w miejsce zakończenia
Ilona kość
Uniwersytet Szczeciński
europeizacja polskiej oświaty realizowana poprzez
urzeczywistnianie EUROPEJSKIEGO wymiaru edukacji
Europeizacja oświaty to proces, którego efektem będzie zbliżenie do siebie odmiennych systemów edukacyjnych. Takie działanie jest kompatybilne z ideą europeizacji innych dziedzin życia, postępującą integracją i unifikacją gospodarczą, ekonomiczną, społeczną, wymianą kapitału i usług, rozwojem stosunków handlowych, rosnącą swobodą podróżowania, osiedlania się, słowem - ze zjawiskami i procesami towarzyszącymi jednoczeniu się Europy w XXI wieku. Dokonuje się ona przy założeniu, że kwestie dotyczące edukacji w państwach Unii Europejskiej nie podlegają regulacjom wspólnotowym. Każdy kraj, zgodnie z zasadą subsydiarności, realizuje własną politykę oświatową, suwerennie wyznaczając jej cele i kierunki. Unia Europejska działa przez stanowioną przez siebie politykę wspólnotową. W świetle Traktatu Amsterdamskiego nie istnieją w sensie formalnym „europejskie standardy w edukacji”. Nie ma także „unijnego systemu edukacji”. Rzecz jednak w tym, by każdy kraj, w tym Polska, miał swój udział w wypracowaniu międzynarodowych porozumień, umów i regulacji dla zdecentralizowanej edukacji oraz uczestniczyła w wymianie osób, wiedzy i doświadczeń. Chodzi także o udział w międzynarodowych programach i badaniach naukowych, organizacjach międzynarodowych oraz tworzenie korzystnych warunków dla edukacyjnego rozwoju. Zbliżanie systemów edukacji następuje w Europie przez przyjmowanie priorytetów w dziedzinie edukacji, a w szczególności: priorytetu równości szans edukacyjnych, poprawy jakości kształcenia, europejskiego ideału wychowania i nowego modelu nauczyciela. Traktat z Maastricht oraz Układ Europejski sugerują również, by państwa członkowskie współpracowały ze sobą w dziedzinie edukacji. Działalność Wspólnoty ma w tym względzie na celu:
rozwój europejskiego wymiaru edukacji, zwłaszcza poprzez naukę i rozpowszechnianie języków państw członkowskich;
popieranie wymiany studentów i nauczycieli, zwłaszcza poprzez zachęcanie do uznawania na uczelniach dyplomów i okresów studiów;
wspieranie współpracy pomiędzy ośrodkami edukacyjnymi;
rozwój wymiany informacji i doświadczeń w kwestiach wspólnych dla systemów edukacyjnych Państw Członkowskich;
popieranie rozwoju wymiany młodzieży i wymiany instruktorów społecznych i edukacyjnych;
popieranie rozwoju edukacji zaocznej.
Założenia te powinny być realizowane poprzez wspieranie współpracy w dziedzinie edukacji, ale decydowanie o tym, czego i w jaki sposób nauczać, pozostawione jest w gestii indywidualnej państwa członkowskiego. Unia Europejska może jedynie wspierać wspólne zadania i aktywizować współpracę. Tak sformułowana główna zasada polityki w zakresie edukacji europejskiej opiera się na założeniu, że ze względu na swój powszechny charakter edukacja jest podstawową drogą do przygotowania społeczeństwa do życia w nowym, zmieniającym się politycznie, gospodarczo i społecznie ładzie europejskim i światowym. W czasie, kiedy planowano poszerzenie Unii Europejskiej i przyjęcie nowych państw, edukacja stanęła przez dużym wyzwaniem przygotowania się do tej zmiany. Zaczęto na nowo interpretować europejskość, która również dla pedagogów stała się kategorią pedagogiczną. „Pojecie europeizmu w kontekście edukacji pojawiło się po raz pierwszy w Rezolucji Rady Ministrów Edukacji Wspólnoty Europejskiej z 9 lutego 1976 r. W dokumentach Wspólnoty odpowiednikiem tego terminu jest european dimension, dimension europenne; europejski wymiar”. Na gruncie rodzimej pedagogiki pojęcie europejskiego wymiaru edukacji upowszechnił Wiktor Rabczuk, który pisał o potrzebie wzmacniania wśród młodzieży poczucia tożsamości europejskiej, ułatwiającej zrozumienie wartości cywilizacji europejskiej i postaw, na jakich obywatele Unii zamierzają oprzeć swój rozwój. Oznaczało to konieczność podjęcia przez szkołę takich działań, które uświadomiłyby młodym pokoleniom, że Wspólnota Europejska istnieje, rozwija się i podejmuje decyzje, które w znacznym stopniu wyznaczają ich teraźniejszość i przyszłość.
Europejski wymiar edukacji wyznacza nowe podejście do nauczania o Europie i dla Europy. Polega to na kształtowaniu właściwych postaw tolerancji i otwartości, dbałości o autentyczne zainteresowanie młodzieży zmianami, które dokonują się w Europie i świecie, oraz na ukazaniu roli i udziału własnego kraju w dokonujących się zmianach. Jest to szczególnie istotne wobec przemian, które dokonały się i dokonują w Europie po 1989 roku. Europeizm, to także przygotowanie młodzieży do aktywnego uczestnictwa w rozwoju gospodarczym i politycznym, wzbogacanie wiedzy młodzieży o aspekty historyczne, kulturowe i gospodarcze Unii. Istotą tego zadania jest uświadomienie korzyści, jakie stwarza Wspólnota, lecz także wyzwań i obaw związanych z poszerzeniem obszaru ekonomiczno-społecznych działań. „Europejski wymiar edukacji to również dążenie do wyznaczenia szkole nowej roli w stosunku do imigrantów, mniejszości etnicznych, poszukiwanie pluralistycznego i interkulturowego modelu kształcenia. W dokumentach Wspólnoty ten wymiar oznacza w praktyce wzbogacenie szkolnych treści programowych o te elementy wiedzy, które przyczynią się do rozwijania autentycznej świadomości europejskiej. Można założyć, że prace nad kreowaniem europejskiego wymiaru w edukacji trwają w Europie Zachodniej od ponad 40 lat, na gruncie polskim termin ten pojawił się po okresie gwałtownych zmian demokratycznych po roku 1989, gdy priorytetem polityki zagranicznej rządu stała się integracja z organizacjami europejskimi, takimi jak NATO, Rada Europy. W Unii Europejskiej stopniowo i powoli, wraz ze zmianami polityczno-gospodarczymi, zaczynała dokonywać się przemiana w postrzeganiu europejskiego wymiaru w edukacji, polegająca na pragmatycznym podejściu i przekonaniu, że tworzeniu nowego modelu edukacji w szkołach powinna sprzyjać współpraca i wymiana międzyszkolna, współpraca na poziomie uniwersyteckim, rozwój badań naukowych, uznawanie dyplomów itp. Na potwierdzenie tego Stała Konferencja Europejskich Ministrów Edukacji w roku 1997 skierowała do Komitetu Ministrów Rady Europy czytelne przesłanie na temat zasadniczej roli, jaką spełnia edukacja. W dokumencie tym Konferencja podkreśla, że z jednej strony gwarantuje ona pełne uczestnictwo w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym, z drugiej natomiast umożliwia tworzenie sieci współpracy w Europie oraz promowanie wartości państwa demokratycznego: tolerancji, przestrzegania praw człowieka, tworzenie klimatu wzajemnego zaufania. W dokumencie tym postulowano, by programy edukacyjne krajów Unii Europejskiej koncentrowały się na czterech podstawowych obszarach:
Promowania demokratycznego bezpieczeństwa, spójności społecznej i walki z marginalizacją.
Edukacji na rzecz demokratycznego obywatelstwa, w tym nauczania w zakresie rozstrzygania sporów oraz w podejmowaniu decyzji.
Promowania wielokulturowego wymiaru edukacji.
Działań na rzecz rozwoju wymiaru europejskiego w edukacji, w tym nauczania języków, nauczania historii, wypracowywania różnych form wymiany młodzieży, szkoleń dla nauczycieli.
Europejski wymiar edukacji urzeczywistniany jest głównie poprzez edukację europejską, rozumianą jest jako „(…) międzykulturowy transfer idei i wartości, który wyznacza nowe miejsce człowiekowi - z wyraźnie zarysowanym horyzontem pokojowej koegzystencji, demokracji, pluralizmu etnicznego, kulturowego i społecznego. Euroedukacja postrzegana w wymiarze jednostkowym ma charakter dynamiczny i obejmuje swoim zasięgiem nie tylko sferę intelektualną, ale całą osobowość przyszłego obywatela zjednoczonego kontynentu”. W jej realizacji powinny dominować informacje o Unii Europejskiej, dyskusja o europejskim dziedzictwie kulturowym, gospodarczym i społecznym oraz o odmiennościach i różnorodności żyjących na kontynencie ludzi i narodów, zarówno w przeszłości i teraźniejszości.
W zakresie edukacji europejskiej można wyróżnić dwa poziomy: pierwszy - instrumentalny, polegający na zmianie programów nauczania, podręczników, środków dydaktycznych, poszerzaniu nauki języków obcych i innych działaniach, oraz drugi - egzystencjalny, który wyzwala nowe idee i wysuwa na plan pierwszy ontologiczny wymiar edukacji, a także efekty procesu integracji w kategoriach jakościowo nowej sytuacji poznawczej i egzystencjalnej współczesnego człowieka. Europeizm zawiera w sobie treści interdyscyplinarne, jednakże pewne przedmioty, takie jak: wiedza o społeczeństwie, historia i geografia, wydają się szczególnie predestynowane do podejmowania tej tematyki. Nie oznacza to jednak, że dla przykładu aspekty historyczne związane z integracją europejską, zjawiska społeczne zachodzące w Europie, europejskie trendy w kulturze, muzyce, sztuce i architekturze, nie podejmowane są również podczas lekcji historii literatury, języków obcych, wychowania muzycznego. Edukacja europejska nie jest osobnym przedmiotem nauczania. Powinny być nią „nasycone” lub „przeniknięte” programy nauczania wielu przedmiotów. W poszczególnych krajach europejskich europeizm wtapia się w curriculua następujących przedmiotów: we wszystkich krajach - w historię; w Belgii, Luksemburgu, Francji, Holandii - w wychowanie obywatelskie; w Belgii francuskojęzycznej, Francji, Holandii, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Irlandii - w geografię; w Irlandii i w Holandii - w nauki ekonomiczne; w Hiszpanii - w nauki przyrodnicze. Problematyka treści i kierunków wychowania zmierzającego do przygotowania młodzieży polskiej do integracji z Unia Europejską znalazła swoje miejsce w projekcie reformy edukacji, pod postacią edukacji europejskiej i innych przedmiotów, takich jak historia, geografia, wychowanie obywatelskie, czy „Przysposobienie do życia w Europie”. Treściami edukacji europejskiej powinny stać się między innymi takie problemy jak: współzależność w rozwoju historycznym i kulturalnym, tendencje, szanse i zagrożenia rozwoju ekonomicznego Europy, system prawny, państwowy i samorządowy, rozwój nauki i techniki, systemy edukacyjne, świat współczesnej Europy, kryzys cywilizacji, zagrożenia patologiczne, trudności adaptacji do zmian i innowacji. Rozmowa na te tematy winna prowokować do dalszych, w których młodzież nauczy się samodzielnie oceniać szanse i zagrożenia integracji europejskiej. W krajach Unii opracowuje się materiały dydaktyczne dla celów promowania europeizmu. Również i w Polsce lata poprzedzające naszą akcesję do Unii wypełniły prace nad przygotowaniem materiałów edukacyjnych dla potrzeb uczących się w różnym wieku.
W konsekwencji w naszym kraju od 1 września 1999 roku decyzją Ministerstwa Edukacji Narodowej edukacja europejska, wprowadzona została jako ścieżka edukacyjna, do programu nauczania w gimnazjum i szkolnictwie ponadgimnazjalnym. W kolejnych latach treści europejskie włączone zostały do szkół wszystkich poziomów oraz do przedszkola. Edukacja europejska znalazła uzasadnienie formalnoprawne w działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły. W załączniku nr1 rozporządzenia ministra Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 15 lutego 1999 roku pt. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów, pojęcie ścieżki edukacyjnej Edukacja europejska przedstawiono jako zestaw treści i umiejętności o istotnym znaczeniu wychowawczym, których realizacja może odbywać się w ramach nauczania różnych przedmiotów (bloków przedmiotowych) lub w postaci odrębnych zajęć. W praktyce oznacza to, że w ramach takich przedmiotów jak: geografia, historia, WOS, język polski, języki obce, nauczyciele przybliżają młodzieży ideę zjednoczonej Europy oraz ukazują miejsce Polski w kulturze europejskiej. Zgodnie z Podstawą programową kształcenia ogólnego odpowiedzialność za wprowadzenie problematyki ścieżek edukacyjnych do szkolnego zestawu programów nauczania ponosi dyrektor szkoły, a za ich realizację odpowiedzialni są nauczyciele wszystkich przedmiotów, którzy do własnego programu włączają treści poszczególnych ścieżek edukacyjnych. Postulat integracji międzyprzedmiotowej może być realizowany poprzez różnorodne formy i metody oraz wielostronnie i wieloprzedmiotowo wykorzystany w procesie edukacyjnym szkoły. Z metodycznego punktu widzenia w edukacji europejskiej powinny być obecne cztery równorzędne elementy:
uczenie o Europie (tzn. nauka historii kontynentu, rozwoju idei europejskich, eksponowanie kultury ogólnoeuropejskiej, będącej fundamentem rozwoju kultur narodowych, ukazanie roli chrześcijaństwa);
uczenie o integracji europejskiej (tzn. ukazanie procesów integracyjnych w perspektywie historycznej, informacja o instytucjach europejskich, przedstawienie funkcjonowania Unii Europejskiej i innych organizacji);
„europejskie myślenie” (ten komponent odnosi się do nauki o fundamentalnych wartościach i zasadach, na których oparta jest Europa: demokracji, tolerancji, prawach człowieka, gospodarce rynkowej);
„europejskie kompetencje” (są niejako narzędziem niezbędnym do funkcjonowania w Europie; wymienić tutaj należy umiejętność korzystania z technologii informacyjnych i znajomość języków obcych).
Wielu polskich nauczycieli i uczniów traktuje integrację Polski z Unią Europejską jako ważne wyzwanie cywilizacyjne i edukacyjne. Zaangażowanie i deklarowana chęć uczestnictwa w tym procesie znalazły swoje odzwierciedlenie w bardzo wielu działaniach, między innymi: konstruowano autorskie programy nauczania i powoływano klasy o profilu europejskim, zakładano szkolne kluby europejskie, organizowano międzynarodową wymianę młodzieży oraz współpracę ze szkołami z innych państw europejskich. Najczęstszą formą realizacji edukacji europejskiej, poza zajęciami lekcyjnymi, jest działalność szkolnych klubów europejskich, zrzeszających uczniów zainteresowanych poszerzaniem swojej wiedzy na temat Europy, Unii Europejskiej oraz integracji Polski z UE. Działalność członków SKE, którą koordynuje nauczyciel-opiekun, jest całkowicie dobrowolna i przybiera różnorodne formy. Najczęściej organizowanymi w ramach SKE są: konkursy i quizy, w których młodzież może się wykazać wiedzą z zakresu problematyki europejskiej, festyny i debaty, uroczyście obchodzone Dni Europy, a także zjazdy, szkolenia i konferencje. Coraz więcej klubów współpracuje ze szkołami znajdującymi się na terenie Unii Europejskiej, dzięki czemu młodzież nawiązuje kontakty z rówieśnikami z innych państw europejskich. Nie rzadko współpraca ta przeradza się w międzynarodową wymianę młodzieży między krajami. W działalności klubów bardzo dużą rolę odgrywają nauczyciele. Od ich zaangażowania oraz umiejętności inspirowania uczniów zależy sukces całego przedsięwzięcia.
Ważnym celem nauczania o jednoczącej się Europie jest wykreowanie świadomego i aktywnego obywatela - Europejczyka. Zdaniem Cz. Banacha „(…) w edukacji europejskiej nie chodzi tylko o to, aby więcej wiedzieć o Europie, ale także o to, aby stawać się Europejczykiem, ukierunkowanym na współtworzenie nowej Europy”. Europejski wymiar w edukacji zakłada potrzebę wzmacniania tożsamości europejskiej poprzez zrozumienie wartości tworzących europejski krąg kulturowy. W konsekwencji tak pojmowanej edukacji, możliwe staje się wyznaczenie szkole nowej roli w stosunku do imigrantów i mniejszości narodowych, poszukiwanie pluralistycznego i interkulturowego modelu kształcenia. Polska jako kraj Unii, musi zapewnić dzieciom pracowników migracyjnych równy dostęp do polskich szkół, a w nich możliwość kontaktu z rodzimą kulturą i językiem. Oznacza to obowiązek nauczania lub douczania tych dzieci języka polskiego i zapewnienia im lekcji ich ojczystej mowy. Nasuwa się jednak pytanie: jak przełożyć założenia i treści programowe na praktykę szkolną? Na ile polski nauczyciel został przygotowany do pracy w zreformowanej szkole? Nie chodzi tu, bowiem tylko o pakiety edukacyjne, poradniki dla klubów europejskich czy też materiały szkoleniowe dotyczące integracji europejskiej - tak bardzo zróżnicowane pod względem merytorycznym i metodycznym. Żadne treści ścieżki edukacyjnej edukacja europejska ani żaden program nie przybliżą nas do nauczania o Europie, dla Europy i w Europie, jeżeli nie będzie rzetelnej informacji i dyskusji, a tym samym - a może przede wszystkim - myślenia o europejskim wymiarze edukacji.
Realizacja założeń związanych z kreowaniem europejskiego wymiaru edukacji przebiega w krajach członkowskich w różny sposób, co warunkowane jest ich specyfiką, tradycją i kulturą. W. Rabczuk, który na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku analizował poziom realizowania europejskiego wymiaru edukacji w krajach członkowskich stwierdził: „(…) chociaż szkoła zachodnia już od lat uwzględnia problematykę europeizmu i chociaż promocję europeizmu wspierają różne instytucje Unii i Rada Europy, to jednak jego wprowadzanie do szkół państw UE przebiega wolno i pozostaje jeszcze wiele do zrobienia na tym tak ważnym obszarze integracji europejskiej”. Po upływie przeszło dziesięciu lat Komisja Wspólnot Europejskich w komunikacie wydanym na temat: Modernizacja systemów edukacji i szkoleń: ważny wkład na rzecz dobrobytu i spójności społecznej w Europie. Projekt wspólnego sprawozdania Rady i Komisji 2006 z postępów w realizacji programu prac „Edukacja i Szkolenia 2010” sugeruje, że nadal nie osiągnięto planowanego poziomu europejskiego wymiaru systemów krajowych. Autorzy dokumentu stwierdzają, że: „Coraz większą wagę przykłada się do budowania europejskiego lub międzynarodowego wymiaru krajowych systemów edukacji i szkoleń, który pomógłby młodzieży w zrozumieniu Unii Europejskiej. W kilku krajach, między innymi w Niemczech, Estonii, Finlandii, Luksemburgu i Holandii, europejski wymiar został uwzględniony bezpośrednio w programie nauczania, w innych krajach trwa uchwalanie odpowiednich reform legislacyjnych, aby było to możliwe. Wiele krajów podkreśla znaczenie nauki języków obcych. Polityki i działania w tej sferze są jednak rozproszone i jak na razie nic nie wskazuje na to, że wszyscy uczniowie kończący szkoły średnie posiadają wiedzę i umiejętności potrzebne obywatelom Europy, choć zostało to określone jako jeden z celów we wspólnym sprawozdaniu okresowym z 2004 r.
Realizacja polityki europeizacji polskiej oświaty
Jednym z zasadniczych kroków na drodze do europeizacji polskiej oświaty, było podpisanie 16 grudnia 1991 roku Układu Europejskiego ustanawiającego Stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi. W ratyfikowanym przez parlament Rzeczypospolitej dokumencie określone zostały kierunki i planowane etapy dochodzenia Polski do pełnego członkostwa, głównie w zakresie prawa, gospodarki, ale także - edukacji. Zgodnie z ustaleniami zawartymi na kartach Układu Europejskiego, na polską oświatę nie nakłada się obowiązku dostosowania do rozwiązań istniejących w tej dziedzinie w krajach Unii Europejskiej, jednak określa się zasady wzajemnej współpracy w celu zbliżenia i ujednolicenia priorytetów edukacyjnych.
Artykuł 76. Układu Europejskiego dotyczył ustaleń w zakresie edukacji i kształcenia, przewidywał współpracę w tych dziedzinach w celu „(…) podnoszenia poziomu ogólnego wykształcenia i kwalifikacji zawodowych w Polsce, z uwzględnieniem priorytetów strony polskiej”. Ponadto zakładano, że współpraca oświatowa powinna obejmować takie dziedziny jak: reformy nauczana i kształcenia, szkolenie w miejscu pracy i szkolenie ustawiczne, kursy przekwalifikowujące i przystosowujące do rynku pracy, szkolenie umiejętności zarządzania, nauczanie języków Wspólnoty, tłumaczenia, dostarczanie wyposażenia dla celów szkolenia, popieranie nauczania w zakresie studiów europejskich w ramach odpowiednich instytucji. Układ Europejski zakładał również aktywny udział Polski w programie TEMPUS i innych programach, stymulował współpracę w kontaktach między uczelniami, jak również między uczelniami a przedsiębiorstwami, proponował dokonywanie stałego przepływu i wymiany nauczycieli, naukowców, studentów, personelu administracyjnego. Dokument ten zapewniał możliwość: odbywania praktyk zawodowych i szkoleń za granicą, opracowywania materiałów do nauki, wyposażania uczelni i szkół. Kolejne ustalenia podejmowały kwestie współpracy w zakresie tłumaczeń oraz wzajemnego uznania okresu studiów i dyplomów. Polska, podpisując wspomniane porozumienie o stowarzyszeniu ze Wspólnotą Europejską, zobowiązała się również do przyjęcia określonych priorytetów w oświacie, wyznaczonych przez Radę Europejską, do których zaliczyć można:
przekazywanie społeczeństwu odpowiedniego zasobu wiedzy z różnych dziedzin nauki i życia związanego z przeszłością oraz teraźniejszymi i przyszłymi losami Europy;
przygotowanie ludzi do życia zawodowego w gospodarce rynkowej i wolnego rynku europejskiego;
zmiana mentalności, nawyków i przyzwyczajeń, stylów życia przez wychowywanie dla demokracji i przez demokrację oraz przybliżenie procesów integracji europejskiej przez: ulepszanie zrozumienia międzynarodowego, modernizację nauczania historii i geografii oraz rozwijanie nauki języków obcych.
Trwająca modernizacja i planowana ewaluacja polskiego systemu szkolnego potwierdzona zastała zapisami w ustawie O systemie oświaty z 7 września 1991 roku i kolejnej ustawie Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego z dnia 8 stycznia 1999. W preambule ustawy z 1991 roku zapisano: „Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także wskazaniami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o Prawach Dziecka. Nauczanie i wychowanie - respektując chrześcijański system wartości - za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności.” Analizując przesłanie tych ważkich słów przez pryzmat procesu europeizacji, szczególną uwagę zwrócić należy na fakt, że w zapisie tym przywołano dokumenty o wymiarze międzynarodowym, jak również to, że poczucie patriotyzmu nie pozostaje w sprzeczności z postawą otwartości wobec innych ludzi i kultur, zwłaszcza Europy i Europejczyków. Strategicznym celem dla rodzimej edukacji stało się stworzenie takich warunków, w których realizowana będzie „(…) konstytucyjna zasada dostępu do edukacji wszystkich obywateli oraz osiągnięcie standardów edukacyjnych Unii Europejskiej (…)”. W katalogu proponowanych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej zmian, wiele zbieżnych jest z tendencjami ogólnoeuropejskimi. Wśród nich wymienić należy: decentralizację zarządzania oświatą, zmianę zasad finansowania oświaty, dążenie do upowszechniania opieki przedszkolnej i objęcia obowiązkiem szkolnych dzieci sześcioletnie; przedłużenie o jeden rok czasu trwania obowiązku szkolnego; zmianę struktury systemu szkolnego i ostateczne przyjęcie w roku 1999 modelu 6+3+3; modernizację szkolnictwa zawodowego, włączenie szkolnictwa wyższego do Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego w ramach przystąpienia do Procesu Bolońskiego i wypełnianie wszystkich związanych z tym zobowiązań.
Program doskonalenia systemu edukacji w Polsce opracowany w latach dziewięćdziesiątych zakładał przede wszystkim sukcesywne poszerzanie oferty edukacyjnej dla dzieci i młodzieży, w konsekwencji podniesienie poziomu edukacji społeczeństwa przez upowszechnienie wykształcenia średniego i wyższego. W dalszej kolejności wyrównanie szans edukacyjnych oraz poprawę jakości kształcenia, poprzez zmiany programowe i metodyczne oraz zmiany systemu oceniania; dostosowanie systemu kształcenia zawodowego do potrzeb zmieniającej się gospodarki i rynku pracy. Trudnym, ale koniecznym dla polskiej edukacji wyzwaniem miała stać się modyfikacja systemu kształcenia dorosłych, przy uwzględnieniu zmiany struktur zatrudnienia oraz aspiracji edukacyjnych i zawodowych. Kolejnym warunkiem koniecznym było podniesienie kwalifikacji zawodowych nauczycieli, przez wyłączne kształcenie nauczycieli na poziomie zróżnicowanych studiów wyższych oraz docelowe kształcenie nauczycieli do nauczania dwóch przedmiotów, a także przez modernizację systemu doskonalenia nauczycieli (w tym wykorzystanie nowoczesnych technik dydaktycznych). Uwieńczeniem tego miały być zmiany prawa oświatowego w kierunku jego dostosowania do reformy i zarządzania państwem oraz zbliżenia do rozwiązań stosowanych w Unii Europejskiej.
Przez cały czas przygotowywania Polski do pełnego członkostwa w Unii Europejskiej prowadzone były różnego rodzaju ekspertyzy i studia, których zamierzeniem była ocena stanu trwających przemian, jak również wypracowanie perspektywicznego planu zmian. Przykładem tego były działania Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus, który podjął próbę inspirowania i koordynowania studiów nad przyszłością, ze szczególnym uwzględnieniem możliwych kierunków rozwoju Polski (rozpoznanie ewolucji potrzeb społecznych, celów rozwoju gospodarki narodowej, przyszłej struktury społecznej i gospodarczej, sposobów życia i warunków rozwoju), kierunków postępu technicznego, nowych technologii, opracowywanie wielowariantowych i interdyscyplinarnych scenariuszy rozwoju, współpraca z zagranicznymi ośrodkami badań nad przyszłością nad strategią rozwoju edukacji. Z dotychczasowych opracowań Komitetu wynika między innymi, że przy opracowywaniu strategii rozwoju edukacji do roku 2020 należy uwzględniać rozpoczętą transformację systemową, ale nade wszystko wielopłaszczyznową integrację europejską, w tym europejski wymiar edukacji oraz wyzwania ogólnocywilizacyjne, wśród których dominują procesy globalizacji i kształtowania się społeczeństwa informacyjnego. W trakcie negocjacji o członkostwo w Unii Europejskiej, nakreślając precyzyjnie perspektywę przystąpienia, Polska przyjęła na siebie bardzo konkretne zobowiązania. Najogólniej podsumowując rezultaty prowadzonej polityki na rzecz europeizacji polskiej edukacji należy stwierdzić, że Polska wyraziła zgodę na przyjęcie całości wspólnotowego dorobku prawnego UE. Zaznaczyć należy, że nie wszystkie priorytety unijne są wdrażane, niektóre regulacje wymagać będą dalszych negocjacji. W dokumencie Rady Ministrów pt. Raport na temat rezultatów negocjacji o członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej z 17 grudnia 2002 r. omówione zostały wyniki negocjacji w odniesieniu do poszczególnych dziedzin prawodawstwa wspólnotowego (na użytek negocjacji pogrupowanych w tzw. obszary negocjacyjne), uzyskanych przez Polskę rozwiązań przejściowych oraz zasad udziału Polski w politykach wspólnotowych w pierwszych latach członkostwa. W rozdziale 18. tego dokumentu, zatytułowanym: Edukacja, kształcenie i młodzież, zapisano między innymi akty prawne określające kierunki polityki edukacyjnej Unii Europejskiej w sferze kształcenia ogólnego, kształcenia i doskonalenia zawodowego, kształcenia ustawicznego, szkolnictwa wyższego oraz działania na rzecz młodzieży. Istotną część dorobku wspólnotowego w tej dziedzinie stanowią decyzje Rady powołujące do życia programy współpracy.
„Negocjacje w obszarze Edukacja, kształcenie i młodzież rozpoczęły się i zakończyły na sesji Konferencji Akcesyjnej 10 listopada 1998 roku. Polska zadeklarowała gotowość do przejęcia całości legislacji wspólnotowej w tym obszarze. W wyniku zobowiązań negocjacyjnych uregulowana została kwestia zapewnienia dzieciom pracowników migrujących możliwości nauki języka polskiego od momentu przystąpienia Polski do UE oraz podejmowania i odbywania studiów wyższych w Polsce przez cudzoziemców. Zgodnie z ustawą z dnia 21 grudnia 2000 roku o systemie oświaty, osoby nie będące obywatelami polskimi, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, a podlegające obowiązkowi szkolnemu, mają prawo do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego. Ponadto, w wyniku kolejnego uaktualnienia ustawy o szkolnictwie wyższym uregulowano, zgodnie z dorobkiem prawnym UE, kwestie podejmowania i odbywania studiów przez cudzoziemców, w tym obywateli państw członkowskich UE, oraz ich uczestnictwa w badaniach naukowych i szkoleniach w Polsce. Powyższe uregulowania wejdą w życie z dniem członkostwa Polski w UE. Na mocy Układu Europejskiego Polska od wielu lat efektywnie uczestniczy w programach edukacyjnych UE: Sokrates, Leonardo da Vinci, i Młodzież. Dzięki temu ponad 12 tysięcy polskich studentów zyskało możliwość okresowego podjęcia studiów w uczelniach partnerskich w państwach UE.” W kolejnym dokumencie rządowym Polska w Unii Europejskiej, Nasze warunki członkostwa, w rozdz. V: Wyniki negocjacji w poszczególnych obszarach negocjacyjnych i ich skutki ekonomiczno - społeczne, w podrozdziale Edukacja, kształcenie i młodzież raz jeszcze potwierdzone zostały warunki negocjacji i formy dostosowania oraz fakt, że Polska w pełni akceptuje i wdroży całość acquis communautaire, które obowiązuje w tym obszarze. Oznacza to, że wdrożony zostanie całokształt dorobku prawnego Wspólnoty Europejskiej, na który składają się wszelkie postanowienia traktatowe, ustawodawstwo wykonawcze do traktatów, orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich i Sądu Pierwszej Instancji, umowy międzynarodowe oraz deklaracje i rezolucje. Ponadto w dokumencie tym zawarto zapis o tym, że: „Akcesja Polski do UE wyznacza kierunki rozwoju zawodowego polskich nauczycieli. Są to: obowiązek uzupełnienia wykształcenia do poziomu uniwersyteckiego do 2006 r., kształcenie ustawiczne oraz nauka języków obcych. Celem tych działań jest zapewnienie takiego poziomu wykształcenia, który pozwoliłby swobodnie podejmować pracę w szkołach na terenie Unii Europejskiej, gdyż w wyniku wzajemnych regulacji w zakresie uznawania dyplomów i kwalifikacji zawodowych oraz bogatej oferty szkoleń, polscy nauczyciele będą mogli być zatrudniani w krajach Wspólnoty. Swoboda przemieszczania się w obrębie Unii Europejskiej oznacza dla polskich uczniów i studentów całkiem nowe możliwości nauki i studiowania za granicą (do podjęcia studiów wystarczy polska matura). Integracja Polski z UE wymagać będzie uruchomienia szeregu programów, szkoleń, studiów podyplomowych i innych kierunków studiów w szkołach i wyższych uczelniach. Działania takie w dużej mierze zostały podjęte i są realizowane. W systemie edukacji zdecydowanego wzmocnienia wymaga nauka języków obcych oraz informatyki.”
Dokonująca się w naszym kraju reforma systemu edukacji dowodzi, że możliwe stało się przełamanie mentalności historycznej i postkomunistycznej na rzecz modernizacji edukacji, propagowania edukacji równoległej i ustawicznej, promocji europeizmu. Cele i zadania edukacji w zakresie europeizacji oświaty zostały wypracowane z poszanowaniem specyficznych wartości naszego kraju, z jednoczesnym uwzględnieniem priorytetów edukacyjnych akceptowanych przez Unię Europejską. Zapisy cytowanego Raportu na temat rezultatów negocjacji o członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej pozwalają stwierdzić jak wiele istotnych zmian dokonało się w polskiej oświacie w wyniku jej europeizacji. Uregulowano prawnie problemy, które za sprawą naszego członkostwa pojawiły się w rodzimej oświacie, takie jak między innymi edukacja dzieci imigrantów, porównywalność i uznawanie dyplomów i uprawnień, możliwość kontynuowania nauki za granicą przez naszych uczniów i studentów. Powszechne stało się korzystanie z unijnych programów edukacyjnych, polska „nowa matura” sprawiała, że dokument ten stał się przepustką na wyższe uczelnie w całej Europie. Inne zmiany, będące w dużym stopniu wynikiem europeizacji, dotyczą również nauczania dwóch języków obcych oraz komputeryzacji polskich szkół. Akcesja z UE potwierdziła zasadność wyznaczonego kierunku rozwoju zawodowego polskich nauczycieli i ostatecznie potwierdziła obowiązek uzupełnienia przez nich wykształcenia do poziomu uniwersyteckiego do roku 2006.
Reformowanie edukacji należy do przedsięwzięć najważniejszych społecznie oraz najtrudniejszych i najkosztowniejszych. Skutki dotyczyć będą, co czwartego Polaka, bo taka część społeczeństwa uczy się lub studiuje. Europejskie systemy edukacyjne promują kształcenie ogólne i pod tym względem nasza reforma wpisuje się w nurt tym tendencji. Przewiduje się, że w roku 2010 w szkołach średnich uczyć się będzie 75-80% młodzieży, a na studiach 35-40% i to założenie odpowiada naszym europejskim aspiracjom. Reforma systemu edukacji wiąże się ściśle z reformą gospodarki i zmieniającym się radykalnie rynkiem pracy w Polsce i Europie a także z procesami integracji europejskiej w różnych obszarach życia społeczeństwa. We współczesnych rozwiniętych społeczeństwach nabiera znaczenia proces komunikowania się i mobilności osób. Trwająca od lat reforma systemu edukacji w Polsce jest ważnym, pilnym i trudnym zadaniem, ściśle związanym z wyzwaniami transformacji systemowej oraz integracji europejskiej. Stopniowa i wielostronna integracja Polski z Unią Europejską jest dla nas historyczną perspektywą włączenia się w nurt przemian cywilizacyjnych.
Szczegółowej analizy priorytetów edukacyjnych dokonał D. Dziewulak: Polityka oświatowa Wspólnoty Europejskiej. Warszawa 1995, s. 92-99
Edukacja, szkolenie zawodowe i młodzież, Traktat o Unii Europejskiej, rozdz. III, art. 126, punkt 1,2
W. Rabczuk: Promocja europeizmu w szkolnictwie krajów Wspólnoty Europejskiej. „Edukacja” 1993, nr 1, s. 41
Ibidem, s. 42
Ibidem
A. Cybal-Michalska: Europeizm. W: Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, t. I. Warszawa 2003, s. 1086-1087
R. Kaniuk-Jabłońska: Nowe możliwości i zadania nauczycieli w okresie dążenia do integracji Europy. W: Kształcenie nauczycieli w kontekście integracji europejskiej. Lublin 1997, s. 64
W. Rabczuk, op. cit., s. 43-44
W. Rabczuk, op. cit., s. 44
Na temat realizacji europejskiego wymiaru edukacji w poszczególnych krajach Wspólnoty pisze W. Rabczuk, który jednocześnie podejmuje próbę oceny poziomu jej realizacji i konceptualizacji: W. Rabczuk, op. cit., s. 44-47
Cz. Banach: Strategia i zadania edukacji w integracji Polski z Europą. „Nowe w Szkole” 1998-99, nr 1, s. 12
W. Rabczuk: Polityka edukacyjna Unii Europejskiej na tle przemian w szkolnictwie krajów członkow kich. Warszawa 1994, s. 173
europa.eu.int/eur-lex/lex/LexUriServ/<wbr>LexUriServ.do?uri=COM:2005:0549:FIN:PL:DOC
A. Podraza: Stosunki polityczne i gospodarcze Wspólnoty Europejskiej z państwami Europy Środkowej i Wschodniej. Lublin 1996, s. 279-303
Układy Europejskie (art.76, ust.1,2), w: Dokumenty Wspólnot Europejskich, opr. A. Przyborowska-Klimczak, E.Skrzydło-Tefelska, Lublin 1994, s. 369
Ibidem, s. 379-380
Ibidem
Dz.U. z 1991 r. Nr 95, poz. 425
Ustawa Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego Dz. U. z 1999 r. Nr 12, poz. 96
Ustawa O systemie oświaty Dz.U. z 1991 r. Nr 95, poz. 425, s. 1
Cz. Banach, op. cit.
Cz. Banach, op. cit., s. 10-12
Komitet Prognoz "Polska 2000 Plus" jest jednym z Komitetów Problemowych PAN, pełni również funkcję Komitetu Narodowego ds. Światowej Federacji Badań nad Przyszłością. Najnowsze prace Komitetu Prognoz "Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN i Rządowego Centrum Studiów Strategicznych przyniosły opracowanie Strategii rozwoju Polski do roku 2020 oraz projektu Długookresowej strategii trwałego i zrównoważonego rozwoju - Polska 2025.
Raport na temat rezultatów negocjacji o członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej, Rada Ministrów, Warszawa, grudzień 2002 roku, s. 29-30
Polska w Unii Europejskiej, Nasze warunki członkostwa, Warszawa 2003, Dokument Kancelarii Prezesa Rady Ministrów przygotowany w oparciu o Raport „Rezultaty negocjacji o członkostwo Polski w Unii Europejskiej i wstępna ocena ich skutków gospodarczo-społecznych" ze stycznia 2003 r. Rządowego Centrum Studiów Strategicznych oraz „Raport na temat rezultatów negocjacji o członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej" z 17grudnia 2002 r.
http://www.ueonline.host.sk/sa_a.html
Polska w Unii Europejskiej…op. cit., s. 43-44
446