Rola pedagogiki psychospołecznej w wychowaniu dzieci i młodzieży
Pedagogika to nauka o wychowaniu. Jej polska nazwa pochodzi od greckiego paidagogos - niewolnik towarzyszący dziecku w szkole; dosł. "prowadzący dziecko". Początkowo termin obejmował opiekę, nauczanie i wychowanie dzieci, z czasem pedagogami zaczęto nazywać osoby zajmujące się wychowaniem zarówno praktycznym jak i teoretycznym. Zajmuje się ona formułowaniem teorii, celów, treści, metod, środków i form procesu wychowania, a także stanowi zasób wiedzy praktycznej na ten temat. Główną rolą pedagogiki jako nauki jest wyposażenie tych, którzy organizują przebieg nauczania i wychowania w wiedzę o skuteczności różnego rodzaju zabiegów dydaktyczno-wychowawczych.
Wychowanie to całość wpływów i oddziaływań kształtujących rozwój człowieka oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie. Podstawowym celem wychowania są zmiany jakie zamierza się wywołać w ludzkiej osobowości. Wychowanie to zaszczepienie dzieciom ideałów, myśli, pojęć, uczuć i zachęcenie ich do społecznych form działania.
W zrozumieniu tego, czym w istocie jest wychowanie, może dopomóc znajomość przynajmniej niektórych koncepcji psychologicznych i pedagogicznych. Pierwsze z nich mają podłoże psychologiczne, a drugie- tworzone są na gruncie pedagogiki, przy czym koncepcje psychologiczne koncentrują się głównie wokół mechanizmu regulacji zachowań ludzkich, w tym również zachowań w wyniku wychowania. Natomiast koncepcje pedagogiczne dotyczą przede wszystkim określonej strategii oddziaływań wychowawczych, w mniejszym stopniu wyjaśniania ich psychospołecznych uwarunkowań. .
Pedagogika psychologiczna jest jednym z kierunków jakie powstały w pedagogice. Podstawowymi cechami pedagogiki psychologicznej były: biologizm, praktycyzm, utylitaryzm.
Pedagogika psychologiczna hołdowała potrzebom życiowym oraz wartościom praktycznym, które miały pomóc człowiekowi w zachowaniu i przystosowaniu się do środowiska. Zarówno koncepcje psychologiczne, jak i pedagogiczne stanowią przeważnie systemy twierdzeń nie tyle prawdziwych, ile prawdopodobnych.
Pojęcie wychowania w ujęciu koncepcji psychospołecznej, kładzie głównie nacisk na uwarunkowania społeczne, a nie tylko biologiczne. Tacy badacze jak m.in. Alfred Alder, Erich Fromm, Karen Hornej i Harry S. Sullivan są czołowymi przedstawicielami tej koncepcji. Każdy z nich opracował własną odmianę koncepcji psychospołecznej. Łączy ich jednak przekonanie, że na kształtowanie osobowości szczególny wpływ mają nie tyle czynniki biologiczne- jak się to zakłada w klasycznej teorii Zygmunta Freuda i analitycznej teorii Carla G. Junga- ile uwarunkowania społeczne. W swych poglądach różnią się oni głównie pod względem wyeksponowania niektórych aspektów psychospołecznych uwarunkowań.
Generalnym założeniem koncepcji psychospołecznej jest przede wszystkim człowiek jako jednostka żyjąca w społeczeństwie, która jest jego sednem związanym integralnie z innymi ludźmi i od nich w dużej mierze zależnym. O zachowaniu się jednostki decyduje najczęściej sytuacja społeczna, którą napotyka w rodzinie, szkole czy w miejscu gdzie pracuje. Kolejnym nie mniej ważnym założeniem są interakcje, wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek społecznych np. komunikowanie się.
Jednym z głównych przedstawicieli tej koncepcji jest H. S. Sullivan, był on twórcą teorii interpersonalnej, w której podkreśla wielki wpływ stosunków między ludzkich na zachowanie człowieka.. Sullivan przedstawił wnikliwe studium relacji interpersonalnych, w którym wszystkie niemal pojęcia zdefiniowane są interakcyjnie, przez współdziałanie podmiotu j jego społecznego otoczenia. Główne założenie tej teorii stanowi teza, że osobowość funkcjonuje jako system, którego celem jest redukcja napięcia i przekształcenie go w nawykowe, względnie trwałe wzorce zachowania, przywracające równowagę. Przekształcenia te nazywane są dynamizmami. Kierując się tymi założeniami, można wywnioskować, że decydującym czynnikiem wpływającym na rozwój człowieka są stosunki interpersonalne z innymi ludźmi, bezpośrednie lub pośrednie. Cytując H. S. Sullivana:
„nawet pustelnik, który wyrzekł się społeczeństwa, zabiera ze sobą do puszczy wspomnienia o swych dawnych osobistych związkach, wpływających nadal na jego sposób myślenia i postępowania”.
Dochodzimy do wniosku, że głównym elementem są relacje, jakie zachodzą między ludźmi w danym środowisku. Dziecko już do samego poczęcia wchodzi w relacje między nim samym a matką, z biegiem czasu dochodzi do nich ojciec, potem rówieśnicy, czy inni dorośli. Wiąże się to z prawidłowym funkcjonowaniem dziecka w społeczeństwie. Jeżeli stosunek rodziców będzie „toksyczny” doprowadzi to do złego wizerunku innych i siebie u dziecka, co prowadzi do złego działania we wspólnocie. Jeżeli zaś stopień zażyłości stosunków rozwija się prawidłowo, dziecko poprawnie odbiera społeczeństwo i obraz samego siebie. Według H. S. Sullivana charakter interpersonalny mają nawet takie zjawiska (procesy) psychiczne jak: spostrzeganie, myślenie, zapamiętywanie i marzenia senne, które zwykle odzwierciedlają kontakty z innymi ludźmi. H. S. Sullivan podkreśla, że taki charakter przysługuje szczególnie interakcją werbalnym, czyli słownym. Jak sam twierdzi kiedy dojdzie do porozumienia należy zwrócić szczególną uwagę na szczerą i otwartą wymianę np. wniosków, oraz jakie stanowiska zajmują osoby prowadzące rozmowę. Jeżeli komunikat zostanie źle zinterpretowany (np. pojawią się szumy komunikacyjne) może dojść do niezrozumienia się obu stron, co w konsekwencji może prowadzić do konfliktów, a nawet do stanów lękowych. Istnieją dwa źródła napięcia: potrzeby i lęk. Aktywizują one dwie różne, lecz powiązane ze sobą klasy dążeń:
dążenie do satysfakcji - czyli do zaspokajania potrzeb np. snu, oraz
dążenie do bezpieczeństwa - na które składają się dobre samopoczucie, poczucie przynależności i akceptacji.
Większość problemów psychologicznych związanych jest z drugą klasą dążeń, przede wszystkim dlatego, że klasa ta jest całkowicie interpersonalna. Szczególne znaczenie w radzeniu sobie z lękiem ma dynamizm sytemu Ja. Na system ten składają się wcześniej ukształtowane personifikacje (obrazy) siebie. Sullivan wyróżnia 3 takie personifikacje:
Ja dobry to organizacja doświadczeń związanych z poczuciem bezpieczeństwa, które zapewniają czułość i aprobata rodziców,
Ja zły to doświadczenia, takie jak zakazy, dezaprobata itp., które bezpieczeństwu zagrażają, ponieważ wzbudzają lęk,
Nie Ja to system szczególnych i stosunkowo rzadkich doświadczeń, które można opisać jako uczucia niesamowitości i grozy, najczęściej pojawiają się w postaci koszmarów sennych. Zwykle są one udziałem psychotyków, ale mogą je też wywoływać poważne doświadczenia traumatyczne, takie jak utrata rodziców. Jednostka radzi sobie z nimi poprzez dysocjację (odszczepienie), to jest usuwanie ich z pola świadomości przy pełnej, a nawet podwyższonej czujności i napiętej uwadze.
Takie doświadczenie mogą się również ujawniać w postaci czynności obserwacyjnych, co dość skutecznie zapobiega wtargnięciu ich do świadomości . Łagodniejszą forma dysocjacji jest mechanizm wybiórczej nieuwagi, który pozwala nie za uważać zdarzeń ocenianych jako nieważne.
Sullivan określa takie zachowanie za największą siłę destrukcyjną w stosunkach interpersonalnych i główne źródło zaburzeń w zachowaniu człowieka. Dlatego też, aby stosunki między ludzkie miały pozytywny wpływ na rozwój jednostki, w tej koncepcji kładzie się ogromny nacisk na bezpieczeństwo. Badacz sugeruje w swych twierdzeniach, że zachowania ludzkie są wytworem interakcji społecznych, które są bezpośrednim odniesieniem do pewnych uzdolnień jednostki, a szczególnie związanych z odbieraniem i przetwarzaniem różnego rodzaju osobistych doznań czy doświadczeń.
Kolejną odmianą koncepcji psychospołecznej jest Alfred Adler, założyciel szkoły psychologii indywidualnej. W swoich badaniach podkreślał on konieczność uwzględnienia czynników społecznych w rozumieniu psychiki ludzkiej. Twierdził, że jednostka jest częścią składową całego społeczeństwa, dlatego w swych twierdzeniach bierze pod uwagę całe społeczeństwo. Adler uznawał dwa główne czynniki rozwoju psychicznego człowieka:
usytuowanie w społeczności
dążenie do doskonałości
Psychologia indywidualna znalazła szerokie zastosowanie w praktyce wychowawczej w latach międzywojennych. A. Adlera, propaguje koncepcję swoistego indywidualnego 'stylu życiowego' każdej jednostki, kształtującego się już od niemowlęctwa.
Interesujące stanowisko ważności budowy społeczeństwa oraz panujących w nim sił, prezentuje Erik Fromm, który jako pierwszy opisał i nazwał fazy rozwoju dorosłego człowieka, ponieważ zauważył on, że osobowość jednostki rozwija się przez całe życie od urodzenia, aż po śmierć. W swojej psychospołecznej teorii rozwoju mówi, że człowiek rozwija się przez całe życie, a kontakty z innymi ludźmi odgrywają w życiu człowieka bardzo ważną rolę. Bez takich kontaktów człowiek czuje się samotny i wyobcowany. Erik From w stworzonej przez siebie koncepcji rozwoju osobowości przedstawił trzy główne procesy, które występują u każdej jednostki, są to:
zmiany w jednostce
zmiany między jednostką, a otoczeniem
zmiany w trakcie kształcenia się własnego ego
Każdy kolejny etap życia stawia przed jednostką określone wymagania - od wypracowania podstawowej ufności przez wykształcenie kompetencji, poczucia własnej tożsamości, cnoty miłości, opiekuńczości i mądrości oraz wewnętrznej integracji. Przejście poszczególnych faz łączy się z rozwiązywaniem kryzysów, a lęk, konflikt i kryzys są niezbędne do ukształtowania w człowieku siły charakteru. Siła charakteru pozwala człowiekowi na wyrażanie własnych poglądów, myśli, na uniezależnienie się od systemu (rodziny, grupy rówieśniczej), z którego wyrósł. Nie oznacza to zrywania wszelkich kontaktów lecz swobodę wyboru sposobu życia i działania. Zdolność do samodecydowania o sobie jest tym ważniejsza, że obecne czasy obfitują w przemiany gospodarcze, społeczne, polityczne. Zachowanie adekwatne do sytuacji jest zależne od umiejętności elastycznego dopasowania się. Nie oznacza to preferencji stylu, który eksponuje, w zależności od zapotrzebowania środowiska, określone cechy osobowości, lecz wypracowanie własnej postawy wobec zachodzących przemian. Fromm twierdził, że bez kontaktów z innymi osobami jednostka czuje się samotna i wyobcowana. Już u dzieci stwierdził, że oderwanie ich od rodziców ma ogromny wpływ na ich osamotnienie i bezradność. Zauważa on, że wychowanie ma sens tylko w ścisłym związku z procesem rozwoju struktury i życia społecznego. E. Fromm przywiązuje duże znaczenie do więzi między ludźmi opartych na uczuciu miłości oraz potrzebie zakorzenienia (braterstwa), tożsamości (zachowania własnej odrębności), transcendencji (wykraczania poza siebie) oraz potrzebie układu odniesienia i czci. Wychowanie wg. koncepcji E. Froma może pomóc człowiekowi w odnalezieniu swojego własnego „JA”. Ono jest - zdaniem Fromma - niezbędne dla stawiania się człowiekiem i nabywania własnej tożsamości. Stwierdza on, że środowisko społeczne odgrywa ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania jednostki, proces rozwoju jest w ścisłym związku z wychowywaniem. Wprowadza termin - „charakteru społecznego”, który jako swoisty rodzaj struktury osobowości jednoczy jej indywidualne, psychiczne komponenty ze strukturami życia społecznoekonomicznego danego społeczeństwa. Formowaniu charakteru u człowieka maja posłużyć te właśnie struktury, tak by chciał on postępować tak jak się tego od niego oczekuje. Fromm uważa, że wychowanie i pedagogika to impuls społeczny przydatny dla przemian osobistych i społecznych. Efektem tak rozumianego wychowania jest stłumienie u osób wychowywanych spontaniczności. Cały proces wychowawczy bazuje na budzeniu u dzieci poczucia winy jako środka do osłabiania własnej woli. W tej koncepcji wychowanie jest tożsame z pomocą, której udziela się jednostce aby mogło ono urzeczywistniać swoje możliwości.
Ostatnim przeze mnie omawianym badaczem będzie Karen Horney. Zwraca ona uwagę na istotną zależność zachowań ludzkich od interakcji społecznych. Podobnie jak H. S. Sullivana uważa, że człowiek, który nie pozostaje w kontaktach z innymi ludźmi staje się samotny i bezradny. Badaczka stwierdziła, że jest efektem tego jest poczucie braku bezpieczeństwa oraz lękami wewnętrznymi. Uczona dzieli wszystkie lęki na podstawowe i wtórne.
Lęki podstawowe- kształtują się we wczesnym dzieciństwie i są wynikiem brutalnej konfrontacji ze światem zewnętrznym,
Lęki wtórne to takie, które powstają w rezultacie nieskuteczności mechanizmów obronnych jednostki, głównie braku zaspokojenia potrzeby akceptacji, zakorzenionego jeszcze w młodości.
Jak pisze Karen Horney: „każdy rodzaj egocentryzmu zmniejsza prawdziwe zainteresowanie innymi ludźmi, osłabia zdolność kochania innych ludzi”. Tak właśnie dzieje się w przypadku wychowywania dziecka, kiedy zostaje ono pozbawione miłości, zaufania, szacunku oraz zrozumienia, to może spowodować u nich odsuwanie i izolację od innych ludzi, lub przerodzić się w niechęć oraz w agresję do nich . Jeżeli te potrzeby nie zostają zaspokojone w psychice dziecka to w wyniku tego może stać się zbyt uległe wobec dorosłych, by odzyskać to co utraciło bądź też „wytworzyć sobie wyidealizowany obraz siebie, aby skompresować w sobie swoje poczucie niższości”
Rozwój społeczny nierozerwalnie łączy się z rozwojem emocjonalnym, uczuciowym, moralnym. Przez rozwój społeczny rozumiemy proces stawania się członkiem społeczeństwa tzn. nabywamy określonych umiejętności, określonych wartości i ustosunkowań- to dorastanie i funkcjonowanie w wyznaczonych przez społeczeństwo rolach. Inaczej proces rozwoju społecznego możemy nazwać socjalizacją. Wychowanie w pojęciu twórców koncepcji psychospołecznej, to nieodzowny element społeczeństwa. Na rozwój jednostki ma wpływ m.in. środowisko w jakim się żyje oraz warunki w jakim realizuje się samo wychowanie. Warunki spełnione podczas procesu wychowania mogą miecz aspekt pozytywny jak i negatywny, który może doprowadzić do nie odpowiedniego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie. Jak wcześniej wspomniałam największy wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka mają rodzice, na drugim planie szkoła, środowisko lokalne. Dlatego najważniejszym czynnikiem odpowiedzialnym za skuteczne wychowanie jest zaspokojenie potrzeb psychospołecznych takich jak bezpieczeństwo i miłość. Kolejnym etapem jest budowanie poprawnych relacji interpersonalnych. Dlatego rola pedagogiki w wychowaniu dzieci jest ogromna.
Zadaniem wychowawczym jest formowanie u wychowanków precyzyjnego, realistycznego myślenia. Jest to ważne z tego powodu, że od sposobu myślenia zależy sposób postępowania danej jednostki. Podsumuję moje rozważania- zdaniem E. Fromma natura ludzka jest wytworem historii i kultury, zaś podstawowymi zjawiskami psychiki są potrzeby społeczne człowieka, takie jak: miłość, czułość i współżycie. Człowiek nie jest istotą samowystarczalną, która jedynie wtórnie jest zmuszona liczyć się z innymi.
7