Program ochrony i restytucji cisa pospolitego

Taxus baccata L. na terenie Polski

Warszawa, dnia czerwca 2006 r.

Program został opracowany przez zespół powołany Zarządzeniem nr 2 z dnia 3 stycznia 2006 r. Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w sprawie powołania zespołu zadaniowego ds. opracowania programu ochrony i restytucji cisa pospolitego ( Taxus baccata L. ) w Polsce, Znak: ZG-710/ Tb / 1 /2006., w składzie:

przewodniczący zespołu - mgr inż. Henryk Piskonowicz, RDLP Poznań,

członkowie zespołu: - mgr inż. Jolanta Błasiak, DGLP,

- dr inż. Grzegorz Pawłowski, DGLP,

- mgr inż. Władysław M. Rybarkiewicz, Nadl. Henryków,

- mgr Jarosław Sęktas, Nadlleśnictwo Syców,

- mgr inż. Tomasz Szeszycki, Nadleśnictwo Rokita,

- mgr inż. Adam Wenda, Nadleśnictwo Zamrzenica,

- mgr inż. Zbigniew Władyka, Nadleśnictwo Dukla.

Konsultanci zespołu: - mgr inż. Wojciech Fonder, DGLP,

- prof. dr hab. Adam Boratyński, ID PAN Kórnik

- prof. dr hab. Andrzej Lewandowski, ID PAN Kórnik,

- dr Grzegorz Iszkuło, ID PAN Kórnik.

Spis treści

1. Wstęp 3

2. Założony cel programu 4

3. Ochrona in situ 5

3.1. Ocena zasobów genowych 5

3.2. Zabiegi hodowlane zmierzające do zachowania istniejącej puli

genowej 6

4. Ochrona ex situ - restytucja cisa pospolitego w ekosystemach leśnych

( lasach zagospodarowanych ) 7

4.1. Rozmnażanie 7

4.2. Zasięg restytucji 7

4.3. Siedliska i sposób wprowadzania cisa 8

4.4. Zakres restytucji 8

4.5. Pozyskanie nasion 9

4.6. Wykonawcy programu oraz proponowane ośrodki zajmujące się

ochroną ex situ, rozmnażaniem i produkcją materiału sadzeniowego 10

4.6.1. Wykonawcy programu 10

4.6.2. Ośrodki produkcji materiału wyjściowego 10

5. Zasady finansowania programu 11

6. Szacowane koszty realizacji programu 12

7. Niezbędne ekspertyzy 13

7.1. Określenie struktury genetycznej 13

8. Szkolenia i edukacja 13

9. Literatura 14

Ramowy program ochrony i restytucji cisa pospolitego Taxus baccata L. na terenie Polski

1. Wstęp

Cis już od zamierzchłych czasów był pod silną presją ludzi, zarówno ze względu na cenne drewno oraz panujące zwyczaje i przesądy. Wraz z bardzo wolnym wzrostem, wchodząc zazwyczaj w drugie piętro drzewostanu, problemami z odnowieniem oraz dwupiennością, już w średniowieczu stał się w wielu miejscach Europy gatunkiem rzadkim. W Polsce należy do roślin zagrożonych, jest pod ścisłą ochroną i został umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin.

Cis pospolity jest jednym z niewielu gatunków drzewiastych występujących w granicach Polski, tworzących naturalne zespoły lub grupy roślin. Spotyka się go na nielicznych stanowiskach, składających się najczęściej z pojedynczych osobników. Populacje liczniejsze (kilkaset czy kilka tysięcy osobników) stanowią dużą rzadkość i najczęściej są objęte ochroną rezerwatową. Bierna ochrona cisa prowadzi często do wypierania tego gatunku przez inne drzewa i krzewy, powodując ich złą kondycję zdrowotną oraz stopniowe zamieranie cisów. Jednocześnie od wielu lat nie obserwuje się naturalnego odnowienia mogącego zastąpić starsze pokolenie cisów w większości rodzimych populacji.

Mimo problemów z odnowieniem na naturalnych stanowiskach, w ostatnich dziesięcioleciach opisano kilka spontanicznie powstałych populacji cisa pospolitego. Wykształciły się one najczęściej z niewielkiej liczby posadzonych osobników, obficie wydających nasiona. Jest to pośredni dowód na to, że cis ma duże możliwości wzrostu na terenie Polski. Jego występowanie i obsiewanie oraz pojawianie się siewek, notuje się w bardzo szerokim spektrum ekologicznym, z dużą zmiennością natężenia światła, warunków glebowych i fitocenotycznych. Jednak pod tym względem cis pospolity nie był przedmiotem intensywnych badań. Z tego względu nieznane są dokładne wymagania siedliskowe i szczegóły biologii tego gatunku. Wiadomo jednak, że jest to gatunek wykazujący dużą tolerancję względem zanieczyszczeń środowiska.

2. Założony cel programu

Jak wykazują wieloletnie obserwacje, zachowanie zasobów genowych cisa, zdając się wyłącznie na naturalne procesy przyrodnicze, obecnie jest już niemożliwe. Niezbędne jest, więc zastosowanie ochrony czynnej przez podjęcie kompleksowych działań obejmujących inwentaryzację istniejących zasobów, wybór populacji do rozszerzonej reprodukcji, poprawę warunków bytowania naturalnych populacji cisa oraz odtworzenie jego zasobów w ekosystemach leśnych, w granicach naturalnego zasięgu.

Działania programu są częścią Krajowej Strategii Ochrony i Umiarkowanego Użytkowania Różnorodności Biologicznej dotyczącej opracowania i wdrażania programów ochrony in situ i ex situ gatunków ginących lub najbardziej zagrożonych.

Założenia programowe w pewnej części są już realizowane natomiast wdrożenie programu polegać będzie na zastosowaniu aktywnych metod ochrony na obszarze całego kraju, a przede wszystkim na terenie lasów zagospodarowanych.

Pierwszoplanowym celem programu jest ochrona różnorodności biologicznej tego rzadkiego gatunku, zmienności populacyjnej i osobniczej.

Odtworzenie cisa pospolitego w całym kraju umożliwi w odległej przyszłości jego zrównoważone użytkowanie.

3. Ochrona in situ

3.1 Ocena zasobów genowych

Wstępną ocenę zasobów genowych cisa w Polsce dokonano w ostatnich latach w Instytucie Badawczym Leśnictwa („Ekspertyza ochrony cisa oraz opracowanie założeń krajowej strategii ochrony tego gatunku”, IBL, Warszawa-Białowieża, listopad 2000). Jednak wysoce prawdopodobne jest istnienie znacznie większej liczby populacji lub starych drzew cisa pospolitego w Polsce. Dowodem na to są między innymi ostatnie doniesienia o nieopisanych, bardzo licznych populacjach cisa w nadleśnictwie Dukla. W ramach programu niezbędne jest przeprowadzenie inwentaryzacji oraz stałe uzupełnianie bazy danych. Jednocześnie należy precyzyjnie określić: strukturę wiekową i płciową oraz zdrowotność.

3. 2 Zabiegi hodowlane zmierzające do zachowania istniejącej puli

genowej

W celu ochrony zarejestrowanych zasobów cisa pospolitego należy przeprowadzać okresowo w istniejących populacjach zabiegi ochronne. Zakres i sposób działania, indywidualnie dla każdej populacji, należy ustalać na podstawie opinii uznanych ekspertów. Działania w rezerwatach powinno się prowadzić zgodnie z planami ochrony, uwzględniając promowanie cisa pospolitego, jeśli jest on przedmiotem ochrony. Należy pamiętać przede wszystkim o zapewnieniu dobrych warunków bytowania wszystkim osobnikom w populacji. Mimo, że cis jest gatunkiem cienioznośnym, to jednak źle rośnie w nadmiernym zacienieniu. W wielu populacjach nieodzowne będą cięcia prześwietlające oraz usunięcie drzew, stanowiących bezpośrednią konkurencję dla osobników cisa. Doświadczenia, polegające na przerzedzeniu drzewostanu okapowego, dały bardzo dobre rezultaty w postaci poprawy zdrowotności cisów oraz zwiększenia urodzaju nasion. Obfitość nasion zwiększa również prawdopodobieństwo pojawienia się naturalnego odnowienia oraz stwarza większe szanse jego przetrwania. Siewki cisa pospolitego mogą przez pierwszy rok przeżyć nawet przy minimalnym dostępie światła. Jednak w późniejszym okresie życia wymagają światła w zakresie 2-7% pełnego oświetlenia. Większa niż 7% dostępność światła powoduje przegrywanie cisa z ekspansywnymi gatunkami zielnymi i siewkami innych gatunków drzew i krzewów. Dlatego też w przypadku pojawienia się odnowienia naturalnego cisa wszelkie cięcia należy przeprowadzać bardzo ostrożnie.

Ponieważ cis jest gatunkiem bardzo chętnie zjadanym przez zwierzynę, nieodzowne jest zabezpieczenie odnowień naturalnych przed zgryzaniem.

W przypadku grup drzew nie tworzących populacji, gdzie istnieje uzasadnione ryzyko zawężenia puli genowej, należy zastanowić się nad możliwością sztucznego uzupełnienia odnowienia.

Cis pospolity objęty jest ścisłą ochrona gatunkową a jednocześnie zdecydowana większość naturalnych populacji cisa w Polsce jest chroniona w rezerwatach. Dlatego też wszelkie podejmowane działania i zabiegi, w tym zbiór nasion wymagają zgody Ministra Środowiska oraz właściwego terytorialnie Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Przeprowadzenie zabiegów ochronnych w rezerwatach, musi być zgodne z planem ochrony rezerwatów.

4. Ochrona ex situ - restytucja cisa pospolitego w ekosystemach leśnych ( lasach zagospodarowanych )

Schemat działań mogących ułatwić planowanie i realizację restytucji cisa pospolitego w Lasach Państwowych znajduje się w załączniku 1.

4.1 Rozmnażanie

Zarejestrowane populacje, grupy osobników i pojedyncze egzemplarze stanowić będą bazę nasienną, wykorzystywaną do produkcji LMR.

Podstawowym sposobem odnowienia cisa powinno być rozmnażanie generatywne. Mimo, iż zrzezy cisa ukorzeniają się stosunkowo łatwo, to efektem takiego działania są zwykle osobniki krzewiaste. Wprowadzanie ich do lasu jest z wielu względów niecelowe. Jest to natomiast dobra metoda na tworzenie zachowawczych plantacji nasiennych, które w przyszłości staną się głównym źródłem nasion dla powstających upraw z udziałem cisa pospolitego.

4.2 Zasięg restytucji

Restytucja cisa pospolitego powinna obejmować jego zasięg naturalny, wykreślony na podstawie istniejących stanowisk lub danych historycznych (Załącznik 2). Zasięg cisa mógł jednak obejmować znacznie większy obszar Polski. Świadczy o tym potencjalny obszar występowania tego gatunku, opracowany na podstawie miejscowości, których nazwy są pochodną od słowa cis. Dowodem na większy zasięg tego gatunku, może być również pojawianie się spontanicznych populacji cisa poza zasięgiem, jak ma to miejsce w Arboretum Kórnickim czy w Arboretum w Rogowie oraz skuteczne próby sadzenia Taxus baccata L. w lasach na terenie całego kraju. Dlatego też wydaje się możliwe wprowadzanie cisa również poza zasięgiem określonym w niniejszym opracowaniu.

4.3 Siedliska i sposób wprowadzania cisa

Szczegółowe wymagania siedliskowe cisa nie są wystarczająco rozpoznane. Istnieje pilna potrzeba opracowania środowiskowych i siedliskowych uwarunkowań jego wzrostu i rozwoju.

Najczęściej podaje się, że Taxus baccata L. rośnie dobrze na glebach wapiennych dostatecznie wilgotnych i głębokich a najgorzej na glebach suchych, zabagnionych, zbielicowanych i zakwaszonych. Jednak populacje cisa obserwowane są w bardzo szerokim spektrum ekologicznym. Żadna propozycja nie może być ostateczna, należy jednak unikać warunków skrajnych.

Cisy powinny być sadzone pod okapem drzewostanu, jednak należy pamiętać, że jest to gatunek wolno rosnący i długowieczny. Rodzi to problemy z wyborem miejsca restytucji oraz sposobem prowadzenia późniejszej hodowli tego gatunku.

Zalecanym sposobem jest wprowadzanie cisa w formie kęp pod okapem starszego drzewostanu. Zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu (§ 83 poz. 6), po osiągnięciu wieku rębnego drzewostanu okapowego, w przypadku zastosowania odpowiednich cięć rębnych należy pozostawić kępy cisa wraz z niezbędną osłoną. Cisy pozostawione po usunięciu drzewostanu głównego, będą stanowiły źródło naturalnego odnowienia dla terenów w najbliższym otoczeniu.

4.4 Zakres restytucji

Cis powinien być traktowany jako gatunek biocenotyczny i domieszkowy. Stwarza to bardzo duże potencjalne możliwości wprowadzania cisa do zagospodarowanych lasów. Jednak podstawowym problemem ograniczającym te możliwości jest znikoma baza nasienna i trudności w zbiorze materiału. Wynika to z niewielkiej liczby populacji, wystarczająco licznych w osobniki dojrzałe płciowo (lub rosnących w warunkach utrudniających obfite wydawanie nasion) oraz ograniczeniami zbioru do poziomu 1-10% nasion na terenie rezerwatów. Na podstawie podejmowanych prób zbioru i produkcji materiału sadzeniowego określono granicę możliwą do uzyskania rocznie z populacji rosnących na terenie Polski, równą 80-120 tys. sadzonek. Przy zastosowaniu więźby sadzenia 1,5 x 1,5 m możliwe będzie wprowadzenie cisa na powierzchni od 18 do 27 ha rocznie.

Sposobami na zwiększenie pozyskania nasion może być:

1. Poprawa warunków bytowania osobników w populacjach przede wszystkim przez polepszenie warunków świetlnych co w krótkim okresie czasu powinno wpłynąć na zwiększenie liczby nasion.

2. Koordynacja zbioru nasion i zwiększenie ich pozyskania.

3. Założenie zachowawczych plantacji nasiennych. Zwiększą one możliwości produkcji materiału sadzeniowego i ograniczą w przyszłości konieczność zbioru nasion na terenach chronionych. Jednocześnie plantacje mogą spełniać funkcję żywych banków genów - archiwum klonów.

Wskazanym jest założenie co najmniej po jednej takiej plantacji w każdej krainie przyrodniczo-leśnej, na terenie której cis występuje w sposób naturalny. W trakcie tworzenia plantacji, materiał do ukorzeniania zostanie zebrany z możliwie dużej liczby okazów (minimum 30) uwzględniając także osobniki izolowane. Cis jest gatunkiem dwupiennym i rozmnażane będą zarówno osobniki żeńskie jak i męskie. Plantację zakładane będą ok. 1,5 km od siedzib ludzkich aby maksymalnie ograniczyć zapylenie cisów pyłkiem pochodzącym z okazów sadzonych.

Wskazane byłoby również podjęcie próby rozmnażania wegetatywnego metodami kultur tkankowych, które miałyby zastosowanie do najcenniejszych egzemplarzy i drzew pomnikowych.

Uprawy cisa sadzone będą w luźnej więźbie. Osobniki tak rosnące będą miały rozbudowaną koronę i co się z tym wiąże będą produkowały więcej nasion. Umożliwi to w przyszłości rozsiewanie nasion przez ptaki na sąsiadujące tereny, zwiększy także możliwości pozyskania nasion. Taki proces wymaga odpowiednio długiego okresu czasu. Pierwsze nasiona cis może wydawać już w wieku kilkunastu lat, jednak do skutecznego odnowienia potrzebne będzie odpowiednio duża liczba nasion, które mogą zapewnić cisy dopiero w wieku około 30-50 lat.

Koordynatorem programu restytucji cisa pospolitego w PGL LP będzie DGLP oraz Leśny Bank Genów Kostrzyca.

4.5 Pozyskanie nasion

Nasiona do restytucji będą zbierane z naturalnych populacji, z możliwie dużej liczby osobników (minimum trzydziestu jako reprezentacji populacji). Ponieważ jak dotąd nie prowadzono badań genetycznych, które mogłyby określić poziom genetycznego zróżnicowania pomiędzy populacjami i wewnątrz populacji cisa pospolitego w Polsce, zastosowany zostanie materiał pochodzący z nasion najbliżej znajdującej się populacji w granicach krainy przyrodniczo-leśnej. Po wykonaniu badań i analiz DNA możliwe będzie ustalenie populacji optymalnych dla celów restytucji oraz zasad ich wykorzystania.

Do zbioru nasion wybrano 36 potencjalnych populacji, w których występuje przynajmniej 100 dorosłych osobników T. baccata L. (Ryc. w zał. 2). W krainach, które nie posiadają licznych w osobniki stanowisk (Śląska, Mazursko-Podlaska), brano pod uwagę również miejsca mniej zasobne. Możliwości wykorzystania wytypowanych populacji do pozyskania nasion będą zweryfikowane w terenie, po przeprowadzeniu inwentaryzacji uwzględniającej strukturę wiekową, płciową oraz zdrowotność osobników.

4.6 Wykonawcy programu oraz proponowane ośrodki zajmujące się

ochroną ex-situ, rozmnażaniem i produkcją materiału sadzeniowego.

4.6.1 Wykonawcy programu

Wykonawcami programu będą wszystkie jednostki organizacyjne Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, zgodnie z Załącznikiem nr 3 oraz Parki Narodowe.

4.6.2 Ośrodki produkcji materiału wyjściowego

Ośrodki wytypowano ze względu na usytuowanie w pobliżu populacji cisa i posiadane doświadczenie oraz możliwości przysposabiania nasion i produkcji sadzonek:

• Nadleśnictwo Dukla

• Nadleśnictwo Kaliska

• Nadleśnictwo Krościenko

• Nadleśnictwo Rokita

• Nadleśnictwo Syców

• Nadleśnictwo Rudy Raciborskie

• Nadleśnictwo Zamrzenica

5. Zasady finansowania programu

Przewidywane źródła finansowania programu ochrony i restytucji cisa:

• Ekofundusz,

• Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,

• Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,

• budżet państwa,

- fundusz leśny,

• UE.

Koszty realizacji programu powinny być zaplanowane i rozliczone poprzez plan finansowo-gospodarczy.

Nadleśnictwa pokrywają koszty zbioru nasion, produkcji materiału sadzeniowego dla potrzeb upraw zachowawczych cisa pospolitego, koszty zakładania, pielęgnacji i ochrony upraw oraz koszty przygotowania własnego materiału wyjściowego do zakładania zachowawczych plantacji nasiennych. Prace te może nadleśniczy zlecić do wykonania ośrodkom wymienionym w pkt. 4.6.2.

Nadleśniczy prowadzący zachowawczą plantację nasienną otrzymuje dopłatę funduszu leśnego na jej utrzymanie oraz prace pielęgnacyjne i ochronne.

Zlecenia wykonania niezbędnych ekspertyz i tematów naukowo-badawczych oraz pokrycie kosztów zapewnia Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych.

6. Szacowane koszty realizacji programu

Charakterystyka nakładów	Nakłady w latach 2006-2010 /tys. zł/	Nakłady w 2007 roku /tys. zł/
Szkółki - ogółem nakłady inwestycyjne w tym: -zakup namiotów foliowych na potrzeby produkcji cisa pospolitego, -przygotowanie infrastruktury nawodnieniowej - 1 instalacja, -środki trwałe na potrzeby produkcji (maszyny i urządzenia).	1 680 800 600 280	1080 200 600 280
Zachowawcze plantacje nasienne Zakładanie plantacji nasiennych cisa pospolitego na terenie ośrodków produkcji - I etap: -wybór drzew zachowawczych oraz zbiór materiału do szczepień, -hodowla szczepów, -wykonanie ekspertyz glebowo-siedliskowych, -przygotowanie powierzchni pod plantacje (mel. agr., orka, inne), -ogrodzenie powierzchni, -prace właściwe (sadzenie i palikowanie szczepów) -pielęgnowanie i ochrona szczepów.	1123 500 280 70 70 168 21 14	259 100 40 70 20 24 3 2
Produkcja LMR i zakładanie upraw zachowawczych w nadleśnictwach -zbiór nasion wybranych populacji cisa pospolitego, -produkcja sadzonek cisa (100 tys. sztuk rocznie), - koszt przygotowania gleby na powierzchni 20 ha/rok - koszty spedycji i sadzenia 100 tys. sadzonek cisa rocznie, - koszt pielęgnacji i ochrony nasadzeń.	3050 200 1200 150 150 750	560 50 300 30 30 150
Badania naukowe: -analizy DNA, określenie zmienności genetycznej na poziomie populacyjnym i rodowym.	1500	300
Łącznie:	6753	2199

7. Niezbędne ekspertyzy

7.1 Określenie struktury genetycznej

Celem jest określenie poziomu zmienności genetycznej, populacyjnej, rodowej i osobniczej cisa pospolitego w Polsce. Konieczne będą klasyczne badania proweniencyjne i rodowe oraz molekularne analizy DNA. Wyniki tych badań są niezbędne w gospodarowaniu zasobami cisa oraz w pracach związanych z jego restytucją. Wiedza na temat poziomu zmienności genetycznej pozwoli na eliminację z programu tych populacji, które mogły powstać z ograniczonej liczby osobników. Informacje na temat poziomu genetycznego zróżnicowania cisa są niezbędne do określenia możliwości zakresu przenoszenia materiału rozmnożeniowego.

Struktura genetyczna będzie określona w pierwszym rzędzie dla populacji stanowiących bazę nasienną.

8. Szkolenia i edukacja

W ramach programu prowadzone będą szkolenia i edukacja w zakresie ochrony i restytucji cisa pospolitego. Promowanie wiedzy na temat tego gatunku wśród społeczeństwa, w szczególności dzieci i młodzieży przyniesie istotne efekty.

9. Literatura

1. „Ekspertyza ochrony cisa oraz opracowanie założeń krajowej strategii ochrony tego gatunku”, Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa-Białowieża listopad 2000, praca zespołowa.

2. „Krajowa Strategia Ochrony Różnorodności Biologicznej i Umiarkowanego Użytkowania”, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2003.

3. „Program Zachowania Leśnych Zasobów Genowych i Hodowli Selekcyjnej Drzew Leśnych w Polsce na lata 1991 -2010”, CILP, Warszawa 2000 r.

4. Ustawa z dnia 28 września 1991 roku o lasach ( jednolity tekst Dz.U. Nr 45, poz. 435 z 2005 r. z późniejszymi zmianami ).

5. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody ( Dz.U. Nr 92 poz. 880 z 30 kwietnia 2004 r. ).

7

---