostoty i jasności forma wyraża niepokój
Człowiek jest jednością ból odczuwania podziału na ciało i duszę
4. Twórczość Daniela Naborowskiego
Twórczość Naborowskiego miała obieg ograniczony. Naborowski udostępniał swe wiersze na dworze Radziwiłłów; rozchodziły się one drogą odpisów.
Poezja Naborowskiego szuka harmonii między przeciwieństwami przemijania i trwania, między naturą życia i przeznaczenia. Podejmuje więc obsesyjną metaforę uciekającego życia, które jest nietrwałe. Przeciwny jest zatem przyznawaniu człowiekowi pełnej swobody życia, bo sprzeczne to jest z przeznaczeniem (pamiętajmy, że Naborowski jest kalwinem, wierzy w predestynację). Przeciwny jest również koncepcjom ucieczki od życia. Jedność przemijania i trwania to prawo Boże.
W twórczości Naborowski sięga po formy kunsztowne jak sonet, utwory buduje w oparciu o bogactwo skojarzeń, wciągające intelektualnie i błyskotliwe w technice. Ceni też prostotę wymowy.
"Marność"
Tematem tego krótkiego utworu jest życie, które po lekturze wiersza okazuje się marnością. Naborowski stwierdza: "Fraszką śmierć i trwoga" i zbliża się do filozofii prezentowanej przez Jana Kochanowskiego:
"Fraszka to wszystko cokolwiek czynimy,
Fraszka to wszystko cokolwiek myślimy."
Przy czym życie jest fraszką nie dlatego, że ta, żejest prawo wszechświata i naturydali śmierć jest koniecznością, ale dlatego, że liczy się przede wszystkim Bóg. W jego obliczu wszystko jest mało ważne: "Nad wszystko bać się Boga".
Bliska Naborowskiemu jest biblijna Księga Koheleta i zaczerpnięta z niej sentencja: "Marność nad marnościami, wszystko marność". Terminem "marność" określa poeta wszystko, co ziemskie: bogactwo, zabawę, żart. Wyznacza tym samym dwa światy: ziemski i wieczny. Doczesności przysługuje kategoria marności i rzeczy z nią związanych. Wieczność natomiast wyznaczają pobożność, uczciwość, czystość, Bóg.
Naborowski łączy w tym krótkim utworze piękno i brzydotę, dobro i zło, szczęście i cierpienie. Dostrzeganie w życiu marności nie skierowuje jednak poety na drogę mistycyzmu. Naborowski potrafi bowiem widzieć i czuć uroki doczesności:
"Miłujmy i żartujmy,
Żartujmy i miłujmy",
ale mimo wszystko podporządkowuje je Bogu:
"Lecz pobożnie, uczciwie,
A to co czyste, właściwie".
Utwór napisany jest językiem prostym, wolnym od wyrazistego barokowego konceptualizmu, obecne są rymy parzyste, dokładne.
"Krótkość żywota"
Podstawę utworu stanowią refleksje o przemijaniu pokoleń i świata, o konieczności umierania i nieuniknionym upływie czasu. Naborowski opisuje niszczycielskie działanie czasu, ale bez dramatyzowanie. Podaje jedynie fakty:
- Każdy z nas umrze: "nieboszczyka imienia nabędziesz"
- Nie cofnie się czas: "Słońce więcej nie wschodzi to, ktore raz minie"
Próbuje oswoić czytelnika z problemem umierania: "wielom była kolebka grobem, wielom matka ich mogiła".
Naborowski zestawia w tym celu pojęcia pozytywnie i negatywnie przyjmowane przez człowieka. Ciepłe i przyjazne słowa: "kolebka", "matka" z wyrazami nacechowanymi emocjonalnie ujemnie: "grób", "mogiła" tworzą pary, w których zachodzi ogromne spięcie emocjonalne.
Jednocześnie na ludzką egzystencją Naborowski patrzy z pewnym dystansem, z dystansem człowieka, który odnalazł swoje miejsce w świecie. Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do czytelnika:
- "Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi"
- "A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz"
- "Wtenczas, kiedy ty myślisz, jużeś był nieboże"
przemawia do niego jako człowiek doświadczony, posiadający ogromną wiedzę życiową.
Życie ludzkie jest tak krótkie i znikome, że Naborowski nazywa je "czwartą częścią mgnienia". Porównuje je do zjawisk nietrwałych i ulotnych: "Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk,głos, punkt - żywot ludzki słynie", oddziaływują na wzrok, słuch, odczuwanie u odbiorcy.
Naborowskiego określa się mianem poety vanitas. Z łac. vanitas oznacza marność (VANITAS VANITATUM). Poeta bowiem w wielu swych utworach ukazuje życie ludzkie jako marność, chwilę, przekazując dramat człowieka uwikłanego w rozmyślania o celu i sensie życia.
5. Barok - związki, miejsca wspóne ze średniowieczem i renesansem (nawiązanie do renesansu, kontynuacja renesansu).
Podział baroku:
- hellenistyczny
- wieków średnich
- XVII wieku
- romantyczny
Zgodnie z tą klasyfikacją w literaturze mówi się o motywach średniowieczno-romantycznych, do których należą: satanizm, mistycyzm, folklor, symbolizm
FILOZOFIA:
Czołowi przedstawiciele filozofii epoki baroku to Spinoza, Leibniz, Pascal. Stworzyli oni różne koncepcje życia, uważając, że:
- życie doczesne posiada niewątpliwe wartości, których nie należy lekceważyć, bo pierwszeństwo ma radość przed cierpieniem
- należy uciekać od doczesności w mistycyzm
- życie skłania do pesymizmu
W związku z taką różnorodnością pojmowania życia zrodził się konflikt między hasłami renesansowymi a odnowionymi ideałami średniowiecznymi. W baroku kreuje się typ człowieka kierującego się zasadą dwoistego życia, które łączyło ascezę i korzystanie z uciech życia.
SZTUKA:
Znamienną cechą sztuki XVII wieku była wielokierunkowość. Barok zrodził się w Italii i pierwowzorem dla barokowych budowli sakralnych stał się rzymski kościół jezuicki Il Gesu. Charakterystyczne cechy świątyni barokowych to: szeroka nawa główna, nawy boczne jako kaplice, dynamizm, monumentalizm, bogactwo. Zabytki sztuki barokowej sakralnej w Polsce reprezentują: kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, kościół św. Anny w Krakowie, kościół Kamedułów na Bielanach.
Architekturę świecką najokazalej reprezentowały pałace. Były to budowle z dekoracyjnymi wieżami, balustradowymi attykami, wielkimi oknami-drzwiami, o salach urządzonych na wzór orientalny. Dominował przepych, bogactwo, kult formy, teatralność, kontrastowość, alegoryczność, ekspresyjność. Pamiątki budownictwa świeckiego to: pałac w Ujazdowie, pałac w Łańcucie, pałac wilanowski, rezydencja Zamoyskich w Zamościu.
Malarstwo barokowe posługiwało się alegorią i symboliką, kontrastami świateł i kolorów, cieniami i mrokiem. Obok tematów religijnych malarstwo wprowadzało również tematykę erotyczną. Czołowi przedstawiciele malarstwa barokowego to: Piotr Paul Rubens, Rembrandt van Rijn, Giovanni Lorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Valazquez.
Wzory kultury:
Barok wykształcił dwa wzory kultury: ziemiański i dworski. Nurt ziemiański czerpał z renesansowej tradycji "wsi spokojnej", kultywował ojczyste pamiątki, ludowe pieśni, obrzędy io obyczaje. W literaturze reprezentowali go: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn. Wzór dworski propagowały zaś dwory magnackie, lansując europejską modę, sztukę i naukę. Przedstawicielem stylu dworskiego są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.
Sztuka na usługach Kościoła:
Kościół korzystał z dobrodziejstw sztuki baroku, zauważając zwłaszcza siłę jej oddziaływania na uczucia wiernych, na sferę emocji, a nie intelektu; zarazem - zgodnie z postanowieniami soboru trydenckiego - dbał o jej prawomyślność i służebną rolę wobec religii. Wskazywał też godne arystycznego opracowania tematy, np. wątki maryjne w malarstwie. Mnożące się budowle sakralne w typie tzw. baroku jezuickiego dążyły do syntezy różnych sztuk: malarstwa, architektury, rzeźby, a zewnętrzny przepych wszelkich obrzędów i liturgii zbliżonej prawie do form tetralnych jawnie demonstrował potęgę i nieogarnioną wielkość misterium (tajemnicy) wiary.
6. Morsztyn - mistrz konceptu (cechy stylu barokowego).
poezja Morsztyna prawie w całości poświęcona jest kultowi miłości cielesnej;
jej szokująca niekiedy zmysłowość, swawolność, ale i ozdobna elegancja odpowiadały barokowemu ideałowi oryginalności, niezwykłości i kunsztowności;
pomimo sensualnej tematyki postać kobiety nie uzyskuje w tej poezji wyrazistego, cielesnego kształtu, to raczej opowieść o grze zmysłów mężczyzny złaknionego obcowania z kobietą; aby tę grę zmysłów przedstawić, Morsztyn prowadził grę słowami, powoływał do istnienia coraz to nowsze koncepty, pozwalające na igranie znaczeniem słów zestawianych często antytetycznie (przeciwstawnie) ze szczególną dbałością o uzyskanie paradoksalnego albo ironicznego efektu;
"Cuda miłości"
stawiane przez poetę pytania retoryczne na początku utworu, prowadzą do paradoksów;
dochodzi do wniosku, że żyje nie mając serca : "Jak żyję, serca już nie mając?"; nie żyje a czuje ból, jest mokry od łez, ale łez tych ogień nie wysusza
"płacz" symbolizuje stan psychiczny zakochanego, niepewność, rozgoryczenie, a jednak zafascynowanie przemianami dokonywanymi przez miłość;
"ogień" symbolizuje uczucia jakie nękają podmiot liryczny, są one bowiem jak ogień nieugaszone i żywiołowe;
poeta uważa, iż kto by się chciał bronić rozumem przed wielkim uczuciem miłości, ten tym prędzej wpadnie w jej sidła; (nieufność do poznania zmysłowego)
"Do trupa"
szereg antytez, na których oparty jest cały wywód podmiotu lirycznego "ty nic nie czujesz, ja cierpię srodze";
podobieństwo między trupem a zakochanym: "Leżysz zabity i jam też zabity; Ty -strzałą śmierci, ja strzałą miłości"; trup okryty jest żałobnym płutnem, zakochany zaś pogrążony w ciemnościach rozpaczy; obaj nie mogą niczego dokonać: zmarły w sensie fizycznym, natomiast zakochanydlatego, iż nie kieruje się rozumem, lecz uczuciami;
następnie autor dokonuje zestawienia różnic między trupem a zakochanym: trup - symbolem spokoju, niezmienności, nie czułym na ból, przemijalny; zakochany - często płacze, tęskni, rozpacza, bardzo cierpi, uczucie wydaje się mu ogniem piekielnym, ma świadomość, iż miłość to ogromny żywioł, którego nie sposób pokonać;
miłość jest wg. Morsztyna fenomenem ziemskiego szczęścia, wprawdzie przemija jak wszystko, co ziemskie, ale jednocześnie przeżywanie miłości przybliża człowieka do czegoś, co nieprzemijające, wyższe nad ziemskie prawa; nie usiłuje miłości definiować przez pryzmat teorii filozoficznych, lecz przez doznania podmiotu lirycznego;
porównanie trupa z zakochanym jest hiperbolą cierpień związanych z miłością - koncept barokowy;
w poezji Morsztyna "forma staje się równie ważna jak treść, a nawet ważniejsza, bo ją sobie podporządkowuje";
7. Barok Jako Zaprzeczenie Renesansowej Koncepcji Sztuki.
RENESANS BAROK
UMIAR - Znaleźć właściwą miarę w życiu i sztuce, pamiętać, że w życiu radości przeplatają się z cierpieniem. Być rozważnym, nie popadać w rozpacz ani przesadę. Cieszyć się z tego co ofiarował nam los. BOGACTWO - korzystać ze wszystkich dostępnych nam środków wyrazu. Rozwijać kunszt słowny. Nie unikać przesady. W sztuce - preferować dekoracyjność, malarskość, przepych.
SPOKÓJ - Spokój sumienia i spokój ducha. Żyć umiejętnie, w zgodzie z porządkiem natury, znajdując pociechę w opiekuńczym Bogu. Tworzyć sztukę jasną i klarowną. Tworząc - uczyć się albo dawać radość. EKSPRESJA - Zaskakiwać, a nawet szokować czytelnika. Pamiętać, że brzydota i okrucieństwo też mogą stać się tematami dla artysty.
PROSTOTA - Zachować prostotę obyczaju - na przykład chroniąc się w zaciszu wiejskiego dworku. Przyglądać się naturze, pracować, bawić się. Unikać zawiłości w myśleniu i pisaniu. SZTUCZNOŚĆ - Natura wymaga upiększenia. Komplikacje i zawiłości są prawdziwym żywiołem artysty. Liczy się tylko oryginalność, wyrafinowany smak, erudycja. Dziwaczności też są w cenie.
HUMANIZM - "Homo sum; humani nil a me alienum puto" (człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce) Słowa greckiego pisarza Terencjusza niech będą dla nas wzorem. Podziwiać człowieka - twórcę wszelkich dzieł. Pamiętać o uprzywilejowanej pozycji człowieka we wszechświecie. NIEPOKÓJ METAFIZYCZNY - Zrozumieć, że w obliczu Boga, a nawet kosmosu, człowiek jest nicością. Zadawać pytania o sprawy ostateczne, a nie znajdując odpowiedzi - popadać w rozpacz albo melancholię. Rozmyślać o śmierci i czasie minionym.
HARMONIA - Uczyć się od starożytnych mędrców i artystów doskonałości kompozycji. Brać pod uwagę proporcje i kanony. Raczej kontynuować i doskonalić istniejące już gatunki niż stwarzać nowe. KONCEPT - Cenić zaskakującą pointę, kunsztowny paradoks, metaforę i poetycki koncept. Poznać wszystkie tajemnice poetyckiego warsztatu. Brać od starożytnych przede wszystkim elementy dekoracji.
CZŁOWIEK RENESANSU - Tak zwana "osobowość renesansowa", czyli człowiek wszechstronnie wykształcony i utalentowany, geniusz znający historię ludzkości.
We Włoszech : Leonardo da Vinci, Michał Anioł.
W Polsce : Kopernik.
Literatura podsuwa nam ponadto wzory skromniejsze : poety mędrca (Kochanowski) i dobrego gospodarza-patrioty (Rej). CZŁOWIEK BAROKU -Osobowość bardzo różnorodna, tak jak zróżnicowany jest barok w poszczególnych krajach. W literaturze polskiej spotykamy na przykład barok dworski (Jan Andrzej Morsztyn), sarmacki (Wacław Potocki) i ewentualnie religijny ("poeci metafizyczni" : Sęp Szarzyński, Grabowiecki). Ideałem Morsztyna byłby zapewne "homo ludens" (człowiek zabawy), Potockiego : szlachcic-patriota.
8. Geneza i Treść Mitu Sarnackiego.
Sarmatyzm to pojęcie złożone. Obejmuje ono obyczajowość oraz kulturę duchową i umysłową Rzeczpospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI aż po czasy rozbiorów. Pojęciem tym określa się również swoisty sposób bycia - rubaszność., bujność obyczaju, a także mentalność ówczesnej polskiej szlachty. Sarmatyzm można również w kategoriach ideologii szlacheckiej, która sankcjonowała szczególne miejsce szlachty w społecznej kulturze Rzeczpospolitej.
Poprzez odwołania do legendarnej Sarmacji - krainy starożytnej Słowian - szlachta potwierdzała własny rodowód, czując się spadkobierczynią rycersko-ziemiańskich tradycji Polski i Słowiańszczyzny w ogóle. Stopniowo w ciągu XVII wieku pojęcie Sarmaty zaczęto utożsamiać z polskim szlachcicem - ziemianinem i gospodarzem. Podkreślaniu polskości idei sarmackiej towarzyszyła niechęć do cudzoziemszczyzny, do wszelkich elementów obcych rodzimemu obyczajowi. Ta niechęć kształtowała także hasła tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw i obyczajów, w tym także polskiego ustroju państwowego. Szlachcic-rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczpospolitej.
Już w XVII wieku w ideologii sarmackiej ujawniły się hasła mesjanistyczne, propagowane i rozwijane przez Kościół. Polska, jej obywatele, a więc rycerska szlachta, miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca NMP - stawał na straży chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska odgrywała w ideologii sarmackiej zaszczytną rolę "przedmurza chrześcijaństwa" - najdalej na wschód wysuniętego bastionu Rzymu.
W drugiej połowie XVII wieku życie kulturalne i obyczajowe szlachty ulegało stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze późnego baroku między innymi Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, podjęli zdecydowaną krytykę przejawów życia szlacheckiego, akcentując zawłaszcza niezrealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce - podkreślamy to mocno - podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.
9. Niepokój o przyszłość RP w twórczości Potockiego (krytyka sarmatyzmu)
Wacław Potocki (1621 - 1696), szlachcic, ziemianin. Był arianinem, który w 1658 r. Przeszedł na katolicyzm.
"Zbytki polskie"
"O czymże Polska myśli we dnie, i w nocy?
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy"
Potocki ukazuje szlachtę i kler, którzy gromadzą skarby, a nie zwracają uwagi na dobro kraju. Szkoda im pieniędzy na wojsko zństwżne, czyli na obronękę zh, c Szlachta z duchowie em nie przewidują rychłego upadku, nie zdają sobie sprawy, że wraz z klęską Ojczyzny zginą i oni.
Szerzy się pijaństwo, obżarstwo, pycha, samowola. Coraz bardziej uwidacznia się nierówność społeczna. Natura pragnie ludzi zrównać, jednak oni, za wszelką cenę chcą się poróżnić
"O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża"
"Pospolite ruszenie"
Potocki porusza również problemy polityczne. Krytykuje formę pospolitych ruszeń, ponieważ nie zdaje ona egzaminu. Jego zdaniem jedynym ratunkiem dla Polski jest wojsko zaciężne, które trzeba opłacać, ale które gwarantuje bezpieczeństwo. Wiersz ten ukazuje również głupotę i nieposłuszeństwo szlachty. Ziemianie nie zbierają się do wojny, ponieważ rozkazuje im jakiś niższy stanem rotmistrz - "Bij kto s... syna kijem, niech nie plecie! ". W tym utworze nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić ją do podjęcia walki. Nasłuchawszy się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" - "widząc, że go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać"
"Nierządem Polska stoi"
W Polsce przywiązuje się wiele wagi do konstruowania przepisów, praw, przywilejów, których jednak nikt nie respektuje. Autor zwraca uwagę na ucisk biedniejszej szlachty, a sprawiedliwości szuka za granicą.
Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem, człowiek prosty i biedny "z serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem"
"Kto mocniejszy ten lepszy"
Potocki nie rozumie dlaczego represje polityczne i prawne dotykają arian. Wiersz ten krytykuje nietolerancję. Poeta dziwi się, że represje nie dotykają wyznań protestanckich. "Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki Czemuż to? - Bo źle wierzył"
Fraszka Potockiego :
Treść ŕ dydaktyczna, pouczenie, element zabawowy prawie nie występuje
Puenta ŕ wskazuje pożądaną postawę
Forma ŕ dłuższa skłania się ku formom satyrycznym
Styl ŕ ubogi, rozwlekły, dokument epoki
Charakterystyczna ŕ swojskość, rodzinność, realizm
"Wojna chocimska"
epos - utwór o bohaterach , ich czynach, niezwykłych przygodach (Gilgamesz "poemat babiloński" - pismo klinowe na 12 tabliczkach, podejmuje motyw walki dobra ze złem, nieśmiertelności, poszukiwania sensu i celu życia). Tematy czerpano z historii - stąd przez długie wieki epos i historia krzyżowały się.
W literaturze greckiej "Jliada" (poemat wojenny, bohaterski) i "Odyseja" (przygodowy, baśniowy) - stały się punktem wyjścia całej literatury europejskiej
Cechy eposu :
Kategoria narratora wszechwiedzącego
Bohater zbiorowy
Opisowość
Sceny batalistyczne
Paralelizm akcji - świat ludzi ŕ świat bogów; mitologiczna motywacja działań bohaterów
Inwokacja
Operowanie 2 stylami:
Uroczystym wysokim
Realistycznym - styl opisów
Funkcja opisów: poznawcza i retardacyjna
Naracja epicka - obiektywne przedstawienie rzeczywistości
Środki:
epitety, wyliczenia, porównania, porównannia homeryckie, heksametr
Epos sarmacki wyłamuje się z norm gatunku. Autor sięga do przeszłości, aby potomkom ukazać waleczność przodków, sarmacki heroizm, interpretując historię, dokonując konfrontacji bohaterskiej przeszłości z teraźniejszością. W "Wojnie..." dominuje warstwa bohaterska. Chodkiewicz został wykreowany na heroiczny wzór wodza i rycerza - przedstawiciel starej szkoły rycerskiej, sarmata, wzór osobowy rycerza chrześcijańskiego - jego śmierć to przykład służby dla Ojczyzny i wiary.
Obok bohatera jednostkowego pojawia się bohater zbiorowy, którego heroizm sławi Potocki zestawiając w dygresjach, czyny prawdziwych rycerzy z wadami ich zniewieściałych potomków. Bohater celowo hiperbolizuje - funkcje dydaktyczne.
"Wojna chocimska" ma dwudzielną strukturę narracyjną:
opowieść o wojnie
rozbudowane dygresje o czasach współczesnych
Potocki w sferze narracji zbliża się do wierszowanych kronik historycznych, historia góruje na fikcję, zachowuje układ diariuszowy
Pozycja Potockiego w tych utworach to pozycja oświeconego sarmaty. Milsze mu gawędziarstwo niż książkowa akademicka mądrość. Ceni zdrowy rozsądek, rubaszny żart, chytry podstęp. Prostota graniczy u niego często z frazesem (Niegłupie odpowiedzi), może dlatego, że sarmatyzm nie miał na ogół serca do głębokich refleksji filozoficznych.
Temat: Barok - charakterystyka epoki
|
BAROK to epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca w zasadzie wiek XVII, choć także zjawiska z końca XVI i I połowy XVIII wieku. Termin 'barok' zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej. Owa niezwykłość wyniknie przede wszystkim z ograniczenia treści utworów i rozbudowania form jej wyrazu. Pragnienie olśnienia i zaskoczenia czytelnika widoczne jest w stosowaniu przez poetów wyszukanych porównań, przenośni, omówień, epitetów, gry słów czy mnożeniu określeń na ten sam temat. Mistrzem wykwintnej formy był włoski poeta Giambatista Marini, którego styl, nazwany marinizmem, naśladowali poeci całej zachodniej Europy.
W rozwoju sztuki barokowej Polska nie różniła się od innych krajów europejskich. I u nas widoczny jest kryzys ideałów renesansu - spokojna, klasyczna harmonia między treścią a formą ulega olśniewającemu bogactwu formy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy architekturze) staje się mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego, a główne umiejętności godzenia ziemskich i wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna.
Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie 'czym jest człowiek'? Np. Sęp-Szarzyński proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu. W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła.
Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku.
Wynikiem takiej polityki Kościoła było ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich. Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizm - obcy wyraz, zwrot, obca forma wpleciona w tekst pisany w języku ojczystym).
W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami. Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa.
Powyższe sprawy powodują, że szczególnie II połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta II, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.
Nazwa barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco, oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W polskiej historii literatury termin 'barok' ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką, trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego.
Wyróżnia się trzy fazy baroku: Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński), nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka. Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu. Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.
Nurty literackie baroku:
marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino, marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne: - inwersja, czyli szyk przestawny; - paradoks - alegoria - anafora - gradacja - hiperbola - antyteza - przeciwstawienie - koncept - oksymoron - parafraza - omówienie - pointa
sarmatyzm - całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm, oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej.
Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej rolę 'przedmurza chrześcijaństwa', najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.
Cechy poezji barokowej:
kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt 'marinizmu'; twierdzono,że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej;
konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; 'Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu';
poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako 'informatorów duszy'; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych 'od niechcenia' dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana; zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt;
próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;
Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku
sonet - utwór poetycki, składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonetu włoskiego o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w XV i XVI wieku w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonety pisali J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski);
epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu;
pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i publicznego. W odróżnieniu od dziennika, pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ('Pamiętniki' J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski); list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej;
list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim 'stosowność' stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liście kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ('Do obywatela Johna Brown').
Temat: Barok - charakterystyka epoki
LITERACKIE I IDEOWE WYZNACZNIKI EPOKI.
? N a z w a:
Nazwa “barok” stała się metaforą epoki dziwnej, niezwykłej i odchodzącej od klasycznego wzorca renesansu, harmonii i proporcjonalności ( zarzucano jej barbarzyństwo polegające na wypaczeniu klasycznej estetyki i jej kanonów piękna). Nazwa epoki została zapożyczona z terminologii historii sztuki, gdzie była określeniem przedmiotów artystycznych o udziwnionym, odbiegającym od normy, kształcie.
? C h r o n o l o g i a:
- początek baroku: koniec lat 80-tych XVI w. (śmierć Sępa Szarzyńskiego);
- rozkwit baroku: lata 30 XVII w. Do 1700 r. (panowanie Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego);
- schyłek baroku: 1700 - 1730 r. (panowanie Augusta III Mocnego i Augusta III, tzw. czasy saskie);
? Ś w i a t o p o g l ą d i f i l o z o f i a e p o k i:
- wiek XVII w Europie jest okresem wielu zmian i wstrząsów:
? po soborze trydenckim rozłam w świecie chrześcijańskim stał się faktem, a Kościół katolicki podjął reformy wewnętrzne i dążył do odzyskania utraconego autorytetu (kontrreformacja);
? w Europie miała miejsce wojna trzynastoletnia;
? dokonywały się przeobrażenia ustrojowe we Francji, Szwecji, Rosji, Anglii;
- rozpada się renesansowy ład, harmonia, ludzie zaczynają dostrzegać ulotność życia, dramatyczność codzienności polegającą na zachwianiu dotychczasowych autorytetów;
- filozofia baroku czyni sobie podmiotem człowieka zagubionego w rzeczywistości, która staje się obca i niezrozumiała, zaskakująca swoją złożonością, a przede wszystkim nieskończonością;
- człowiek pozostawiony sobie samemu (nie odczuwa już tak jak w renesansie opieki Boga nad sobą) zmuszony jest rozpocząć refleksje nad własną istotą, bytem, aby stwierdziwszy, że istnieje (“Myślę więc jestem” Kartezjusz) rozpocząć tworzenie wiedzy o Bogu i rzeczywistości;
- z niepewności człowieka pozbawionego Opatrzności rodzi się pewność, że chociaż zawieszony w “otchłani” świata, może określić swoje miejsce i sens życia za pomocą myśli i rozumu (racjonalizm - Kartezjusz), a także uzasadnić istnienie Boga;
- Blaise Pascal, drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwuch możliwości:
? założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego);
? przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne);
- Pascal doskonale zdawał sobie sprawę, że człowiek w swoim poznaniu jest ograniczony z tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie wszechświata i niepojętej wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdolność myślenia, określając go mianem “myślącej trzciny”, dla której wygodniej i bezpiecznie jest wierzyć w istnienie i moc Boga;
? S t y l b a r o k o w y w l i t e r a t u r z e:
- Konceptyzm (tzw. Marnizm) - styl nazwany tak ze względu na częste stosowanie nieprawdopodobnych pomysłów literackich (konceptów). Marnizm zapoczątkował włoski poeta Giambattista Marini, tworząc tzw. poezję “pięciu zmysłów”, starając się ukazać rzeczywistość w formie wrażeń wzrokowych, słuchowych, węchowych, smakowych, dotykowych;
- Marnizm kładł szczególny nacisk na formę dzieła;
? lubował się w wymyślonych, nowatorskich metaforach, zaskakujących konceptach;
? nie przestrzegał klasycznych przepisów poetyckich, odwoływał się przede wszystkim do fantazji i natchnienia poety;
? wprowadzał obfitość środków artystycznych mających na celu przede wszystkim wzbogacanie artystycznej formy utworu;
? swobodnie podchodził do reguł gramatycznych, lubował się w skomplikowanej składni, przestawnym szyku;
? wykorzystywał makaronizowanie (wplatanie obcych zwrotów i wyrazów do wypowiedzi w języku ojczystym);
? swobodnie używał wyrazów przestarzałych, wulgaryzmów, dialektyzmów przy jednoczesnym dbaniu o piękno języka;
LOS CZŁOWIEKA W TWÓRCZOŚCI MIKOŁAJA SĘPA-SZARZYŃSKIEGO I DANIELA NABOROWSKIEGO
Mikołaj Sęp-Szarzyński żył w tym samym czasie co Jan Kochanowski; gdy zmarł w 1581 roku Kochanowski jeszcze żył (do 1584 roku). Wielu historyków literatury zalicza go do baroku (następnej epoki). Wybitny znawca baroku profesor Hernas w swojej pracy zatytułowanej "Barok" przedstawia twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego w rozdziale "Poeci metafizyczni" obok Sebastiana Grabowieckiego, Stanisława Grochowskiego, Kaspra Twardowskiego - poetów barokowych. Traktuje go więc jak poetę barokowego.
Twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego przynosi nowe spojrzenie na człowieka, na sens ludzkiej egzystencji niż to, które miało miejsce w Renesansie. W poezji Sępa-Szarzyńskiego pojawiają się tony obce renesansowej pogodzie i radości życia, które mamy u Kochanowskiego. Otóż poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego jest zapowiedzią zmian w literaturze, które przyniesie humanizm barokowy, czasy kontrreformacji. Poezja Sępa-Szarzyńskiego jest zapowiedzią kryzysu renesansowych dążeń do pogodzenia wartości ziemskich i wiecznych. Kryzys ten doprowadza w baroku do rozbicia tej jedności i do uformowania się dwóch opozycyjnych nurtów: poezji metafizycznej i światowych rozkoszy. Sęp-Szarzyński mieści się według profesora Hernasa w nurcie poezji metafizycznej, widzi w nim przedstawiciela baroku. Zostawia on po sobie tylko jeden tomik "Rytmy albo wiersze polskie". Zostały one zebrane i wydane w dwadzieścia lat po jego śmierci, a dokonał tego jego brat Jakub. Mikołaj Sęp-Szarzyński ukazuje w swoich utworach los człowieka, ale czyni to inaczej niż Kochanowski. Te szczególne spojrzenie na los ludzki zostało ukształtowane przez ciężką chorobę - od dzieciństwa żył w cieniu śmierci, nawrócił się z protestantyzmu na katolicyzm. Ta okoliczności w bardzo znaczący sposób wpłynęły na jego spojrzenie. Jego poezja znamionuje wielki niepokój, który bierze się z tego, że odrzuca on renesansową harmonię - koncepcję szczęścia opartą na wartościach ziemskich i wiecznych. Szczęście człowieka renesansu oparte jest na umiarkowanym dobrobycie, czystym sumieniu, wewnętrznym spokoju. Sęp-Szarzyński atakuje tę koncepcję szczęścia tzw. szczęście pokojowe. Mówi "pokój, szczęśliwość ale bojowanie - byt nasz podniebny". Sens życia ludzkiego kryje się nie w zażywaniu pokoju lecz w bojowaniu o dobra nadrzędne, zbawienne. W ten sposób Mikołaj Sęp-Szarzyński przeciwstawia humanizmowi renesansowemu Jana Kochanowskiego głoszącemu wewnętrzny ład i harmonię, humanizm heroiczny, którego istotą jest nieustanny bój o dobra nadrzędne. Mówią o tym sonety: "O nie trwałej miłości rzeczy świata tego", "O wojnie naszej, którą prowadzimy z szatanem, światem i ciałem". Punktem wyjścia dla Sępa-Szarzyńskiego był dorobek mistyków hiszpańskich, echa ich poglądów widoczne są w koncepcji życia Sępa-Szarzyńskiego pojętego jako bojowanie i w odrzuceniu fałszywego pokoju opartego na fałszywych ponętach ziemi oraz przekonaniu, że los człowieka to nieustanna wojna z szatanem, światem, ciałem. I tylko zwycięstwo w tej wojnie daje człowiekowi szansę na uzyskanie zbawienia. Istnieją też różnice pomiędzy nim, a mistykami hiszpańskimi. W przeciwieństwie do Teresy z Awilla nie znajduje on ukojenia w twierdzy wewnętrznej. Zdaniem Sępa-Szarzyńskiego pokój zbawienny jest nie z tego świata i człowiek nie może całkowicie uwolnić się od pokus, które niosą z sobą ziemskie rozkosze. Nie ma całkowitej izolacji od pokus ziemskich, ale też korzystanie z pokus ziemskich nie może dać człowiekowi szczęścia. Los człowieka jest więc tragiczny. Człowiek jest rozdarty pomiędzy sprzecznościami duszy i ciała, wieczności i przemijania. Te sprzeczności towarzyszą jego egzystencji. Osiągnięcie szczęścia poprzez wybór jednej z tych antagonistycznych wartości jest bezcelową próbą uwolnienia się od własnego losu. Dopiero śmierć uwalnia człowieka od rozdarcia.
U Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego Bóg to "święta niezmierzona światłość", szatan "srogi ciemności hetman". Życie człowieka to spotkanie się tych dwóch przeciwieństw. Dlatego jest to nieuniknione bojowanie, ciągłe wybieranie pomiędzy szatanem a Bogiem, w czym pomaga człowiekowi opatrzność, ale go nie wyręcza. Krótkość życia i niepewność doświadczeń utrudniają człowiekowi rozpoznanie właściwych wartości. Na pozór bowiem wszystkie wartości ziemskie jawią się człowiekowi jako pożyteczne. Jednak są to dobra niestałe, które ostatecznie nie dają pożytku. Są więc szkodliwe bo wprowadzają człowieka w błąd. Są synonimami ciemności, nie światła. Rodzi się paradoks. W tej wizji świata ujawnia się kryzys renesansowej harmonii. Jest to świat niepokojący, pełen niebezpieczeństw i omamień. Człowiek musi zdobyć się na niezwykły heroizm, aby sprostać światu, aby w warunkach nieustannej wojny dokonać wyboru wartości zbawiennych. Człowiek Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego musi odrzucić renesansową filozofię umiaru poznawczego, poeta przedstawia pełną aktywizmu koncepcję losu człowieka. Mówi, iż od człowieka zależy po której stronie znajdzie się w momencie sądu ostatecznego.
Naborowski po części był naturalnym kontynuatorem tradycji renesansowej, którą na swój sposób stylistycznie modyfikował. Bliski był mu Kochanowski, a przez niego także Horacy i antyk. Świat widziany oczami Naborowskiego jawi się jako targowisko próżności i namiętności, na które trzeba spojrzeć z dystansu. We fraszce "Marność" odnajdujemy wszystkie znane recepty na życie Kochanowskiego:
"Świat hołduje marności (...)
To na wieki nie minie,
Że marna marność słynie.
Miłujmy i żartujmy,
Żartujmy i miłujmy,
Lecz pobożnie, uczciwie (...)
Nad wszystko bać się Boga -
Tak fraszkom śmierć i trwoga"
Naborowski polecał umiar w zgodzie z dekalogiem. Człowiek przeświadczony o znikomości wszystkich rzeczy świata tego nie musi z nich rezygnować, lecz ma prawo kochać i czuć się szczęśliwy, byle by nie porzucił wiary. Naborowski podzielał przeświadczenie większości twórców renesansowych o życiu nie odpowiadającym ludzkim oczekiwaniom. Naborowski pragnie jak najplastyczniej uchwycić byt ludzki wydany na pastwę żywiołów: "Świat - morze, człowiek - okręt do burzy niesiony". W tym bezmiarze przygód otaczających człowieka ratunkiem jest renesansowa cnota i "umysł stateczny". Naborowski pisał: "Nie to żywot żyć długo, ale żyć cnotliwie".
"Wiem ja, za co tak często paciorki miewacie,
Za to, że tylko jedną rzecz potrzebną macie.
Bo co po pięknej twarzy, co po pięknym oku,
Gdybyście też nie mieli owej rzeczy w kroku"
SCHARAKTERYZUJ ZJAWISKO SARMATYZMU WYKORZYSTUJĄC ZNANE CI UTWORY LITERACKIE
Termin sarmatyzm pojawił się w połowie lat 60-tych XVIII wieku (początek czasów stanisławowskich). Twórcy oświecenia nadali mu zabarwienie pejoratywne i określali nim polską kulturę szlachecką ukształtowaną w końcu XVI i na początki XVII wieku, a sarmatami nazywali przedstawicieli tej kultury. W 1765 roku w "Monitorze" pojawił się atak na "bałwany sarmatyzmu". Dla twórców oświecenia sarmatyzm był synonimem zaściankowości, ciemnoty, warcholstwa, konserwatyzmu, niechęci do kultury europejskiej, pieniactwa. Początek oświecenia to zmasowany atak na sarmatyzm.
W czasie trwania Sejmu Wielkiego pisarze obozu reform łagodzą atak na sarmatyzm i odwołując się do tradycji narodowej formułują ideał sarmaty oświeconego - podkomorzy w "Powrocie posła" - szlachcic, skłonny do poświęceń, patriota, przywiązany do tradycji, kultury narodowej - sarmata ale światły. Nie wyrzeczono się jednakże krytyki wynaturzeń sarmatyzmu, ale zrezygnowano z totalnego atakowania sarmatyzmu.
Geneza mitu sarmackiego:
U kolebki sarmatyzmu leżało zainteresowanie genealogią Słowian, a zwłaszcza Polaków znamienne w końcu średniowiecza, ożywione w renesansie w wyniku budzącej się świadomości narodów i odrębności kulturowych. Zaczyna się poszukiwanie genealogii - wyrazu dumy narodowej. Polacy nie różnili się w tym od innych narodów np. We Francji rozwinął się frankogalizm - zjawisko poszukiwania genealogii - Francuzi wywiedli swoich przodków od bohaterów wojen trojańskich.
W kronice Długosza pojawia się termin sarmaci - nazywa Polaków i Rusinów. Sarmaci to na wpół legendarne plemiona irańskie, bardzo waleczni, usytuowani w dorzeczu Donu, walczyli z Rzymianami. Słowianie zaczęli wywodzić swoją genealogię od sarmatów, pod koniec XVI wieku przekonanie o sarmackiej genealogii Polaków przyjęto jako niewzruszony pewnik. Mit sarmacki nieobcy był już Kochanowskiemu. Mit przodków sarmatów miał dla Kochanowskiego wartość wychowawczą - ukazywał lud rycerski, kochający wolność, odnoszący zwycięstwa nad Rzymem. Był to dla Kochanowskiego argument tradycji niezawisłości narodu polskiego, pobudką do działania. Teoria sarmacka w XVI wieku pełniła bardzo ważną funkcję polityczną - motywowała prawa Polski do mocarstwowości, uzasadniała wschodni kierunek polityki Jagiellonów. Mit sarmacki ponadto budził ducha rycerskiego, realizował ideały męstwa, waleczności. W okresie renesansu mit sarmacki został wprowadzony w krąg pojęć humanistycznych i złagodzony, uszlachetniony. "Twardego sarmatę miłość uczyła śpiewu pieśni" (Kochanowski) - surową duszę sarmaty uszlachetniło poznanie starożytnych autorów, literatury starożytnej. W tym rozumieniu dumny za swych rycerskich przodków sarmata stawał się współuczestnikiem i współtwórcą renesansowej kultury i literatury. W XVII wieku ideologia sarmacka uległa degeneracji, stało się to zwłaszcza w czasach saskich - sarmatyzm (XVII wiek) stał się dogmatem ideologii szlacheckiej. Coraz większą popularność wśród szlachty zdobywała koncepcja sarmackiego narodu szlacheckiego. Szlachta staje się coraz bardziej dumna z ustroju demokracji szlacheckiej. Jest przekonana o wyjątkowości i niezmienności polskich form ustrojowych. Cechą sarmatyzmu jest złota wolność szlachecka, której synonimem jest liberum veto stanowiące tamę dla reform. Przekupstwo szlachty, posłów przez obce dwory staje się nagminne. Magnaci realizują swoją politykę. Cechą jest poczucie odrębności narodowej - strój, sposób życia. Kolejną cechą jest ksenofobia - odgrodzenie się od świata, niechęć do obcych kultur, megalomania, zaściankowość, konserwatyzm. W XVII wieku pojawia się mesjanizm, identyfikowanie Polaka z katolikiem - prześladowanie arian. Mesjanizm - przekonanie o szczególnej opatrzności, opiece Bożej nad Polską, przekonanie że Polska to przedmurze chrześcijaństwa, specjalnej misji Polski. Styl życia szlachty - wystawny i ozdobny. Skłonność do uroczystych ceremonii przy różnych okolicznościach, zarówno prywatnie jak i publicznie. Kwieciste oracje, upodobanie do panegiryków - mów okolicznościowych przeplatanych łaciną. Pojawiają się w kulturze szlacheckiej elementy orientalne.
Literatura XVII i XVIII wieku.
? Wacław Potocki - krytyk sarmatyzmu, w XVIII wieku
? Ignacy Krasicki - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", satyra "Pijaństwo",
? Niemcewicz - "Powrót posła",
? Franciszek Zabłocki - "Sarmatyzm".
Apologia sarmatyzmu:
XVII wiek - Pasek, "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - III część, "Powrót posła" - Podkomorzy i Podkomorzyna, "Pan Tadeusz".
Pisarzem XVII wieku, który w okresie walki z arianami był zmuszony do przejścia na katolicyzm przez kontrreformację był Wacław Potocki.
Autor:
? "Czuj, który pies szczeka",
? "Pospolite ruszenie",
? "Nierządem Polska stoi",
? "Kto mocniejszy ten lepszy",
? "Zbytki polskie",
? problematyka społeczna - "Natura wszystkim jednaka",
? "Wolne kozy od pługu".
Wacław Potocki - krytyczny obserwator rzeczywistości, w wierszu "Czuj, który... " porównuje się do starego psa, który usiłuje ostrzec gospodarza przed złodziejami i zgubą. Główne niebezpieczeństwo widzi w zagrożeniach wewnętrznych - w nieuczciwości urzędników - żaden nie troszczy się o dobro kraju, ale ma na wjścidzie swoje korzyści. Ostrzega, że takie egoistyczne podei che grozi upadkiem ojczyzny. "Wkrótce wyschnie rzeka(...) weźmie poganin worem". Wiersz kończy pesymistycznym wnioskiem, że darmo pies szczeka - społeczeństwo nie słucha głosu rozsądku. Dostrzega słabość pospolitego ruszenia, bezbronność ojczyzny. "Pospolite ruszenie" - ukazuje obóz wojskowy w czasie wojny, szlachta jest niezdyscyplinowana, a próby obudzenia szlachty na wartę kończą się niepowodzeniem. Szlachta grozi rotmistrzowi sądem za to, że chciał wydawać im rozkazy. Wiersz "Nierządem Polska stoi" pokazuje również nieporządek w kraju, anarchię, nietolerancję. "Zbytki polskie" - "O czym Polak myśli w nocy... ", życie wystawne, ponad stan, żołnierze nie otrzymują żołdu - a do tego wszystkiego doprowadziła samowola szlachty, jej życie ponad stan.
Przeciwieństwem tego krytycznego głosu są "Pamiętniki" Paska przynoszące pochwałę szlachty. Krytykę sarmackiej mentalności odnajdujemy u pisarzy oświeceniowych - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Narratorem był Mikołaj Doświadczyński - o ojcu mówi szlachcic dobra dusza, wiernie służył ojczyźnie, a dobrze przyjąć gościa to według niego upić go tak by upadł pod stół - szlachta ciemna, nieoświecona. Mikołaj nie jest kształcony, wychowywany jest w atmosferze ciemnoty, zabobonu. Zmienia to przyjazd wuja, który posyła go do szkoły, lecz zmiana nie jest długa, bo Mikołaj wpada w ręce modnego młodzieńca Damona. Krasicki piętnuje pijaństwo w satyrze "Pijaństwo" - rozmowa dwóch szlachciców, z których jeden opowiada ile to jest możliwości do picia i jakie są zgubne skutki pijaństwa. "Powrót posła" - typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej - Gadulski z jej typową wadą gadulstwem, któremu nie towarzyszy mądrość. Gadulski wykorzystuje każdą okazję do przedstawienia swych konserwatywnych poglądów, obrońca demokracji szlacheckiej, liberum veto, które nazywa źrenicą oka. Często powtarza, że Polska nierządem stoi, ma upodobanie do politykowania, jest apologetą czasów saskich i wolnej elekcji. Jest człowiekiem niewykształconym, przeciwnikiem edukacji, nigdy nie czyta lub przynajmniej mało, wie, że tak jest najlepiej jak dawniej bywało. Uważa że sejm powinien obradować raz lub dwa razy w roku. Zwolennik poselskiego gadulstwa. Uparty - uważa, że człowiek uparty zawsze może osiągnąć swój cel, za przykład daje syna chorążego, który uparł się i zdobył młyny. Temu bohaterowi przeciwstawiony jest portret sarmaty oświeconego - Mikołaja Doświadczyńskiego z III części po powrocie z wyspy Nimpu - bardzo dobry gospodarz, wprowadza oczynszowanie chłopów, którzy stają się szczęśliwi i bogaci. Także Podkomorzy z "Powrotu posła" jest przeciwstawiony staroście Gadulskiemu - szlachcic kontuszowy przywiązany do tradycji, ale otwarty na reformy, piętnuje liberum veto, wolną elekcję, upór szlachecki. Według niego dobro prywatne nie może stać ponad dobro kraju, syn podkomorzego to poseł na sejm, mówi o konieczności reform. Chciał Polski rządnej, silnej, szanowanej, Jest to człowiek mądry, który wie, że reformy w kraju są rzeczą mądrą i konieczną.
SARMATYZM
1. Wielu kronikarzy, nie tylko polskich, ale i obcych, dla określenia ziem dawnej Rzeczypospolitej używało nazwy “Sarmacja”, wywodzącej się od legendarnych Sarmatów - ludów, które zamieszkiwały w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. tereny nad dolną Wołgą, skąd wędrowały na zachód.
2. Sarmackie pochodzenie przypisywano zatem Słowianom, a więc i Polakom.
3. Sarmatom historycy przypisywali wiele cennych przymiotów, jak:
? męstwo,
? wierność,
? poszanowanie honoru,
? patriotyzm,
? waleczność;
4. Tak więc szlachta polska, przywiązująca dużą wagę do pochodzenia, chętnie akceptowała taki starożytny rodowód.
5. W XVII w. nazwę “Sarmata” przyjęła szlachta na swój wyłączny użytek; tak utrwalił się mit o sarmackim pochodzeniu, dającym jej pozycję uprzywilejowaną, którą wspierała powaga dziejów.
6. Dużego znaczenia nabrało w tym czasie pojęcie wolności i równości szlachty; utwierdzało to w braci szlacheckiej przekonanie o jej nieograniczonej władzy nas poddanymi i prowadziło do lekceważenia mieszczan.
7. Na takim podłożu narodził się wzór szlachcica- Sarmaty (a przez nią szlachecka megalomania), który:
? wytrwale bronił przywilejów i swobód szlacheckich,
? stał na straży tradycji (TRADYCJONALIZM) i przestrzegał dawnych obyczajów - stąd jego niechęć do cudzoziemców i obcej mody;
? był niechętny wyjazdom zagranicznym;
? pogardzał nauką i rozwojem intelektualnym;
? był ceremonialny, zamiłowany w przepychu i przesadzie;
? brał aktywny udział w sejmikach, sejmach i rokoszach, ale nie chciał dopuścić do żadnych zmian i reform (KONSERWATYZM), które w jego przekonaniu mogłyby przynieść szkodę narodowi;
? był dobrym oratorem mimo miernego wykształcenia w jezuickich kolegiach,
? kontynuatorem rycerskich obyczajów: odwagi, męstwa, troski o kraj,
? dobrym gospodarzem,
? cenił wartości materialne;
? pobożnym, prawie dewocyjnym wyznawcą wiary chrześcijańskiej - przeciwnikiem tolerancji religijnej,
? był przekonany, że wolność szlachecka i wiara katolicka są doskonałe, a jedynym ich obrońcą jest szlachcic- sarmata.
Szlachcic sarmata
wobec
wykształcenie Zdobywane zazwyczaj u jezuitów nie było gruntownym ani wielostronnym; wywierało więc wpływ na konserwatyzm myślowy (niechęć do jakichkolwiek zmian)
ojczyzny
Tradycji Tradycjonalista; nie potrzeba żadnych reform czy zmian
Praw szlacheckich “złota wolność” szlachecka; potępienie dla senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy ludu - naród utożsamiał ze szlachtą; Pochwala samowolę szlachecką.
Innych narodów Wyśmiewa inne narody chwaląc kraj rodzinny
magnaterii
Boga Wierzy w opatrzność Bożą, który Polaków obdarzył szczególną miłością; często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach; katolicyzm usprawiedliwiał jego nietolerancję i przesądy
pogan Nie jest tolerancyjny wobec innych niż chrześcijanizm religii. On jest obrońcą wiary. Stoi na jej straży
Szlachcic sarmata Szlachcic ziemianin
Konserwatyzm - postawa zachowawcza, przywiązanie do tradycji i niechęć wobec wszelkich reform czy innowacji Rozważne gospodarowanie zapewnia dostatek i jest źródłem wielu radości i satysfakcji;
Pogarda wobec innych narodów Umiłowanie prawdy, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność;
Chciwy, pyszny, chełpliwy, zarozumiały; charakteryzuje go sobiepaństwo Równowaga wewnętrzna, spokój sumienia i niezależność; związek człowieka z naturą (harmonia egzystencjalna)
Prowadzi życie żołnierskie; Musi być rycerski, waleczny, honorowy. Nie zna trudów wojennych
Jest zapobiegliwy, ufa rozumowi i naturze, dba o rodzinę, jest spokojny o przyszłość. Nie
Nie jest zbyt uczony
Bór - trwała wartość Człowiek w centrum myśli
Wady sarmaty
? zamiłowanie do gospodarowania na ziemi;
? lubowanie się w zabawach, biesiadach i uroczystościach z różnych okazji;
? wygłaszanie uroczystycz przemówień; cenienie sobie wysoko sztuki krasomówczej;
? zamiłowanie do przepychu, wystawności i rozrzutności;
? częste pojedynki; przesadne dbanie o własny honor;
? awantury, burdy obozowe, zajazdy, rokosze;
? typ religijności: czysto zewnętrzna, dewocyjna pobożność; przekonanie o szczególnej opiece Boga nad autorem;
? wiara w zabobony, czary i cuda oraz brak zamiłowania do wiedzy;
NA PODSTAWIE WYBRANYCH UTWORÓW OMÓW CHARAKTERYSTYCZNE CECHY BAROKU
W baroku polskim wyróżnić można trzy charakterystyczne nurty:
barok kwiecisty, dworski barok sarmacki, dworkowy barok klasyczny, francuski
1. Barok kwiecisty.Jest to styl zwycięskiego kościoła i absolutystycznej monarchii. Charakteryzuje się przepychem form literackich. Jego przedstawicielem jest m.in. A. Morsztyn. Głównymi cechami tego stylu są:
? konceptyzm - niezwykłe pomysły, np.: porównanie zakochanego do trupa, przy czym ten drugi jest szczęśliwszy;
? obfitość środków stylistycznych
? wymyślne metafory -
? cały wiersz może być czasami jedną metaforą, np.: "Do trupa";
? paradoks - coś sprzecznego z przyjętym mniemaniem, zwyczajem
? hiperbolizowanie - wyolbrzymianie cierpień miłosnych;
? alegorie - fortuna pokazywana jako piękna kobieta, która daje szczęście; miłość jako osoba do której zwraca się autor;
Człowiek powinien odbierać poezję zmysłami. Godne poezji jest to co człowiek może pojąć zmysłem.
2. Barok sarmacki.Jest to styl ogółu szlachty, charakteryzujący się prostotą, a nawet prymitywnością. Oddaje on ksenofobię, czyli izolacjonizm szlachty, która nie chciała przyjmować nowości.
Przykładem tego kierunku w baroku mogą być pamiętniki Paska, czy utwory Potockiego. Ich język jest prosty, rubaszny, nie stroni od wulgaryzmów. Zdania są długie, pełne wtrąceń łacińskich. W tym stylu pisane były mowy pogrzebowe, stołowe, itp.
Epistolografia - sztuka pisania listów. Na podstawie korespondencji możemy poznać mentalność ówczesnych ludzi, ich problemy. Modne były również: "Silva rerum". Wszystko to są dokumenty epoki.
3. Barok klasyczny.Kierunek ten rozwinął się we Francji w XVII wieku, w Polsce połączył się w XVIII wieku z Oświeceniem. Powstał na dworze Ludwika XVI, gdzie przebywali najwybitniejsi dramatopisarze: Molier ("Świętoszek", "Skąpiec"), Racine ("Fedre"), Corneille ("Cyd").W swoich utworach nawiązywali oni do antyku, głosili, że sztuka powinna uczyć i bawić. Dbano w nim o harmonię, porządek i symetrię, ściśle przestrzegano norm poetyckich. W ich utworach spotkać można niespodziewane zakończenia "Deus ex machine" (Bóg przez narzędzie. Jednym z wielkich przedstawicieli tego stylu jest także bajkopisarz La Fontaine.
WACŁAW POTOCKI - KRYTYKA STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH I PATRIOTYZM POETY.
Poezja Potockiego należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta często dotyka spraw szlachty i państwa.Często poddaje krytyce wady narodu i rządzących.Potocki wyznawał religię ariańską. W wierszu "Nierządem Polska stoi" ukazał stan wewnętrzny państwa polskiego,które chyli się ku upadkowi,nikt nie przestrzega praw.Praw jest tyle, że mogą służyć dzieciom do zabawy.Wszyscy dbają o własne dobro, nie interesują się losem kraju. Wiersz "Zbytki polskie" pokazuje wady społeczeństwa.Polacy myślą tylko o zabawach, balach, wygodach życiowych. Przejmują obce wzory zamiast szanować polską tradycję.Ojczyzna chyli się ku upadkowi.Szlachta jednak żyje sama dla siebie i nie zdaje sobie sprawy, że z upadkiem ojczyzny zginie też ona sama.W wierszu "Kto mocniejszy ten lepszy" Potocki porusza problem nietolerancji religijnej.Katolicy to silny lew,zaś arianie są podobni do małego lisa, który nie może obronić się przed lwem.Wyrzucenie arian Potocki uważa za bezprawie.Wiersz "Pospolite ruszenie" pokazuje obóz wojskowy.Wczesnym rankiem napadają nań Kozacy. Jednak szlachta nie broni się, gdyż jest za wcześnie."Transakcja wojny chocimskiej" to epopeja o przebiegu bitwy pod Chocimiem w 1621r.Poemat opisuje przebieg bitwy i rokowań. Całość przepojona jest duchem patriotyzmu. Autor wierzy w Boga i jego pomoc w zwycięstwie nad poganami. Patriotyzm widać w przemówieniu Chodkiewicza do żołnierzy.Prosi on o obronę ojczyzny odwołując się do czasów przeszłych, choćby Chrobrego.Z utworów Potockiego wyłania się obraz XVII wiecznej Polski. Wiele jest w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.
PAMIĘTNIKI PASKA ZWIERCIADŁEM EPOKI.
Poezja Paska należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta napisał "Pamiętniki" około roku 1690.Pamiętniki i diariusze zajmowały dość znaczną pozycję w literaturze XVII w. Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów są znakomitym źródłem poznania ludzi i obyczajów tamtych czasów.Pierwsza część zawiera opis przygód wojennych Paska.Uczestniczył on w wielu wyprawach wojennych.Pasek opowiada o wieckch Czarn, stiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Przedstawił obraz szlachcica-żołnierza, który walczy dzielnie,ale ambicji do walki dostarcza mu chęć zdobycia łupów, a nie miłość do ojczyzny.Pasek mówi też o odbytych podróżach zagranicznych, które były wynikiem jego zainteresowań i ciekawości.Pasek opisuje też mszę świętą, do której służył ze zbroczonymi krwią wrogów rękami.Uczestniczył w licznych ucztach.Lubił pojedynki i zwady z innymi.Przykładem jest uczta u pana Jasińskiego, podczas której doszło do pojedynku Paska z Nurzyńskim. Chytry Pasek, który nie chciał walczyć w obozie wojskowym, wyszedł z niego, wiedząc, że rywal dogoni go.W końcu Pasek zabił natręta i odciął rękę jego bratu.Jednak taki tryb życia znudził mu się i Pasek zapragnął zmiany.W okolicach Krakowa upatrzył sobie kandydatkę na żonę.W drugiej części opisuje swe zaloty i decydującą rozmowę z ukochaną. Ta część "Pamiętników" zawiera szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor uważa ucisk chłopa za naturalny stan rzeczy.Swą klasę uważa za godną przedstawicielkę narodu.Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści własne. Z "Pamiętników" wyłania się obraz typowego sarmaty.Bohater lubi zabawy,pijaństwo,pojedynki typowe dla ówczesnej szlachty."Pamiętniki" odzwierciedlają obraz ludzi tamtej epoki. Są pisane barwnie, językiem potocznym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora.
POJĘCIA
- inwersję czyli szyk przestawny;
- paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą wypowiedź;
- alegoria - obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych;
zdaafora - rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnyches nń i wersów od tych samych wyrazów;
- gradacja - (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg. stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;
- hiperbola - przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech;
- antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub kontrastowych;
- koncept - wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub słowne;
- oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy;
- parafraza - omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami znaczniowymi; pointa - nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie
- marinizm - przerost form nad treścią, Nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino;
marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące
- Kontrreformacja to prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Zwołany w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545 - 1563) wydał szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił, co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych; wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.
- List - Gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").
- Pamiętnik - Gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i/lub publicznego. W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J.Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).
- Sonet - Utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno - uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa),
RENESANS BAROK
UMIAR - Znaleźć właściwą miarę w życiu i sztuce, pamiętać, że w życiu radości przeplatają się z cierpieniem. Być rozważnym, nie popadać w rozpacz ani przesadę. Cieszyć się z tego co ofiarował nam los. BOGACTWO - korzystać ze wszystkich dostępnych nam środków wyrazu. Rozwijać kunszt słowny. Nie unikać przesady. W sztuce - preferować dekoracyjność, malarskość, przepych.
SPOKÓJ - Spokój sumienia i spokój ducha. Żyć umiejętnie, w zgodzie z porządkiem natury, znajdując pociechę w opiekuńczym Bogu. Tworzyć sztukę jasną i klarowną. Tworząc - uczyć się albo dawać radość. EKSPRESJA - Zaskakiwać, a nawet szokować czytelnika. Pamiętać, że brzydota i okrucieństwo też mogą stać się tematami dla artysty.
PROSTOTA - Zachować prostotę obyczaju - na przykład chroniąc się w zaciszu wiejskiego dworku. Przyglądać się naturze, pracować, bawić się. Unikać zawiłości w myśleniu i pisaniu. SZTUCZNOŚĆ - Natura wymaga upiększenia. Komplikacje i zawiłości są prawdziwym żywiołem artysty. Liczy się tylko oryginalność, wyrafinowany smak, erudycja. Dziwaczności też są w cenie.
HUMANIZM - “Homo sum; humani nil a me alienum puto” (człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce) Słowa greckiego pisarza Terencjusza niech będą dla nas wzorem. Podziwiać człowieka - twórcę wszelkich dzieł. Pamiętać o uprzywilejowanej pozycji człowieka we wszechświecie. NIEPOKÓJ METAFIZYCZNY - Zrozumieć, że w obliczu Boga, a nawet kosmosu, człowiek jest nicością. Zadawać pytania o sprawy ostateczne, a nie znajdując odpowiedzi - popadać w rozpacz albo melancholię. Rozmyślać o śmierci i czasie minionym.
HARMONIA - Uczyć się od starożytnych mędrców i artystów doskonałości kompozycji. Brać pod uwagę proporcje i kanony. Raczej kontynuować i doskonalić istniejące już gatunki niż stwarzać nowe. KONCEPT - Cenić zaskakującą pointę, kunsztowny paradoks, metaforę i poetycki koncept. Poznać wszystkie tajemnice poetyckiego warsztatu. Brać od starożytnych przede wszystkim elementy dekoracji.
CZŁOWIEK RENESANSU - Tak zwana “osobowość renesansowa”, czyli człowiek wszechstronnie wykształcony i utalentowany, geniusz znający historię ludzkości.
We Włoszech : Leonardo da Vinci, Michał Anioł.
W Polsce : Kopernik.
Literatura podsuwa nam ponadto wzory skromniejsze : poety mędrca (Kochanowski) i dobrego gospodarza-patrioty (Rej). CZŁOWIEK BAROKU -Osobowość bardzo różnorodna, tak jak zróżnicowany jest barok w poszczególnych krajach. W literaturze polskiej spotykamy na przykład barok dworski (Jan Andrzej Morsztyn), sarmacki (Wacław Potocki) i ewentualnie religijny (“poeci metafizyczni” : Sęp Szarzyński, Grabowiecki). Ideałem Morsztyna byłby zapewne “homo ludens” (człowiek zabawy), Potockiego : szlachcic-patriota.
Temat: Barok - ściąga.
Charakterystyka baroku w Polsce
port. - barroco - nieregularna perła fr - barroque - dziwaczny
Prof. Czesław Hernas dzieli barok na następujące etapy:
barok wczesny (1580 -1620)
barok dojrzały (1620 - 1670)
barok późny (1670 - 1730 (60))
Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i "potop" szwedzki oraz wojny z Turcją. Było to stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe?. I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich.
Tło społeczno-polityczne i kulturowe baroku:
Oświata - wraz ze zwiększeniem ilości szkół i ich rozwojem, przybywa ludzi wykształconych . Więcej ludzi ma dostęp do nauki i bierze się za pisarstwo. Upada znaczenie szlachty średniej, a do głosu dochodzi wielka magnateria.
Literatura - 4 nurty :
dworski (Jan Andrzej Morsztyn), rozwijający się na dworach magnackich i królewskim. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania.
sarmacko-szlachecki (Pasek, Potocki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie niż nurt dworski przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Nurt ten nazywa się także sarmackim, od słynnej teorii o sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVIIw. i odziaływującej na późniejsze epoki.
mieszczańsko-plebejski (Piotr Baryko). Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w społeczeństwie, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast. Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie.
sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele) - człowiek epoki baroku charakteryzuje się: zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie głównych celów człowieka.
Mikołaj Sęp-Sarzyński
M. Sęp-Sarzyński to poeta tworzący w latach siedemdziesiątych XVI wieku. Zmarł mając 31 lat. Jego twórczość stoi na pograniczu renesansu i baroku. Renesansowe zainteresowanie się człowiekiem jest połączone z refleksjami filozoficzno- religijnymi. Wyrazem rozdarcia wewnętrznego człowieka baroku, są występujące w jego sonetach motywy zwątpienia, obsesja śmierci, rozważania nad rozdwojeniem natury człowieka.
"Sonety".
prekursor baroku
reprezentuje nurt poezji filozoficznej. W swej twórczości stawia pytanie o to, kim jest człowiek, jakie zajmuje miejsce wśród innych bytów
podmiot liryczny utworów Sępa: samotna jednostka pragnąca zrozumienia sensu istnienia, lecz zagubiona wśród niepojętych znaków boskiego panowania nad światem. Obecny motyw "rozdwojenia, pomiędzy wartościami ducha, a żądzami ciała
wizja świata: jako miejsce walki - ścierania się dobra i zła. Świat niepokojący pełen niebezpieczeństw. Życie to nie spokój i harmonia, ale ciągłe zmagania się z samym sobą. Jedynym ratunkiem dla zagubionego człowieka jest Bóg.
"O nietrwałej miłości rzeczy świata tego".
wyróżnia się dwa rodzaje miłości
nietrwała - do ziemskich dóbr i wartości (są nimi złoto, sława, władza, ludzka miłość, uroda)
trwała - jej obiektem jest Bóg
"O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem".
motyw zmagań człowieka z szatanem
dualizm natury ludzkiej - człowiek musi ciągle wybierać między świętością i grzechem, wyrzeczeniem i urokami życia. Jest on "Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie"
Bóg stanowi jedyne oparcie dla człowieka
Sęp daje wyraz dramatycznej rozterce, świadomości rozdarcia między potrzebami ducha i ciała. Przeraża poetę samotność człowieka we wszechświecie - jego los na ziemi przedstawia jako nieustanną walkę z grzechem i szukanie pomocy w łasce bożej, dzięki której człowiek może dostąpić ocalenia.
Klasycyzm francuski XVII wieku
Dominującym kierunkiem w lit. i sztuce francuskiej XVII w. był nie barok lecz klasycyzm. Nawiązywał on do sztuki starożytnej i renesansowej. U jego podłoża był racjonalizm (kierunek filozoficzny gloryfikujący wartość rozumu). Za jego twórcę uważa się filozofa Kartezjusza, który istotę swoich przemyśleń zawarł w zdaniu "Cogito ergo sum" (myślę, więc jestem). Pod wpływem racjonalizmu klasycyzm zakładał: jasność myśli, przejrzystość konstrukcji utworu, równowagę między formą a treścią, przedstawiania uniwersalnych elementów natury ludzkiej, ukazanie prawdy o człowieku, przedstawianie faktów prawdopodobnych, zgodnych z wyobrażeniami ludzkimi. Klasycy zachowali 3 klasyczne jedności : jedność miejsca, czasu i akcji (starożytność). Dbali o piękno języka i stylu. Najwyżej cenili tragedię , a jej treść wypełniali historią lub mitologią. Przedstawiciele:
Jean Racine - tragediopisarz
Pierre Corneille - autor tragedii, tragikomedii i komedii
La Fontaine - bajkopisarz
Moliere - "Skąpiec" i inne - komediopisarz
Mikołaj Boilean - teoretyk literatury, autor "Sztuki poetyckiej".
Pierre Corneille jest uważany za ojca teatru francuskiego. Napisał wiele dramatów z których najbardziej popularny do dziś był "Cyd". Temat "Cyda" został zaczerpnięty ze średniowiecznej Hiszpanii Cyd - Rodryk żył w XI wieku i był naczelnym wodzem króla Kastylii, był symbolem wzoru rycerza opiewanego w wielu pieśniach.
Walka dwóch uczuć: miłości i obowiązku (honoru) na podstawie "Cyda"
Bohaterowie:
Roderyk ; Diego - ojciec Roderyka ; Gomes - ojciec Chimery; Chimera - kochanka Roderyka ; Sankty - kochający Chimerę; Królewna
Bohaterowie przeżywają trudne dylematy - Roderyk musi wybierać między obowiązkiem wobec ojca, honorem a uczuciem. Chimena także miota się między miłością do zabójcy ojca, a powinnościami córki. Nawet Królewna zakochana w Roderyku musi wybierać między dumą, obowiązkiem wobec rodu królewskiego, władzą - a miłością do Roderyka. Wszystko dobrze się kończy dzięki królowi.
Przejawy walki miłości i obowiązku:
Uczucia królewny do Roderyka hamowane przez rozum, nakazujący jej wiązać się z młodzieńcem z rodu Królewskiego.
Rozterki Roderyka zobowiązanego do walki z Gomesem w obronie honoru rodowego; (Przypomina to dylemat Hamleta)
Chimena mimo miłości do Roderyka po stracie ojca domaga się kary u króla dla jego zabójcy ( przeżywa wielki dramat, gdyż kocha Cyda i nienawidzi go )
Niemal do końca dramatu Chimena na przemian będzie ujawniać miłość do Roderyka i żądać ukarania go
Tuż po pojedynku z Gomesem i jego śmierci, przybyłego do komnaty Chimeny Roderyka bohaterka powitała bardzo chłodno, choć nie taiła przy tym swoich uczuć.
Omdlenie na wieść o śmierci Roderyka w walce z Maurami oraz radość po jego pojawieniu się przed nią dowodzą ustawicznej walki jej uczuć.
Zaproponowany przez Chimenę pojedynek i szczęśliwe dla Roderyka jego zakończenie przesądza o zwycięstwie jej miłości nad obowiązkiem żądania kary dla kochanka.
Roderyk po zabójstwie Gomesa, potępiony przez Chimenę i równocześnie dumny ze spełnionego obowiązku wobec ojca jedyne wyjście widział w śmierci, toteż z ochotą udał się na wojnę z Maurami nie lękając się utraty życia.
W dramacie triumfuje miłość Roderyka i Chimery. Jednak są bohaterowie, którzy cenią honor, do których należą Królewna i Diego.
Skąpiec" Moliera jako komedia charakterów.
Wiele komedii Moliera ma tytuły wskazujące na to, że najważniejszy w nich jest portret jakiegoś człowieka : "Świętoszek", "Chory z urojenia" itp. Pisarz konstruował te postacie w ten sposób, że miały one cechy indywidualne, a jednocześnie stawały się typem uosabiającym jakąś główną cechę.
Jan Molier napisał 31 komedii, większość z nich to komedie charakteru, czyli w każdym utworze autor rozważa jedną wadę ludzką, np. skąpstwa. Autor napisał dramat na podstawie "Garnka" Planta.
Przejawy skąpstwa Harpagona:
obarczenie Anzelma kosztami ślubu córki
odmówienie posagu córce
posądzenie służących o kradzież
pozwolenie synowi na ślub z Marianną w zamian za odzyskanie szkatułki.
zdenerwowanie spowodowane plotkami o jego skąpstwie
znajdowanie pretekstów aby nie wypłacić służbie pieniędzy.
obawa o szkatułkę zakopaną w ogrodzie
korzystanie z usług Frozyny bez zapłaty
skąpienie potraw i pieniędzy na ucztę
utrzymanie służby tylko dla prestiżu
służący spełnia rolę stangreta i kucharza
rozkaz aresztowania całego miasta po kradzieży pieniędzy.
ogromna rozpacz po utracie szkatułki
niedożywienie zwierząt
lichwiarstwo
skąpstwo wobec dzieci
gaszenie niepotrzebnych świec
pieniądze traktował jako dar boży
Skąpiec jako komedia rodzinna. Opisać stosunki w rodzinie Harpagona i wpływ skąpstwa na atmosferę w domu. Harpagon nie okazuje miłości do swoich dzieci, nie okazuje nawet zwykłego ojcowskiego zainteresowania dziećmi. Zajęty jest wyłącznie własnym majątkiem. Liczy tylko na szybkie ich ożenki i pozbycie ich się z domu. Przez takie postępowanie dzieci nie lubią go, traktują jak wroga.Atmosfera w domu jest pełna podejrzliwości i wzajemnej niechęci.
Barokowe kontrasty u Daniela Naborowskiego
D.Naborowskiego można śmiało nazwać poetą, który łączy barokową formę wiersza (z całym wymaganym w tej epoce wyrafinowaniem, kunsztem i zaskoczeniem) z istotną poważną tematyką. Jest ona typowa dla baroku, koncentruje się ona na zagadnieniach:
człowiek - kim jest, czym jest ludzkie ciało a czym dusza
życie i jego cechy - przemijalność, nietrwałość, kruchość
czas - jego destrukcyjna niszcząca siła.
D. N. rozpatruje w swej poezji tę problematykę, szuka najlepszej formy, by wyrazić przemyślenia, lecz prezentuje nie rozpacz, nie trwogę istnienia, lecz pogodzenie się z wyrokami Boga. wystarczy przegląd jego wierszy aby utwierdzić się w tym przekonaniu. "Krótkość żywota" - ukazuje nietrwałość ludzkiego żywota. Przemijalność całych pokoleń poeta ująć w trafnej syntezie "Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi". Definicja "Żywota ludzkiego" złożona jest z takich pojęć jak "wiatr, głos, dźwięk itp." tak ulotnych w naszej rzeczywistości. Wiersz przynosi chwilę refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce jej sobie uświadomić: iż jest śmiertelny.
"Cnota grunt wszystkiemu" - "uderza" w odbiorcę rozbudowana anafora: 14 wersów rozpoczyna się od słów "nic to". Niczym są tu różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność i błyskotliwość itp. - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko to jest marnością. Jednak jest coś trwałego - jedyną rzeczą trwałą jest cnota - czyli prawość w życiu i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność, pogląd ten potwierdza Naborowski także w krótkim utworze "Marność":
"Nad wszystko bać się Boga -
Tak fraszką śmierć i trwoga"
Poezja Naborowskiego uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swoją przemijalność, szuka ona wartości trwałych, analizuje relacje człowiek - Bóg, człowiek - czas, człowiek - świat. Można określić twórczość D.N mianem twórczości metafizycznej i intelektualnej.
Jan Andrzej Morsztyn - dworski nurt poetycki
reprezentant marinizmu (konceptyzmu) w literaturze polskiej
przedstawiciel poezji dworskiej
w swej twórczości poszukiwał nowych, zaskakujących odbiorcę form
J. A. Morsztyn żył w latach 1620-1693. Całe dorosłe życie obracał się w wielkim eleganckim życiu dworów. Zajmował się dyplomacją. Cała jego twórczość zebrana była w dwa tomy "Lutnia" i "Kanikuła albo Psia gwiazda". Wzorował się on na Gianbattista Marinim. Jednym z jego utworów jest wiersz miłosny pt. "Sonet do trupa". Porównuje tu młodego, zakochanego mężczyznę do trupa(podobna jest bladość obu, różni ich fakt, że jeiędzprzeżywa męki, a drugi nie). Pokazuje różnice i podobieństwa pomie my nimi. Na koniec wnioskuje, że sytuacja trupa jest jednak lepsza, ponieważ kochanek będzie się jeszcze musiał długo nacierpieć, według autora. Innym jego utworem jest "Niestatek" - Jest to utwór żartobliwy, w którym autor odchodzi od petrarkizmu, w sposobie pokazywania kobiety. Wiersz konstruuje wyliczenie paradoksalnych sytuacji np. zamknięcie wiatru w wór. Sens tego wiersza zawarty jest w ostatnim wersie i ukazuje fakt, że piękne kobiety są niestałe w uczuciach.
"Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa
Niźli będzie stateczna która białogłowa"
"Bierzmowanie"
Autor w wielu porównaniach ukazuje swą miłość do dziewczyny. Porównuje ją m. innymi do ogniska.
"Na Tomka "
Wiersz mówi o chłopaku, zamiast dziewczynie starał się przypodobać i pozyskać względy jej rodziców. Bowiem nie chodziło mu o uczucia lecz o posag.
"Cuda miłości"
Autor mówi w tym wierszu, jakim pięknym uczuciem jest miłość, mówi, że przed miłością się nie można obronić. Morsztyna fascynuje temat rozłąki, powtarza się często motyw opisu kobiecej urody oraz motyw rozpaczy, zazdrości i innych cierpień, które niesie ze sobą miłość. W miniaturach Morsztyna zauważamy także psychologiczną odkrywczość i wrażliwość na drobne niuanse uczucia. Liryka Morsztyna ma charakter kameralny, co stanowi atmosfera salonu i kultury dworskiej.
Wacław Potocki - krytyka stosunków społecznych i patriotyzm poety.
Poezja Potockiego należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta często dotyka spraw szlachty i państwa.Często poddaje krytyce wady narodu i rządzących.Potocki wyznawał religię ariańską. W wierszu "Nierządem Polska stoi" ukazał stan wewnętrzny państwa polskiego,które chyli się ku upadkowi,nikt nie przestrzega praw.Praw jest tyle, że mogą służyć dzieciom do zabawy.Wszyscy dbają o własne dobro, nie interesują się losem kraju. Wiersz "Zbytki polskie" pokazuje wady społeczeństwa.Polacy myślą tylko o zabawach, balach, wygodach życiowych. Przejmują obce wzory zamiast szanować polską tradycję.Ojczyzna chyli się ku upadkowi.Szlachta jednak żyje sama dla siebie i nie zdaje sobie sprawy, że z upadkiem ojczyzny zginie też ona sama.W wierszu "Kto mocniejszy ten lepszy" Potocki porusza problem nietolerancji religijnej.Katolicy to silny lew,zaś arianie są podobni do małego lisa, który nie może obronić się przed lwem.Wyrzucenie arian Potocki uważa za bezprawie.Wiersz "Pospolite ruszenie" pokazuje obóz wojskowy.Wczesnym rankiem napadają nań Kozacy. Jednak szlachta nie broni się, gdyż jest za wcześnie."Transakcja wojny chocimskiej" to epopeja o przebiegu bitwy pod Chocimiem w 1621r.Poemat opisuje przebieg bitwy i rokowań. Całość przepojona jest duchem patriotyzmu. Autor wierzy w Boga i jego pomoc w zwycięstwie nad poganami. Patriotyzm widać w przemówieniu Chodkiewicza do żołnierzy.Prosi on o obronę ojczyzny odwołując się do czasów przeszłych, choćby Chrobrego.Z utworów Potockiego wyłania się obraz XVII wiecznej Polski. Wiele jest w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.
Pamiętniki Paska zwierciadłem epoki.
Poezja Paska należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta napisał "Pamiętniki" około roku 1690.Pamiętniki i diariusze zajmowały dość znaczną pozycję w literaturze XVII w. Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów są znakomitym źródłem poznania ludzi i obyczajów tamtych czasów.Pierwsza część zawiera opis przygód wojennych Paska.Uczestniczył on w wielu wyprawach wojennych.Pasek opowiada o walkach Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Przedstawił obraz szlachcica-żołnierza, który walczy dzielnie,ale ambicji do walki dostarcza mu chęć zdobycia łupów, a nie miłość do ojczyzny.Pasek mówi też o odbytych podróżach zagranicznych, które były wynikiem jego zainteresowań i ciekawości.Pasek opisuje też mszę świętą, do której służył ze zbroczonymi krwią wrogów rękami.Uczestniczył w licznych ucztach.Lubił pojedynki i zwady z innymi.Przykładem jest uczta u pana Jasińskiego, podczas której doszło do pojedynku Paska z Nurzyńskim. Chytry Pasek, który nie chciał walczyć w obozie wojskowym, wyszedł z niego, wiedząc, że rywal dogoni go.W końcu Pasek zabił natręta i odciął rękę jego bratu.Jednak taki tryb życia znudził mu się i Pasek zapragnął zmiany.W okolicach Krakowa upatrzył sobie kandydatkę na żonę.W drugiej części opisuje swe zaloty i decydującą rozmowę z ukochaną. Ta część "Pamiętników" zawiera szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor uważa ucisk chłopa za naturalny stan rzeczy.Swą klasę uważa za godną przedstawicielkę narodu.Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści własne. Z "Pamiętników" wyłania się obraz typowego sarmaty.Bohater lubi zabawy,pijaństwo,pojedynki typowe dla ówczesnej szlachty."Pamiętniki" odzwierciedlają obraz ludzi tamtej epoki. Są pisane barwnie, językiem potocznym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora.
Temat: Oświecenie - opis epoki.
Ramy czasowe
FRANCJA
Początek: XVII w.
Koniec: lata 70 XVIII w.
EUROPA
Początek: początek XVII w.
Koniec: lata 70 XVIII w.
POLSKA
Początek: początek XVIII w.
Koniec: 1822 - wydanie przez Mickiewicza "Ballad i romansów"
KLASYCYZM WE FRANCJI
POJĘCIE KLASYCYZMU
Klasycyzm - pewien model kultury powstały w starożytności (Grecja, Rzym); nawiązanie do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna, zasada decorum)
PODŁOŻE FILOZOFICZNE
Kartezjusz
Podbudową filozoficzną myślenia o sztuce były poglądy Kartezjusza. Autor "Rozprawy o metodzie". Za największą wartość uznawał ludzki rozum. Celem człowieka było poznanie prawdy o świecie, dostępnej rozumowi ludzkiemu. Prawdziwe jest to co jasne i zrozumiałe. Kartezjańska filozofia nawiązywała do aforyzmu "Myślę więc jestem". Ta sama zasada obowiązywała w sztuce.
Kant
Nawiązuje do systemów antycznych. Poznanie prawdy możliwe jest na drodze dwuźródłowości: rozumu i zmysłów. Kant wychodzi z racjonalizmu oświeceniowego i empiryzmu, zrywa z obiektywizmem. Twierdzi, że świat, który człowiek postrzega może być przez niego kształcony.
Locke
Stworzył podstawy teoretyczne empiryzmu. Źródła wiedzy szukał w doświadczeniu zewnętrznym - zmysłowym i wewnętrznym - refleksji. Propagował tolerancję religijną. Uważał, że człowiek dąży do szczęścia, które każdemu obywatelowi powinno zapewnić państwo.
ZALECENIA POETYKI KLASYCYSTYCZNEJ (M. BOILEAU)
1. piękne to co rozumne, rozsądne i harmonijne
2. doskonałość wykonania
3. zasada prawdopodobieństwa
4. kryterium doboru - rozum
5. język wykwintny, ale i pełen prostoty
6. poszanowanie języka ojczystego
7. ścisłe przestrzeganie zasad gatunków literackich
8. typowość (bohaterowie typowi dla danego środowiska)
9. klarowność (przejrzystość kompozycji)
10. kompozycja musi być regularna
11. powrót do zasady umiaru
12. styl jasny i prosty
13. powrót do zasady Horacego (uczyć-bawiąc)
LITERATURA FRANCUSKA XVII W - MOLIER
Molier to twórca francuski. Pisał on komedie. Jego najlepsze dzieła to "Świętoszek" i "Skąpiec".
W "Świętoszku" Molier krytykuje wady Francuzów. Próbuje ośmieszyć dość rozpowszechnione przywary. Jest to satyra na bigoterię i wszelkie przejawy hipokryzji. Krytykuje też przejawy dewocji. Ośmiesza naiwność, kłamstwo, łatwowierność i obłudę. Według Moliera zadaniem poezji jest poprawiać ludzi bawiąc ich jednocześnie. Molier przeciwstawiał się obłudzie na płaszczyźnie moralnej.
"Świętoszek" to komedia. Charakteryzuje się więc komizmem. (Komizm to kategoria estetyczna oznaczająca właściwości jakiegoś przedmiotu lub zjawiska. Przybiera różne formy. Występuje w postaci satyry, ironii, humoru. Są między innymi następujące rodzaje komizmów: sytuacyjny, słowny, postaci.) W "Świętoszku" są następujące rodzaje komizmu:
postaci (Pani Peurelia, Tartufe, Doryna)
1. sytuacyjny (Orgon - pod stołem)
2. słowny (rozmowa Doryny z Orgonem o sytuacji w domu)
OŚWIECENIE W EUROPIE
FILOZOFIE
Racjonalizm
Twórcą był Kartezjusz. "Cogito ergo sum" - "myślę więc jestem". Uważał, ze celem poznania jest myślenie. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów.
Empiryzm
Twórca - Franciszek Bacon. Twierdził, ze prawdziwe jest to co można sprawdzić za pomocą doświadczenia.
Ateizm
Odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu.
Deizm
Założenie o istnieniu jedynie Boga jako stwórcy i początku świata.
Humanitaryzm
Zwracał uwagę na godność człowieka, a równość i braterstwo uznawał za zasadę niepodważalną. Oświecenie "odkryło" człowieka, który stał się centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli, oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolności osobistej i odpowiednich warunków wszechstronnego rozwoju.
"Tabula rasa"
John Locke twierdził, że człowiek urodził się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tą tablicę (korzystając z rozumu, doświadczenia). Była ona odzwierciedleniem niewinności człowieka.
Utylitaryzm
Celem jednostki miało być dobro ogółu.
Sensualizm
Źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistości. Dzięki nim człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, określić słowami.
Relatywizm
Teoria względności.
OSIĄGNIĘCIA CZOŁOWYCH PRZEDSTAWICIELI
Encyklopedyści
W oświeceniu we Francji po raz pierwszy zaczęto wydawać pierwszą na świecie encyklopedię. Składała się z 28 tomów. Przedstawicielami są:
14. Wolter
15. Diderot
16. Rousseau
Hasła w encyklopedii zapisywali według własnych wiadomości o danych pojęciach. Encyklopedia miała zrewolucjonizować sposób postrzegania świata.
Wolter
Było francuskim pisarzem. Uprawiał wiele gatunków literackich: powiastki filozoficzne "Kandyd", "Prostaczek"; dramaty "Zaira", pisma filozoficzne "Traktat o tolerancji".
Wolterianizm
jest to postawa charakteryzująca się krytycyzmem, odrzuceniem autorytetów.• Mówi o konieczności tolerancji dla innych postaw. Charakteryzuje ją libertynizm (swoboda, również obyczajowa, racjonalizm, podkreślenie niezależności).
• jest to wzorzec osobowy człowiek, który broni własnej niezależności, suwerenności, rozumu. Ma świadomość, że myśli i broni swoich myśli. Nie chce być traktowany jako ogół.
wolterianizm to też styl literacki, charakteryzujący• się dowcipem, paradoksem, elegancją wypowiedzi, błyskotliwością myśli. Służył do wyrażania filozoficznych myśli o człowieku i jego miejscu w kosmosie. Służył do przyglądania się ludzkiemu życiu jako pewnemu stereotypowi.
"Kandyd"
Treścią tego utworu są losy tytułowego bohatera.
Część I•
Kandyd zalecał się do Kunegundy. Zobaczył to jej ojciec i wygnał go z zamku. Kandyd chowa się więc w zamku. Autor dowodzi tu, że nie ma skutków bez przyczyny.
Część II•
Po wygnaniu Kandyd jeździ po świecie. Odwiedził Eldorado. Zobaczył, że żyje się tam dostatnio. Jest tam pełno złota, ale
tamtejsi nie traktowali złota jako czegoś cennego. Panował powszechny dostatek i dobrobyt. Gdy wszyscy go mają to nie liczy się on tak dla ludzi.
Część III•
Są tu refleksje na temat zła i dobra. Stwierdzają, że ludzka natura nie zmieni się Człowiek ma skłonność do zła. Mowa jest też o nietolerancji religijnej.
Denis Diderot
Był pisarzem, filozofem, stworzył zarys teorii dramatu XVIII wieku pt. "Paradoks o autorze". Znany jest jako autor powieści:
"Kubuś fatalista i jego pan"
Kubuś i jego pan podróżują konno i prowadzą rozmowy. Osią fabuły jest podróż, chwytem konstrukcyjnym dialog. Najważniejsze są przemyślenia bohatera. Wydarzenia są jedynie ilustracją. Większym filozofem jest Kubuś. On roztrząsa problemy dotyczące przypadku, miłości, wolnej woli. Kubuś jest wyznawcą fatalizmu. Wierzy w odgórne założenia co do jego losu. Tego typu zachowanie jest związane z teorią predestynacji Jest to teoria mówiąca, że 'Kroczymy w ciemnościach, pod tym co zapisane w górze'. Komentarz autorski to zwroty do czytelnika. Narrator snuje opowieść jak tworzy swoje dzieło. Jest to, więc też powieść o stwarzaniu powieści. Rozmowy dotyczą Kubusia, jego miłości. Kubuś dąży do uogólnień, maksym. Z rozmowy możemy się dowiedzieć, że człowiek wypełnia to co jest zapisane. Człowiek nie wie jaki będzie jego cel. Każde wydarzenie pociąga za sobą następne. W życiu jest też istotna kwestia przypadku. Cały ten utwór kipi jednak optymizmem. Kubuś zgadza się na taki los i jest z tego zadowolony.
WIEK XVIII W POLSCE
SYTUACJA SPOŁECZNO-POLITYCZNA
W Polsce w odróżnieniu od Francji dominowała szlachta, a nie mieszczaństwo. Następował upadek miast. Był zły stan gospodarki. Następował rozkład organizacji państwowej. Prestiż Rzeczpospolitej na forum międzynarodowym upadł. Polska stała się pionkiem w rękach sąsiadów (rozbiory). Król (Stanisław August Poniatowski) przystąpił do walki z sarmatyzmem. W nim upatrywał źródło zła. Król starał się zaangażować różne środki do walki z zacofaniem.
PREKURSORZY
Stanisław Konarski
Wszechstronny działacz, zajmował się:
praca nad reformą• ustroju państwa
"Traktat o skutecznym rad sposobie"
Charakteryzuje ówczesną RP i wysuwa postulaty, żądania mające uzdrowić państwo. Przeciwstawia się liberum veto, proponuje, aby źródłem decyzji była większość głosów. Gani prywatę szlachty. Przeciwnik szlacheckiej megalomanii (manii wielkości).
• oświata
Zreformował szkolnictwo, żądał wprowadzenia nauczania rozumowego. Kładł nacisk na sprawy wychowania obywatelskiego, ludzi świadomych sytuacji społecznej i politycznej, świadomych obowiązku wobec ojczyzny i narodu. Podążał za nauczaniem poglądowym, opartym na racjonalnym poznawaniu rzeczywistości, empirystycznych metodach. Wprowadził obowiązek nauczania języka polskiego, historii literatury, nowożytnych języków. Wprowadzając też nauki przyrodnicze, historię, geografię. W 1740 r. założył szkołę dla synów szlacheckich "Collegium Nobilum". Uważał, że dorośli są zbyt zdeprawowani sarmatyzmem i nie da się ich zmienić.
twórczość literacka•
W szkole działał teatr konwiktowy, w którym uczniowie wystawiali sztuki pisane w duchu klasycystycznym, posiadające morał, mające walory wychowawcze, np. "Tragedia Epaminoudas" Konarskiego. Pisał także traktaty: "O poprawie wad wymowy". Wyszydzał skomplikowany, napuszony barokowy styl. Propaguje czystość, naturalność języka.
Stanisław Leszczyński
Wydał traktat polityczny "Głos wolny, wolność ubezpieczający". Domagał się jak najszybszego przeprowadzenia reform. Propagował ograniczenie liberum veto. Króla elekcyjnego ma wybierać cały naród, a nie tylko szlachta. Żądał wzmocnienia administracji państwowej, poprawy warunków chłopów.
Komisja Edukacji Narodowej
Powołana w 1773 r. przez sejm na wniosek króla. Była pierwszym ministerstwem oświaty w Europie. Podstawowe zadania określało hasło: "Stworzyć naród przez wychowanie publiczne". Pod kierownictwem komisji przeprowadzono reformę szkół w całym kraju. Po raz pierwszy zezwolono na naukę dziewcząt w szkołach, zaczęto powoływać szkoły ludowe R dla wszystkich. powołano również Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowywało i wydawało nowe podręczniki. W szkołach zwrócono szczególną uwagę na problem kultury języka polskiego, a wzorem polszczyzny stały się dzieła pisarzy odrodzenia.
PRASA I TEATR JAKO NACZELNE ŚRODKI AGITACJI W SŁUŻBIE REFORM
rola Warszawy w XVIII w.
Warszawa stała się centrum kulturalnym i politycznym. Stało się to za sprawą urbanistycznego uporządkowania stolicy. Dwór stał się głównym ośrodkiem sztuki, centrum artystycznym.
działalność króla i znaczenie dworu królewskiego
Poniatowski popierał architekturę. Przebudował zamek królewski, zbudował pałac na wodzie. Był mecenasem literatury. Wydawał publiczne, oświeceniowe utwory (u niego pojawiły się po raz pierwszy utwory Krasickiego).
charakterystyka czasopiśmiennictwa
tytuły czasopism
• "Merkuriusz Polski"
Pierwsze polskie pismo - 1661, wchodziło tylko przez 7 miesięcy.
"Monitor"•
Wzorowany na angielskim "Spectatorze". Pierwszy redaktor to Stanisław Bohomolec. Zamieszczał tam swoje artykuły także Ignacy Krasicki. Monitor ukazywał zacofanie polski, żądał reform, walki z ciemnotą i sarmackimi zabobonami.
"Zabawy przyjemne i pożyteczne"•
Redaktorem naczelnym był Adam Naruszewicz. Celem było zaznajomienie z twórczością ówczesnych pisarzy. Za wzór uznawano J. Kochanowskiego.
"Gazeta Warszawska"•
Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Prezentowała bieżące informacje.
"Gazeta narodowa i obca"•
Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Był to dziennik. Przetrwała 160 lat.
"Magazyn Warszawski"•
Czasopismo okresu Sejmu Wielkiego. Było to pismo informacyjno-rozrywkowe.
funkcja i znaczenie rozwoju czasopiśmiennictwa
Czasopiśmiennictwo doby oświecenia miało charakter zaangażowany, patriotyczny. Interesowało się sprawami polskimi, przede wszystkim społecznymi, politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi. Było głównym środkiem masowego przekazu i oddziaływania na ówczesne społeczeństwo.
powstanie Sceny Narodowej w Warszawie
dzieje teatru
17 listopada 1765 roku został otwarty polski teatr publiczny dla wszystkich. Powstał w budynku operalni saskiej. Pierwszą wystawioną sztuką była komedia "Natręty" Józefa Bielawskiego. Komedie tworzył Franciszek Bohomolec. Stworzył między innymi: "Małżeństwo z kalendarza", utwór ośmieszający Polaków. Jest to przykład typowej komedii warszawskiej. W 1767 roku teatr zamknięto. Otwarto go dopiero w 1774 roku.
znaczenie teatru
W okresie oświecenia teatr publiczny pełnił bardzo ważną rolę. Wychowywał ówczesnego obywatela. Uczył go krytycznie myśleć i widzieć wady ustroju, w którym żył. Walczył o język narodowy. Propagował postępowe reformy państwowe. Jego działalność szczególnie wzrosła w czasie Sejmu Czteroletniego. Obok sztuk rozrywkowych wystawiał utwory, które w sposób pośredni lub bezpośredni nawiązywały do życia politycznego kraju, propagowały nowe idee oświeceniowe, domagały się przeprowadzenia w Polsce reform politycznych i społecznych w myśl założeń społecznych i humanitarnych.
obyczajowa komedia warszawska
Po ponownym otwarciu teatru w 1774 roku nastąpił rozkwit komedii warszawskiej. Twórcy teatralni to: Franciszek Zabłocki ("Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale", "Fircyk w zalotach"). Charakteryzuje się ona tym, że tematyka polityczna nie jest najważniejsza, a rzecz krąży wokół intrygi miłosnej
"Monachomachia" Ignacy Krasicki
Wśród utworów Ignacego Krasickiego ogłoszonych w latach 1775 -1779 "Monachomachia, czyli wojna mnichów" jest zjawiskiem wyjątkowym i niespodziewanym. Ukazanie się bowiem utworu drukiem nastąpiło prawdopodobnie bez zgody i wiedzy autora i zapewnie z tego właśnie powodu dwie pierwsze edycje z sierpnia 1778 r. były wyjątkowo niestaranne.
Poemat powstał w czasie pobytu Krasickiego w Poczdamie, na przełomie roku 1776 i 1777r.
Gatunek
"Monachomachia" jest poematem heroikomicznym czyli parodią poematu heroicznego (eposu bohaterskiego). Jego dzieje sięgają V w. p.n.e., kiedy to powstała "Batrachomiomachia", poemat grecki opiewający wojnę żab z myszami - parodię "Iliady" Homera. Charakterystyczną cechą tego gatunku jest komizm oparty przede wszystkim na kontraście pomiędzy rangą bohaterów, a sposobem ich działania i zachowania. Naruszenie obowiązującej w poetykach klasycznych zasady decorum tj. zgodności formy i treści (pisanie stylem podniosłym o sprawach błahych i śmiesznych).
Umiejscowienie akcji
W "Wojnie mnichów" brak wskazówek topograficznych i architektonicznych pozwalających uściślić teren działań bohaterów utworu. Szczegółowy obraz miasta, który jest tłem poematu, kreślony grubą linią (trzecia oktawa pieśni I), wyzbyty cech szczególnych to przejaw metody literackiej Krasickiego.
Satyra ma charakter ogólnopolski i miasteczku świata fikcyjnego w poemacie odpowiada co najmniej połowa ówczesnych miast Rzeczypospolitej.
Czas akcji
Wydarzenia mają miejsce w okresie rządów Stanisława Augusta. Wyrzeka na niego o. Eliziusz za to, że król tępi pijaństwo, a szerzy "gust książek (P.III, w.43-48). Ale na zacofanej prowincji zakonnicy prowadzą życie takie samo, jak w czasach saskich.
Fabuła i myśl satyryczna
P.I. Tekst rozpoczyna seria obrazowych sentencji: "Nie wszystko złoto, co się świeci", "Zewnętrzna postać nie czyni natury" itp. Później następują:
inwokacja o pseudopatetycznej tonacji:• "Wojnę śpiewam więc i głoszę,/ Wojne okrutną bez broni, bez miecza, (...) Wojnę mnichowską...";
opis miasteczka;•
ogólna charakterystyka środowiska• mnichów (klasztor dominikanów):
- głęboko tkwiących w tradycji "zawołanej ziemiańskiej stolicy",
- wiodących zbytkowne życie (przeor jeżdżący czwórką koni, ojcowie zasypiający w puchach, posilający się, z namaszczeniem, "w pocie czoła", ojciec doktor), dzięki Świętej prostocie", "wiernemu ludowi", który łoży na utrzymanie klasztoru
(określanie mnichów: oksymoronem "wielebne głupstwo", epitetem "święci próżniacy"; ironiczna apostrofa: "Święta prostoto! Ach, któż cię wychwali! Wieku szczęśliwie"; znakomite, sugestywne obrazki mnichów, np. w. 85 - 88)
W spokojne życie wdziera się nagle Jędza niezgody ("widząc fortunny los spokojnych mężów"), która wywołuje zamieszanie. Spór wybucha pomiędzy dwoma zakonami żebrzącymi: dominikanami i karmelitami. Słabą stroną "rozruchu" jest błahość sporu (nie poznajemy jego przedmiotu). Ma on być rozstrzygnięty przez dysputę.
Wszyscy gromadzą się w reflektarzu;•
- przeor obawia się zagrożenia podstawowych dóbr ("Czy do piwnicy wkradli się złodzieje? Czy wyschły kufle, gęsiory i dzbany?"),
- o. Gaudenty przypomina o odwiecznym konflikcie z karmelitami i niczym Antenor nawołuje "Pókiśmy w siłach, na wszystkich uderzmy",
- "ojciec Pankracy, Nestor różańcowy" głosi chwałę dawnych zwyczajów (strofa "O mili bracia..." poważna refleksja o upadku państwa)
P.II. Akcja toczy się w klasztorze karmelitów, o świcie. Zły omen (zgubienie pantofla) wróży o. Rajmundowi, furtjanowi, nadchodzące wydarzenia. I to właśnie (nie fakty, lecz przeczucia) jest przyczyna zwołania przez o. Rafała starszyzny. "Zeszło się ojców więcej niż trzydzieści" (wątpliwa pobożność mnichów zaznaczono wiążąc ich imiona z uroczystościami religijnymi albo świętymi patronami, w. 49-56).
nużąco przemawia przeor "kaczkowatym głosem",•
• pojawia się poselstwo "białokapturnych" (dominikanów), o. Gaudentego i Hiacynta, którzy przynoszą wyzwanie na dysputę (zakon "wyznacza bitwy plac na łonie zgody", posłowie dwornie zaznaczają "równego dzielność pragnie adwersarza"), której temat obrać mają wyzywani,
przeor karmelitów przyjmuje wyzwanie i• odpowiada posługując się terminami wojskowymi ("Stawam się w miejscu, które mianujecie. Jeszcze nam siły na te wojnę stanie, jeszcze broń dobra..."),
• po odejściu posłów mnichów ogarnia gorączka sprzecznych opinii (paralelizm: starzy - młodzi), godzi zaś - dzwon na obiad (ironia).
P.III. Część tę rozpoczyna sentencja, pozorna drwina, a w rzeczywistości pochwała pracy umysłowej "o chlebie i wodzie", oraz pozorna pochwała - a w istocie drwina - łakomstwa i opilstwa.
o. Gerwazy radzi zmienić dysputę na pojedynek• pijacki,
doświadczeńszy o. Hilary dowodzi, że przepić dominikanów - rzecz• niemożliwa (hiperboliczność pochwały, w. 29 - 32),
o. Eliziusz, żałując• dawnych czasów ("Trzeba się uczyć, upłynął wiek złoty!"; apostrofa okolicznościowa do Stanisława Augusta - inwektywa przeciw królowi, jako pogromcy pijaństwa) radzi odszukać zapomnianą bibliotekę i przygotować się do dysputy,
zakonnicy nie pamiętają, gdzie mieści się biblioteka, a do jej odszukania• wyznaczają krawca i aptekarza,
w starożytnej baszcie, spróchniałym lamusie• odnaleziono "księgarnię, (znakomity opis zaniedbanego pomieszczenia, w. 65 - 72; parodia "Hymnu o miłości ojczyzny"),
mnisi poczynają studiować druki• ("Ustał brzęk kuflów i radość obfita..."; zaskakujące porównanie homeryckie zaczytanych mnichów do kuźni Wulkana)
P.IV. Dysputę poprzedza apostrofa do Arystotelesa (metafory ukazujące postać filozofa z szacunkiem, np. lew, matka hoża, cedr, ale potępiające "łby twarde", które wypaczyły jego poglądy, np. osioł w lwiej skórze, kąkol). Miejscem dysputy jest refektarz klasztoru dominikanów. Schodzą się mnisi (ironia: "Tuman mądrości nad łbami unosi"; szydercza charakterystyka bezpośrednia: "Zazdrość i Pycha zjadłe oczy żarzy") porównani do rzymskich senatorów.
panegiryczna przemowa ojca "defendensa",• urzędowego obrońcy tez będących przedmiotem dysputy (naszpikowana greczyzną, metaforami i hiperbolami pochwała zalet mecenasa - przewodniczącego dysputy, urzędnika starostwa grodowego, który obeznany z prawem pełni funkcję wykonawcy wyroków sądowych),
czytelnik poznaje tylko jak wyglądał formalny przebieg• sporu, żarliwie przygotowywana dysputa jest tylko pretekstem do satyrycznego zobrazowania wynaturzeń scholastyki i wykazania obskurantyzmu uczestników (migawkowe fragmenty dialogu)
- o. Łukasz od Trzech Królów "wziąwszy stronę przeciwną na oko/ Nabił argument i strzelił z Baroko",
- "defendentus" odparowuje cios za pomocą chwytu dialektycznego zarzucając wieloznaczność tezie oponenta,
awantura przerywa dyskusję (trzy strofy wrażeń słuchowych),•
scena epizodyczna ukazująca pięknego o. Hiacynta rozmawiającego w mieszkaniu wicesgerenta z jego żoną, dewotką. Wrzask sprawia, że mnich pędzą na plac boju.
P. V. Początek jest znowu refleksyjny i sentencjonalny (wyjaśnienie dydaktycznego charakteru poematu "Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych/ Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych"). Cała natomiast pieśń to opis batalistyczny.
Jako broni użyto sandałów, trepów, pasów, kufli od piwa a nawet książki "Wojsk afektów zarekrutowanych", duże usługi oddaje kropidło. Zmoczone w święconej wodzie pozwala zalewać oczy przeciwnikowi. Bije się każdy z każdym.
Instrumentem zgody staje się potężny puchar, którego funkcję narrator porównuje hiperbolicznie do roli posągu Pallady w Troi i ognia Westy w Rzymie. Zakonnicy odnoszą się do niego jak do relikwii (monstrancji). Scena wzniesienia puchara (w. 89 - 120) to trawestacja uroczystej procesji.
P. VI. Wstępem do ostatniej pieśni pragnie autor jakby uśmierzyć gniew ojców zakonnych, którzy mogli poczuć "smak w przykrej mowie", ale też broni prawa do krytyki.
"Dzban nad dbany" postawiono w miejscu widocznym. Imponujący puchar spełnia swoją funkcję, przede wszystkim zachwyca ozdobnością i rozmiarami (naśladowanie opisu tarczy Achillesa z XVIII ks. "Iliady"):
obszerny opis rzeźb na bokach• naczynia przedstawiających pory roku - pięć oktaw (w. 17 - 56) to gospodarsko-sentymentalne lub żartobliwe scenki wiejskie,
osobna oktawa to• opis rzeźby na wierzchu dzbana (grono prałatów, uczta, złośliwy epitet "pulchnokarczysty"),
Mnisi koją emocje winem. Oktawa zamykająca poemat zawiera propozycję przyjęcia utworu, zgłoszoną na ręce przeora: "Czytaj i pozwól niech czytają twoi", przy wskazaniu: "Prawdziwa cnota krytyk się nie boi, ale i swoisty znak zapytania: Nie pochwalisz? - spalę."
PIJANSTWO
Obraz pijaka w oparciu o satyrę"Pjiaństwo"
Ignacy Krasicki żartuje,wyśmiewa słabość natury ludzkiej w "Pijaństwie",jako brak hamulców wewnętrznych i bezsilność racjonalnych argumentów.Bawi czytelnika,ukazując stadium portretowe nałogowego pijaka,który poszukuje okazji do wypicia wódki i wie równocześnie o szkodliwości alkoholu,nawet wymienia zgubne jego skutki.Człowiek,który spożył alkohol"chodzi jak opętany",boli go głowa :"Ale mi zbyt dokucza ból głowy okrutny","cieży głowa jak ołów",jest mu niedobrze "ustały i mdłości,ustał i ból głowy".
Ma kaca,dopisuje mu ogromne poczucie humoru.
Aby się napić, korzysta z imienin żony,odwiedzin sąsiada i innych podobnych sytuacji.
Podczas zabawy toczy się dyskusja.Wszystkie wady jakie daje mu przyjaciel nie docierają do niego.
Człowieka pjanego można porównać do zwierzęcia,które nic nie rozumie.
Elementy komizmu i satyry w sposobie ukazywania rzeczywistości przez pisarzy polskiego oświecenia
Sytuacja w państwie, w wieku XVII i XIX była przyczyną powstania literatury parenetycznej. Polska była krajem, w którym szlachta miała ogromny wpływ na losy państwa. Król był od niej całkowicie zależny i nie mógł sam podejmować decyzji. Takie prawa jak np. liberum veto osłabiały wewnętrznie Polskę i były późniejszą przyczyną szybkich rozbiorów Polski. Ludzie wykształceni, poeci, widząc upadek ojczyzny postanowili włączyć się w proces przebudowy władzy, społeczeństwa. Posługiwali się oni głównie lekką formą literacką. Nie pisali traktatów, poważnych dzieł, a tylko bajki, satyry, poematy heroikomiczne. Dawało im to możliwość posłużenia się śmiechem i satyrą jako bronią między innymi przeciwko szlachcie sarmackiej i klerowi. Osoba czytająca zwraca oczywiście uwagę na komizm postaci, komizm sytuacyjny i odbiera go jako środek wychowawczy. Jest on pośrednikiem pomiędzy nami a poetą, który próbuje uzmysłowić nam swoje odczucia i racje. Dzięki komicznym sytuacjom dowiadujemy się o rzeczywistym ustroju Polski, o jego wadach i sposobach ich przezwyciężenia, o stosunku ludzi do ojczyzny. Lekka forma dzieł daje nam możliwość łatwego przyswojenia sobie sytuacji i jej interpretacji, jak również wzbudza uśmiech politowania.
Satyra to utwór literacki, który ośmiesza wady i przywary ludzkie, zarówno indywidualne jak i grupowe, obyczaje, idee, zachowania. Ma ona charakter krytyczny. Autor posługuje się tzw. środkami komicznej deformacji, kpiną, dowcipem i ironią. Zadanie satyry polega na negacji i ośmieszeniu zjawiska lub osoby, która nie pasuje do wizji rzeczywistości autora. Satyra może występować jako osobny gatunek literacki, lub być obecna w innych większych utworach literackich.
Przykładów ilustrujących obecność i znaczenia komizmu jest bardzo dużo. Warto tu przytoczyć np. poemat heroikomiczny pt "Monachomachia" czy komedię polityczną Juliana Ursyna Niemcewicza pt. "Powrót posła", satyry Ignacego Krasickiego "Na króla", "Pijaństwo". Jednym ze środków stosowanych przez poetów jest karykatura. Polega ona na przedstawieniu jakiejś postaci, za pomocą słów wyolbrzymiających i zniekształcających jej cechy, towarzyszy od wieków życiu politycznemu, społecznemu, występuje głównie w satyrze i grotesce. Została ona znakomicie wykorzystana w wielu utworach oświecenia jak chociażby w "Powrocie posła". Takie osoby jak np. Starościna, Szarmantcki czy starosta Gadulski rozbudzają w nas śmiech ze względu na swoje postępowanie. Wszystkie te postacie posiadają przejaskrawione cechy.
Niemcewicz w swoim dziele uzyskuje śmieszność poprzez zestawienie przeciwieństw. - mądre i rzeczowe argumenty Podkomorzego i śmieszność, zacofanie, tępota Gadulskiego.
- pozerstwo, kłamliwość, obłuda fircyka Szarmantckiego i patriotyzm, szczerość Walerego, stale zaangażowanego w losy kraju
- skromna, cnotliwa i inteligentna Podkomorzyna oraz typowa żona modna, zaczytana w romansach, która nie potrafi mówić poprawnie po polsku Starościna
Gadulski, bohater "Powrotp sasła" jest szlachcicem reprezentującym tyiejsrmaty. Samo nazwisko "Gadulski" mówi nam już o jego charakterze . Wnioskujemy z niego, że jest osobą mówiącą zbyt wiele i bez sensu, porusza on sprawy małoważne, lub te, na których się nie zna. Mówi m.in. o polityce kraju, o zaletach liberum veto: "Zepsuli wszystko, tknąć się śmieli okrutnicy/ Liberum Veto tej wolności źrenicy". Przy innych okazjach okazuje publicznie swoje nieuctwo i upartość "Ja co nie czytam, lub przynajmniej mało / Wiem, że tak jest najlepiej jak niegdyś bywało","Powiadam, że uparty człek zawsze wygrywa". Jego wypowiedzi wzbudzają w nas śmiech i jednocześnie zmuszają do refleksji nad państwem oraz samym sobą. Zabawny u Starosty jest również ton, z jakim zwraca się do osób dyskutujących z nim. Gadulski nie znosi sprzeciwu i nie dopuszcza do siebie innych tez, które mogą być słuszne. Jego postępowanie podobne jest do zachowania małego dziecka. Z reguły nie uwzględnia ono racji starszych i robi im na przekór, stara się mieć pierwsze zdanie w każdej sprawie. Zabawne postacie występujące w utworach takich jak "Powrót posła" wywołują życzliwy uśmiech, jednak satyra zawarta w nich jest ostra i zdarzało się, że wywoływała protesty. Przykładem dobrze ilustrującym taki przypadek jest poemat heroikomiczny Ignacego Krasickiego pt. "Monachomachia". Jest to utwór, który ośmiesza stan duchowny i stanowi dobrą broń w rozprawie z klerem. Poemat ten opowiada o historii dwóch zakonów, karmelitów bosych i dominikanów, z których każdy chciał być tym ważniejszym. Zakonnicy są tu przedstawieni jako ludzie lubiący dużo zjeść i wypić, szczególnie mszalnego wina. Problem wagi obu zakonów i racji w scholastycznej dyspucie postanawiają rozstrzygnąć pijackim pojedynkiem. Już sam taki pomysł zakrawa na absurd, lecz zawiera sporo prawdy o ówczesnym klerze, co wywołuje u czytelnika uśmiech. Zabawne są również rozważania mnichów podczas "pojedynku" "pijem my nieźle, ale lepiej oni". Innym tematem ośmieszonym w "Monachomachii" jest kwestia wykształcenia mnichów. Są oni wręcz głupi i nie lubią uczyć się "Minęły czasy szczęśliwej prostoty, / Trzeba się uczyć, upłynął wiek złoty", spóźniają się na modlitwy i niewywiązują się ze swoich obowiązków "Ojciec Hilary obudzić się raczył. / Wtenczas ksiądz przeor, porwawszy się z puchu, / Pierwszy raz w życiu jutrzenkę obaczył". Dyskusja dość szybko przeradza się w bijatykę, w której orężem są święte i uczone księgi. Spór kończy się bardzo uroczystym wzniesieniem puchara. Bójka mnichów została opisana w zabawny sposób, co uwydatniło ich ujemne cechy takie jak np. egoizm, pychę. karykaturalne są tutaj opisy wyglądu i charakteru mnichów: "tuman mądrości nad łbami", "wielebne głupstwo". Monachomachia napisana jest stylem komicznym, gdyż łączy "wysoką" formę poematu - eposu, język ( utwór napisany jest stylem podniosłym i patetycznym ) z "niską" treścią, dotyczącą bijatyki między dwoma zakonami żebraczymi.
Innym przykładem pokazującym zachowanie szlachty jest "Żona modna" Ignacego Krasickiego. Tytułowa bohaterka jest kobietą egoistyczną i gardzi mężem. Wykorzystuje go i nie liczy się z jego potrzebami. Przez autora jej postać została skarykaturowana i wyśmiana. Poeta zabawnie opisuje zachowanie "Żony modnej" np. jej sposób podróżowania, przedmioty jakie posiada, ulubione zwierzątko jakim jest mysz na łańcuchu. Na tej podstawie możemy powiedzieć kilka krytycznych słów na temat jej charakteru. Krasicki w swoim dziele pt. "Na króla" jest tak przewrotny jak Kochanowski w "Rakach". Satyra ta ukazuje się jako utwór ośmieszający głowę państwa i negujący jego młody wiek, uczciwość, wykształcenie, szlacheckie pochodzenie i łagodność. Krasicki tak przedstawił w nim władcę, że jego domniemane wady są w rzeczywistości zaletami. S&űŻ0hta zaś staje się przedmiotem pośmiewiska, jako zacofana, nienadążająca za zmianami w kraju i głupia. Czytelnik uśmiecha się patrząc nie tylko na argumenty, ale i na sposób, w jaki autor udowodnił ciemnotę i nieuctwo szlachty.
Uważam iż elementy satyry wprowadzone do poezji z epoce wielkich niepokoi, jakim było oświecenie miały istotny wpływ na kształtowanie poglądów ludzi światłych. Sposób, w jaki poeci włączyli się do procesu przebudowy państwa przykuwa uwagę i skłania nas do refleksji. Wiedzieli oni, że najlepszą bronią jest nie oskarżanie, a ośmieszanie m.in. posłów, senatorów, istniejącego stereotypu sarmaty czy ustroju państwa, które mobilizuje do reakcji. Lekkie i zabawne utwory pozwalają na wyłonienie się problemów i wad jakie były charakterystyczne dla ówczesnej Polski.
Satyrę "Świat zepsuty" można uznać za podsumowanie sądów Krasickiego o czasach, w jakich przyszło mu żyć. Nie ma w niej nic zabawnego. Jest pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzył zepsute społeczeństwo. "Gdzieżeś, cnoto? gdzieś, prawdo? gdzieście się podziały?" - pyta poeta niemal z rozpaczą.
Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie popłaca, "wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne". Od tego wzięła początek słabość naszego kraju, od tego zaczął się początek końca potęgi Rzeczypospolitej:
"Ten nas nierząd, o bracia, pokonał i zgubił, Ten nas cudzym w łup oddał...".
Nie można jednak poddawać się ani rozpaczy, ani zaistniałej sytuacji. Bez względu na rezultat, bronić trzeba kraju jak tonącego okrętu:
"Okręt nie zatonie, Majtki, zgodnie z żeglarzem, gdy staną w obronie A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć, Podściwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć".
Satyra "Żona modna" ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej, często bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi, drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworu szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi tak, że "przeszedł warszawskie pałace", bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek. Wszystko to bawi, ale satyra porusza ważną wówczas sprawę - marnotrawienia majątków i życia nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej.
Oświecenie pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili : "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji) czy wieku "oświeconym". Przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty.
Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40. XVII w. do roku 1764;
- dojrzałą (czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;
- schyłkową (oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822.
Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo.
Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a "Powieść sentymentalna"; nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych.
Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczości - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki.
Gatunki literackie oświecenia:
bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana
czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu;
satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce
satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej;
poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja ("złota myśl");
komedia - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie, z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza;
sielanka - gatunek poetycki, wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz;
powieść - jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora;
esej - (franc. essai=próba) wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję
szczerości;
felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powieść w odcinku) gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie
bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej
hipotetyczny;
poemat heroiczny - pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych wydarzeń historycznych; "Jagiellonida" Tomaszewskiego;
poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał
pochwałę człowieka jako twórcy przyrody; komedia dell'arte - literatura plebejska;
oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności; wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne; miało się w niej wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.
Kierunki filozoficzne w XVIII w.:
empiryzm - (empiria-doświadczenie); prekursorem był angielski filozof Francis Bacon (czyt. bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie;
racjonalizm - twórcą był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku
byli Wolter oraz Denis Diderot;
deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter,
obaj walczący z fanatyzmem religijnym;
ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga; pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha;
irracjonalizm - pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia;
sensualizm - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą był John Locke (lok); twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia. Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.
W Polsce oświecenie zaczęło się około roku 1740, kiedy to założono Collegium Nobilum. Właściwy rozwój przypada na lata 1764-1795. W 1747 roku Załuscy założyli bibliotekę publiczną. W 1749 Stanisław Leszczyński napisał dzieło pt. "Głos wolny wolność ubezpieczający", dotyczące liberum veto. Domagał się poprawy bytu ludzi, wzmocnienia administracji. Stanisław Konarski napisał "O skutecznym rad sposobie", w którym prowadzi rozważania o Sejmie. Proponuje usunięcie liberum veto i wprowadzenie zasady większości głosów. W roku 1765 założono Teatr Publiczny w Warszawie. Powstała też Szkoła Rycerska, która miała przygotować młodych ludzi do służby wojskowej. Absolwentami zostali później: J.Jasiński, T.Kościuszko, J.U.Niemcewicz. Szkołą kierował książę Adam Czartoryski. Zaczął wychodzić "Monitor", którego redaktorami byli:Czartoryski, Krasicki, Bohomolec. Czasopiśmiennictwo odgrywało znaczną rolę w oświecaniu ludzi epoki. Wychodziło też pismo pt. "Zabawy przyjemne i pożyteczne", w którym drukowali swe utwory: Krasicki, Naruszewicz, Zabłocki. W 1773 r. powstała KEN. Powodem powstania KEN była likwidacja zakonu jezuitów. Przyznała prawo do nauki wszystkim dzieciom. Dokonano reformy Uniwersytetów w Wilnie i w Krakowie. Ogromny wpływ miały działania króla Stanisława Poniatowskiego, który próbował dźwignąć kraj z upadku. Przyczynił się on do rozwoju kultury i sztuki. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów i malarzy, których zapraszał na słynne obiady czwartkowe. W literaturze rozwijały się trzy prądy: klasycyzm - nawiązywał do literatury starożytnej, posługiwał się motywami mitologicznymi, cenił tragedię i epos, język powinien być zrozumiały; sentymentalizm - opisywano przeżycia wewnętrzne, ludzkie uczucia, by silniej oddziaływać na odbiorcę; rokoko-odrzucał dydaktyzm, utwory powinny być tworzone dla przyjemności. W sztuce rozwijał się klasycyzm. W okresie tym tworzyli Canaletto i Bacciarelli.
Ignacy Krasicki wyśmiewa wady świata w "Bajkach" i "Satyrach". Bajka "Kruk i lis" za-wiera alegorię próżności i głupoty (kruk) oraz przebiegłości (lis). Autor śmieje się że "Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym". "Dewotka" pokazuje fałszywą pobożność: "dama" odmawiając modlitwę biła swoją służącą. Pewnemu gospodarzowi skradziono groch rosnący przy drodze. Na drugi rok zasiał go wśród żyta, myśląc że zbiór będzie o wiele więk-szy. Przeciwnie - zniszczono mu i zboże, i groch. Krasicki wyśmiewa przesadną ostrożność i chęć zysku. Bajka "Szczur i kot" piętnuje ludzi pysznych i pewnych siebie. W satyrze "Pijaństwo" ukazany jest typ polskiej gościnności. Przeradza się ona w pijatykę, po której następuje pochwała trzeźwości. Dyskusję przerywa jeden z uczestników i idzie się napić. Au-tor wyśmiewa w "Żonie modnej" przejmowanie przez szlachtę obyczajów francuskich. Moda prowadzi do rozrzutności i wiedzie do zrujnowania. Poemat heroikomiczny "Monachomachia" demaskuje stan duchowny (zakon reformatorów i karmelitów); ich skłonność do pijaństwa i bójek. Krasicki prowadzi krytykę poprzez oksymorony: "święte próżniaki", "wielebne głup-stwo". Twierdzi ironicznie "Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych". Pomimo humoru Krasicki przedstawia świat, w którym do-minuje siła, przewrotność i głupota ("Jagnię i wilcy", "Malarze", "Wół minister") - jest on przygnębiający.
W okresie oświecenia rozwija się publicystyka. Powstają pierwsze czasopisma: "Monitor" (1765r.), "Zabawy przyjemne i pożyteczne", "Gazeta Narodowa i Obca". Na łamach "Monitora" redagował m.in. I. Krasicki. W esejach, felietonach, report-ażach autorzy kryty-kują sarmackie zachowanie, propagują wzór oświeconego szlachcica, krytykują feudalizm, walczą o tolerancję i o świecką edukację. Zajmują się sprawami literatury i teatru. Do publicy-styki w służbie kraju zaliczyć można dzieła St. Staszica - "Uwagi nad życiem Jana Zamoy-skiego" oraz Hugona Kołłątaja - "O przyszłym sejmie Anonima listów kilka". Staszic wska-zywał na konieczność wprowadzenia edukacji świeckiej, domagał się by w sejmie o prawie decydowała większość głosów, o więzieniu by decydował sąd. Przestrzegał przed wybieraniem cudzoziemców do władzy. Kołłątaj wyrażał opinię, że sejm powinien zwrócić wolność chłopu, a pańszczyznę potraktować jako kontrakt z dziedzicem.
Oswiecenie w europie
Nowe myśli zapoczątkowali Francuzi, Anglicy, Holendrzy. Rozwój przypada na XVIII w. Jednym z pierwszych uczonych był Kartezjusz. W "Rozważaniach o metodzie" stwierdził, że najważniejszym czynnikiem jest rozum. Wszystko niezgodne z rozumem odrzucał: "cogito ergo sum" (myślę więc jestem). Okres ten nazwano oświeceniem, ponieważ przywiązywał szczególną wagę do siły rozumu, jako światła rozjaśniającego poznanie świata. W związku z docenianiem rozumu odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwa przekonania o konieczności powszechnej edukacji. Najpopularniejszym kierunkiem był racjonalizm i deizm, który uznawał Boga za stwórcę świata, ale odrzucał jego ingerencję w sprawy ludzkie. Głównymi ideami oświecenia były: krytycyzm, utylitaryzm (użyteczność), natura. Właśnie literatura zajmowała się oświeceniem i wychowaniem człowieka. Franciszek Bacon uznawany jest za twórcę empiryzmu (doświadczenie). We Francji głównymi przedstawicielami byli: Wolter ("Kandyd", "Zadyg"), Denis Diderot ("Kubuś Fatalista i jego Pan"), Jan Jakub Russeau ("Julia czyli Nowa Heloiza"). W Anglii są to: Daniel Defoe ("Przypadki Robinsona Cruzoe"), Jonathan Swifth ("Podróże Guliwera").
Tło historyczne - czasy saskie, 1697-1733 August II Mocny, 1733-1763 August III. Był to okres szczególnego upadku ekonomicznego, kulturalnego i politycznego. W 1720 roku Rosja i Prusy zawarły traktat zobowiązujący je do zachowania w Polsce istniejącego stanu rzeczy.
Początki ruchu umysłowego oświecenia przypadają na lata czterdzieste XVIII wieku. Składają się na niego reformy szkół i wychowania (ks. Stanisław Konarski) - dążono do wychowania światłych obywateli pochodzących z rodzin magnackich. Konarski zreformował szkolnictwo pijarskie, a w 1740 założył Collegium Nobilium. W 1747 bracia Józef i Andrzej Załuscy założyli w Warszawie bibliotekę publiczną. Zgromadzona w niej 180 tys. woluminów. Rozwijał się ruch wydawniczy, powstawały czytelnie.
Faktyczna walka polityczna rozgorzała po 1768 roku. Zawiązała się wtedy konfederacja barska przeciwko królowi Stanisławowi Poniatowskiemu, gdyż protektorem jego była caryca Katarzyna II, pod hasłami obrony katolicyzmu i wolności szlacheckiej. 1772 - I rozbiór Polski. Lata 1788-92 upływały pod znakiem toczących się obrad Sejmu Wielkiego, w którym zasiedli wychowankowie pijarów. Uchwalili 3 maja 1791 Konstytucję Majową. Rok później magnaci Rzewuski, Potocki i Branicki zawiązali konfederację targowicką i upoważnili Katarzynę II do zbrojnej interwencji w Polsce w obronie swobód szlacheckich. Wybuchła krótka wojna - armia rosyjska wkroczyła do Rzeczpospolitej, targowiczanie szerzyli terror wobec założycieli konstytucji. 24 lipca król przystąpił do Targowicy. W 1793 nastąpił II rozbiór Polski. W 1794 - powstanie kościuszkowskie. W 1795, po jego upadku, III rozbiór Polski kończący rozwój kultury polskiej w czasie niepodległości.
Temat: Oświecenie - ściąga.
1. Oświecenie w Europie.
Nowe myśli zapoczątkowali Francuzi, Anglicy, Holendrzy. Rozwój przypada na XVIII w. Jednym z pierwszych uczonych był Kartezjusz. W "Rozważaniach o metodzie" stwierdził, że najważniejszym czynnikiem jest rozum. Wszystko niezgodne z rozumem odrzucał: "cogito ergo sum" (myślę więc jestem). Okres ten nazwano oświeceniem, ponieważ przywiązywał szczególną wagę do siły rozumu, jako światła rozjaśniającego poznanie świata. W związku z docenianiem rozumu odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwa przekonania o konieczności powszechnej edukacji. Najpopularniejszym kierunkiem był racjonalizm i deizm, który uznawał Boga za stwórcę świata, ale odrzucał jego ingerencję w sprawy ludzkie. Głównymi ideami oświecenia były: krytycyzm, utylitaryzm (użyteczność), natura. Właśnie literatura zajmowała się oświeceniem i wychowaniem człowieka. Franciszek Bacon uznawany jest za twórcę empiryzmu (doświadczenie). We Francji głównymi przedstawicielami byli: Wolter ("Kandyd", "Zadyg"), Denis Diderot ("Kubuś Fatalista i jego Pan"), Jan Jakub Russeau ("Julia czyli Nowa Heloiza"). W Anglii są to: Daniel Defoe ("Przypadki Robinsona Cruzoe"), Jonathan Swifth ("Podróże Guliwera").
2. Oświecenie w Polsce.
W Polsce oświecenie zaczęło się około roku 1740, kiedy to założono Collegium Nobilum. Właściwy rozwój przypada na lata 1764-1795. W 1747 roku Załuscy założyli bibliotekę publiczną. W 1749 Stanisław Leszczyński napisał dzieło pt. "Głos wolny wolność ubezpieczający", dotyczące liberum veto. Domagał się poprawy bytu ludzi, wzmocnienia administracji. Stanisław Konarski napisał "O skutecznym rad sposobie", w którym prowadzi rozważania o Sejmie. Proponuje usunięcie liberum veto i wprowadzenie zasady większości głosów. W roku 1765 założono Teatr Publiczny w Warszawie. Powstała też Szkoła Rycerska, która miała przygotować młodych ludzi do służby wojskowej. Absolwentami zostali później: J.Jasiński, T.Kościuszko, J.U.Niemcewicz. Szkołą kierował książę Adam Czartoryski. Zaczął wychodzić "Monitor", którego redaktorami byli:Czartoryski, Krasicki, Bohomolec. Czasopiśmiennictwo odgrywało znaczną rolę w oświecaniu ludzi epoki. Wychodziło też pismo pt. "Zabawy przyjemne i pożyteczne", w którym drukowali swe utwory: Krasicki, Naruszewicz, Zabłocki. W 1773 r. powstała KEN. Powodem powstania KEN była likwidacja zakonu jezuitów. Przyznała prawo do nauki wszystkim dzieciom. Dokonano reformy Uniwersytetów w Wilnie i w Krakowie. Ogromny wpływ miały działania króla Stanisława Poniatowskiego, który próbował dźwignąć kraj z upadku. Przyczynił się on do rozwoju kultury i sztuki. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów i malarzy, których zapraszał na słynne obiady czwartkowe. W literaturze rozwijały się trzy prądy: klasycyzm - nawiązywał do literatury starożytnej, posługiwał się motywami mitologicznymi, cenił tragedię i epos, język powinien być zrozumiały; sentymentalizm - opisywano przeżycia wewnętrzne, ludzkie uczucia, by silniej oddziaływać na odbiorcę; rokoko-odrzucał dydaktyzm, utwory powinny być tworzone dla przyjemności. W sztuce rozwijał się klasycyzm. W okresie tym tworzyli Canaletto i Bacciarelli.
3. Dydaktyczny charakter bajek Krasickiego.
Bajki Krasickiego są dla niego tym, czym dla Kochanowskiego fraszki. Mają one charakter dydaktyczny. Krasicki wyśmiewa ludzkie wady: głupotę i pychę. Służą mu do tego maski, czyli zwierzęta, pod których postaciami kryją się różne postawy ludzkie. Swój program artystyczny przedstawił w bajce pt. "Wstęp do bajek". Bajki nie należy traktować serio, czerpie ona swe tematy z życia ludzi, pokazuje typowe postawy, dotyka prawdy. W bajce "Szczur i kot" stykają się dwie postawy ludzkie: postawa pełna pychy i sprytu. Kot dopada wreszcie szczura, który jest zarozumiały i myśli, że nic mu nie grozi. Bajka pt. "Ptaszki w klatce" pokazuje dwa ptaszki. Jeden z nich był kiedyś na wolności i pragnie na nią powrócić, drugi urodził się w klatce i nie czuje tego co kompan. Każdy pragnie wolności. Bajka nawiązuje do rozbioru Polski. Bohater bajki pt. "Filozof" nie wierzył w Boga, jednak w chorobie zaczyna wierzyć, wręcz uwielbia Boga. Ludzie są zmienni, człowiek jest ułomny. "Jagnię i wilcy" to bajka mówiąca o sile. Silniejsze wilki pożerają bez przyczyny jagnię, które uosabia tu niewinność i kruchość. Wilki symbolizują ludzi silnych i okrutnych. Polska była w owym czasie jagnięciem w stosunku do zaborców. W bajce pt. "Dewotka" autor mówi o powierzchowności wiary. Uważa, że wiara powinna polegać na życiu wg określonych zasad. "Kruk i lis" przedstawia dwie cechy ludzkie odgrywające ogromne znaczenie. Lis to człowiek chytry, skąpy i przebiegły, zaś kruk to uosobienie głupoty i zbytniej ufności. W bajce "Malarze" autor mówi, że nie zawsze dobrze jest przedstawiać świat tak, jak on naprawdę wygląda. Bajki mają charakter ponadczasowy i dydaktyczny, tzn. bawiąc uczą czytelnika. Zawierają wiele zasad i pouczeń żywych do dnia dzisiejszego. Człowiek jest istotą zmienną. Świat zdominowany jest przez siłę, pychę i głupotę, co zmusza do refleksji nad światem i człowiekiem w nim żyjącym.
4. Satyry Krasickiego jako krytyka wad ludzkich.
Krasicki mówi, że "satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka". W satyrze pt. "Do króla" Krasicki posłużył się ironią. Utwór wydaje się być atakiem na króla, lecz jest oskarżeniem przeciwnej mu szlachty. Krasicki ceni króla za młodość, pochodzenie szlacheckie i polskie, troskę o los Polski i rozwój kultury, stosunek do poddanych. Satyra jest więc wymierzona przeciw szlachcie utrudniającej Poniatowskiemu kierowanie państwem. W satyrze pt. "Świat zepsuty" Krasicki krytykuje obyczaje współczesnych mu ludzi. Kontrastuje je z obyczajami ludzi z przeszłości. Dbali oni o cnotę, dobrą sławę. Tymczasem w kraju szerzy się bezprawie, zanik cnót, nierząd, brak honoru, czerpanie obcych wzorów, nadmiar przyjemności. Polska chyli się ku upadkowi. Poeta wzywa, by ja ratować. Satyra pt. "Pijaństwo" krytykuje wadę polskiego społeczeństwa, jaką jest pijaństwo. Polacy źle pojęli gościnność. Ludzie trzeźwi są zdrowi, mogą pracować, nie cierpią na brak pieniędzy .Pijak podobny jest do zwierząt, które są rozsądniejsze od ludzi, gdyż piją tyle, ile trzeba.Autor ceni trzeźwość i uważa, że może ona przynieść zdrowie, szczęście i dostatek. W satyrze "Żona modna" autor krytykuje wydawanie pieniędzy na przyjemności, na czerpanie wzorów z obcych państw, zawieranie małżeństw dla pieniędzy. Nie daje to żadnych korzyści, a wiedzie do ruiny majątkowej i upadku klasy szlacheckiej.
5. Krytyka życia zakonnego w "Monachomachii" Krasickiego
"Monachomachia czyli wojna mnichów" jest poematem heroikomicznym. Krasicki był biskupem, dlatego dostrzegał złe postępowanie mnichów. Najbardziej niepokoiły go zakony żebrackie, żyjące z jałmużny ludzi. Do nich należały zakony karmelitów i reformatów. Krasicki krytykuje życie mnichów. Wszyscy podlegają krytyce: "szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, śmiejmy się z głupich , choć i przewielebnych". Autor przedstawił konflikt dominikanów z karmelitami. Spór wywołała Jędza Niezgody i do końca nie znana jest przyczyna walki. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory żebracze, które były siedliskiem nieróbstwa i ciemnoty. W miasteczku więcej jest klasztorów niż domów i szkół. Postanowiono zorganizować dysputę. Zaniepokojeni tym karmelici proponowali inne zasady rywalizacji, w których czuliby się pewniej, a mianowicie proponowali zawody w piciu mocnych trunków. Dochodzą jednak do wniosku, że i w tym wypadku przeciwnik może okazać się lepszy. Zorganizowano dysputę, która miała pogodzić zwaśnione strony. Nie przyniosła ona efektu i zakończyła się bójką. Mnisi używali do walki pasów, trepów i przedmiotów świętych.. Strony pogodził puchar wina. Zakonnicy są otyli, leniwi, lubią pić i żyją w przepychu. W walce są bezwzględni i okrutni, ponadto nie mają żadnej wiedzy. Książki traktują jako broń, nie wiedzą nawet, że w klasztorze znajduje się biblioteka. Krasicki przedstawił "świętych próżniaków" chcąc pokazać ich nieróbstwo i ciemnotę. Autor uważa, że ten stan rzeczy należy zmienić. Utwór spotkał się z ogromną krytyką, która zmusiła Krasickiego do napisania "Antymonachomachii".
6. ."Kandyd" Woltera - krytyczny obraz "najlepszego ze światów"
"Kandyd" jest jedną z najgłośniejszych powiastek filozoficznych Woltera, wydaną w 1759 roku. Opowiastka filozoficzna to taka, w której autor ustosunkowuje się do pewnych filozofii. Ten utwór wymierzony jest w optymistyczny nurt filozofii oświecenia. Kandyd ( z fr. candid - uczciwy, poczciwy ) i jego mistrz Pangloss są zwolennikami tej filozofii, lecz konfrontacja z przykrymi doświadczeniami życiowymi wykazuje jej niedorzeczność. Po wielu wędrówkach - w tym także do cudownej krainy Eldorado - bohater odnalazł swą ukochaną Kunegundę i postanowił się ograniczyć w życiu do "uprawy własnego ogródka". Zmusiły go do tego przedstawione niedoskonałości świata: przemoc i okrucieństwo, niewolnictwo, ciemnota ludzi, skrajny fanatyzm, bezsens wojny, rozpusta i próżność duchowieństwa, pogoń za pieniędzmi, rozwiązłość i prostytucja, bezprawie, szukanie łatwego zarobku, złodziejstwo, naiwność, nieobowiązkowość władców, osądzanie ludzi na podstawie urodzenia. Wolter pochwala jedynie stałość uczuć. Powiastka filozoficzna stworzona przez Woltera służyła przede wszystkim szerzeniu nowych oświeceniowych poglądów. Podstawowymi wyznacznikami tych poglądów były: krytyka i ośmieszanie przesądów, zabobonów, fanatyzmu religijnego, dezawuowanie zastanej filozofii, atak na instytucje Kościoła i monarchię absolutną, refleksja nad naturą człowieka i nad mechanizmami stosunków społecznych. Ze względu na obecność tych problemów nie tylko w powiastkach Woltera, ale w całej bogatej twórczości innych pisarzy określa się często ich całokształt mianem "wolterianizmu". Najbardziej znamienną cechą wolterianizmu jest krytycyzm, odrzucanie wszelkich autorytetów, nadrzędna idea tolerancji dla różności postaw ludzkich, a także liberalizm i racjonalizm, prowadzące do deizmu, czyli uznania istnienia Boga, lecz odrzucenia religii objawionej, a więc i instytucji Kościoła. Stary uczony, Marcin (z "Kandyda" ) powiedział: "Cnota i szczęście na świecie są rzadkie".
7. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"
I.Krasickiego - pierwsza powieść polska. Jej charakterystyka oraz obserwacje społeczno - obyczajowe. Powieść ta została wydana w 1776r i była pierwszą nowożytną powieścią polską, otwierającą dzieje tego gatunku, tak bardzo popularnego w wieku XIX i XX. Autor w tym utworze opisuje życie przeciętnego szlachcica, wychowanego w sarmackiej atmosferze domu rodzinnego. Bohater powieści Mikołaj, po krótkim pobycie w szkole jezuickiej, z której -głównie z powodu stosowania błędnych metod wychowawczych - niewiele skorzystał, dostaje się pod opiekę francuskiego guwernera (nauczyciela domowego) Damona. Ów guwerner sam niewiele umiał, a edukację szesnastoletniego wówczas chłopca rozumiał jako przygotowanie go do życia towarzyskiego, które było jedynie pustą fanfaronadą i poszukiwaniem przygód, szczególnie miłosnych. Początkowo wraz z guwernerem, a później samotnie, Mikołaj wiele podróżuje po licznych krajach i znajduje się w najróżniejszych, często kłopotliwych, sytuacjach, z których poprzez wnikliwą obserwację i refleksję czerpie bogate doświadczenia życiowe. Po licznych perypetiach bohater powraca do kraju i osiada w rodzinnym Szuminie, aby tu, w majątku odziedziczonym po rodzicach, spędzić resztę swego życia. Krasicki ukazuje tu wychowanie młodzieży w czasach saskich, płytkość zainteresowań szlachty, jej ciemnotę, nieuctwo, samowolę i pieniactwo, pijaństwo, pogoń za zagranicznymi nowinkami, okrucieństwo wobec służby i lenistwo umysłowe. Powieść ma charakter synkretyczny. Łączy w sobie elementy powieści: podróżniczej, fantastycznej, przygodowej i obyczajowej. Utwór ten był wzorem, na którym opierali się liczni pisarze współcześni Krasickiemu, ale także i późniejsi polscy twórcy tego gatunku. Gatunek literacki, jakim była powieść miała znaczne walory wychowawcze i wprowadzał nowy typ bohatera literackiego, krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemu wartości. W dorobku powieściowym Krasickiego oprócz w/w utworu ważne miejsce zajął "Pan Podstoli", powieść przedstawiająca wzór dobrego, oświeconego szlachcica - gospodarza.
8. "Chudy literat"- satyra Adama Naruszewicza na ciemnotę szlachty.
Utwór wydany został prawdopodobnie ok. 1773r. A. Naruszewicz był duchownym, tłumaczem, historykiem i pisarzem. Jego hobby była historia Polski, którą opisał w jednym ze swoich dzieł. Redagował "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". Wśród jego licznych dzieł poetyckich wyróżnia się w/w. Satyra ta napisana jest w formie dialogu. Powstała w atmosferze poprzedzającej utworzenie KEN, atakuje nieuctwo i zacofanie szlacheckiej prowincji, której potrzeby kulturalne zaspokaja lektura kalendarzy i herbarzy. Naruszewicz przedstawił swój utwór dynamicznie, powołując narratora, literata, żywotnie zainteresowanego brakiem publiczności literackiej, i posługując się zręcznie dialogiem między warszawskim sprzedawcą książek z ulicy Świętojańskiej a "wendeńskim podstolim". W licznych dygresjach pasożytnictwu szlachty i kleru przeciwstawił ludzi pracy: "Chłopi tylko a kupcy są obywatele". Satyra jest opatrzona wstępnym mottem: "Któż się nad tym zadziwi, że wiek jeszcze głupi? Rzadko kto czyta księgi, rzadko je kto kupi."
10. "Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza - komedia polityczna powstała w atmosferze Sejmu.
Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841) ur. się w Skokach pod Brześciem Litewskim. Od roku 1770 uczył się w Szkole Rycerskiej. W 1777r Julian kończy szkołę i zostaje adiutantem K. Czartoryskiego. Funkcję tę pełnił przez 6 lat. Dużo przebywał za granicą. Po powrocie od 6 października 1788r zasiadał na ławach Sejmu (także Wielkiego). "Powrót posła" został napisany na jesieni 1790 roku. W styczniu 1791r sztuka została wystawiona w Teatrze Narodowym. Utwór składa się z trzech aktów. W ograny schemat intrygi komediowej ( miłość dwojga młodych, obojętny pannie konkurent popierany przez rodziców, szczęśliwy koniec dacjii jego kompromiteba ) wpisał autor ważką treść polityczną, ściśle powiązaną z reformatorskimi pracami stronnictwa patriotycznego na Sejmie Wielkim. Akcja rozgrywa się podczas limity sejmowej w domu Podkomorzegp, ojca Walerego, tytułowego "posła". Na scenie dzieje się mało, wiele się natomiast mówi, konfrontując program reformy - głoszony przez Walerego i Podkomorzego. przedstawiciela oświeconej tradycji - ze staroszlachecką opozycją, ośmieszoną w sylwetce i wypowiedziach Starosty Gadulskiego. Moda na cudzoziemszczyznę i sztuczną czułostkowość wydrwiona została w osobach Starościny i fircyka Szarmanckiego, aspirującego do ręki, a zwłaszcza posagu jej pasierbicy, Teresy, z dawna przyrzeczonej Waleremu. Utwór kończy się optymistycznie, odbywają się bowiem dwa wesela Walerego z Teresą oraz Jakuba z Agatką.
10. Charakterystyka Podkomorzego i Starosty Gadulskiego - bohaterów "Powrotu posła" J.U. Niemcewicza.
Świadomość bohaterów. Podkomorzy: światły, wykształcony, patriota, zwolennik reform, rozumie sytuację kraju, zagrożonego upadkiem, krytyczny wobec przeszłości, pogoni za naśladowaniem obcych wzorów życia (francuszczyzna); Starosta: niewykształcony, nie czytający książek ("Ja co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało,..."), ograniczony, konserwatysta, człowiek starej daty, nie znał się na polityce, choć lubił o niej rozprawiać. Charakter Podkomorzego: hojny, idealista, bezinteresowny w uczuciach rodzinnych, żywiący miłość i szacunek dla najbliższych, opanowany, spokojny, tolerancyjny, bezkonfliktowy, szlachetny, przyjazny, konsekwentny w postępowaniu. Starosta: skąpy, ceniący ponad wszystko pieniądze ("U waćpana maksymy w najpierwszym są względzie - co u mnie, to pieniądze" ), egoista, nie kochał Teresy, człowiek konfliktowy, uparty, gaduła. Stosunek do ojczyzny i poglądy polityczne. Podkomorzy: patriota, całym sercem oddany ojczyźnie ("Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci i miłość własną - kraju miłości poświęci"), mądrze i trzeźwo ocenia położenie kraju, dostrzega i akceptuje potrzebę reform, popiera: zniesienie liberum veto, uwolnienie chłopów, zwiększenie armii. Starosta: nie rozumie procesów historycznych, chwalca czasów saskich, przeciwnik wszelkich reform (płacze na wieść o zniesieniu liberum veto), przeciwnik uwolnienia chłopów, zwolennik sojuszy z odległymi od Polski krajami, przeciwnik zmian w funkcjonowaniu Sejmu. Ogólna ocena postaci. Obie przedstawione postacie uwydatniają sobą ogromne rozbieżności poglądów oraz różne zachowania. Podkomorzy jest człowiekiem uczciwym i szlachetnym. Wszyscy ludzie mogliby brać z niego przykład. Starosta reprezentuje sobą człowieka niedouczonego oraz zacofanego. Właśnie przez takich ludzi doszło do upadku ówczesnej Rzeczpospolitej.
11. Program społeczno-polityczny zawarty w "Powrocie posła".
J. U. Niemcewicz proponuje: zniesienie liberum veto, zniesienie pańszczyzny (sugeruje idee wolności), nawiązać sojusze z sąsiednimi państwami, by Sejm był gotów do obrad w każdej chwili, rozdzielenie władzy na ustawodawczą i wykonawczą, konieczne zwiększenie ilości wojska, zniesienie wolnej elekcji, pogoń za dobrymi wzorcami innych państw, jednak stanowczo pogardza zbyt dużym przejmowaniem kultury, czy cudzego języka.
12. Poglądy społeczno-polityczne zawarte w pracach Stanisława Staszica.
Stanisław Staszic ur. się w Pile w 1755r, a zmarł w 1826. Pochodził z mieszczańskiej, średniozamożnej rodziny. Został dobrze wykształcony. Po zakończeniu nauki przyjął święcenia kapłańskie. Bardzo jednak interesowały go sprawy kraju. Dał temu wyraz w dwóch dziełach: "Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego" (1787) i "Przestrogi dla Polski" (1790). Pierwsze z nich zawiera tematy o edukacji, prawodawstwie, władzy wykonawczej i sądowniczej, wyborze króla. Autor opowiada się w pełni za demokracją. Przeciwny jest bowiem władzy arystokracji i jednej osoby. W rozdziale "Polska" porusza coraz poważniejszy problem emigracji. W drugim dziele "Przestrogi dla Polski" już w przedmowie Staszic zwraca się do szlachty, aby rozpowszechniła swoje prawa na innych. Mówi tu m.in. o prawach człowieka, o potrzebie przywrócenia i upowszechnienia ich w całej Rzeczpospolitej. Bardzo mocno krytykuje magnatów. Oskarża ich o wprowadzenie w Polsce bezprawia oraz o zły wpływ na szlachtę. Przez nich to były zrywane obrady sejmów (brak władzy ustawodawczej). Oni demoralizowali resztę narodu . Można podsumować to zdaniem z tekstu: "Z samych panów zguba Polaków". Dużo miejsca zajmują rozważania o ówczesnych miastach i wsiach. Powiada Staszic, że to właśnie chłopi utrzymują i żywią cały naród. A jednak oni są najbardziej uciskani. Publicysta podkreśla fakt, że o potędze ekonomicznej i politycznej danego kraju stanowi rozwój jego przemysłu, natomiast duszą tegoż przemysłu są: bezpieczeństwo, sprawiedliwość i wolność, miasta zaś tworzą centra handlu i uprzemysłowienia. Po trzecim rozbiorze Polski Stanisław Staszic zajął się nauką. Był wspaniałym geografem i geologiem. Został współzałożycielem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
13. Hugo Kołłątaj - przedstawiciel obozu postępu i reform.
Hugo Kołłątaj ukończył studia na Akademii Krakowskiej. Mając 18lat, uzyskał doktorat filozofii. Studiował za granicą teologię i prawo. W 1777 powierzono mu misję zreformowania Akademii Krakowskiej. Napisał m in. dzieło pt.: "Do Stanisława Małachowskiego", "Referendarza Koronnego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka". Dzieło składa się z 4 części i wychodziło w latach 1788-1790. Cz.I - "O podźwignięciu sił krajowych", Cz.II - "O poprawie Rzeczypospolitej", Cz. III - "Prawo polityczne narodu polskiego". Zmarł w Warszawie w 1812r.
"Do Stanisława Małachowskiego...". Kołłątaj powiada, że wszyscy powinni podlegać Rzeczpospolitej, a nie szlachcic. Jeden człowiek nie może być despotą drugiego człowieka. Proponuje nadać chłopom wolność, co wyraża w słowach : "...wolność osoby rolnika i własność gruntową dziedzica..." oraz znieść pańszczyznę "Do prześwietnej deputacji". Kołłątaj zwraca się do deputowanych pracujących nad projektem konstytucji. Proponuje aby opracowana przez nich ustawa była nowoczesna i postępowa.
"Kuźnica Kołłątajowska" wokół Kołłątaja skupiła się grupa 12 osób, m in. J. Dębicki i F.Zabłocki.
14. Rozważania o stanie państwa Franciszka Salezego Jezierskiego.
F. S. Jezierski był człowiekiem Kuźnicy Kołłątajowskiej i uważany był za najdzielniejszego spośród całej dwunastki. Żył 1740-91. Nazywano go "wulkanem gromów kuźnicy". Jednym z największych jego dzieł jest "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego...". Autor sugeruje iż Polska to dziwny kraj niby jest królestwem, ale nikt nie słucha się króla, rządzi szlachta, jest "czyjąś" własnością. .Jego zdaniem Rzeczpospolitą stworzyły przywileje i nierząd. Innym utworem jest "Wezwanie rządu polskiego". Ma formę modlitwy. Szlachtę uznaje za stworzyciela nierządu i ucisku. Jezierski bardzo odważnie ocenia politykę magnatów. Wierzy, że te wszystkie zjawiska da się wyeliminować. Autor wierzy, że taka Polska ulegnie zmianie ,że przeobrazi się na lepszą, że będzie dobry rząd.
15. Poezja Legionowa.
Józef Wybicki ułożył w 1797r tekst pt.: Pieśń legionów polskich we Włoszech. Dziś to Mazurek Dąbrowskiego. Ukazuje zmiany państwa. Pieśń ta stała się manifestem idei niepodległościowych. W roku 1927 została uznana za hymn państwowy. Cyprian Godebski jest autorem utworu pt.: "Wiersz legionów polskich" .Stosunek Godebskiego do legionów jest krytyczny. Jest w nim dużo goryczy i żalu. Rozżala się nad ludźmi, którzy polegli za ojczyznę. Wierzy że ich zasługi zostaną w przyszłości docenione i przetrwają wieki.
Temat: Oświecenie - ogólna charakterystyka epoki.
Termin "oświecenie":
Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie
świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w
Anglii), "wieku filozofów" (we Francji), wieku "oświeconym" lub "epoce świateł". Okres ten
nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła
rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane
było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka
z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty.
Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce
angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.
Ramy czasowe i tło polityczne:
Na Zachodzie Europy oświecenie trwało od końca XVII w do końca XVIII w. Oświeceniowe
doświadczenia Zachodu w dużym stopniu różniły się od naszych polskich założeń. Podczas gdy
Zachód kumulował swe siły do walki z monarchią absolutną (np. działalność Woltera,
Monteskiusza), Polacy starali się wzmocnić władzę monarszą, aby ratować chylącą się ku
upadkowi państwowość polską. Polskie oświecenie walczy z zacofaniem kojarzonym ze
zjawiskiem sarmatyzmu, natomiast zachodnioeuropejskie dążenia to: liberalizacja życia
społecznego i walka o prawa człowieka.
Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;
- dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;
- schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem
postanisławowskim) - lata 1795-1822.
Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia:
- klasycyzm - kierunek artystyczno-literacki, mający swoje źródła w kulturze antycznej (czyli
klasycznej: grecko-rzymskiej). Sztuka epok późniejszych nawiązywała do tradycji antyku,
wykorzystując jego wzorce. Wyróżniamy klasycyzm renesansowy, oświeceniowy oraz
neoklasycyzm (przeł. XIX i XX w).
Główne założenia klasycyzmu:
- piękno jest jedyne i obiektywne - istnieją ustalone kanony piękna
- sztuka ma wyrażać harmonię i zachowywać ład (proporcje, równowaga, statyczność)
- należy tworzyć według ustalonych reguł (poetyk, podręczników sztuki)
- należy wzorować się na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej),
która najlepiej oddawała harmonię natury
- piękno ma wynikać z prostoty, a nie z zawiłości
- sentymentalizm - prąd umysłowy i literacki konkurencyjny wobec oświeceniowego
klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J.J. Rousseau. Doświadczenie
jednostki Rousseau uważa za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom
o harmonii i ładzie świata przeciwstawia napięcie i emocje świadczące o kryzysie współczesnej
cywilizacji.
Głównym przedstawicielem polskiej literatury sentymentalnej jest Franciszek Karpiński.
- rokoko - styl ten miał najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki
oświecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej twórczości.
Rokoko było znamienne dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istotą tego stylu
było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami
sztuki. Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach
architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej
ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich
miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jana Watteau czy Francois
Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki
Izabeli Czartoryskiej (patrz również hasło: "Powązki").
Gatunki literackie oświecenia:
- bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach
czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym
i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi. Prawda ta wypowiadana jest
bezpośrednio, zwykle jako pointa (morał) na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też
jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy
jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca).
Bajki w literaturze polskiej pisali: I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz.
- satyra - utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki
zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego.
Istotą satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posługuje się więc ona często
deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech, a także dowcipem, ironią, kpiną
i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (I. Krasicki,
A. Naruszewicz).
- poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego. Styl wysoki,
zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do
opowiadania na tematy błahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny sposób
przeżywają wydarzenia niezwykle doniosłe i poważne. Takie zestawienie powoduje efekt
śmieszności. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub
żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność (patrz hasło: dygresja) tonu, liczne
sentencje.
- komedia - gatunek dramatu, do którego należą utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej
akcji, z elementami komizmu i satyry. Komedia powstała w starożytnej Grecji w V w. p.n.e.
w wyniku przekształcenia pochodów ku czci boga winnej latorośli Dionizosa. Gatunek ten należał
do kategorii gatunków niskich (patrz hasło: zasada decorum). Jego najwybitniejszym
przedstawicielem w starożytnej Grecji był Arystofanes. Antyk i klasycyzm traktowały komedię
jako przeciwieństwo tragedii.
- sielanka - inne nazwy: bukolika, idylla. Gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji
(twórcą sielanki był Teokryt w III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie,
opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. Sielanki związane są z arkadią, mityczną krainą
wiecznej szczęśliwości, gdzie w zgodzie z naturą i w spokoju żyją pasterze.
- powieść - jest to rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości
i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także
powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego. Wyróżniamy
typy powieści:
- tendencyjną
- realistyczną
- historyczną
Powieść to jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół
większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym
charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie
fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo
szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora.
- esej - (franc. "essai" - "próba") to wypowiedź o tematyce literackiej, publicystycznej lub
filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę. Od
rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej, prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy)
esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz,
luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża
refleksje autora; stwarza iluzję szczerości. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym,
publicystycznym, krytycznym, w którym konieczna jest dbałość o piękny i oryginalny sposób
przekazu.
- felieton - (franc. "feuilleton" - "zeszycik, powieść w odcinku") to gatunek publicystyczny,
podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się
metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką. Atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu
i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem, aktualny temat jest traktowany w felietonie
w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter
raczej hipotetyczny. Dotyczy aktualnych wydarzeń, ale nie jest programowym komentarzem do
nich. Swobodne rozważania, często o zabarwieniu satyrycznym. Mogą występować elementy
fikcji literackiej - podporządkowane są doraźnym celom publicystycznym. Od eseju różni się
mniejszymi rozmiarami i koniecznością aktualności tematyki. Zależnie od tematów wyróżnia się:
felieton obyczajowy, literacki, itp.
- poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś
fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest
wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał
pochwałę człowieka jako twórcy przyrody.
- oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę,
wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności. Wg poetyki klasycystycznej (patrz hasło:
klasycyzm) oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne. Miało się w niej wyrażać uniesienie,
dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna. W okresie oświecenia oda służyła do
wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.
Kierunki filozoficzne w XVIII w.:
- racjonalizm - pogląd filozoficzny uznający rozum za jedyne i konieczne narzędzie poznania
świata. Twórcą racjonalizmu był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"), który przywiązywał
szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego,
rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy.
Przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Diderot.
- empiryzm -pogląd filozoficzny uznający doświadczenie zmysłowe za jedyne źródło poznania
świata. "Empiria" znaczy "doświadczenie". Prekursorem tego nurtu był angielski filozof Francis
Bacon (1561-1626). Kładł on nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata,
odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.
- deizm - pogląd filozoficzny zakładający istnienie Boga - stwórcy świata, jednak nie
ingerującego w bieg wydarzeń na tym świecie. Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiającego
się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali wagę nakazów moralnych płynących
z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz
Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym.
- ateizm - Pogląd odrzucający istnienie Boga i przeczący istnieniu wszelkich sił
nadprzyrodzonych. Pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.
W oświeceniu był to nurt bardzo rozpowszechniony ze względu na to, że uznano podstawy religii
katolickiej za niezgodne z rozumem.
- teizm - wiara w jednego boga transcendentnego - znajdującego się poza i ponad przyrodą,
istotę nadprzyrodzoną i rozumną, osobowego stwórcę świata, stale wpływającego na jego losy.
- irracjonalizm - pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu
rozumowemu. Nurt ten odwołuje się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu
i tradycji. Wykształcił się pod koniec epoki oświecenia jako protest przeciw racjonalizmowi.
- sensualizm - pogląd uznający, że źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe. Twórcą tej doktryny
był John Locke (1632-1704), który twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" ("tabula
rasa"), czyli że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero
w ciągu życia.
Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to
pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.
Lektura dodatkowa:
- Z. Libera, "Oświecenie"
- M. Klimowicz, "Oświecenie"
Temat: Oświecenie - opracowanie epoki.
|
37. RAMY CZASOWE
FRANCJA
Początek: XVII w.
Koniec: lata 70 XVIII w.
EUROPA
Początek: początek XVII w.
Koniec: lata 70 XVIII w.
POLSKA
Początek: początek XVIII w.
Koniec: 1822 - wydanie przez Mickiewicza „Ballad i romansów”
38. KLASYCYZM WE FRANCJI
38.1 POJĘCIE KLASYCYZMU
Klasycyzm - pewien model kultury powstały w starożytności (Grecja, Rzym); nawiązanie do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna, zasada decorum)
38.2 PODŁOŻE FILOZOFICZNE
38.2.1 KARTEZJUSZ
Podbudową filozoficzną myślenia o sztuce były poglądy Kartezjusza. Autor „Rozprawy o metodzie”. Za największą wartość uznawał ludzki rozum. Celem człowieka było poznanie prawdy o świecie, dostępnej rozumowi ludzkiemu. Prawdziwe jest to co jasne i zrozumiałe. Kartezjańska filozofia nawiązywała do aforyzmu „Myślę więc jestem”. Ta sama zasada obowiązywała w sztuce.
38.2.2 KANT
Nawiązuje do systemów antycznych. Poznanie prawdy możliwe jest na drodze dwuźródłowości: rozumu i zmysłów. Kant wychodzi z racjonalizmu oświeceniowego i empiryzmu, zrywa z obiektywizmem. Twierdzi, że świat, który człowiek postrzega może być przez niego kształcony.
38.2.3 LOCKE
Stworzył podstawy teoretyczne empiryzmu. Źródła wiedzy szukał w doświadczeniu zewnętrznym - zmysłowym i wewnętrznym - refleksji. Propagował tolerancję religijną. Uważał, że człowiek dąży do szczęścia, które każdemu obywatelowi powinno zapewnić państwo.
38.3 ZALECENIA POETYKI KLASYCYSTYCZNEJ (M. BOILEAU)
1. piękne to co rozumne, rozsądne i harmonijne
2. doskonałość wykonania
3. zasada prawdopodobieństwa
4. kryterium doboru - rozum
5. język wykwintny, ale i pełen prostoty
6. poszanowanie języka ojczystego
7. ścisłe przestrzeganie zasad gatunków literackich
8. typowość (bohaterowie typowi dla danego środowiska)
9. klarowność (przejrzystość kompozycji)
10. kompozycja musi być regularna
11. powrót do zasady umiaru
12. styl jasny i prosty
13. powrót do zasady Horacego (uczyć-bawiąc)
1.4 LITERATURA FRANCUSKA XVII W - MOLIER
Molier to twórca francuski. Pisał on komedie. Jego najlepsze dzieła to „Świętoszek” i „Skąpiec”.
W „Świętoszku” Molier krytykuje wady Francuzów. Próbuje ośmieszyć dość rozpowszechnione przywary. Jest to satyra na bigoterię i wszelkie przejawy hipokryzji. Krytykuje też przejawy dewocji. Ośmiesza naiwność, kłamstwo, łatwowierność i obłudę. Według Moliera zadaniem poezji jest poprawiać ludzi bawiąc ich jednocześnie. Molier przeciwstawiał się obłudzie na płaszczyźnie moralnej.
„Świętoszek” to komedia. Charakteryzuje się więc komizmem. (Komizm to kategoria estetyczna oznaczająca właściwości jakiegoś przedmiotu lub zjawiska. Przybiera różne formy. Występuje w postaci satyry, ironii, humoru. Są między innymi następujące rodzaje komizmów: sytuacyjny, słowny, postaci.) W „Świętoszku” są następujące rodzaje komizmu:
postaci (Pani Peurelia, Tartufe, Doryna)
1. sytuacyjny (Orgon - pod stołem)
2. słowny (rozmowa Doryny z Orgonem o sytuacji w domu)
39. OŚWIECENIE W EUROPIE
39.1 FILOZOFIE
39.1.1 RACJONALIZM
Twórcą był Kartezjusz. „Cogito ergo sum” - „myślę więc jestem”. Uważał, ze celem poznania jest myślenie. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów.
39.1.2 EMPIRYZM
Twórca - Franciszek Bacon. Twierdził, ze prawdziwe jest to co można sprawdzić za pomocą doświadczenia.
39.1.3 ATEIZM
Odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu.
39.1.4 DEIZM
Założenie o istnieniu jedynie Boga jako stwórcy i początku świata.
39.1.5 HUMANITARYZM
Zwracał uwagę na godność człowieka, a równość i braterstwo uznawał za zasadę niepodważalną. Oświecenie „odkryło” człowieka, który stał się centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli, oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolności osobistej i odpowiednich warunków wszechstronnego rozwoju.
1.1.6 „TABULA RASA”
John Locke twierdził, że człowiek urodził się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tą tablicę (korzystając z rozumu, doświadczenia). Była ona odzwierciedleniem niewinności człowieka.
1.1.7 UTYLITARYZM
Celem jednostki miało być dobro ogółu.
1.1.8 SENSUALIZM
Źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistości. Dzięki nim człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, określić słowami.
1.1.9 RELATYWIZM
Teoria względności.
1.2 OSIĄGNIĘCIA CZOŁOWYCH PRZEDSTAWICIELI
1.1.1 ENCYKLOPEDYŚCI
W oświeceniu we Francji po raz pierwszy zaczęto wydawać pierwszą na świecie encyklopedię. Składała się z 28 tomów. Przedstawicielami są:
1. Wolter
2. Diderot
3. Rousseau
Hasła w encyklopedii zapisywali według własnych wiadomości o danych pojęciach. Encyklopedia miała zrewolucjonizować sposób postrzegania świata.
1.1.2 WOLTER
Było francuskim pisarzem. Uprawiał wiele gatunków literackich: powiastki filozoficzne „Kandyd”, „Prostaczek”; dramaty „Zaira”, pisma filozoficzne „Traktat o tolerancji”.
1.1.3 WOLTERIANIZM
jest to postawa charakteryzująca się− krytycyzmem, odrzuceniem autorytetów. Mówi o konieczności tolerancji dla innych postaw. Charakteryzuje ją libertynizm (swoboda, również obyczajowa, racjonalizm, podkreślenie niezależności).
jest to wzorzec osobowy człowiek, który broni− własnej niezależności, suwerenności, rozumu. Ma świadomość, że myśli i broni swoich myśli. Nie chce być traktowany jako ogół.
wolterianizm to też styl− literacki, charakteryzujący się dowcipem, paradoksem, elegancją wypowiedzi, błyskotliwością myśli. Służył do wyrażania filozoficznych myśli o człowieku i jego miejscu w kosmosie. Służył do przyglądania się ludzkiemu życiu jako pewnemu stereotypowi.
„Kandyd”
Treścią tego utworu są losy tytułowego bohatera.
Część I•
Kandyd zalecał się do Kunegundy. Zobaczył to jej ojciec i wygnał go z zamku. Kandyd chowa się więc w zamku. Autor dowodzi tu, że nie ma skutków bez przyczyny.
Część II•
Po wygnaniu Kandyd jeździ po świecie. Odwiedził Eldorado. Zobaczył, że żyje się tam dostatnio. Jest tam pełno złota, ale
tamtejsi nie traktowali złota jako czegoś cennego. Panował powszechny dostatek i dobrobyt. Gdy wszyscy go mają to nie liczy się on tak dla ludzi.
Część III•
Są tu refleksje na temat zła i dobra. Stwierdzają, że ludzka natura nie zmieni się Człowiek ma skłonność do zła. Mowa jest też o nietolerancji religijnej.
1.1.4 DENIS DIDEROT
Był pisarzem, filozofem, stworzył zarys teorii dramatu XVIII wieku pt. „Paradoks o autorze”. Znany jest jako autor powieści:
„Kubuś fatalista i jego pan”
Kubuś i jego pan podróżują konno i prowadzą rozmowy. Osią fabuły jest podróż, chwytem konstrukcyjnym dialog. Najważniejsze są przemyślenia bohatera. Wydarzenia są jedynie ilustracją. Większym filozofem jest Kubuś. On roztrząsa problemy dotyczące przypadku, miłości, wolnej woli. Kubuś jest wyznawcą fatalizmu. Wierzy w odgórne założenia co do jego losu. Tego typu zachowanie jest związane z teorią predestynacji Jest to teoria mówiąca, że `Kroczymy w ciemnościach, pod tym co zapisane w górze'. Komentarz autorski to zwroty do czytelnika. Narrator snuje opowieść jak tworzy swoje dzieło. Jest to, więc też powieść o stwarzaniu powieści. Rozmowy dotyczą Kubusia, jego miłości. Kubuś dąży do uogólnień, maksym. Z rozmowy możemy się dowiedzieć, że człowiek wypełnia to co jest zapisane. Człowiek nie wie jaki będzie jego cel. Każde wydarzenie pociąga za sobą następne. W życiu jest też istotna kwestia przypadku. Cały ten utwór kipi jednak optymizmem. Kubuś zgadza się na taki los i jest z tego zadowolony.
40. WIEK XVIII W POLSCE
1.1 SYTUACJA SPOŁECZNO-POLITYCZNA
W Polsce w odróżnieniu od Francji dominowała szlachta, a nie mieszczaństwo. Następował upadek miast. Był zły stan gospodarki. Następował rozkład organizacji państwowej. Prestiż Rzeczpospolitej na forum międzynarodowym upadł. Polska stała się pionkiem w rękach sąsiadów (rozbiory). Król (Stanisław August Poniatowski) przystąpił do walki z sarmatyzmem. W nim upatrywał źródło zła. Król starał się zaangażować różne środki do walki z zacofaniem.
1.2 PREKURSORZY
1.2.1 STANISŁAW KONARSKI
Wszechstronny działacz, zajmował się:
praca nad• reformą ustroju państwa
„Traktat o skutecznym rad sposobie”
Charakteryzuje ówczesną RP i wysuwa postulaty, żądania mające uzdrowić państwo. Przeciwstawia się liberum veto, proponuje, aby źródłem decyzji była większość głosów. Gani prywatę szlachty. Przeciwnik szlacheckiej megalomanii (manii wielkości).
oświata•
Zreformował szkolnictwo, żądał wprowadzenia nauczania rozumowego. Kładł nacisk na sprawy wychowania obywatelskiego, ludzi świadomych sytuacji społecznej i politycznej, świadomych obowiązku wobec ojczyzny i narodu. Podążał za nauczaniem poglądowym, opartym na racjonalnym poznawaniu rzeczywistości, empirystycznych metodach. Wprowadził obowiązek nauczania języka polskiego, historii literatury, nowożytnych języków. Wprowadzając też nauki przyrodnicze, historię, geografię. W 1740 r. założył szkołę dla synów szlacheckich „Collegium Nobilum”. Uważał, że dorośli są zbyt zdeprawowani sarmatyzmem i nie da się ich zmienić.
twórczość• literacka
W szkole działał teatr konwiktowy, w którym uczniowie wystawiali sztuki pisane w duchu klasycystycznym, posiadające morał, mające walory wychowawcze, np. „Tragedia Epaminoudas” Konarskiego. Pisał także traktaty: „O poprawie wad wymowy”. Wyszydzał skomplikowany, napuszony barokowy styl. Propaguje czystość, naturalność języka.
1.2.2 STANISŁAW LESZCZYŃSKI
Wydał traktat polityczny „Głos wolny, wolność ubezpieczający”. Domagał się jak najszybszego przeprowadzenia reform. Propagował ograniczenie liberum veto. Króla elekcyjnego ma wybierać cały naród, a nie tylko szlachta. Żądał wzmocnienia administracji państwowej, poprawy warunków chłopów.
1.2.3 KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ
Powołana w 1773 r. przez sejm na wniosek króla. Była pierwszym ministerstwem oświaty w Europie. Podstawowe zadania określało hasło: „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”. Pod kierownictwem komisji przeprowadzono reformę szkół w całym kraju. Po raz pierwszy zezwolono na naukę dziewcząt w szkołach, zaczęto powoływać szkoły dla wszystkich. powołano również Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych,→ludowe które opracowywało i wydawało nowe podręczniki. W szkołach zwrócono szczególną uwagę na problem kultury języka polskiego, a wzorem polszczyzny stały się dzieła pisarzy odrodzenia.
1.3 PRASA I TEATR JAKO NACZELNE ŚRODKI AGITACJI W SŁUŻBIE REFORM
1.1.1 ROLA WARSZAWY W XVIII W.
Warszawa stała się centrum kulturalnym i politycznym. Stało się to za sprawą urbanistycznego uporządkowania stolicy. Dwór stał się głównym ośrodkiem sztuki, centrum artystycznym.
1.1.2 DZIAŁALNOŚĆ KRÓLA I ZNACZENIE DWORU KRÓLEWSKIEGO
Poniatowski popierał architekturę. Przebudował zamek królewski, zbudował pałac na wodzie. Był mecenasem literatury. Wydawał publiczne, oświeceniowe utwory (u niego pojawiły się po raz pierwszy utwory Krasickiego).
1.1.3 CHARAKTERYSTYKA CZASOPIŚMIENNICTWA
1.1.3.1 tytuły czasopism
„Merkuriusz Polski”•
Pierwsze polskie pismo - 1661, wchodziło tylko przez 7 miesięcy.
„Monitor”•
Wzorowany na angielskim „Spectatorze”. Pierwszy redaktor to Stanisław Bohomolec. Zamieszczał tam swoje artykuły także Ignacy Krasicki. Monitor ukazywał zacofanie polski, żądał reform, walki z ciemnotą i sarmackimi zabobonami.
„Zabawy przyjemne i• pożyteczne”
Redaktorem naczelnym był Adam Naruszewicz. Celem było zaznajomienie z twórczością ówczesnych pisarzy. Za wzór uznawano J. Kochanowskiego.
„Gazeta Warszawska”•
Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Prezentowała bieżące informacje.
„Gazeta narodowa i• obca”
Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Był to dziennik. Przetrwała 160 lat.
„Magazyn Warszawski”•
Czasopismo okresu Sejmu Wielkiego. Było to pismo informacyjno-rozrywkowe.
1.1.1.2 funkcja i znaczenie rozwoju czasopiśmiennictwa
Czasopiśmiennictwo doby oświecenia miało charakter zaangażowany, patriotyczny. Interesowało się sprawami polskimi, przede wszystkim społecznymi, politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi. Było głównym środkiem masowego przekazu i oddziaływania na ówczesne społeczeństwo.
1.1.4 POWSTANIE SCENY NARODOWEJ W WARSZAWIE
1.1.4.1 dzieje teatru
17 listopada 1765 roku został otwarty polski teatr publiczny dla wszystkich. Powstał w budynku operalni saskiej. Pierwszą wystawioną sztuką była komedia „Natręty” Józefa Bielawskiego. Komedie tworzył Franciszek Bohomolec. Stworzył między innymi: „Małżeństwo z kalendarza”, utwór ośmieszający Polaków. Jest to przykład typowej komedii warszawskiej. W 1767 roku teatr zamknięto. Otwarto go dopiero w 1774 roku.
1.1.4.2 znaczenie teatru
W okresie oświecenia teatr publiczny pełnił bardzo ważną rolę. Wychowywał ówczesnego obywatela. Uczył go krytycznie myśleć i widzieć wady ustroju, w którym żył. Walczył o język narodowy. Propagował postępowe reformy państwowe. Jego działalność szczególnie wzrosła w czasie Sejmu Czteroletniego. Obok sztuk rozrywkowych wystawiał utwory, które w sposób pośredni lub bezpośredni nawiązywały do życia politycznego kraju, propagowały nowe idee oświeceniowe, domagały się przeprowadzenia w Polsce reform politycznych i społecznych w myśl założeń społecznych i humanitarnych.
1.1.4.3 obyczajowa komedia warszawska
Po ponownym otwarciu teatru w 1774 roku nastąpił rozkwit komedii warszawskiej. Twórcy teatralni to: Franciszek Zabłocki („Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”, „Fircyk w zalotach”). Charakteryzuje się ona tym, że tematyka polityczna nie jest najważniejsza, a rzecz krąży wokół intrygi miłosnej
41. IGNACY KRASICKI - KSIĄŻĘ POETÓW POLSKICH
1.1 WALORY TREŚCI I FORMY BAJEK IGNACEGO KRASICKIEGO
Bajka to gatunek z pogranicza epiki i liryki. Jest to alegoryczna opowieść o zwierzętach, ludziach, przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym. Ta prawda jest wyrażana często bezpośrednio jako pointa na końcu utworu, na początku utworu w postaci tytułu lub jest tylko zasugerowana czytelnikowi. Prawdą tą jest morał. Postacie występujące w bajce wyposażone są w jednoznaczne i niezmienne cechy. Wykształciły się dwa rodzaje bajek: narracyjna, stanowiąca jakby krótką opowieść o nieskomplikowanej budowie oraz epigramatyczna, bardzo krótka, zazwyczaj czterowersowa. Najbardziej rozpowszechniona jest tzw. bajka zwierzęca, w której przedstawione zwierzęta występują jako personifikacje typów ludzkich. Relacje między zwierzętami są odpowiednikiem stosunków społecznych. Za twórcę bajek uznaje się Ezapa, żyjącego w VI wieku p.n.e. W Polsce bajki tworzył w XV wieku Wiernat z Lublina. W epoce klasycyzmu twórcami bajek byli: w Rosji J Kryłow, we Francji J. La Fontaine, w Polsce Ignacy Krasicki wzorujący się na La Fontaine.
Ignacy Krasicki wydał dwa zbiory bajek: „Bajki i przypowieści” (dominują tu bajki krótkie i zwięzłe), „Bajki nowe” (ukazał się ten zbiór po śmierci Krasickiego, zawiera głównie bajki narracyjne). Krasicki korzystał z tego gatunku gdyż był to typ formy gatunku dydaktycznego. Treść tych bajek ma pouczać czytelnika, służyć mu radą.
Świat jaki prezentuje Krasicki w swoich bajkach przygnębia. Jest on tragiczny. Zwyciężają złe instynkty. Autor opisuje codzienność, rzeczywistość. Ludzie są źli i okrutni. Niszczą słabszych. Ludzie są obłudni. Charakteryzuje ich hipokryzja. Przedstawiony jest tu świat pesymistyczny. Bajki te nie są wesołe. Pesymistycznie brzmią słowa: `szlachetność, uczciwość można włożyć między bajki'.
Walory formy bajek Ignacego Krasickiego:
są zwięzłe i− oszczędne
język jest prosty−
są pisane trzynastozgłoskowcem−
mają− rytm
zastosowany jest kontrast−
Krasicki oddziaływał na rozum−
− odwoływał się do ludzkiego rozsądku i indywidualnej refleksji
lapidarność− (zwięzłość i skrótowość wypowiedzi połączone z rzeczowością)
1.1.1 TREŚĆ BAJEK
„Wstęp do bajek”
Jest to pierwsza bajka ze zbioru „Bajki i przypowieści”. Ukazany jest wymyślony, wyidealizowany, nieistniejący świat. Poeta przedstawia swoje pojęcie bajki, odpowiada na pytanie: Co to jest bajka ? Morał mówi, że te zaprezentowane postawy są nieprawdopodobne w realnym świecie. Wyraża pesymistyczny stosunek podmiotu lirycznego, który nie wierzy w uczciwość, prawość. Autor będzie kontrastował zachowanie ludzi jakie jest, a jakie powinno być. Będzie szydził z tych, którzy postępują źle. Ludzie nie są szlachetni i dzielni jacy powinni być. W swoich bajkach Krasicki ukazuje świat z jego wadami.
„Dewotka”
Krasicki w tej bajce piętnuje i wyśmiewa religijną obłudę i fałsz moralny, który można by zarzucić niejednemu człowiekowi. Tytułową bohaterkę charakteryzuje pobożność na pokaz, dla ludzi, bowiem taka naprawdę w sercu ma złość i nienawiść. Dewotka potrafi bowiem jednocześnie modlić się bez litości bić swoją służącą z błahego powodu. W ostatnim wersie Krasicki zachowuje jednoznaczne stanowisko wobec takiej postawy: `Uchowaj, Panie Boże od takiej pobożności'.
„Groch przy drodze”
Morał: zbytnia ostrożność też może zaszkodzić. Gospodarz usiłował być przebiegły i ostrożny. Za zbytnią zapobiegliwość los się zemści. Przebiegłość nie popłaca.
„Jagnię i wilki”
Wilki zauważyły w lesie jagnię. Miały go zjeść. Jagnię spytało się jednak jakim prawem wilki chcą to zrobić. Wilki odpowiedziały, że dlatego że one są silne a jagnię słabe i same. Morał: ten kto jest silniejszy ma przewagę i jest w stanie dominować.
„Szczur i kot”
Bajka ta mówi o pewnym szczurze. Siedział on podczas mszy pod ołtarzem i chwalił się, że go kadzą. W pewnym momencie zakrztusił się dymem i porwał go kot. Morałem jest tutaj to, że tego, który się zbyt przechwala i jest zbyt pewny, może niespodziewanie spotkać nieszczęście.
„Ptaszki w klatce”
Bajka ta to rozmowa dwóch czyżyków. Młody urodzony w klatce mówi, że jest mu w niej dobrze. Urodzony na wolności mówi, że źle czuje się w klatce. Morałem jest tutaj to, że jeżeli nie przebywało się w lepszych warunkach to uważa się swoje za dobre. Nie należy dziwić się osobom, które przebywając w pozornie złych warunkach twierdzą, że jest im dobrze, gdyż mogły nie widzieć nic lepszego. Możemy też wnioskować z tej bajki, że życie na wolności chociaż w złych warunkach jest lepsze niż w niewoli.
„Filozof”
Mowa tu jest o pewnym filozofie, który nie wierzył w Boga. Gdy jednak znalazł się w kłopotach uwierzył nie tylko w Boga ale i w upiory. Morał: Człowiek w obliczu niebezpieczeństwa jest w stanie zmienić swe poglądy. Szukając ratunku jest w stanie uwierzyć we wszystko.
„Kruk i lis”
Bajka ta ukazuje jak pewien lis podstępem zdobył ser. Wychwalał on pewnego kruka, który trzymał ser w pysku. Gdy chwalił głos ptaka ten chciał go zaprezentować. Zaczął śpiewać i ser wypadł mu z pyska na ziemię. Morałem jest tutaj to, że należy uważać jeżeli ktoś nas zbytnio chwali, gdyż może to robić wyłącznie dla swojej korzyści.
„Malarze”
Było dwóch malarzy. Jeden - Piotr malował ładnie, był dobry ale biedny. Drugi - Jan malował mało, był zły ale bogaty. Jan upiększał portrety, Piotr malował natomiast prawdziwe twarze. Morał: Kłamstwo może przynieść korzyści, a prawda nie zawsze. W naturze ludzkiej jest próżność. Człowiek lubi być chwalony. W ludzkiej naturze jest skłonność do idealizowania siebie samego.
1.2 BOHATER POZYTYWNY DRUGIEJ POŁOWY XVIII WIEKU - MIKOŁAJ DOŚWIAD-CZYŃSKI - WZORZEC OSOBOWY DOBY OŚWIECENIA
1.2.1 CECHY POWIEŚCI
W 1775 roku Ignacy Krasicki napisał pierwszą polską powieść literatury nowożytnej pod tytułem: „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Był to utwór, w którym Krasicki skoncentrował trzy typy powieści: cechy utworu satyryczno-obyczajwego (I księga), cechy powieści przygodowo - awanturniczego (II księga) oraz cechy powieści utopijnej (III księga). Utwór ten był napisany w formie pamiętnika. Motywem jego napisania było zabicie czasu w pożyteczny sposób. Utwór ten bawi, uczy i wychowuje. Była to autobiografia ówczesnego Polaka, przeciętnego szlachcica drugiej połowy XVIII wieku.
1.2.2 DZIEJE BOHATERA
Opisuje młodość i lata dojrzewania młodego szlachcica Mikołaja Doświadczyńskiego w domu rodziców. Jest w tej księdze przedstawiona charakterystyka jego rodziców. Byli oni patriotami i szczerzy. Jego ojciec jest niewykształcony, cały czas przebywa na sejmikach. Jest sarmatą. Matka jest kurą domową. Nigdzie nie wychodziła poza swój majątek. Rodzice nie dbali o edukację Mikołaja. Wynajęto pana guwernera, Który zajmował się edukacją i kształceniem Mikołaja. Potem Doświadczyński został posłany do szkoły, ale jej też nie skończył. Znów pojawił się oszust, który miał kształcić Mikołaja. Sprzedawał on jednak Mikołajowi jedynie sposoby oszukiwania w grze w karty. W końcu Mikołaj wraz z guwernerem umknął z rodzinnego domu. Grał w karty i stracił wszystko co posiadał. Obracał się w towarzystwie awanturników i oszustów. Ten fragment to krytyka i ośmieszenie sarmackiego sposobu kształcenia. Po tych wydarzeniach Mikołaj wyjeżdża do Paryża. Jest tam tak długo, aż ścigany przez dużą liczbę wierzycieli wyjeżdża stamtąd. W Amsterdamie jako majtek zaciągnął się na statek. Statek ten rozbił się jednak, fale Mikołaja wyrzuciły na brzeg wyspy Nipu, utopijnego świata, w którym nie znano kłamstwa i zła. Mędrzec Xaoo uczył Mikołaja zasad panujących w tym państwie. Po wielu perypetiach Mikołaj powrócił do ojczyzny. Osiadł na wsi w majątku odziedziczonym po rodzicach i zaczął prowadzić życie ziemianina - filozofa. Zbudował nawet gospodarstwo funkcjonujące na zasadach, jakich nauczył się na wyspie Nipu.
1.1.3 FUNKCJA POWIEŚCI
Krasicki ukazuje w swej powieści wychowanie młodzieży w ówczesnych czasach, płytkość zainteresowań ówczesnej szlachty, jej ciemnotę, nieuctwo, samowolę i pieniactwo, a także pijaństwo, bezkrytyczną pogoń za zagranicznymi nowinkami, okrucieństwo wobec służby i lenistwo umysłowe. Wskazuje na konieczność powrotu do natury oraz autentycznych wartości moralnych, zabitych przez destrukcyjny wpływ społeczeństwa, jego obyczajowości i kultury. Pouczający przykład Mikołaja ma być ostrzeżeniem, a zarazem wskazówką w wyborze życiowej filozofii.
1.3 SATYRY I. KRASICKIEGO - OŚMIESZANIE I DRWINA Z WAD SPOŁECZEŃSTWA
1.3.1 RODZAJE SATYR I DZIEJE GATUNKU
Satyra to gatunek literacki znany od starożytności. Jego twórcą był Horacy. Jest to gatunek z pogranicza liryki i epiki. Autor satyry przedstawia swój negatywny stosunek do jakiejś osoby lub rzeczy. Można wyróżnić następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne (zdarzenie jest ilustracją zjawiska), obyczajowe.
1.3.1.1 Sposób ośmieszania wad
Krasicki napisał 22 satyry o tematyce obyczajowej. Pisał je po to aby piętnować to co złe oraz nosicieli zła. Zadaniem satyry jest bezlitosne chłostanie zła. Były one wymierzone przeciwko saskiemu dziedzictwu: narodowej megalomanii, ciemnocie i zacofaniu, życiu ponad stan, pijaństwu, skłonności do hazardu, braku krytycyzmu, powierzchownemu przyjmowaniu obcych wzorów kulturowych. Krasicki kreślił obraz życia w XVIII wiecznej Rzeczypospolitej. Jest to doskonała ilustracja, a jednocześnie obnażenie i ośmieszenie największych wad społeczeństwa polskiego z czasów współczesnych poecie.
„Do króla”
Satyra ta to typowy przykład satyry portretowej. Przedstawiony jest w niej król August Poniatowski. Królowi stawiane są następujące zarzuty:
nie wywodzi się z rodziny królewskiej−
jest za− młody na to stanowisko
jest wykształcony−
jest zbyt łagodny i jest zbyt− dobry dla swoich poddanych
jest królem i jest Polakiem−
Poglądy te wyraża szlachcic sarmata. Robi to ktoś kto nie skorzystał na wyborze tego króla. Jest to portret króla postrzegany oczami szlachcica sarmaty. Pomimo, że portret króla składa się tu z zarzutów to jest to portret pochwalny. Ktoś kto uważa zalety króla jako wady jednocześnie sam siebie ośmiesza.
„Pijaństwo”
Satyra ta to próba walki z nałogiem pijaństwa jaki rozpowszechnił się u szlachty. Krasicki ukazuje zgubne i szkodliwe skutki picia alkoholu. Jest on przyczyną swad, prowadzi do warcholstwa i anarchii.
„Żona modna”
Jest to satyra napisana w formie dialogu między panem Piotrem a jego przyjacielem. Pan Piotr opowiada o swoim ożenku i życiu małżeńskim. Jest to typowy domator i pochodzi ze wsi. Jego żona pochodzi z miasta. Są to zupełnie przeciwstawne postacie. Powodem ożenku była jedynie chęć zysku. Już po zawarciu umowy przedślubnej dotyczącej majątku pan Piotr zaczyna tego żałować. Żona po przyjeździe do domu pana Piotra nie mogła zrozumieć wiejskiego stylu życia i tamtejszych obyczajów. Była przyzwyczajona do wygód. Brakowało jej nawet pokoi. Do służby odnosiła się z wielką pogardą. Nie podobał się jej też ogród. Chciał go przebudować. Pan Piotr nie chcąc słuchać rozkazów żony odsunął się na bok (uciekł). Żona przebudowała wtedy dom. Była bowiem zwolenniczką stylu francuskiego. Podobał się jej wszystko co pochodziło z tamtego kraju. Zaczęły się przyjęcia. Pan Piotr stracił znaczenie w swoim domu. Goście żony śmiali się z męża. Żona ciągle mówi o wsiach, które mają pokryć koszty jej zachcianek. Wkrótce obydwoje wrócili do miasta. Są w tej satyrze przedstawione dwie postacie (style): szlachcic sarmata (pan Piotr) i dworski (żona). Żona otacza się wszystkimi rzeczami zbytku. Marnuje majątek. Oba style są uważane za niewłaściwe i naganne. W tej satyrze są one skonfrontowane.
„Świat zepsuty”
W satyrze tej są skonfrontowane postawy ojca i synów. Postawa synów (obecnie) charakteryzuje się złymi cechami. Nie ma cnoty, prawdy. Za ojców (kiedyś, w przeszłości) było inaczej. Panowała cnota, prawda, porządek. Pojawia się też motyw tonącego statku. Jest to nawiązanie do „Kazań sejmowych” Piotra Skargi. Wszystko to prowadzi do zguby ojczyzny.
1.4 CIEMNOTA I ZACOFANIE DUCHOWIEŃSTWA - „MONACHOMACHIA”
1.4.1 TREŚĆ UTWORU
Na świecie dzieją się różne rzeczy. „Nieraz rycerzem bywa sługa boży”. Taka wojna między mnichami zdarzyła się pewnego razu w miasteczku, którym: „Było trzy karczmy, bram cztery ułomki, Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”. Życie toczyło się tu leniwie, aż do pewnego dnia „Jędza niezgody” pojawiła się nad miastem i spokojne do tej pory zakony zapragnęły rywalizacji. Bracia dominikanie wyzwali karmelitów na pojedynek - uczoną dysputę. Zakonnicy do tej pory niewiele czasu spędzali w klasztornej bibliotece. Częściej można ich było zastać przy posiłku czy kuflu. Scholastyczna dysputa okazała się ponad ich siły. Refektarz (jadalnia klasztorna, w której prowadzono dysputę) szybko przemienił się w pole bitwy, gdzie miast rzeczowych argumentów latały kufle, talerze i ciężkie księgi. Ból był niezwykle zaciekły, ale gdy między zwaśnione strony uroczyście wniesiono vitrium gloriosum, sławny puchar pełen alkoholu, natychmiast nastąpiła zgoda. Krasicki, wielki moralista, wplótł między wiersze swojego poematu także myśli dydaktyczne: „I śmiech niekiedy może być nauką, Kiedy się z przywar nie z osób natrząsa”, i zgodnie z zasadą: „Prawdziwa cnota krytyk się nie boi” radzi: „Szanujmy mądrych , przykładnych, chwalebnych, Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych”.
1.4.2 CECHY POEMATU HEROIKOMICZNEGO
Poemat heroikomiczny to stary gatunek, uprawiany już w starożytności, będący parodią eposu bohaterskiego. Stosowano parodię jako środek służący do ośmieszania zjawisk, osób poprzez ich nieudolne naśladowanie , odgrywanie.
Cechy poematu heroikomicznego:
zastosowanie parodii−
− charakter żartobliwy, częściej satyryczny
celem jest ośmieszenie zachowań− pewnych środowisk
styl wysoki, typowy dla eposu−
obecność inwokacji,− porównania homeryckiego
naruszenie zasady decorum−
zderzenie− patetycznego języka z błahą tematyką
42. TWÓRCZOŚĆ OKRESU SEJMU WIELKIEGO
42.1 PUBLICYSTYKA PATRIOTYCZNA
1.1.1 DZIAŁALNOŚĆ I PROGRAM SPOŁECZNO-POLITYCZNY STANISŁAW STASZICA.
Stanisław Staszic swoje poglądy i program społeczno-polityczny zawarł między innymi w poniższych utworach.
„Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego”
Był to traktat polityczny wydany przed obradami Sejmu Czteroletniego. Jest on podzielony na 19 rozdziałów. Każdy rozdział traktuje o innym problemie. Najważniejsze są następujące rozdziały:
„Sposób ratowania Polski od podziałów”−
Staszic przewidywał rozbiory. Prezentuje on swoje poglądy i są one zgodne z poglądami Jana Zamojskiego, który był wówczas wielkim autorytetem.
− „Edukacja”
Podstawą nauki jest nauka moralna i religia. Człowiek powinien pracować w swoim zawodzie. Edukacja powinna działać jako wychowanie obywatelskie. Szkolnictwo ma wychowywać ludzi światłych. Propaguje on szkoły rycerskie.
„Prawodawstwo”−
Staszic jest przeciwny prywacie i egoizmowi posłów. Ustawy powinny przechodzić większością głosów. Chodzi o dobro większości.
„Władza wykonywająca”−
Opisane są w tym rozdziale trzy rodzaje władzy: demokracja, monarchia i anarchia. Chodzi tu o wzmocnienie władzy królewskiej.
„Rozdział władza sądownicza”−
Każdy obywatel nie może być sądzony bez wyroku niezawisłego sądu.
„Wolne obieranie królów”−
Staszic sugeruje żeby tron był dziedziczny. Wolna elekcja pozwala ingerować obcym krajom w sprawy polskie.
„Polska”−
Mowa jest o tym, że chłopi emigrują z Polski, bo jest anarchia i niesprawiedliwość. W Polsce nie mogą oni żyć godnie.
1.1.1.1 „Przestrogi dla Polski”
Utwór ten miał uzmysłowić szlachcie konieczność uchwalenia konstytucji. Staszic informuje czym dla niego jest naród. Dla niego naród to nie tylko szlachta, ale zbiorowość mieszkająca na danym terenie. Staszic zwracając się do szlachty stawia jej następujące zarzuty:
brak poszanowania prawa−
zbezczeszczenie sprawiedliwości−
− uczą podstępu, zdrady, podłości
warstwa szlachecka przekupuje,− oszukuje
Za słabość narodu Staszic oskarża szlachtę. Bardzo dużo miejsca poświęca on też miastom. Propaguje on rozwój przemysłu i handlu w miastach. Chce on, aby mieszczaństwo było bogate. Inne postulaty to: konieczność zniesienia Liberum Veto, wprowadzenie stałej armii, zmiana pańszczyzny na czynsz, wprowadzenie powszechnej edukacji narodowej.
1.1.2 HUGO KOŁŁĄTAJ
W swoich poglądach nie różnił się zbytnio od Stanisława Staszica. Różniło go jedynie to, że miał bardziej radykalne poglądy w sprawach przywilejów dla ludzi niższego stanu. Żądał wolności osobistej chłopów. Chłop miał mieć wolność osobistą, ale grunt ma być własnością pana.
„Dobra świetnej deputacji”
W odezwie tej Kołłątaj mówi o równomiernym obciążeniu prawami i obowiązkami wszystkich stanów.
1.1.3 ROLA PUBLICYSTYKI
Publicyści poprzez swoją działalność pisarską nawoływali do walki z anarchią i z obrońcami przywilejów feudalnych. Proponowali postępowe reformy ustrojowe i społeczne, domagając się wcielenia ich w życie.
1.2 „POWRÓT POSŁA” JAKO AKTUALNA KOMEDIA POLITYCZNA
1.1.1 CHARAKTERYSTYKA BOHATERÓW
W tym utworze są zaprezentowane dwa stronnictwa. Jedno z nich to stronnictw patriotyzmu (obóz reform). Zalicza się do nich: Podkomorzy z żoną, Walery i Teresa. Drugie to obóz wsteczny, konserwatywny: Starosta, Sarmacki. Wytknięte są tu ich wady.
Obóz• reform
działacze stronnictwa patriotycznego−
zwolennicy reform− dotyczących naprawy państwa: zniesienia Liberum Veto, wolnej elekcji i polepszenia doli chłopa
rozumiejący potrzebę reform kraju−
pragnący− pozyskać sobie jak najwięcej zwolenników wśród średniej szlachty
ludzie− godni naśladowania
Podkomorzy:
przedstawiciel drobnej szlachty, urzędnik− ziemski z wyboru, rozsądzający spory graniczne, cieszący się dobrą opinią
− wzorowy i dobry ojciec
oświecony patriota, opowiadający się za− patriotycznym wychowaniem młodzieży
zwolennik reform−
wzór cnót− obywatelskich
dobry i ludzki opiekun swoich poddanych−
Podkomorzyna:
− zwolenniczka reform
narzekająca na skutki cudzoziemszczyzny i błahe− wychowanie młodzieży
oddana bez reszty rodzinie−
Walery:
uosobienie− cnót rodzinnych i patriotyzmu
uczciwy, stały w uczuciach−
przywiązany− do rodziców
patriota, rozumie potrzebę reform−
głosi potrzebę− zniesienia Liberum Veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów
potępia obóz− wsteczny
Obóz wsteczny, konserwatywny•
obrońcy starych porządków− feudalnych, broniący Liberum Veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów
sami− się ośmieszają ich głupotą, tym co mówią
bezkrytyczne przyjmowanie obcej− mody
konserwatywny pogląd na wychowanie dzieci−
Starosta Gadulski:
− nie cieszy się dobrą opinią
skompromitowany we wszystkich dziedzinach− życia
reprezentuje ciemną, zacofaną szlachtę, konserwatysta−
nieuk−
− bojący się nowości
obojętny na sprawy publiczne−
gadatliwy, chciwy,− leniwy, kłótliwy, zły, pijak
Starościna:
zwolenniczka− francuszczyzny
sentymentalna dama−
wodząca za nos swojego męża,− szantażując go rozwodem
Szarmancki:
utracjusz, fircyk, cwaniak, cynik,− nierób
modny kawaler−
goniący za uciechami życia dworskiego−
− pogardzający niższymi stanami
obojętny na sprawy narodu−
niegodnie− postępujący z kobietami
1.1.2 „POWRÓT POSŁA” JAKO KOMEDIA KLASYCYSTYCZNA
„Powrót posła” porusza problematykę polityczną kraju, sprawę nowego ustawienia w Polsce władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jest to komedia związana ściśle z pracami Sejmu Czteroletniego w okresie szczególnego napięcia politycznego i dramatycznej sytuacji narodu. Jest to echo wszystkich ważniejszych wydarzeń rozpatrywanych w czasie Sejmu Wielkiego. Jest to najostrzejsza w literaturze polskiej satyra na sarmatyzm w życiu politycznym, apelująca do sumień ludzkich. Jest to utwór o charakterze okolicznościowym, grany w Warszawie w czasie obrad Sejmu Czteroletniego.
43. SENTYMENTALIZM I ROKOKO JAKO NURTY TOWARZYSZĄCE KLASYCYZMOWI ORAZ TWÓRCZOŚĆ REWOLUCYJNA
43.1 NURT SENTYMENTALNY
Sentymentalizm jest nurtem literackim. Miał on charakter pewnej postawy filozoficznej. Nazwa wywodzi się od powieści „Podróż sentymentalna”. Sentymentalizm powstał jako reakcja przeciwko racjonalizmowi i dydaktyzmowi. Przejawiał się on pod koniec wieku XVIII w modzie, stylu bycia, życiu towarzyskim, ogrodnictwie. Słowo sentymentalizm ma następujące znaczenia:
1. nurt artystyczny drugiej połowy XVIII wieku
2. przesadna i uwidoczniona uczuciowość i wrażliwość
Modne stało się przebywanie na łonie natury i prostota życia. W Polsce sentymentalizm rozwinął się w latach 80 i 90 XVIII wieku. Ośrodkiem jego rozwoju były Puławy (siedziba książąt Czartoryskich). Głównym mecenasem była Izabela Czartoryska.
Drugim nurtem literatury sentymentalnej była poezja grobów. Przedstawiano: żal, smutek, grozę i rozpacz.
1.1.1 JAN JAKUB ROUSSEAU - PREKURSOR NURTU
Był francuskim pisarzem; autor „Emila”, „Nowej Heloizy”. Stworzył podstawę dla sentymentalizmu. Głosił tezę: „Człowiek jest cząstką natury”. Podkreślał rolę ludzkich uczuć, zwłaszcza miłosnych.
„Umowa społeczna”
Odrzucił w tym utworze styl życia salonów i cywilizację, która godzi w człowieka. Rzucił hasło powrotu do natury. Centrum zainteresowania był człowiek, ten który kieruje się uczuciem i emocjami. Na pierwszym miejscu powinna być spontaniczność, a rozum na końcu. Człowiek to ten, który kieruje się sercem, jest uczulony na piękno natury, potrzebuje czułości.
1.1.2 KARPIŃSKI - POETA SENTYMENTALNY
Był to polski twórca sentymentalny. Pisywał utwory miłosne, religijne, refleksyjne, patriotyczne. Zasłynął jako twórca pieśni erotycznych i sentymentalnych.
„O wymowie w prozie albo w wierszu”
Postuluje tam aby pisano jak najprościej i zrozumiale, aby dano upust swojemu natchnieniu.
„Pieśń dziada Sokolskiego”
Jest to utwór patriotyczny. Przedstawiony jest w nim obraz nędzy, ubóstwa, ruiny. Wskazuje on na rychły koniec państwa.
„Do Justyny. Tęskność na wiosnę”
Język w tym utworze jest łatwy w odbiorze, prosty i potoczny. Wiersz jest regularny i rytmiczny. Rymy są bardzo dokładne. Jest opis przyrody. Ostatnia strofa to pointa. Jest to wiersz o uczuciu i o tęsknocie. Uczucia są zaprezentowane za pomocą przyrody i na tle przyrody.
„Laura i Filon”
Jest to pieśń sentymentalna (sielanka). Jest to sielanka konwencjonalna. Nawiązuje ona do nurtu sielanek Wergiliusza. Świadczą o tym:
imiona bohaterów (Lura, Filon) są− wystylizowane na tą konwencję
głównym tematem jest miłość, uczucie i mimo− przeszkód i trudności zakończenie jest szczęśliwe
Jest to też sielanka sentymentalna ponieważ:
zaprezentowana jest na tle przyrody−
tematem są− uczucia
bohaterowie kierują się uczuciem−
wyolbrzymione są reakcje i− uczuciowość
prymat uczuć nad rozsądkiem−
literackie wyznaczniki− uczuciowości
występują elementy ludowe−
Karpiński wygłasza filozofię mówiącą o potędze miłości.
„Pieśń dziada Sokolskiego w kordonie cesarskim”
Ludzie szli za zbytkami. Wolność porównywana jest do ptaka. Jest to pieśń żalu za utraconą suwerennością. Utrata niepodległości spowodowana była niegodnym postępowaniem Polaków. Jest to utwór patriotyczny.
Cykl utworów: „Pieśń nabożna”
Pisane były te utwory z myślą o czytelniku ludowym, niewykształconym. Karpiński usiłował kształtować postawy obywatelskie. Propagował zasady wiary, etykę chrześcijańską. Boga prezentował jako dobrego i sprawiedliwego ojca. Jedna z tych pieśni to „Pieśń o narodzeniu pańskim”. Zawarte są w niej elementy religijności. Bóg cierpiał i był dobrym ojcem dla ludzi. Opiekował się i darzył uczuciem lud. Bóg kocha wszystkich. Jest wszechmocny. Utwór ten zawiera elementy patriotyczne. Propaguje powrót do natury. Bóg czuje to samo co ludzie.
1.2 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ROKOKA
Nurt ten obejmuje obyczajowość, styl życia i sztukę (malarstwo). Styl ten zrodził się we Francji. Miłowano huczne zabawy, przepych, nadmiar. W sztuce objawiał się jako zwrot ku miniaturyzacji. Tematyką stała się miłość (ale konwencjonalna). Dbano o wytworność i elegancję. Styl ten znalazł uznanie na dworach królewskich. W tym nurcie usiłował tworzyć Józef Szymanowski „Listy o guście”.
1.3 POEZJA JAKUBA JASIŃSKIEGO
Był on czołowym przedstawicielem nurtu Jakobińskiego w polskim oświeceniu. Jakobinizm skupiał radykalnych zwolenników przemian społecznych i ustrojowych. W większości byli to działacze: Kuźnicy Kołłątajowskiej, postępowi publicyści i pisarze. Domagali się oni przemian społecznych i ustrojowych, jak równouprawnienia mieszczan, zniesienia pańszczyzny i poddaństwa chłopa, a w czasie insurekcji kościuszkowskiej ukarania zdrajców i króla. W swoich utworach ostro krytykowali istniejący porządek społeczny, przywileje szlachty, samowolę magnaterii, ugodowość króla. Jakub Jasiński napisał wiele utworów. Jego wiersze patriotyczne przemawiają siła uczuć rewolucyjnych. Głoszą jedność idei wolności narodowej i wyzwolenia społecznego, wzywają do walki i zwycięstwa. Dzięki tym wartościom stał się Jasiński poetą rewolucyjnym, który walczył u schyłku Rzeczypospolitej ze światem ginącego feudalizmu.
„Sprzeczki”
Powstały na gruncie charakterystycznego dla epoki sceptycyzmu religijnego i skłonności do demaskowania obłudy kleru. Wątek poematu dotyczy sporu między probostwem a klasztorem i jest on właściwym tłem do dygresji dotyczących różnych dziedzin życia. Satyra ta uderza nie tylko w obżarstwo, próżniactwo i pijaństwo mnichów ale także w chciwość i niemoralność.
„Do świętoszka”
Wiersz ten wyraża pochwałę rozumu i daje wyraz deistycznego poglądu autora na świat. Do głosu dochodzą takie sprawy jak tolerancja religijna oraz równość społeczna.
„O stałości do exulantów polskich”
Jest to utwór skierowany do emigrantów po drugim rozbiorze. Jest to wezwanie do walki z carski najeźdźcą, pochwała Kościuszki i wskazanie na rewolucyjną Francję jako ojczyznę wolności. Za przykładem Francji hasło: „wolność i równość” rozszerzy się po ca
łym świecie. Wolność można zdobyć jedynie w walce, w której tyrani i despoci zginą.
„Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór po Ludwiku XVI”
Nawiązuje do wydarzeń mających miejsce w Warszawie po dotarciu informacji o ścięciu króla Francji. Dwór królewski przewidział sześciotygodniową żałobę. Czasopisma potępiały wyrok wykonany na królu. Listy pasterskie także. Poeta pyta czy należy zajmować się sytuacją we Francji jeśli w Polsce sytuacja jest także bardzo dramatyczna i ważna dla narodu, kiedy dzieją się rzeczy straszne i przejmujące, ojczyzna traci wolność a jej obrońcy honor i majątki. Zaborcy traktują ludzi jak zwierzęta, naród cierpi. Wiersz kończy się akcentem antymonarchistycznym. Świat może być wolny dopiero wtedy kiedy nie będzie królów.
„Do narodu”
Napisany został ten wiersz w przeddzień wybuchu powstania kościuszkowego. Poeta zwraca się do narodu by ten nie poprzestawał w walce z zaborcą. Wzywa także do walki ze zdrajcami własnego narodu. Utwór ten łączy gorący patriotyzm z umiłowaniem ludu i nienawiścią do tyranów.
44. DOROBEK CZASÓW STANISŁAWOWSKICH
44.1 ZASŁUGI WOBEC JĘZYKA (WALKA O CZYSTOŚĆ JĘZYKA)
Twórcy pisali i żądali w swoich utworach czystości języka polskiego. Językiem wykładowym w szkołach stał się język polski zamiast dotychczas obowiązującej łaciny. Także teatr walczył o język narodowy. Także bohaterowie bajek Krasickiego mówili językiem potocznym, ale czystym i poprawnym.
„O poprawie wad wymowy”
Jest to dzieło autorstwa Stanisław Konarskiego. Dzieło to krytykuje napuszony, zawiły i skomplikowany styl budowy. Chce on aby język polski był czysty i naturalny.
„Gramatyka dla szkół narodowych”
Podręcznik autorstwa Onufrego Kopczyńskiego. Miał on kształtować poprawność językową ówczesnych Polaków.
1.2 GATUNKI LITERACKIE
EPIKA
powieść−
powiastka− filozoficzna
poemat heroikomiczny−
(parodia poematu heroicznego czyli eposu bohaterskiego)
satyra dialogowa−
bajka−
powieść− epistolarna
publicystyka−
LIRYKA
sielanka−
wiersz−
− erotyk
oda−
hymn−
DRAMAT
komedia−
tragedia−
1.3 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE CZŁOWIEKA OŚWIECONEGO
człowiek oświecony•
− racjonalista
encyklopedysta−
wróg ciemnoty i zabobonu−
optymista− wierzący w ludzki umysł i przyszłe królestwo „rozumu”
należący do− wolnomularstwa, czyli masonerii
człowiek ogładzony•
ma wykwintne− maniery
elokwentny−
wszechstronnie wykształcony−
elegancki−
− racjonalista
błyskotliwy−
entuzjasta nauki i przeciwnik− zabobonów
człowiek rewolucyjnego czynu•
świetny mówca−
− zwolennik radykalnych rozwiązań
głoszący ideały równości i− braterstwa
człowiek sentymentalny•
kierujący się sercem−
− uczuciowy
dobrotliwy−