Katedra Hodowli Koni i Jeździectwa - Zbigniew Jaworski
Wykład 1
Aktualna sytuacja w hodowli koni
Rola i znaczenie gospodarcze koni
Pogłowie koni na świecie - ok. 60 mln szt.
Pogłowie koni w Polsce:
1970r. - 2500 tys. szt.
1980r. - 1500 tys. szt.
1990 - 900 tys. szt.
2000 - 500 tys. szt.
205 - 335 tys. szt.
2009 - 350 tys. szt.
teraz - 330 tys. szt.
Prognozy na dalsze lata:
konie zimnokrwiste - dalszy spadek
konie szlachetne - wzrost (zależne od zamożności społeczeństwa)
kuce - wzrost
Pogłowie koni w wybranych województwach:
mazowieckie - ok. 60 000 szt.
lubelskie: ok. 42 000 szt.
małopolskie - ok. 31 000 szt.
warmińsko-mazurskie - ok. 18 000 szt.
opolskie - ok. 3500 szt.
lubuskie - ok. 6000 szt.
zachodniopomorskie - ok. 6500 szt.
Hodowla zarodowa (wpisane do ksiąg stadnych): 20-25% pogłowia
Chów koni (rekreacja, turystyka, praca, na rzeź): 75-80% pogłowia
Uregulowania prawne:
Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 roku O organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich, wraz z późniejszymi zmianami (z dnia 12 marca 2004 oraz 21 czerwca 2007) reguluje m.in. sprawy związane z:
zakresem hodowli oraz zachowaniem zasobów genetycznych
oceną wartości użytkowej i hodowlanej
prowadzeniem ksiąg i rejestrów zwierząt hodowlanych
nadzorem nad hodowlą i rozrodem zwierząt gospodarskich
Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 - zmiana ustawy o systemie identyfikacji i rejestracji zwierząt
Rola i znaczenie gospodarcze koni:
kierunki wykorzystania:
przyżyciowe:
praca (żywa siła robocza - różne formy)
pielęgnacja krajobrazu (żywe kosiarki)
mleko
krew
włosie
obornik
pośmiertnie:
mięso
skóra
jelita
kości
Zmiany w sposobach wykorzystania koni:
wyraźne zmniejszenie zapotrzebowania na żywą siłę roboczą
zwiększone zainteresowanie wykorzystaniem koni w różnych formach jeździectwa: sport, rekreacja, hipoterapia, turystyka konna (rajdy konne), agroturystyka
Specyfika hodowli koni:
zwierzęta późno dojrzewające (do rozrodu w wieku 3-4 lat)
długość życia: 20-25 lat
długość użytkowania rozpłodowego: do 15-20 lat
średnia źrebność: 60-80 %
mała plenność: najwyżej 1 źrebię w roku
do hodowli zakwalifikowanych jest ok. 10-20% urodzonego potomstwa
odstęp między pokoleniami: 7-9 lat (długi czas oczekiwania na postęp genetyczny, wytworzenie nowej rasy)
trudna i kosztowna (poniesione koszty są późno zwracane)
Cechy koni warunkujące ich przydatność użytkową:
duża zdolność przystosowawcza
swoiste właściwości fizyczne i psychiczne (mają predyspozycje do różnej pracy, sprzyja temu budowa ciała i rodzaj przemiany materii)
szybka przemiana materii: umożliwia szybką regenerację sił, zezwala na znaczne wyzwalanie energii w jednostce czasu i w ciągu dnia pracy
właściwości psychiczne ułatwiają użytkowanie: z natury łagodny charakter, łatwość wytwarzania odruchów warunkowych
charakterystyczna cecha: uzębienie - diastema (bezzębne przerwy w obydwu szczekach) - w tym miejscu spoczywa wędzidło
parametry zdrowia:
koń zdrowy jest przeważnie dobrze zbudowany (bez zmian krzywicznych)
ma dobry apetyt
właściwie reaguje na bodźce zewnętrzne
zwierzęta zdrowe charakteryzuje prawidłowa plenność i płodność
wskaźniki kliniczne:
ciepłota ciała: 37,5-38,5
liczba oddechów: 8-14 razy na minutę
tętno: 36-40 uderzeń serca w ciągu minuty
Temperament:
zespół cech psychicznych wyrażających się w sposobie reakcji wobec różnych bodźców napływających ze środowiska
względnie stałe cechy psychiczne odnoszące się do reakcji i zachowań
zespół cech psychicznych, które określają dynamikę emocjonalnego zachowania się, m.in. wrażliwość na bodźce zewnętrzne, impulsywność, siła i trwałość reakcji emocjonalnych oraz tempo przebiegu procesów psychicznych
wiele cech składa się na temperament, są to: strachliwość (lękliwość), cierpliwość, uległość, wrażliwość, ciekawość, aktywność, nerwowość, dominacja, zależność społeczna
Typy temperamentu (wg Skorupskiego):
sangwinik - typ silny, ruchliwy, zrównoważony (konie charakteryzuje spokój, niewielka płochliwość oraz łatwość przystosowania sie do nowych sytuacji)
flegmatyk - typ silny, wolny, zrównoważony (u koni wolno tworzą się odruchy warunkowe oraz tworzą się trwałe stereotypy ruchowe)
choleryk - typ silny, niezrównoważony (konie reagują w sposób niezrównoważony)
melancholik - typ o słabych procesach nerwowych (słabo zaznaczone są …?, są niezbyt chętnie użytkowane przez człowieka, niestabilne, takiego konia trudno pobudzić)
Charakter:
zespół cech psychicznych, właściwych danemu koniowi, przejawiający się w jego świadomym działaniu
w pewnym stopniu uwarunkowany dziedzicznie, ale w dużym stopniu kształtuje go człowiek (poprzez obchodzenie się z koniem)
jest to stosunek zwierzęcia do bodźców środowiska zewnętrznego oraz wynikające z niego sposoby reagowania na te bodźce (wynika on z nabytych doświadczeń, doznań i wrażeń)
podczas treningu, szkolenia i wychowu koń może nabyć pewne cechy charakteru
Czynniki ekonomiczne i społeczne wpływające na dynamikę rozwoju hodowli koni:
sposób podejścia do konia jako zwierzęcia gospodarskiego: nie jest uważany za typowe zwierzę gospodarskie
nie jest uważany za typowe zwierzę domowe
na ogół nie jest uważany za zwierzę konsumpcyjne
jest przyjazny środowisku (hodowla jest ekologiczna)
od początku towarzyszy człowiekowi w dziele rozwoju cywilizacji
stracił na znaczeniu jako siła pociągowa a zyskał jako zwierzę dostarczające rozrywki
dostarcza wielu pożytków niematerialnych (wspaniałe przeżycia, satysfakcja, równowaga psychiczna, prestiż, pasja, sposób na życie)
można go uznać za zwierzę pożyteczne, gdyż wpływa na sferę społeczną (jeździectwo rekreacyjne, tzw. „przemysł koński”, który angażuje wiele specjalności zawodowych: hodowla i wychów koni, trening, użytkowanie, totalizator wyścigowy, obrót końmi, produkcja i dystrybucja akcesoriów, pasz, leków, odżywek, sprzętu do pielęgnacji, utrzymania i użytkowania koni, transport koni, ochrona zdrowia, specjalistyczne budownictwo, ubezpieczenia, wydawnictwa i media, edukacja)
oddziaływanie przemysłu końskiego w sferze ekologicznej i kulturowej (chroni rasy koni zagrożone wyginięciem, unikalne budownictwo, zabytkowy sprzęt, zanikające zawody)
3-4 konie tworzą 1 stanowisko pracy
jest zwierzęciem przyszłościowym:
wzrastający popyt na konie wierzchowe (sportowe i rekreacyjne)
wzrost liczby klubów i sekcji jeździeckich
rozwój bazy klubowej
wzrost liczby imprez jeździeckich i hodowlanych
rozwój wykorzystania koni w agroturystyce
rozwój zatrudnienia w przemyśle końskim
wzrost liczby czasopism, wydawnictw, portali internetowych
Organizacja hodowli koni w Polsce:
jednostka nadrzędna: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Departament Bezpieczeństwa Żywności i Weterynarii
Związki hodowców (wykonujące czynności zlecone)
Czynności zlecone wynikające z ustawy O organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich: opracowywanie i realizacja programów hodowlanych, identyfikacja koni, prowadzenie i wpis koni do ksiąg hodowlanych, ocena wartości hodowlanej i użytkowej
Związki hodowców wykonujące w/w czynności dla poszczególnych ras koni:
Polski Związek Hodowców Koni: wielkopolska, małopolska, śląska, polski koń szlachetny półkrwi, polski koń zimnokrwisty, konie huculskie, koniki polskie, kuce i konie małe
Polski Klub Wyścigów Konnych (czysta krew arabska, pełna krew angielska)
Polskie Stowarzyszenie Kłusacze (kłusaki: amerykańskie, francuskie, rosyjskie, orłowskie)
Polskie Towarzystwo Kuce Szetlandzkie (…?)
Związek Trakeński w Polsce (…?)
Podział hodowli pod względem własnościowym:
jednostki państwowe znajdujące się w zasobach nieruchomości rolnych (stadniny koni, stada ogierów)
jednostki prywatne i pozostałe państwowe (stadniny prywatne, ośrodki hodowlane, gospodarstwa rolne i agroturystyczne, ośrodki jeździeckie)
Struktura organizacyjna PZHK
Okręgowe/wojewódzkie Związki Hodowców Koni Związki Rasowe i Użytkowe
(czynności zlecone przez MRiRW)
Terenowe Koła Hodowców Koni
Zarząd Główny PZHK
Rada Hodowlana PZHK
Komisje Ksiąg Stadnych
Wykład 2
Pochodzenie koni
Typy użytkowe
Systematyka
Klasa ssaki - Mammalia
Gromada kopytne - Ungulata
Rząd nieparzystokopytne - Perissodactyla
Rodzina koniowate - Equidae
Rodzaj konie - Equus
Podrodzaj konie właściwe - Equus caballus
Inne podrodzaje:
konie paskowane - zebry
osły
półosły: kiangi, kułany, onagry
Ewolucja koniowatych
Era kenozoiczna (ok. 70 mln lat wstecz)
Trzeciorzęd:
Eocen - pięciopalczasty Eohippus
Oligocen - trójpalczasty Mesohippus
Miocen - od trójpalczastych Hipparon do jednopalczastych Parahippus
Pliocen - jednopalczaste equuidy: Pesippus i Equus stenonis
Czwartorzęd:
Plejstocen - rodzaj Equus zróżnicował się na szereg podrodzajów:
Equus caballus - koń właściwy
Equus hippotigris - konie paskowane (zebry)
Equus asinus - osły
Equus hemonius - półosły (kiangi, kułany, onagry)
Koniowate wywodzą się od małych zwierząt ssących zwanych Hyracotherium (Europa i Ameryka Północna) - szczątki kopalne sprzed ok. 50 mln lat (dolny eocen), nazwano jest Eohippus
Proces ewolucji nieparzystokopytnych:
powstało wiele form, z których część wyginęła całkowicie (brak zdolności przystosowawczych)
wielopalczaste formy wyginęły w Europie
forma jednopalczasta powstała tylko w Ameryce Północnej
w górnych pliocenie przywędrowały z Ameryki na naszą półkulę Plesippus (jednopalczaste)
w Ameryce potomkowie Plesippus wyginęli całkowicie
Dowody na istnienie dzikich koni
Z czasów przedhistorycznych:
kuchenne odpadki (Solutre' we Francji - największe znalezisko)
podobizny koni rysowane na ścianach pieczar czy ryte na narzędziach i orężu z kości i rogów (znaleziska sprzed kilku tys. lat)
Z czasów historycznych:
pisane wzmianki o występowaniu dzikich koni w Europie i Azji
wzmianki o polowaniu na dzikie konie (mięso, skóry)
wzmianki o odławianiu dzikich koni (aby je udomowić)
Trudności w odtworzeniu dziejów formowania sie podrodzaju koni właściwych:
przemieszczanie sie z jednych terenów na inne
różne warunki bytowania
przeobrażenia typu pod wpływem środowiska i krzyżowania się z typami lokalnymi
Udomowienie koni - wg danych archeologicznych ok. 5-6 tys. lat temu
w Chinach koń był zwierzęciem udomowionym ok. 2700 r. p.n.e.
w Babilonie za czasów Hammurabiego (2123-2081 r. p.n.e.) koń jeszcze nie był jeszcze użytkowany
w Asyrii koń jako zwierzę domowe pojawił sie ok. 2000 lat p.n.e.
w Egipcie koń pojawia się dopiero za panowania faraonów XVIII dynastii (1580-1345 lat p.n.e.)
Za ośrodek udomowienia koni uważa się tereny dzisiejszego Afganistanu, Iranu i Pustyni Kara-Kum
Nie wyklucza się równoległego udomowienia koni w różnych miejscach kontynentu euro-azjatyckiego
Teorie o pochodzeniu współczesnych koni domowych:
Equus Przewalski Polj. - odkryty w 1879 roku przez N. Przewalskiego w Dżungarii
Equus caballus Gmelini Ant. - tarpan stepowy
1844r. do ZOO w Moskwie ostatni tarpan (pod nazwa chersońskiego, padł w 1887r.)
Prof. T. Vetulani wyodrębnił Equus caballus Gmelini Ant., forma silvatica Vetulani
Equus abeli Ant. - forma kopalna, od której wywodzą sie ciężkie konie zimnokrwiste, bytowała na terenie zachodniej Europy
Typy użytkowe koni (różne formy użytkowania - różne rasy)
wpływ: różnorodne środowisko oraz świadoma działalność człowieka
efekt: rasy koni różniące sie masą, wzrostem, budową ciała i nadające sie do różnego użytkowania
rasa - grupa zwierząt określonego gatunku, charakteryzująca się dużym ujednoliceniem pokrojowym i użytkowym (zachowuje swe właściwości w nie zmienionych warunkach bytowania, jest dostatecznie liczna do rozmnażania)
rasy: pierwotne, kulturalne (ewentualnie przejściowe)
Kryteria podziału typów i ras końskich:
od masy ciała: lekkie i ciężkie
od wielkosci (wzrostu):
kuce: do 148 cm
konie małe: 149-156 cm
konie duże: powyżej 156 cm
od pewnych cech morfologicznych:
gorącokrwiste (ciepłokrwiste)
zimnokrwiste
od sposobu użytkowania:
wierzchowe
zaprzęgowe
wszechstronnie użytkowe
juczne
Rasy koni, dla których w Polsce prowadzone sa księgi stadne
Konie czystej krwi arabskiej (oo)
początek formowania VII i VIII wiek (pochodzenie nie jest zupełnie wyjaśnione)
starożytne konie Azji Środkowej - źródło rasy arabskiej
zróżnicowane warunki naturalne na Półwyspie Arabskim - różne typy
typowi przedstawiciele to konie wyhodowane na Wyżynie Nedżed (ok. 1000 m n.p.m.)
podział rasy na poszczególne rody: Saklawi, Kuhailan, Munighi, O Bajan, Hadban, Hamdani, Dahoman
„bukiet konia arabskiego”
szlachetność
suchość tkanek
harmonijna budowa ciała oraz delikatne owłosienie skóry, grzywy i ogona
wysoka odsada ogona
płynność i elastyczność ruchu
inne cechy koni arabskich:
twardość i wytrzymałość
dobre zdrowie
dobre wykorzystanie paszy
duża płodność i plenność
wzrost ok. 148-156 cm
niekiedy krótki wykrok i wady w budowie kończyn
późne dojrzewanie, a czasem nadmierna pobudliwość
długowieczne (np. og Marengo padł w wieku 38 lat)
W Polsce księgi stadne prowadzone sa od 1926 roku, aktualizowane w 1932 roku - PASB (kolor niebieski w dokumentacji). Rasa hodowana we własnym obrębie i bez dolewu obcej krwi.
Konie pełnej krwi angielskiej (xx)
rasa wytworzona w Anglii (proces kształtowania od polowy XVII do końca XVIII wieku)
oficjalnie uznaje się, że istnieje od 1793 roku tj. od roku wydania I tomu Księgi Stadnej - GSB (General Stud Book)
powstała w wyniku krzyżowania różnych ras i typów koni
decydującą rolę odegrały 3 grupy orientalne:
Byerley Turk (ur. ok. 1680r. prawdopodobnie koń turkmeński)
Darley Arabian (ur. ok. 1700r. - koń arabski pochodzący z Syrii)
Goldophin Barba (ur. w 1724r. - koń berberyjski pochodzący z Tunisu)
w liniach żeńskich materiał wyjściowy stanowiło ok. 100 klaczy tzw. królewskich
ostra selekcja w przygotowaniu do wyścigu (trening) i podczas wyścigu
typ wierzchowy (jednostronnie wierzchowy)
duży wzrost (160-170 cm)
długie linie ciała
płaskość a jednocześnie duża głębokość tułowia
długie ukośne ustawienie łopatki
długie kończyny
najszybsze konie na świecie (1000 m poniżej 1 min)
możliwości użytkowania:
gonitwy płaskie i przeszkodowe
użytkowane we wszystkich dyscyplinach wyczynowego sportu jeździeckiego
jeździectwo rekreacyjne
konie przydatne do różnych dystansów
flyery - biegają na 1000 - 1600 m (masywne, wcześnie dojrzewające)
stayery - biegają na dystansach od 2800 m (mniejsze, później dojrzewające)
konie tzw. średniodystansowe - biegają na dystansach 1800-2200 m
konie klasowe - dobrze biegają na każdym dystansie
wady koni pełnej krwi angielskiej:
słaba płodność i plenność
skłonność do poronień i ciąż bliźniaczych
podatne na choroby, zwłaszcza zakaźne
najliczniejsza kulturalna rasa koni na świecie
najczęściej wykorzystywana do uszlachetniania innych ras koni
za konia pełnej krwi angielskiej może być uznany tylko koń, którego przodkowie zarówno ze strony ojca jak i matki wywodzą się od przodków wpidanych do I tomu GSB (w 1948r. złagodzono przepisy)
w Polsce Księgi Stadne - PSB prowadzone są od 1924r.
symboliczne oznaczenie rasy: xx przy nazwie konia lub nazwy koni w kolorze czerwonym
Kojarząc konia czystej krwi arabskiej z koniem pełnej krwi angielskiej otrzymamy konia: czystej krwi angloarabskiej
tylko w Polsce i we Francji istnieje pojęcie angloarab czystej krwi: xxoo
w Polsce konie te wpisywane są do: Księgi Stadnej Koni Rasy Małopolskiej
Konie rasy małopolskiej:
27.12.1962r. pojawił się termin „Małopolska Rasa Koni”
w 1963r. wydano I tom Księgi Stadnej Koni Rasy Małopolskiej
celem działań podjętych na początku lat 60 XX wieku było ujęcie w pewne ramy pogłowia koni gorącokrwistych z rejony ówczesnej Małopolski (dawne woj. Kieleckie, lubelskie, krakowskie, rzeszowskie), wyodrębniano wówczas typy rasowe tych koni: kielecko-lubelskie, nowosąadeckie, tarnowsko-dąbrowskie
początki konsolidacji typu koni małopolskich to wiek XVII (południowo-wschodnie obszary Rzeczpospolitej)
rasy uczestniczące w tworzeniu konia małopolskiego:
XVIII i pierwsza połowa XIX wieku - wpływ koni orientalnych
od drugiej połowy XIX wieku - także koni pełnej krwi angielskiej oraz rodów półkrwi pochodzenia austro-węgierskiego: Schagia, Gidran, Furioso, Przedświt, Nonius
XIX i XX wiek - dominujący typ koni na terenach Małopolski to angloarab półkrwi (xo)
obecny wzorzec rasy małopolskiej:
konie wierzchowe z ewentualnym alternatywnym wykorzystaniem zaprzęgowym
zastosowanie w sporcie kwalifikowanym, zwłaszcza w WKKW i powożeniu
w agroturystyce (jazda konna, powożenie, jazda spacerowa, rajdy)
dobra płodność i plenność
długowieczność
bardzo dobre wykorzystanie paszy
odporność na choroby i złe warunki bytowe
temperament żywy, charakter łagodny
konie duże ok. 160-170 cm wysokości w kłębie
określenie rasowe: m
księga stadna: Km
Konie rasy wielkopolskiej
27.12.1962r. - Rozporządzenie Ministra Rolnictwa dotyczące połączenia trzech oddzielnych grup rasowych w rasę wielkopolską
konie poznańskie - na formowanie tej grupy wpływ miały utworzone stada ogierów: 1829 - Sieraków, 1885 - Gniezno, 1897 - Starogard Gdański
konie mazurskie - konie hodowane po 1945 roku na terenie Warmii i Mazur, wywodzące się od koni trakeńskich i wschodniopruskich
konie zachodniopomorskie tzw. gryfy - pochodne koni hanowerskich oraz wschodniopruskich
1732r. - założenie stadniny w Trakenach
1890r. - księga stadna dla koni wschodniopruskich
początkowo koń wszechstronnie użytkowy z przewagą cech zaprzęgowych
obecnie wyraźna przewaga cech wierzchowych
koń przydatny do wszelkich form jeździectwa wyczynowego i rekreacyjnego
wytworzenie linii o predyspozycjach do konkurencji skoków i ujeżdżenia
żywy temperament i łagodny charakter
konie duże ok. 160-174 cm wysokości w kłębie
określenie rasowe: wlkp
księga stadna: Kwlkp
konie półkrwi angielskiej (x)
Konie rasy śląskiej (śl, księga Kśl)
po II wojnie światowej na terenie Śląska dużo koni pochodzących w liniach żeńskich od miejscowych szlachetnych klaczy i od ogierów oldenburskich i wschodnio-fryzyjskich
import ogierów oldenburskich na teren Śląska (SO Koźle i Książ)
najbardziej kalibrowe konie gorącokrwiste w Polsce
w latach późniejszych dolew krwi koni xx
cel programu hodowlanego:
utrzymanie w czystości rasy śląskiej (stary typ i nowoczesny typ z dolewem koni xx)
pożądane minimalne wymiary: klacze 158-190-22,5 cm, ogiery 160-190-23 cm
wykorzystanie: zaprzęgowe i wierzchowe
Wykład 3
Polski koń zimnokrwisty (z, księga Kz)
najliczniej reprezentowana rasa koni w Polsce (ponad 50%)
ukształtował się pod wpływem importów ogierów z Europy Zachodniej: ardeny szwedzkie, ardeny francuskie, belgi, reńskie belgi, bretony i bulony
główne rejony hodowli: Warmia i Mazury, Podlasie, Powiśle Gdańskie, Pomorze Zachodnie, rejon Łowicz, Sochaczewa i Radomia, a obecnie także inne województwa m.in. lubelskie, podkarpackie, małopolskie (praktycznie na terenie całej Polski)
wyróżniano do niedawna odmiany lokalne:
konie sztumskie (od 2008r. ponownie wyróżniamy)
konie sokólskie (od 2008r. ponownie wyróżniamy)
konie łowicko-sochaczewskie
konie lidzbarskie
ardeno-mur-insulany (część województwa wrocławskiego i opolskiego)
Polski koń szlachetny półkrwi (sp, Księga Ksp)
konie wywodzące się od koni zachodniopomorskich oraz innych ras krajowych uszlachetnianych krwią hanowerską, jak również krwią czystych ras
cel hodowli - wytworzenie a później doskonalenie rodzimej rasy koni sportowych:
selekcja oparta na wynikach sportowych
od lat 90. XX wieku przy wykorzystaniu także innych ras zachodnioeuropejskich: holsztyńska, selle francais, KWPN i inne
księga stadna prowadzona od 1977 roku
wspólna cecha tych koni - wysoka dzielność w sporcie konnym (głównie skoki i ujeżdżanie)
konie duże - powyżej 160 cm
Konie rasy huculskiej (hc, księga Khc)
jedna z najstarszych polskich ras o skonsolidowanym genotypie, ale dokładne pochodzenie nieznane
nazwa rasy od górali ruskich - Hucułów
wytworzono ją na terenie Bukowiny oraz Karpat Wschodnich tzw. Lesistych
potomkowie różnych typów konie: tatarskich, orientalnych, arabskich, tureckich, koni Przewalskiego, koni z krwią norycką
rasa ukształtowana głównie pod wpływem środowiska (ostrego klimatu górskiego, ubogiej paszy, prymitywnych warunków bytowania)
do połowy XIX wieku nie wzbudzały większego zainteresowania
1856r. pierwsza państwowa stadnina w Łuczynie (oddział stadniny Radowce na Bukowinie, dawne Austro-Węgry)
użytkowanie juczne
cel programu - zachowanie specyficznych cech genetycznych i fenotypowych
charakterystyczny typ i pokrój
doskonała zdolność adaptacyjna
wysoka płodność
duża żywotność, wytrwałość
koń juczny, ale przy wszechstronnej użytkowości
łagodny charakter i zrównoważony temperament
wzorzec populacji uwzględnia dwa typy:
typ pierwszy - masywniejszy
typ drugi - mniej kościsty, niższe o 2-7 cm
wymagany wzrost hucułów: ogier 135-145 cm, klacz 132-143 cm
Konie rasy konik polski (kn, księga Kkn)
jedyna rodzima prymitywna rasa koni wywodząca się bezpośrednio od tarpanów
ważne wydarzenia:
Zwierzyniec hrabiów Zamojskich: 1780 - 1806
1914r. (1921r.) - J. Grabowski i S. Schuch (badania nad koniem miejscowym w okolicach Biłgoraja)
1936 - Rezerwat koników w Białowieży (prof. T. Vetulani)
1949r. - Stadnina w Popielnie, a od 1955r. Rezerwat
konie w typie tarpana, zaliczane do grupy ras prymitywnych
charakterystyczne cechy rasowe:
myszate umaszczenie, które jest cechą rasową (bez odmian)
ciemna pręga biegnąca przez grzbiet, często pręgowanie na kończynach, niekiedy na innych partiach ciała
wymagany standard wzrostu: 130-140 cm
wysoka płodność i plenność, odporność na trudne warunki środowiskowe, wytrzymałe
specyfika programu hodowlanego:
Hodowla systemem stajennym (tradycyjny)
Hodowla systemem bezstajennym
Hodowla rezerwatowa
Polska księga kuców (prowadzona od 2011r)
populacja zróżnicowana genetycznie i fenotypowo
kryterium: wzrost do 148 cm wysokości w kłębie
cel hodowlany to przystosowanie:
polskich kuców wierzchowych do użytkowania wierzchowego w sporcie dzieci i młodzieży, rekreacji i hipoterapii
kuców felińskich do użytkowania zaprzęgowego w pracy, sporcie i rekreacji
polskich kuców szetlandzkich jako koni przydomowych do pokazów (dotyczy zwłaszcza najmniejszych kuców)
w odniesieniu do wszystkich kuców uzyskanie i utrwalenie łagodnego charakteru i żywego lecz zrównoważonego temperamentu oraz podatności w użytkowaniu
pod względem użytkowości prowadzona w 3 sekcjach:
I sekcja: polski kuc szetlandzki do 110 cm wzrostu (p.kuc szetl.): wpisywane są kuce pochodzenia krajowego i zagranicznego oraz ich potomstwo posiadające min. 75% krwi szetlandzkiej
II sekcja: polski kuc wierzchowy o optymalnym wzroście 111-148 cm (pkw): wpisuje się kuce pochodzenia krajowego i zagranicznego oraz ich potomstwo z wyjątkiem kuców szetlandzkich i Felińskich
III sekcja: kuce Felińskie dla koni o właściwym dla tej grupy rasowej pochodzeniu i optymalnym wzroście 125-140 cm, dopuszcza się wzrost: 117-148 cm (kf): wpisuje się kuce, których przynajmniej jedno z rodziców jest kucem felińskim
Kuce felińskie
hodowlę zainicjował na początku lat 70. XX prof. Ewald Sasimowski z ówczesnej AR Lublin
główne miejsce hodowli RZD Felin oraz rolnicy z terenu Lubelszczyzny
materiał wyjściowy: konie biłgorajskie, koniki polskie, hucuły, kuce szetlandzkie, kuce walijskie, araby, fiordingi
wysokość w kłębie 125-140 cm
szlachetna sylwetka
długie linie i sucha konstytucja
wydajne chody
żywy temperament, zrównoważony charakter
predyspozycje wierzchowe i zaprzęgowe
Inne rasy, dla których w Polsce prowadzone są osobne księgi stadne:
Kuce szetlandzkie (Polska Księga Stadna Kuców Szetlandzkich prowadzona od 1999r. przez Polskie Towarzystwo Kuce Szetlandzkie)
Kłusaki (1997r. Stowarzyszenie Hodowców i Użytkowników Kłusaków, 1998r. zatwierdzenie księgi stadnej i programu hodowlanego, 2002r. Polskie Stowarzyszenie Kłusacze)
Konie trakeńskie ( od 2005r. prowadzona księga stadna przez Związek Trakeński w Polsce)
Dla kilku ras prowadzone sa programy ochrony zasobów genetycznych (dla ras rodzimych, które zagrożone sa wyginięciem), w naszym kraju dla takich jak:
małopolskie
konik polski
śląski
wielkopolski
hucuły
2 typy konia zimnokrwistego: sztumski, sokólski
Zagadnienia rozrodu koni
Rozród Koni - Kazimierz Kamysz, Wierzbowski
Weterynaryjne i hodowlane aspekty rozrodu koni - Marian Tischner
Dojrzałość płciowa:
warunkują ją hormony gonadotropowe, których produkcja i działalność związana jest z rasą i typem konstytucyjnym
konie ras zimnokrwistych osiągają dojrzałość płciową wcześniej, a ras gorącokrwistych później
na szybkość dojrzewania wpływają również czynniki środowiskowe (żywienie, klimat)
w warunkach klimatycznych Polski:
konie ras zimnokrwistych: w wieku ok. 12-15 miesięcy
konie ras gorącokrwistych: w wieku ok. 15-18 miesięcy
dojrzałość płciowa wyprzedza hodowlaną i fizyczną
Dojrzałość hodowlana
przedwczesne używanie do rozrodu - zahamowanie wzrostu i rozwoju
w warunkach Polski dojrzałość hodowlana osiągają konie:
ras zimnokrwistych w wieku ok 30-36 miesięcy
ras gorącokrwistych w wieku ok. 36-48 miesięcy
w programach hodowlanych są stosowane zapisy odnoszące sie do wieku pierwszego krycia klaczy oraz wpisania ogiera do księgi (min. 30 miesięcy)
w warunkach hodowli rezerwatowej klacze po raz pierwszy zaźrebiane są średnio w wieku ok. 24 miesięcy
Dojrzałość fizyczna (zakończenie wzrostu i rozwoju):
konie ras zimnokrwistych w wieku 4-5 lat
konie ras szlachetnych i prymitywnych w wieku 5-6 lat
Fizjologia układu rozrodczego klaczy:
cykl płciowy (cykl rujowy) - okres od pierwszego dnia rui do ostatniego dnia przed następną rują, trwa zwykle 19-22 dni
cykl płciowy, to czas upływający między jedną owulacją, a drugą, w którym zachodzą zmiany dotyczące: zachowania klaczy, wewnętrznych i zewnętrznych części narządów płciowych
zmiany zachodzą pod wpływem hormonów gonadotropowych
FSH: pobudza rozwój pęcherzyków jajnikowych (pęcherzyk Graafa)
LH: pobudza dojrzewanie, a następnie pękanie pęcherzyków
długość rui: 4-7 dni (z tolerancją: 2-12 dni)
dojrzewający pęcherzyk Graffa produkuje estrogeny (estradiol) wywołujące zewnętrzne objawy rui (tzw. grzania się):
obrzęk warg sromowych
zwiotczenie szyjki macicy i jej lekkie rozwarcie
przekrwienie błony śluzowej macicy
wydzielanie śluzu
mniejszy apetyt
wzmożone pragnienie
zdradzanie niepokoju i wzmożonej pobudliwości
owulacja na ogół na ok. 1-2 dni przed końcem rui pod wpływem hormonu LH:
dojrzały pęcherzyk Graafa pęka w kierunku dołka owulacyjnego
jajo wraz z płynem owulacyjnym dostaje się do lejka jajowodu
zaraz po owulacji wykształca się ciałko żółte, którego komórki podejmują produkcję progesteronu (hormonu hamującego wydzielanie FSH i LH)
po owulacji jajo zdolne jest do zapłodnienia w ciągu 6-10 godzin
produkcja progesteronu utrzymuje sie na wysokim poziomie do 10-12 dnia cyklu, a potem opada
jeżeli do zapłodnienia nie dojdzie to w ostatnich dniach cyklu rozpoczyna się produkcja prostaglandyny, która szybko likwiduje cykliczne ciałko żółte (ustaje wydzielanie progesteronu)
w krwiobiegu pojawiają się hormony gonadotropowe: zaczyna rosnąć i dojrzewać następny pęcherzyk, a klacz wchodzi w ruję i cykl się powtarza
długość cyklu płciowego (i długość rui) zależy od:
indywidualnych właściwości danej klaczy
prawidłowości żywienia
temperatury i ilości światła:
w okresie jesienno-zimowym cykle są dłuższe i mniej regularne ze słabiej zaznaczoną rują
w okresie wiosennym następuje skracanie cykli płciowych i są one bardziej regularne
klacz jest sezonowo poliestralna
kontrola rui u klaczy jest jedna z najważniejszych czynności w prawidłowo prowadzonej hodowli
objawy zachowania wynikają z charakteru zwierzęcia:
określony rodzaj pobudliwości nerwowej
wrażliwość
temperament
rozpoznawanie rui:
próbowanie klaczy przy ogierze
bez udziału ogiera (doświadczona obsługa, USG lub palpacja)
synchronizacja rui:
skracanie fazy lutealnej cyklu podając prostaglandynę lub jej analogi (zanik ciałka żółtego)
przy użyciu progesteronu (podawanie progesteronu 8-10 dni, a następnie zaprzestanie podawania, co wyzwala stymulujące działanie hormonów przysadki i rozwój pęcherzyków)
zaburzenia owulacji:
najczęściej niepękanie pęcherzyków (w czasie wiosennego okresu przejściowego)
cysty jajnikowe (bardzo rzadko)
Metody krycia klaczy:
krycie naturalne:
tabunowe (haremowe)
dozowane (krycie z reki)
sztuczne unasiennianie klaczy:
nasieniem świeżym
nasieniem mrożonym
Fizjologia układu rozrodczego ogierów:
produkcja nasienia może zachodzić w temp o 3-4 st. niższej od temp jamy ciała - utrzymanie jej jest możliwe w mosznie
po urodzeniu jądra najczęściej są już w mosznie albo schodzą tam w ciągu 7-10 dni
niekiedy występują zaburzenia u ogierów przy zstępowaniu jednego lub obu jąder
objętość ejakulatu u ogierów: 20-150 ml, zależy od:
masy ciała
pory roku
eksploatacji reproduktora
koncentracja plemników w nasieniu (przeciętnie 100-300 mln w 1 ml) zależy od:
indywidualnych właściwości ogiera
intensywności użytkowania
pory roku
ruchliwość początkowa: w nasieniu ogierów o dobrej płodności wykazuje ją 65-80% plemników
przeżywalność plemników w drogach rodnych klaczy wynosi od 24 do 48 godz. (średnio 36 godz.)
intensywność użytkowania rozpłodowego ogierów:
ogiery młode do 35 klaczy w sezonie, tygodniowe do 6 skoków
ogiery w pełni sił (5-14 lat) tygodniowo ok. 12 skoków, nawet 3-4 klacze dziennie z przerwą 6-8 godz.)
zachowanie płciowe (przeprowadza się w obecności grzejącej się klaczy)”
odbiór bodźców zewnętrznych przez receptory węchu i wzroku (obwąchiwanie klaczy, szczypanie w okolicach słabizny, unoszenie jednej z kończyn, przytupywanie, ocieranie się piersią o klacz, „flehmen”)
Zachowanie płciowe ogierów:
erekcja
wspięcie
wprowadzenie prącia do pochwy
kopulacja (4-11 pchnięć kopulacyjnych)
ejakulacja (charakterystyczne ruchy ogona tzw. „pompowanie”)
zsunięcie się z klaczy
czas trwania kopulacji: 7-25 sek.
Stanowienie klaczy:
termin stanowienia zależy od długości trwania rui, przeżywalności nasienia (plemników)
klacze kryjemy na 2-3 dni przed końcem rui
ustalenie właściwego terminu krycia: badanie rektalne stanu jajników (palpacyjne, USG)
klacze o krótkiej rui: kryjemy od 1 dnia rui, co 24 godz.
klacze o rui normalnej: od 3 dnia rui, co 36-48 godz.
klacze o rui długiej: od 6 dnia rui, co 36-48 godz.
Rozpoznawanie ciąży
próbowanie ogierem po 14-18 dniach od ostatniego skoku
lek. wet. Per rectum (2-3 tyg.)
USG (min. od 12 dnia ciąży)
Ciąża:
pełne umocowanie zarodka w 14 tyg. Ciąży
resorpcje zarodków: 4-12%
ciąże bliźniacze: 1-2%
zewnętrzne objawy ciąży uwidaczniają się w 7-8 miesiącu
Wyźrebienie klaczy (przeciętnie po 335 dniach ciąży)
oznaki zbliżającego sie porodu (zapadnięcie okolic ogona, obrzęg warg sromowych, nabrzmienie wymienia)
bóle porodowe (niepokój klaczy, kładzenie się i wstawanie)
po rozwarciu szyjki macicznej pękniecie błony omoczniowo-kosmówkowej (wypływa płyn omoczni owy)
ukazuje się worek owodniowy (płyn owodniowy zwilża drogi rodne)
wypieranie płodu trwa z reguły od kilku do kilkunastu minut (do 30 minut)
źrebię rodzi się w cienkim pęcherzu (jeżeli nie pęknie rozrywamy go)
po porodzie klacz odpoczywa 10-20 minut
wydalenie łożyska w kilkanaście minut po porodzie
odklejenie łożyska nie później niż do 6 godz. po porodzie
Pierwsza ruja zazwyczaj w 7-11 dni po porodzie
Postępowanie okołoporodowe (klacz-źrebię):
miejsce wyźrebienia (dostatecznie wczesne przyzwyczajenie klaczy)
spokój podczas porodu
pępowina przerywa się samorzutnie (ewentualnie podwiązanie i odcięcie, odkażenie)
wylizanie źrebaka przez klacz (masaż skóry, przyspieszenie wysychania, instynkt macierzyński)
siara
smółka
obserwacja zachowania źrebaka
Mały źrebak: 8-10% masy matki
Wychów źrebiąt:
system naturalny (wychów tabunowy w systemie hodowli rezerwatowej)
system kierowany
wychów alkierzowy
wychów stajenno-pastwiskowy
wychów bezstajenny
Odsadzanie źrebiąt najwcześniej w wieku 6-8 miesięcy, najpóźniej w wieku 1 roku źrebięta rozdzielamy: osobno ogierki i klaczki