1. 
   Sondaż i wywiad jakościowy
   - metody socjologii empirycznej

Socjologowie, a także specjaliści w pokrewnych dyscyplinach, w analizowaniu zjawisk i procesów społecznych posługują się różnorodnymi metodami i narzędziami badawczymi. Różnorodność ta sprawia, że możliwym jest uzyskiwanie zarówno materiału ilościowego, jak i jakościowego. Dane ilościowe kojarzone są najczęściej z badaniami surveyowymi (sondażami), a jakościowe - z jakościowymi badaniami terenowymi.

Sondaże

Sondaże - zwane niekiedy sondażami ankietowymi lub badaniami ankietowymi - są jedną z metod badań ilościowych. Pozwalają na określenie zasięgu, stopnia, kierunku i natężenia interesującego nas zjawiska, a także występujących zależności miedzy cechami/kategoriami badanego przedmiotu. Sondaże mogą być zastosowane do celów opisowych, wyjaśniających, jak i eksploracyjnych. Uważane są za najlepszą dostępną metodę w zbieraniu oryginalnych danych w celu opisywania populacji zbyt dużej, by obserwować ją bezpośrednio oraz, gdy zdobycie danych w sposób łatwiejszy i tańszy z innych źródeł nie jest możliwe. Są jedną z podstawowych metod socjologii empirycznej spełniającą następujące cechy:

1. dane o jednostkach badania są gromadzone albo za pomocą techniki wywiadu kwestionariuszowego albo za pomocą jakiejś techniki ankietowej,

2. badana jest próba pobrana z całej populacji tak, aby można było przenieść wnioski z próby na populację (każda badana jednostka traktowana jest jednakowo - społeczeństwo jest zbiorem jednostek),

3. dane opracowywane są w sposób ilościowy, statystyczny.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery typy badań sondażowych: sondaże jednorazowe na próbie nieważonej, sondaże jednorazowe na próbie ważonej, sondaże na próbach kontrastowych oraz sondaże powtarzane. Sondaż jednorazowy na próbie nieważonej jest najwłaściwszą metodą do określenia cech pewnej populacji w określonym momencie czasu. Istotą sondażu prowadzonego na próbie ważonej jest świadome „nadreprezentowanie” pewnych podgrup badanej zbiorowości z powodu ich znaczenia dla przyjętego celu badania bądź też z uwagi na to, że stanowią niewielki odsetek całości populacji - np. osoby o dochodach wielokrotnie większych niż przeciętna. Jeżeli w badaniu ważniejsze jest pobranie prób z grup różniących się pewną zmienną, niż pobranie próby z całej populacji, wówczas właściwym do zastosowania typem badań jest sondaż na próbach kontrastowych. Przesłanką doboru próby złożonej z grup kontrastowych jest przekonanie, że skutki bądź korelaty pewnej zmiennej (uznanej za ważną) mogą być stwierdzone najwyraźniej wtedy, kiedy badane są sytuacje różniące się w sposób możliwie skrajny z uwagi na występowanie owej zmiennej niezależnej. Sondaże powtarzane znajdują zastosowanie w wypadku badania zmian, gdy wymagane jest dokonywanie pomiarów w kolejnych odcinkach czasu - np. przed wprowadzeniem bodźca i po jego zastosowaniu. Próby badane wielokrotnie w ciągu dłuższego czasu są nazywane panelami, zaś badania ich panelowymi.

Bez względu na typ badań sondażowych, podstawowym ich narzędziem są standaryzowane kwestionariusze. Kwestionariusze mogą być wypełniane przez respondentów na kilka sposobów; Earl Babbie wyróżnia trzy główne metody ich wypełniania: samodzielne wypełnianie kwestionariusza przez respondenta, wypełnianie kwestionariusza przez ankietera podczas bezpośredniego wywiadu i sondaże telefoniczne. Najczęstszą formą pierwszej z wyróżnionych metod jest ankieta pocztowa, inną techniką jest rozdanie kwestionariuszy grupie respondentów zebranych w tym samym czasie (czyli badanie audytoryjne przy użyciu ankiety audytoryjnej), a jeszcze inną - sondaż „on-line”. Wypełnianie przez ankietera kwestionariusza ma najczęściej postać osobistego spotkania podczas którego ankieter zadaje pytania ustnie, a następnie zapisuje odpowiedzi respondentów. W sondażu telefonicznym ankieter prowadzi wywiad przez telefon, jedną z innowacji jest wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo.

Każda z wymienionych metod ma zalety, jak i wady. Kwestionariusze do samodzielnego wypełniania przez respondentów (rozsyłane pocztą czy przy użyciu Internetu) są generalnie tańsze i szybsze niż wywiady przeprowadzane osobiście przez ankietera. Mogą być bardziej efektywne przy poruszaniu drażliwych kwestii, bowiem respondenci nie zawsze są gotowi do bezpośredniego komunikowania swoich postaw lub zachowań kontrowersyjnych, wolą niekiedy bardziej anonimową formę, którą zapewnia brak obecności ankietera. Sondaże z zastosowaniem wywiadów prowadzonych przez ankietera są z kolei bardziej efektywne przy kwestiach bardziej skomplikowanych. Zaletą ich jest także to, że na ogół otrzymuje się mniej niekompletnych danych: ankieter „pilnuje”, by respondent odpowiedział na wszystkie pytania. Dodatkowo ankieter w wywiadzie bezpośrednim, realizowanym przykładowo w domu czy miejscu pracy respondenta, może poczynić istotne obserwacje, niezależnie od odpowiedzi na zadawane pytania. Wywiady telefoniczne są za to znacznie tańsze i mogą być szybciej zorganizowane niż wywiady z udziałem ankietera.

Wywiad jakościowy

Wywiad jakościowy (IDI - individual in-depth interview), a także wywiad częściowo strukturalizowany (semi-structured interview) jest jedną z metod stosowanych w badaniach jakościowych. Należy jednak zaznaczyć, że wywiady jako takie są metodą powszechnie stosowaną nie tylko w jakościowych studiach badawczych, wykorzystuje się je także w ilościowych. Przy czym, jak zauważa David Silverman, badacze ilościowi przeprowadzają wywiady lub stosują kwestionariusze na losowo dobranych z populacji próbach. W badaniach tych preferowane są zwykle pytania zamknięte, tzn. pytania z ograniczonymi możliwościami odpowiedzi), ponieważ odpowiedzi na nie pozwalają tworzyć proste tabele, w przeciwieństwie do pytań otwartych których odpowiedzi muszą być następnie kodowane. Kwestią o zasadniczym znaczeniu dla badaczy ilościowych jest rzetelność scenariusza wywiadu i reprezentatywność próby, dla badaczy jakościowych natomiast jest nią raczej „autentyczność” niż rzetelność. Celem jest zwykle dogłębne, autentyczne zrozumienie ludzkich doświadczeń i dlatego uważa się, że najbardziej efektywnym sposobem zbliżenia się do tego celu jest zastosowanie pytań otwartych. Otwartych, to znaczy pytań „na które badany odpowiada własnymi słowami, budując odpowiedź w sposób według niego najodpowiedniejszy i mówiąc tak długo jak chce”.

Generalnie, badania jakościowe służą do charakterystyki danego zjawiska ze względu na posiadane przezeń cechy, pozwalają je zrozumieć, zgłębić temat, wyjaśnić i zobrazować dany przedmiot. Pokazują strukturę zjawiska w oparciu o zależności jakościowe. Często są pierwszym krokiem do badań ilościowych.

David Silverman, pisząc o badaniach jakościowych, odnosi się do kwestii wykorzystania ich zaplecza teoretycznego: „Wyjątkową możliwością badań jakościowych jest wykorzystanie ich zaplecza teoretycznego do wnikliwej analizy niewielkich zespołów ogólnie dostępnych danych. Oznacza to, że w odróżnieniu od wielu badań ilościowych, nie zadawalamy się prostym kodowaniem danych, mającym stać się podstawą dla stworzenia wyjaśnień zmienności statystycznej. Zamiast tego, dzięki dogłębnej analizie danych, musimy wykazać, jak (teoretycznie zdefiniowane) elementy przez nas wyodrębnione są łączone lub nawzajem się pokrywają”.

Wywiad jakościowy (pogłębiony) w przeciwieństwie do sondażu jest interakcją między prowadzącym wywiad a respondentem. Osoba prowadząca wywiad ma ogólny plan wywiadu, lecz nie jest to konkretny zestaw pytań, które należy zadać z użyciem konkretnych sformułowań i w ustalonym z góry porządku. Tego typu wywiad ma bardziej kameralny charakter, jest elastyczny z uwagi na fakt, iż może się odbywać w miejscu i czasie dogodnym dla respondentów, a także pozwala respondentowi na dłuższą i pełniejszą wypowiedź.

Klasyczny indywidualny wywiad pogłębiony to zwykle trwająca od kilkudziesięciu minut do dwóch godzin rozmowa między prowadzącym badanie a respondentem, mająca na celu dotarcie do informacji będących celem badania i pogłębienia wiedzy w danym obszarze. Prowadzący wywiad dysponuje scenariuszem wywiadu, lecz nie stanowi on konkretnego zestawu pytań, które należy zadać w określonej kolejności używając konkretnych słów. Wywiad ma strukturę stosunkowo swobodną, co oznacza, iż sposób formułowania pytań bądź kolejność ich zadawania są mniej istotne aniżeli uzyskanie określonych informacji. Jak zauważa Dominika Maison, prowadzenie tego rodzaju wywiadów niewątpliwie wymaga umiejętności i doświadczenia, prowadzący wywiad powinien bowiem koncentrować się na kierowaniu rozmową tak, by odpowiedni dobór pytań doprowadził do uzyskania poszukiwanych informacji. Jakość uzyskanych tą drogą materiałów zależy w dużej mierze od cech badanego, ale w równie istotnym stopniu od umiejętności badacza. Technika wywiadu swobodnego wymaga od prowadzącego wywiad koncentracji uwagi, cierpliwości, elastyczności, empatii i oczywiście umiejętności prowadzenia rozmowy. Istotne jest, by prowadzący wywiad dobrze orientował się w pytaniach, jakie winien zadać. Wyodrębnienie w scenariuszu wywiadu kilku bloków tematycznych ułatwia prowadzącemu zadawanie pytań i kontrolę nad tym czy w toku wywiadu omówione zostały wszystkie istotne kwestie. Wywiady pogłębione winny być - oczywiście po uprzednim wyrażeniu zgody przez rozmówcę - nagrywane, a nie notowane przez prowadzących rozmowę. Dokładna transkrypcja wywiadów umożliwia ich szczegółową analizę. Ponadto nie będąc obciążonym koniecznością robienia notatek, badacz może poświęcić się odpowiedniemu kierowaniu rozmową i jej pogłębianiu.

Mniejszych kwalifikacji od prowadzących je osób aniżeli wywiady pogłębione wymagają wywiady częściowo strukturalizowane, polegające na zadawaniu kolejnych z góry ustalonych pytań otwartych i notowaniu odpowiedzi. Ich analiza jest znacznie mniej skomplikowana i czasochłonna.

Zasady budowy kwestionariusza

Jak już wspomniano, w badaniach sondażowych podstawowym narzędziem jest standaryzowany kwestionariusz, zwany niekiedy ankietą, w wywiadzie pogłębionym zaś scenariusz (plan) wywiadu. Kwestionariusz lub zarys zagadnień do wywiadu służy „przetłumaczeniu” problematyki badań na pytania sformułowane tak, aby odpowiedzi na nie dostarczały danych potrzebnych do sprawdzenia hipotezy lub zbadania dziedziny przez problematykę tę zakreślonej oraz pomogły ankieterowi w nakłonieniu respondenta do udzielenia potrzebnej informacji. Zadając respondentowi pytanie zakłada się, że posiada on pewną postawę, pogląd lub wiedzę, a więc pytanie powinno być tak skonstruowane, aby uzyskać odpowiedź będącą, jak piszą C.F.Cannel, R.L.Kahn, „dokładnym i całkowitym odbiciem tej postawy, poglądu lub wiedzy każdego badanego”.

W tworzeniu kwestionariusza postępuje się zgodnie z pewnymi rutynowymi technikami zarówno w odniesieniu do konstruowania ogólnego formatu kwestionariusza, formatu odpowiedzi, jak charakteru i słownictwa zadawanych w nim pytań.

Ogólną zasadą przy ustalaniu ogólnego formatu kwestionariusza jest swobodny i nieprzeładowany układ pytań, przy formacie odpowiedzi rekomendowane jest wstawianie kratek do zakreślenia odpowiedzi lub umieszczenie numeru kodu obok każdej odpowiedzi. Taki układ zabezpiecza przed przeskakiwaniem pytań przez respondentów czy też niepewnością z ich strony co do rodzaju potrzebnych danych.

Język kwestionariusza musi być zbliżony do języka respondentów. W przypadku, gdy badana populacja nie jest w tym względzie jednorodna zalecane jest użycie języka w pełni zrozumiałego dla części badanej populacji o niższym poziomie, który jednocześnie na pozostałych nie będzie robił wrażenia zbyt prymitywnego. Równie ważne jest takie sformułowanie pytań, aby:

• uwzględniały układ odniesienia respondenta (tj. jego system kategorii, w jakich dane sprawy postrzega),

• odpowiadały stopniowi poinformowania respondenta (czyli unikanie pułapki zwanej czasem „błędnym założeniem znawstwa” czyli błędnym przypisaniem respondentowi wiedzy
  w danej dziedzinie, której w rzeczywistości nie posiada),

• nie stawiały respondenta wobec konieczności udzielenia odpowiedzi społecznie nieaprobowanej (nie mogą zagrażać poczuciu własnej wartości respondenta),

• nie sugerowały żadnej odpowiedzi jako odpowiedzi najwłaściwszej (unikanie pytań sugerujących),

• odnosiły się każdorazowo do jednego zagadnienia (poszczególne pytanie powinno odnosić się do pojedynczej kwestii).

Kolejność pytań w kwestionariuszu odgrywa także niebagatelną rolę: dobrze skonstruowany kwestionariusz, czyli zgodny z poczuciem logiki respondenta, ułatwia mu przechodzenie od jednego tematu do drugiego. C.F. Cannel, R.L. Kahn sugerują, by układ pytań stopniowo zawężał badaną tematykę za pomocą pytań coraz bardziej szczegółowych. Inni badacze wiążą z kolei kwestię kolejności pytań z metodą wypełniania kwestionariusza. Poprawna kolejność pytań różni się w zależności od tego, czy wywiad jest prowadzony przez ankietera, czy też respondent sam wypełnia kwestionariusz. W pierwszym przypadku lepszym sposobem jest zadanie pytania o charakterze metryczkom, a więc pytania szczegółowego (np. o wiek osób w gospodarstwie domowym), w drugim natomiast najlepiej jest, gdy kwestionariusz zaczyna się od najciekawszego zestawu pytań. Wpływ kolejności pytań nie jest jednolity, wyniki niektórych badań wskazują, że mniej wykształceni respondenci ulegali wpływowi kolejności pytań w większym stopniu niż ci, którzy mieli lepsze wykształcenie.

Odrębnym zagadnieniem jest forma odpowiedzi, czy respondent ma odpowiadać na pytanie własnymi słowami, czy też ma wybrać spośród podanych kategorii odpowiedź najbardziej zbliżoną do jego poglądu, wiedzy lub postawy. Pytania pierwszego typu nazywane są otwartymi, drugiego zaś - zamkniętymi. Jeżeli niektóre pytania kwestionariusza odnoszą się do jednych respondentów, a nie odnoszą się do innych wówczas mamy do czynienia z tzw. pytaniami warunkowymi. Właściwe stosowanie tego typu pytań może ułatwić respondentom wypełnianie kwestionariusza ponieważ nie muszą próbować odpowiadać na pytania, które się do nich nie odnoszą.

Każdy kwestionariusz powinien zostać przetestowany przed zastosowaniem go w badaniach właściwych. Badanie próbne (pilot study), zwane pilotażem jest niejako małym badaniem, którego podstawową funkcją jest wypróbowanie przydatności kwestionariusza dla projektowanych badań: odpowiedzenie na pytanie czy uzyskane odpowiedzi dostarczają materiału zgodnego z problematyką badań. Celem pilotażu jest także sprawdzenie czy respondenci rozumieją pytania, czy pytania należy przeformułować itd. Zazwyczaj nie jest niezbędne, by respondenci wybrani do pilotażu stanowili reprezentatywną próbę, ale powinny być to osoby, do których pytania kwestionariusza przynajmniej mają zastosowanie.

Interpretacja materiałów z badań ilościowych i jakościowych

Jeden z istotnych problemów metodologicznych, jaki pojawia się w badaniach ankietowych i wywiadach pogłębionych stanowi interpretacja uzyskanych materiałów. Chodzi tu przede wszystkim o wiarygodność pozyskanych informacji, rozumianą z jednej strony, jako zgodność relacji respondenta ze stanem faktycznym, z drugiej zaś jako właściwe przekazanie opinii przez badanego i uniknięcie nieporozumień interpretacyjnych przez badacza. Jak zauważa Antonina Kłoskowska: „Badacz analizujący dane osiągnięte na drodze ankiety lub wywiadu nie zawsze pamięta o fakcie, że te metody badawcze nie dają na ogół bezpośredniego dostępu do zachowań ludzkich w dziedzinie stanowiącej przedmiot badania, pozwalają jedynie na zebranie relacji na temat zachowań zachodzących w danej dziedzinie”. Z drugiej strony, jedynie badane osoby mogą zdać sprawę ze swego oglądu sytuacji, wyrazić swe potrzeby i oczekiwania.

Problem szczerości wypowiedzi, zdaniem Stefana Nowaka, wiąże się z tym, w jakiej mierze materiał uzyskany z wywiadów i ankiet rzeczywiście wyraża postawy badanych i ich wiedzę o rzeczywistości oraz ich przekonania o gotowości do określonego zachowania się wobec owej rzeczywistości. Wiedza o rzeczywistości, jaką posiadają badani może być bądź względnie poprawna, bądź fragmentaryczna, bądź nawet zupełnie fałszywa. Podobnie przekonanie respondentów o tym jak się zachowują wobec pewnych zjawisk czy osób mogą odpowiadać rzeczywistym zachowaniom względnie adekwatnie, ale też mogą jedynie stanowić wyraz akceptacji obiegowych norm, nie mających wpływu na faktyczne zachowanie.

Kolejny problem polega na uzyskiwaniu odpowiedzi nieprawdziwych, gdy badany spodziewa się, że jego zgodna ze stanem faktycznym odpowiedź może wywołać dezaprobatę badacza. Mamy wówczas do czynienia ze zjawiskiem świadomego fałszu wynikającego z istnienia norm społecznych zakazujących posiadania pewnych postaw, uznawania pewnych przekonań czy narzucających określone zachowania bądź nawet stereotypy postrzegania rzeczywistości. W kontekście badań nad ubóstwem, Elżbieta Tarkowska i Krystyna Lutyńska zwróciły uwagę na pojawianie się mechanizmu tak zwanego kłamstwa obronnego, umożliwiającego zachowanie godności, gdy pytania dotykały sfery osobistej, spraw drażliwych bądź wstydliwych, jakich badany wolałby nie ujawniać, np. alkoholizmu lub przemocy w rodzinie.

Problem wiarygodności uzyskanych danych można rozwiązać dokonując weryfikacji informacji poprzez zestawienie z relacjami innych osób, a także z bardziej niezawodnymi informacjami o faktach uzyskanymi z innych źródeł.

Refleksja końcowa

Od lat 60. ubiegłego wieku powszechna była opinia, wspierana czasami, jak zauważa David Silverman, przez słuszną krytykę racjonalności leżącej u podstaw analiz ilościowych, że dobrzy socjologowie nie powinni sobie brudzić rąk liczbami. Czy aby na pewno? Cytowana przez wspomnianego autora wypowiedź Martyna Hammersleya, pokazuje że posuwanie zbyt daleko rozróżnienia na to, co jakościowe i na to, co ilościowe jest absurdalne, bowiem: „Nie staje zatem przed nami ostry wybór między słowami a liczbami czy nawet między precyzyjnymi a nieprecyzyjnymi danymi; raczej mamy do czynienia za spektrum rozciągającym się od bardziej do mniej precyzyjnych danych. Ponadto, nasze decyzje co do tego, jaki stopień precyzji będzie odpowiedni w odniesieniu do danego twierdzenia, powinny zależeć od istoty tego, co próbujemy opisać, od prawdopodobnej dokładności naszego opisu, od naszych celów oraz od źródeł, które są nam dostępne. Nie powinny być natomiast zależne od ideologicznego zaangażowania w jeden czy drugi paradygmat metodologiczny”.

Termin jakościowe badania terenowe użyty został w znaczeniu nadanym przez E.Babbiego, który posługuje się nim dla odróżnienia tego typu metod obserwacyjnych od metod zaprojektowanych do pozyskiwania danych dla analiz ilościowych. Badania terenowe w większości przynoszą dane jakościowe: obserwacje, których nie można łatwo sprowadzić do liczb. Por. Babbie E.: Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s.309.

Za: Nowak S.: Metody badań socjologicznych. Wybór tekstów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s.356-363.

Por. Babbie E.: Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 267-307.

Tamże.

Silverman D.: Interpretacja danych jakościowych. Metody analizy rozmowy, tekstu i interakcji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 40-41.

Za: Nowak S.: Metody badań socjologicznych. Wybór tekstów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s.109.

Silverman D.: Interpretacja danych jakościowych. Metody analizy rozmowy, tekstu i interakcji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s.314.

Por. Babbie E.: Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 327.

Por. Maison D.: Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metodyka badań marketingowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.18-24.

Porównanie wywiadu swobodnego ukierunkowanego oraz wywiadu kwestionariuszowego patrz: Lutyńska K.: „Bieda w rodzinie. Psychologiczny, społeczny i kulturowy kontekst wywiadów z przedstawicielami trzech pokoleń”, (w:) Elżbieta Tarkowska, (red.), Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Typografika, Warszawa 2000, s. 200-205.

Za: Nowak S.: Metody badań socjologicznych. Wybór tekstów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 99.

Tamże, s. 108-109.

Por. Babbie E.: Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 279-280.

Tamże, s. 277-279.

Szerzej na ten temat: Babbie E.: Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 281-282; Nowak S.: Metody badań socjologicznych. Wybór tekstów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 112.

Kłoskowska A.: Wzory i modele w socjologicznych badaniach rodziny, Studia Socjologiczne Nr 2/1962, 35-36).

Zob. Nowak S.: Metodologia badań socjologicznych. Zagadnienia ogólne, PWN, Warszawa 1970.

Szerzej na ten temat: Nowak S.: Pojęcie i zastosowanie wywiadu jako techniki zbierania materiału, (w:) Nowak S.: Metody badań socjologicznych. Wybór tekstów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, przedruk (w:) Marian Malikowski, Marian Niezgoda (red.), Badania empiryczne w socjologii. Wybór tekstów, Tom II, Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza, Tyczyn 1997, s. 68-69.

Por. Tarkowska E.: Styl życia biednych rodzin w przeszłości i w teraźniejszości: charakterystyka badania, (w:) Elżbieta Tarkowska, (red.), Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Typografika, Warszawa 2000, s. 42-44; tamże, Lutyńska K.: „Bieda w rodzinie. Psychologiczny, społeczny i kulturowy kontekst wywiadów z przedstawicielami trzech pokoleń”, s. 208-219.

Silverman D.: Interpretacja danych jakościowych. Metody analizy rozmowy, tekstu i interakcji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 62.

Hammmersley M.: What`s Wrong with Ethnography: Methodological Explorations, Routledge, London 1992, s.163, za: Silverman D.: Interpretacja danych jakościowych. Metody analizy rozmowy, tekstu i interakcji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 64.

9

---