Wychowanie w starożytnej Grecji
Wychowanie w Starożytnej Grecji wyróżnia się dwa zasadnicze, bardzo odmienne od siebie rodzaje wychowań, ukształtowane przez największe i swego czasu najpotężniejsze polis Spartę i Ateny.
Wychowanie spartańskie miało surowy charakter. Kosztem wykształcenia intelektualnego rozwijano wychowanie fizyczne, które miało na celu przygotowanie młodzieży do służby wojskowej.
Każdy Spartanin od urodzenia był podporządkowany bezdusznym prawom państwowym. O życiu człowieka od urodzenia decydowała geruzja (rada starszych). Geronci oglądali każde nowo narodzone dziecko, o ile było silne i dobrze zbudowane rodzice mieli obowiązek je żywić i wychować, jeśli zaś było niekształtne i zbyt chude Rada Starszych nakazywała porzucić je w tzw. Odłogach, miejscowości pełnej przepaści, położonej koło gór Tajget. W społeczeństwie panowało przekonanie, że dla państwa lepiej będzie, by dziecko nie żyło skoro natura od początku nie dała mu zdrowia i siły. Niemowlęta przyzwyczajano do znoszenia samotności i ciemności, oduczano kaprysów i kwileń.
Dzieckiem do 7. roku życia zajmowała się rodzina, potem zostawały oddane władzom, niezależnie od płci i zamożności, wychowanie wyglądało podobnie. Uczono ich żelaznej dyscypliny a karą za przewinienia była chłosta. Przygotowania do służby w wojsku trwały do 20 roku życia, sama zaś służba zazwyczaj następne 10 lat.
Dyskobol
Po ukończeniu 7 lat dzieci zabierano od rodziców i nastawał początek nauki szkolnej. Dzieci dzielono na dwie grupy: paides od r. 7 do 14, i efebów od 14 do 20. Po roku uczeń nazwał się rhogidas, a w następnych latach kolejno: prokomidzomenos, mikidzomenos, propais, pais (12-letni)melleiren, eiren. Uczyli się życia we wspólnocie, ćwiczyli sprawność fizyczną i sztukę pisania. Ważną rolę odgrywał duch rywalizacji występujący w grupach, szlachetne współzawodnictwo w szkole-agonistyka, wybór naturalnych liderów, grupa chłopców-heteria.
Wychowywaniem dziewcząt zajmowało się państwo, wpajając im zalety potrzebne przyszłym matkom żołnierzy: miłość ojczyzny oraz hart fizyczny i moralny. 12 letnie dziewczynki wydawano za mąż za kandydata wybranego przez ojca. Mieszkanie w domu nie zwalniało ich od ćwiczeń fizycznych, uprawiały gimnastykę na równi z chłopcami. Przechodziły mini szkolenie w celu nauki obrony siebie, dziecka oraz obrony murów ojczystych, ćwiczyły się w biegach, rzucie dyskiem, nawet w zapasach. Ze względu na uroczystości religijne czy państwowe, podobnie jak w Atenach, uczyły się śpiewu i tańca. Nie wysportowana kobieta przynosiła wstyd mężowi.
Podstawowym zadaniem kobiety było urodzenie zdrowego i silnego dziecka ,najlepiej chłopca. W epoce hellenistycznej kobiety garnęły się do nauki, pojawiły się emancypantki, które walczyły o dostęp do studiów zastrzeżonych tylko dla mężczyzn.
Po ukończeniu 12 lat chłopcy (jako pais) zaczynali życie w obozie, w koszarach. Od tej pory całkowicie uzależniali się od państwa. Życie w koszarach nie było łatwe. Systematycznie pracowano nad wyrobieniem w chłopcach takich nawyków i cech charakteru, jak posłuszeństwo prawom i przełożonym, wytrzymałość, odporność na ból i głód. Chłopcy musieli spać na posłaniach z twardej trzciny, chodzić boso, znosić bez skargi głód, chłód i spiekotę, golono włosy, wprowadzano mundur, który ranił skórę. Co najmniej raz do roku poddawano ich chłostom. Tylko kilka razy w roku mogli wykapać się i natrzeć ciało olejkami. Dla sprawdzenia odpowiedniego przygotowania i wytrzymałości młodego człowieka poddawano go podwójnej próbie: pierwsza próba była silna chłosta przed ołtarzem Artemidy Orthii, którą chłopiec powinien znieść bez jęku. Drugą próbę przechodzili młodzi ludzie tuż przed ukończeniem ćwiczeń, a więc przed przejściem do eirenów. Była to tzw. Kryteria a młodzieńcy mieli spędzić cały rok wędrując po górach.Po zadowalającym odbyciu kryptei młody Spartan był dopuszczony do udziału we wspólnych posiłkach mężczyzn, były to tzw. pheditie. Młodszymi uczniami zajmowali się nieco starsi, tzw. Ejrene (młodzieniec dojrzały), ich z kolei nadzorowali urzędnicy. Spartański wychowanek był zobowiązany do całkowitego posłuszeństwa wobec każdego dorosłego Spartanina.
Doryforos
Za najważniejszy czynnik w wychowaniu używano zdobycie sprawności fizycznej poprzez ćwiczenia fizyczne i wojskowe. Ćwiczenia obejmowały gimnastykę, władanie bronią oraz zwroty w szeregu. Zaszczepiono też w młodzieży inne umiejętności, jak np. zręcznego kłamstwa i kradzieży. Uważano bowiem, że mogą one okazać się przydatne w walce z wrogiem. Oprócz nauki walki, zasad pisania i czytania, dziejów Sparty i jej praw, mitów o bogach i bohaterach chłopcy uczyli się także śpiewów chóralnych, ponieważ muzyka rozpalała ducha bojowego i pomagała żołnierzom w walce. Styl pieśni był prosty i surowy, tematy poważne i moralne. Pieśni te najczęściej sławiły poległych za Spartę, ganiły tchórzów lub były rodzajem obietnicy mówiącej o zachowaniu postawy godnej Spartiaty w przyszłości. Udział młodzieży w uroczystościach był obowiązkowy, ceniono to jako zaszczyt i wyróżnienie. U młodych spartan ceniono bystra orientację, wymagano szybkich a krótkich i jasnych, często ciętych, odpowiedzi; stad przysłowiowa lakoniczność wysławiania się.
Młodzież miała wakacje letnie, a w ciągu roku szkolnego było także wiele dni wolnych od nauki np. 4-św. Posejdona, 6-św. Eumenesa, 7-ofiary i igrzyska publiczne, 10-św. Pytoklesa, 12-składanie ofiar ku czci Dionizosa, 19-procesja dla uczczenia muz, 26-św. Attlasa. Był jeszcze „dzień nauczyciela”, a piąty dzień każdego miesiąca był wolny od zajęć jako „dzień fundatora”. Przeznaczono ten dzień na rozrywki i zabawy.
do 18. dzieci obojga płci wychowywały się w państwowych zakładach wychowawczych typu koszarowego, gdzie uprawiały ćwiczenia fizyczne i wojsk.;
chłopcy do 20 roku życia przygotowywali się do służby w wojsku,(od 16-20 typowo taktyczne nauki, uczyli się np. jak prowadzić bitwy, dowódcze umiejętności), która trwała do 30 roku życia chłopcy. Po ukończeniu 20 lat przechodził do grupy męskiej w ich zespole spędzał całe życie: jadł, spał, walczył, często utrzymywał związki homoseksualne, przez 10 lat, nadal skoszarowany ,doskonalił się w sztuce wojskowej. Spartiaci służyli w ciężkozbrojnej piechocie, hoplitami. Ich uzbrojenie składało się z hełmu, pancerza i tarczy oraz włóczni i krótkiego miecza. Celem tego systemu było wychowanie ludzi sprawnych fizycznie, walecznych i zdyscyplinowanych. Gotowość bojową młodych sprawdzano podczas obław na niewolników (krypteje).; organizację wychowania w Sparcie przypisuje się Likurgowi;
po ukończeniu 30 lat otrzymuje pełnię praw dorosłego obywatela. Mógł się już ożenić, choć nie oznaczało to mieszkania we własnym domu z żoną. Państwo wydzieliło mu należną działkę ziemi wraz z helotami. Brał też udział w Zgromadzeniach Ludowych. Był to początek jogo służby wojskowej; wchodził do grupy kilkunastu mężczyzn w różnym wieku Spartiata cały czas przebywał w koszarach, w domu bywając tylko na przepustkach
dopiero po 40, jeśli jeszcze miał ochotę, mógł się przenieść do domu i wieść tzw. życie rodzinne. Nadal jednak pozostawał mu obowiązek spożywania wspólnych, składkowych posiłków ze swoimi towarzysz, ćwiczeń wojskowych, który ustawał dopiero z ukończeniem 60 lat życia.
Ideałem człowieka stał się małomówny, nieludzko wręcz sprawny żołnierz, ślepo wykonujący rozkazy przełożonych.
Ideałem wychowawczym było uformowanie człowieka wszechstronnie wykształconego. Tutaj oprócz sprawności fizycznej liczyła się wiedza, rozwój umysłowy, moralny i estetyczny czyli kalokagatia:
Do 7. roku życia dziecko spędzało na łonie rodziny. Niemowlę po odkarmieniu przez matkę (miała za mało powagi rodzinnej by wpływać na wychowanie) przechodziło do rąk niańki. O życiu lub śmierci noworodka decydował ojciec. Jeśli zaś wyrzekał się swego potomka wyrzucano dziecko na śmietnik. Ojciec pochłonięty życiem publicznym nie interesował się dzieckiem. Ten czas dziecko spędzało na beztroskich i swobodnych zabawach. Nikt nie zawracał sobie głowy jego wychowaniem.. Rodzice mieli większą dowolność jeśli chodzi o wychowanie potomstwa niż w Sparcie. Ich obowiązkiem wobec państwa było wychowanie dziecka na człowieka wszechstronnie wykształconego umiejącego współżyć z innymi obywatelami.
Chłopcy, którzy przekroczyli już 7. rok życia, dostawali się pod opiekę niewolnika zwanego pedagogiem (paidos agogos). Ponadto synowie wolnych obywateli uczęszczali do szkół. W zajęciach lekcyjnych brało udział co najwyżej kilku uczniów, też od 7-14 roku życia uczęszczały one do szkól prywatnych gdzie do 14 lat uczyło ich dwóch nauczycieli: gramatystów (nauczyciel czytania i pisania) i kitarzystów/litarysta (nauczyciel muzyk).
Chłopiec po ukończeniu 7 roku życia przechodził pod nadzór zaufanego niewolnika tzw. pedagoga (pais- chłopiec, ago- prowadź). Pedagog odprowadzał i przyprowadzał chłopca do szkoły (nauka indywidualna), pilnował go, opiekował się nim, był z nim cały czas. Jeżeli chłopiec czegoś się nie nauczył bito niewolnika. Ojciec przekazywał niewolnikowi opiekę nad synem i kształcenie jego obyczajów, zwłaszcza zachowania się na ulicy i przy stole, miał pozwolenie korzystania z rózgi.
Malarz Berliński - fragment naczynia z Ganimedesem (ok. 500-490 p.n.e.
W szkole, tzw. grammatistes przez pierwsze 3 lata uczył alfabetu (najpierw uczył nazw liter a potem pokazywał kształt). Nauczano również najprostszych działań rachunkowych, tabliczki mnożenia. W nauczaniu gramatysta trzymał się jedynie metody pamięciowej bez zadawania sobie trudu rozwijania samodzielnego myślenia. Nie było prac domowych i wyznaczonych godzin szkolnych, uczeń przychodził i wychodził kiedy chciał, nauczanie odbywało się indywidualnie z każdym uczniem po kolei, nie było wakacji, kary cielesna były często stosowane, ale było to akceptowane przez wszystkich. Kiedy uczeń opanował umiejętność pisania i czytania (ok. 10 roku życia), przystępował do lektury autorów i tutaj główną i trwałą pozycją były eposy Homera oraz bajki Ezopa, w których była zawarta głęboka mądrość. W miarę wzbogacania się literatury, rozszerzał się program: czytano dzieła Hezjoda, z utworów Solona uczyli się historii, geografii, zasad życia społecznego, polityki i etyki oraz mitologii, utwory Teognisa, uczono się hymnów ku czci bogów, które odśpiewywano z okazji uroczystości religijnych.
Ci, którzy czytali już poezję, zaczynali uczyć się muzyki u lutnisty. Tu uczyli się gry na lutni, śpiewu, deklamacji, wyrabiali poczucie rytmu i melodii.
Gdy chłopiec ukończył 12 lat zmieniał się kierunek jego wychowania. Przechodził pod ,,skrzydła'' paidotribesa( nauczyciela wychowania fizycznego). Wykonywane pod jego kierunkiem ćwiczenia miały na celu przygotowanie młodego Ateńczyka do udziału w olimpiadzie oraz zapewnienie mu odpowiedniej sprawności fizycznej. Trenowano głównie dyscypliny olimpijskie takie jak: biegi, skoki, zapasy, rzut dyskiem oraz oszczepem. Zwycięzcy organizowanych co cztery lata igrzysk cieszyli się powszechnym szacunkiem, stawał się wręcz bohaterem. Wszystkie lekcje w jakich uczestniczyli chłopcy ateńscy odbywały się na tzw. palasterze, na świeżym powietrzu, w miejscach otoczonych kolumnadą. Ćwiczenia fizyczne odbywali chłopcy 15-16. letni pod okiem pedotryby w jego prywatnym zakładzie (palestrze). Kształcenie kontynuowali w gimnazjonach (gynaceum), które w epoce hellenistycznej były zasadniczym typem średnich szkół publicznych.
Chłopcy pomiędzy 18. a 20 rokiem życia (okres efebii) przystępowali do nauki przysposobienia wojskowego (wprowadzonych po 338 p.n.e). Obowiązywał wszystkich obywateli ateńskich od 18 roku życia , trwał 4 lata. Kosmeta (urzędnik państwowy) nadzorował ćwiczenia efebów. Ćwiczenia te miały charakter wojskowy. Młodzieniec, rozpoczynający efebię, składał przy otrzymywaniu broni znamienną przysięgę w świątyni. Po niej efeb wchodził w życie publiczne i stawał się własnością państwa. Pierwszy rok to nauka posługiwania się bronią (łuk, dzida, dysk), odbywanie honorowych straży przy uroczystościach. Drugi rok to marsze i obozowanie w polu i strażowanie w twierdzach.
Przeszedłszy efebię, młody ateńczyk zostawał obywatelem.
Dziewczęta ze wszystkich warstw społecznych otrzymywały wychowanie domowe. Dziewczęta ateńskie, w przeciwieństwie do chłopców nie uczęszczały do szkół (w Atenach nie było szkół dla dziewcząt). Te pochodzące z bogatszych rodów mogły pobierać w domu, pod kierunkiem prywatnej nauczycielki lekcje pisania, czytania oraz gry na instrumentach, śpiewania i tańca (umiejętności te były potrzebne w związku z ich udziałem w uroczystościach religijnych. W domu, pod okiem matki uczyły się podstawowych czynności domowych (takich jak tkactwo, przędzenie , przygotowując się w ten sposób do roli żony i matki, który rozpoczynał się już w wieku 14 lat.
Ciało było przedmiotem, na który szczególnie zwracano uwagę, najpierw na jego wzmocnienie i zahartowanie, potem wyćwiczenie w zwinności i gibkości. Opracowano tzw. pantathlon, do którego należało: skakanie, bieg, rzucanie dyskiem, rzucanie dzidą i mocowanie się, z tego programu największy nacisk kładziono na szybkość w bieganiu. Rzucanie krążkiem metalowym wyrabiało muskuły ramion i bark, rzucanie dzidą (bez ostrza) do oznaczonego celu ćwiczyło ramię, a zwłaszcza oko, w opanowaniu odległości itp. Ćwiczenia pentatlonu zapoczątkowały organizowanie igrzysk narodowych. Początkowo wychowanie fizyczne wynikało z potrzeby wojennej, potem już nawet po odzyskaniu niepodległości ideał kultury ciała stał się tradycją.
Kalokagahtia (piękno ze szlachetnością). Grecy zrozumieli, że wychowanie fizyczne, choć zapewnia rozwój duchowy, a zwłaszcza ukształtowanie charakteru, nie wystarczy dla doskonałości, jeśli w parze z nim nie idzie piękność moralna. Od wczesnego dzieciństwa usiłowali wpajać dziecku zdrowe zasady moralne, nauczali skromnego postępowania i pełnego umiarkowania. Nauczano również m.in. stania i siedzenia w przyzwoitej postawie, chodzenia w milczeniu a przede wszystkim szacunku dla starszych (w tym również do nauczycieli).
Grecy byli narodem religijnym. Dziecko z bóstwami narodowymi zapoznawały matka i niańka. Uczyło się, uczestnicząc w obrządkach domowych, z poematów narodowych, z uczestnictwa w publicznych uroczystościach. Młodzieży nie udzielano nauki religii. Żaden moment publiczny i prywatny nie obchodził się bez czci bóstw.
W Helladzie odgrywało główną role w kształceniu charakteru i umysłu. Nazwa wzięła się od Muz, jako opiekunek sztuk i nauk. Staranne i celowe wykształcenie w ścisłym znaczeniu muzyczne przygotowywało młodzież w zakresie rytmicznego tańca chóralnego, który odbywano przed ołtarzem bóstwa, wyuczała nabożnych hymnów do śpiewu przy uroczystościach i w procesjach. Śpiew, muzyka, poezja i taniec to części składniowe wykształcenia muzycznego. Muzyka w rozumieniu hellenistycznym obejmowała zarówno rytm i melodię jak i treść, to jest teks tego co się mówi i śpiewa, śpiew do muzyki był nierozdzielny. Za instrument narodowy uchodziła lutnia, umiejętność uderzania w jej struny cechowała człowieka wykształconego.
W hellenistycznym systemie brak było wykształcenia naukowego, z uwagi na fakt iż starożytni grecy swoje Zycie publiczne opierali na ustnym postępowaniu, przeważnie bez dokumentów i użycia pisma. Młodzież kształciła się poprzez przebywanie ze starszymi i bieglejszymi, rozmowy towarzyskie, konwersacje. W niektórych państwach wprowadzano młodzież na obrady i zgromadzenia. Istotne było również obecność w teatrze. W późniejszych epokach uczył ojciec lub nauczyciel muzyki: czytania i pisania.
Sokrates
Podobnie jak Sofiści uznawał za niezbędne oświecać ludzi o istocie cnoty, budzić w nich wątpliwości czy ich zwyczajne mniemania o pewnych sprawach dobrych i pożytecznych są uzasadnione. Chciał od wątpienia doprowadzić do wiedzy. Sokrates uważał, że efekty wychowania zależą od metody, sposobu nauczania.
3 formy:
Heurystyczna- Unikał On form dydaktycznych , nauczania bezpośredniego, nie wykładał, ale prowadził rozmowę (dialog), w której wciągał towarzysza do wymiany myśli, do wspólnego badania sprawy, przez zręczne przejścia kierując nim ku prawdzie, którą sam znał. Wierzył ze duch ludzki, odpowiednio prowadzony sam dojdzie do odkrycia prawd, drzemiących w głębi świadomości.
Ironia Sokratyczna- Sokrates lubił udawać niewiedzącego, pragnącego się pouczyć. W ten sposób wydobywał od rozmówców przyznanie się do fałszywych poglądów. Wtedy dziwił się im, chwilami udawał że je podziela, zadawał podchwytliwe pytania w celu zwątpienia rozmówcy w to co mówi i w co wierzy.
Indukcyjna- rozmowa prowadzona od ogółu do szczegółu.
Najważniejsze w metodzie Sokratesa jest zrozumienie że udzielanie gotowej wiedzy uczniowi to dar, z którym on nie będzie wiedział co ma zrobić, że tylko ta wiedza go wzbogaci, którą sobie wytworzy przez własną pracę myślową, a więc nie zasób wiedzy ale metoda jej poznania, nie posiadanie wiadomości ale ich zdobywanie decyduje przy kształceniu ludzkiego umysłu.
Platon
Był uczniem Sokratesa. Założył Akademię filozoficzną w Atenach. Sądził że człowiek rodzi się z gotowym charakterem i skłonnościami, jednak to nie wystarczy, wychowanie może wady złagodzić lub zwiększyć a zdolności rozwinąć lub zdusić. Platon rozwijał ideał wychowania państwowego. Zasady wychowania ma określać prawodawca a nad ich wykonaniem ma czuwać rząd państwa. Uważa że idealne takie państwo które jest jednolite. Ustrój społeczny dzieli na 3 stany- rządców, strażników i żywicieli(rolnicy, rzemieślnicy, kupcy-wg niego nie potrzebują specjalnego wychowania). Platona interesują dwa wyższe stany z których jeden broni państwa orężem a drugi przy pomocy rozumu i wiedzy kieruje jego losami. Wychowanie przyszłych wojowników i rządców do 20 roku życia jest jednakowe i wspólne( obejmuje niższy stopień wychowania). Po 20 roku mniej zdolni idą do wojska, zdolniejsi przeznaczeni są na rządców wchodzą na wyższy stopień wykształcenia, który potrwa jeszcze 15lat.
Platon przyznawał kobiecie te same uzdolnienia co mężczyzną. Wg niego do 6 roku życia dzieci mają wychowywać się razem, potem osobno, do 10 roku życia dzieci mają się bawić, ćwiczyć ciało, nie uczyć. Dopiero 10 latkowie zaczynają się uczy. Pierwsze 3 lata czytanie i pisanie, od 13 roku życia kształcenie literackie. Od 18-20 efebia.
Wg niego człowiek posiada 3 elementy swojej duszy:
Dusza rozumna, myśląca (wychowanie Umysłowe).
Dusza pożądliwa (pożądanie, sen) wychowanie fizyczne.
Dusza uczuciowa - wychowanie moralne.
Arystoteles
Uczeń Platona, zdołał zachować niezależność własnej myśli, którą cechowała przede wszystkich niezwykła trzeźwość i praktyczność. Przez osiem lat był mentorem Aleksandra Wielkiego, później prowadził własną szkołę filozoficzną w ateńskim liceum tj gimnazjum poświęconym Apollinowi. Interesowała go medycyna, był ciekawy jak funkcjonuje organizm. Według niego człowiek składa się z 3 elementów : dusza zwierzęca (wychowanie moralne), dusza roślinna (wychowanie zdrowotne) i dusza myśląca (wychowanie umysłowe).
Był uznawany za prekursora materialistycznej teorii poznania. Wyróżniał postrzeganie zmysłowe( trzeba najpierw zobaczyć, dotknąć, powąchać), zapamiętywanie i uogólnianie.
Sofiści nie tworzyli szkół jako takich. Zdobywanie przez uczniów wiedzy sprowadzało się do wysłuchania wygłaszanego przez filozofa wykładu. Bardzo często miały miejsce spotkania, podczas których uczeni w zabawnej, żartobliwej, rozrywkowej wręcz formie, przekonywali zebranych do głoszonych przez siebie tez. Prowadzili też odpłatne kursy trwające od jednego do dwóch lat, choć czasem trwały trzy, cztery lata.
Nauczając, sofiści wykorzystywali takie metody kształcenia jak dedukcja czy umiejętność logicznego myślenia. Wykłady oraz rozmowy z zebranymi słuchaczami szerzyły treści retoryczne, dialektyczne, polityczne czy prawne. Także filozoficzne, astronomiczne, matematyczne i przyrodnicze. Przekazywaną przez uczonych wiedzę, można podzielić na merytoryczną wzbogacającą intelektualnie oraz na formalną posiadającą zastosowanie praktyczne.
Sofiści byli oskarżani przez Ateńczyków o podkopywanie rodzimej tradycji, nastawanie na wiarę, szkodzenie państwu, musieli licznie emigrować z miasta. Niemniej jednak, działalność prowadzona przez lata przez sofistów w ateńskim polis, wprowadziła istotne zmiany w patrzeniu na kształcenie oraz wychowywanie młodzieży. Działalność sofistów przyczyniła się do podniesienia znaczenia edukacji umysłowej młodych ludzi. Wzrosła rola wykształcenia humanistycznego oraz łączenia wiedzy teoretycznej z przyszłą polityczną służbą na rzecz kraju.
