Pojęcie prawa i jego funkcje.

I. Pojęcie prawa.

1. Różne kierunki filozoficzno-prawne i ich pojęcie prawa.

a) realizm prawniczy: prawo utożsamiane ze zbiorem przepisów prawnych zawartych w tekstach prawnych (prawo w książkach) lub ze zbiorem decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w działaniu)

b) psychologiczna teoria prawa L. Petrażyckiego: prawo utożsamiane z pewnym przeżyciem psychicznym człowieka

c) prawo natury: prawo to zbiór norm słusznych, które wynikają z natury człowieka. Zakłada ono, że obok prawa pozytywnego (stanowionego) którego źródłem są akty władzy państwowej, istnieje jeszcze prawo natury, którego źródłem jest albo Bóg (doktryna katolicka) albo właściwości natury człowieka (Grocjusz, Hobbes, Locke) lub zasady współżycia w społeczeństwie (L. Fuller).

Większość z tych koncepcji miało znaczenia czysto teoretyczne.

2.) Na praktykę wpływ wywarł pozytywizm prawniczy. Pozytywistyczne ujęcie prawa stworzone przez J. Austina. Przez prawo rozumiał on rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowanej do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu. Teoria ta nazywana jest teorią imperatywu.

Elementami konstruktywnymi prawa są:

1. rozkaz

2. suwerenność władzy

3. obowiązek wykonania

4. sankcja przymusu.

J. Austin mocno akcentował fakt, iż prawo i moralność to dwa różne i niezależne porządki normatywne. Prawidłowo ustanowione i nie uchylone normy prawne nie przestają obowiązywać gdy są niesłuszne bądź niesprawiedliwe.

Pozytywiści odmawiali przymiotu prawa normom prawa międzynarodowego publicznego, ponieważ w czasach im współczesnych norm tego prawa nie chroniła żadna forma sankcji przymusu.

3.) H.L.A Hart zakwestionował teorię Austina, twierdząc że prawo składa się z norm ogólnych, a rozkaz to dyrektywa jednostkowa, istnieją prawa bez sankcji (tzw. Normy niedoskonałe), Austin myślał o przymusie fizycznym a np. w prawie cywilnym istnieje sankcja nieważności. Sam Hart twierdził, że prawo jest pojęciem zbyt szerokim, aby móc je zdefiniować. Jednak biorąc pod uwagę zastrzeżenia Harta powiedzieć można, że: Prawo jest to zbiór norm ogólnych, pochodzących od organów państwa, na których straży stoi przymus państwowy. (prawo państwo i przymus to dla pozytywistów nierozerwalny trójkąt).

4.) Wszystkie niepozytywistyczne koncepcje uznają za składnik prawa elementarne zasady sprawiedliwości i racjonalności i to bez względu na to czy ustawodawca wysłowił je w tekście prawnym czy nie np. zasada równości wobec prawa, zakaz dyskryminacji, prawo do uczciwego i rzetelnego procesu zakaz stosowania torut itd. W tym duchu wypowiadał się np. G. Radbruch gdy kwestionował normy prawa nazistowskiego nakazującego eksterminacje żydów i cyganów. Jego zdaniem normy tego rodzaju nie mogą nigdy nabrać mocy obowiązującej i zasługują jedynie na miano ,,obowiązującego bezprawia” (Reguła Radbrucha). Do niepozytiwstycznej koncepcji prawa nawiązywała m.in. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948r, oraz zasady na których opierał się Trybunał Norymberski.

5.) Ze sporem między pozytywistami i niepozytywistami wiąże się znane odróżnienie lex od ius. Lex to normy zawarte w tekstach prawnych, ius to obok norm zawartych w tekstach prawnych również elementarne zasady sprawiedliwości czy moralności, które uważa się za wiążące nawet gdy nie zostały zapisane w żadnym tekście prawnym.

Dla pozytywistów prawo to wyłącznie LEX, a niepozytywistów IUS.

6.) Odróżnienie prawa przedmiotowego i podmiotowego:

a) prawo przedmiotowe to prawo pozytywne, a zatem ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie.

b) prawo podmiotowe to ogół uprawnień, które przypisujemy jednostce

Pozytywiści twierdzą że jedynym źródłem praw podmiotowych jest prawo przedmiotowe, jednostka nie może mieć żadnych innych uprawnień poza przyznanymi jej przez państwo.

Niepozytywiści twierdzą, że kategoria prawa podmiotowego jest pierwotna wobec prawa przedmiotowego. Jednostka ludzka ma bowiem pewne prawa bez względu na to, czy prawo je uznaje czy nie (J. Locke).

II. Funkcje prawa.

Do najważniejszych funkcji prawa zalicza się:

- funkcje kontroli zachowań

- funkcję rozdziału dóbr i ciężarów

- funkcję regulacji konfliktów

1.) Kontrola zachowań

a) kontrola zachowań jest możliwa na różne sposoby, które można podzielić na normatywne (oddziaływanie na ludzkie zachowanie za pomocą norm) i pozanormatywne (oddziaływanie poprzez odpowiednie kształtowanie sytuacji fizycznych np. bariery, pola minowe, nadanie w określonym czasie atrakcyjnej audycji telewizyjnej, oraz oddziaływania systemowe (wywołanie inflacji, zwiększenie czy zmniejszenie ilości pieniądza na rynku).

b) Działania normatywne działają zawsze poprzez ludzką świadomość (norma nie może na nas wpłynąć gdy nie znamy jej treści) natomiast środki pozanormatywne mogą na nas wpłynąć nawet, gdy nie zdajemy sobie z tego sprawy.

c) Podstawową funkcją norm jest takie wpływanie na nasze zachowania byśmy podejmowali działania pożądane przez normodawcę i powstrzymali się od działań przez niego niepożądanych. Normodawca osiąga ten cel ustanawiając w normach określone nakazy, zakazy lub dozwolenia. Normy stymulują nasze zachowania nakładając na nas określone obowiązki, lub przysługując nam określone uprawnienia.

d) Aby skłonić adresatów normy do jej przestrzegania normodawcy zwykle ustanawiają określone sankcje lub gratyfikacje. Sankcja jest to dolegliwość jaka spotka adresata normy na wypadek gdyby nie zastosował się do normy występują głównie w prawie karnym, kary pozbawienia lub ograniczenia wolności, pozbawienia praw publicznych itd.. Gratyfikacja to nagroda, jaka otrzyma adresat normy gdy zachowa się zgodnie z normą - występują głównie w prawie administracyjnym, finansowym, pracy np. nagrody pieniężne, odznaczenia, premie, awanse, ulgi podatkowe

e) N. Bobio - włoski filozof prawa, wyróżnił systemy represyjne i promocyjne:

-systemy represyjne - operują przede wszystkim zakazami i sankcjami oraz nastawione SA na ochronę porządku i bezpieczeństwa. Nadal one dominują.

- systemy promocyjne odwołuja się do nakazów i nagród, a ich zadaniem jest realizowanie określonych programów społecznych jak np. rozwój gospodarczy czy opieka socjalna.

N. Bobio twierdzi, iż współczesne systemy prawne ulegają istotnej ewolucji. Prawo staje się w coraz większym stopniu systemem mieszanym, represyjno - promocyjnym.

2.) Rozdział dóbr i ciężarów.

a) Sprawiedliwość jak mówi J. Rawls jest podstawową cnota instytucji społecznych i niewątpliwie jedną z najważniejszych cnót prawa.

b) Istnieje wiele koncepcji sprawiedliwości, jednak one wszystkie posiadają element wspólny nazwany zasadą sprawiedliwości formalnej, lub regułą równej miary. Zasada ta mówi, że osoby, sytuacje, stany, rzeczy, które są pod istotnymi względami podobne powinny być podobnie traktowane. Zasada ta ma charakter czysto formalny, mówi ona że tylko to co jest podobne powinno być podobnie traktowane, nie wynika z niej natomiast np. to czy kobiety i mężczyźni powinni być tak samo traktowani.

c) mamy dwa podstawowe typy reguł sprawiedliwości materialnej (odnoszącej się do kwestii rozdziału dóbr i ciężarów):

- reguły sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej). Stały się one nieodzownym elementem porządku prawnego, zwłaszcza w państwach w których państwo pełni funkcje opiekuńcze i socjalne. Wiąże się z rozdzieleniem między obywateli różnego rodzaju świadczeń i usług (emerytury, renty, zasiłki). Socjaliści twierdzą, że sprawiedliwość dystrybucyjna powinna być jedyną, bądź główną podstawą na której opiera się porządek prawny. Kwestionują go liberałowie, którzy twierdzą że prowadzi to m.in. to większej biurokracji.

Zalicza się do sprawiedliwości dystrybutywnej następujące reguły:

• każdemu stosownie do pracy

• każdemu stosownie do potrzeb

• każdemu stosownie do zasług

• każdemu stosownie do pozycji społecznej

• każdemu to samo (zasada sprawiedliwości egalitarystycznej, najbardziej skrajna)

- regułę sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej) - według liberałów rozdział dóbr i ciężarów powinien dokonywać się w oparciu o tę regułę sprawiedliwości: każdemu stosownie do zobowiązań, które na siebie dobrowolnie przyjął. Według sprawiedliwości komutatywnej sprawiedliwy podział, to podział, który wynika z zawartej umowy. Jeśli zatem zgodziłem się na określony podział (wynagrodzenie, cenę) to podział ten jest sprawiedliwy, pod warunkiem, że umowa była dobrowolna.

d) Przedmiotem reguł sprawiedliwości proceduralnej jest problem jak należy zorganizować procesy podejmowania decyzji, by podjęta w tych procesach decyzja mogła zostać uznana za decyzję fair. Inaczej mówiąc przedmiotem sprawiedliwości proceduralnej jest zagadnienie uczciwej procedury.

Elementarne zasady sprawiedliwości proceduralnej:

- zasada bezstronności i niezawisłości sądu

- zasada równości stron

- prawo do obrony

Rola tych reguł stale rośnie, ponieważ tylko o państwie, które posługuje się uczciwymi procedurami można powiedzieć że jest państwem prawa.

3.) Regulacja konfliktów.

a) Konfliktem będziemy nazywać sytuację, w której jedna ze stron, występuje z jakimiś żądaniami, roszczeniami, twierdzeniami, które druga strona kwestionuje. Konflikty mogą być dwu- lub wielobiegunowe (dwie lub więcej stron)

b) Konflikty możemy podzielić na:

- indywidualne (stronami są osoby lub instytucje)

- kolektywne (stronami są grupy ludzkie, lub instytucje reprezentujące takie grupy)

c) Prawo odwołuje się do czterech podstawowych metod rozwiązywania konfliktów:

- tryb kontraktowy - nazywany jest bezpośrednią metodą regulacji konfliktów, same strony rozwiązują konflikt, zachowując pełną autonomię w jego rozwiązywaniu, decydując zarówno o zasadach jak i o procedurze rozwiązania sporu. Rozstrzygnięcie konfliktu następuje w drodze dobrowolnego porozumienia - umowy stron (konsensusu).

- tryb mediacyjno -koncyliacyjny - obok stron konfliktu występuje mediator (koncyliator), jest on pomocnikiem i doradcą stron, nie ma on żadnych uprawnień władczych, ma on ułatwić porozumienie się stron, pośredniczyć w ich rokowaniach, poszukiwanie takie sposobu rozstrzygnięcia sporu na który byłby do zaakceptowania przez wszystkie strony. Strony zachowują pełną autonomię w wyborze mediatora, a także procedury prowadzenia rokowań oraz zasad rozwiązywania konfliktu.

-tryb arbitrażowy - strony zachowują pełen wpływ na wybór arbitra, procedury rokowań oraz zasad rozwiązania sporu, jednakże decyzje arbitra rozstrzygająca konflikt ma charakter władczy, jest wiążąca dla stron i może być przymusowo wyegzekwowana.

-tryb ajudykacyjny - w tym trybie postępowanie toczy się według z góry ustalonych procedur i zasad . Strony zwykle nie mają też wpływy na wybór osoby adjudykatora. Modelem postępowania adiudykacyjnego jest postępowanie sądowe.

d)Monopol sądu na wymiar sprawiedliwości; jak mawiał R. Dworkin ,,sędziowie to książęta prawa, a sądy to jego stolice” . Od początku lat 70tych XX w. obserwuje się w społeczeństwach zachodnich coraz bardziej intensywny rozwój różnych, alternatywnych w stosunku do sądów instytucji rozstrzygających konflikty (różnego typu komisje, sądy polubowne, sądy pojednawcze, społeczne etc.). W odróżnieniu od sądów podstawą działania tych instytucji jest nie tryb adiudykacyjny, lecz mediacyjny lub arbitrażowy.

Prawo a moralność.

I. Uwagi ogólne.

1.) Prawo nie jest jedynym systemem normatywnym za pośrednictwem którego poddaje się kontroli zachowania członków społeczeństwa (inne systemy to np. religia, obyczaj czy moralność)

Etos - to skomplikowany układ relacji między różnymi systemami normatywnymi.

2.) Moralność podobnie jak prawo trudno zdefiniować, można jednak ograniczyć się do formuły, że: Moralność obejmuje te normy społeczne, które kwalifikują ludzkie zachowania jako dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne.

3.)Różnice między prawem a moralnością:

	PRAWO	MORALNOŚĆ
Stopień formalizacji i instytucjonalizacji	-sformalizowane(specjalne procedury tworzenia norm) i zinstytucjonalizowane(parlamenty, sądy, administracja, więzienia) -normy prawne mogą być w celowy sposób tworzone, zmieniane lub uchylane -normy prawne są bardzo precyzyjne	-niesformalizowana i nie zinstytucjonalizowana - norm moralnych nie można ustanowić, a następnie uchylić, proces powstawania tych norm jest całkowicie spontaniczny i nie podlega ,,dekretowaniu” -normy moralne przyjmują postać ogólnych wskazań
Obowiązywanie norm	-ma uzasadnienie tetyczne, jego źródłem są akty władzy organów państwowych	-ma uzasadnienie aksjologiczne, norma zaczyna obowiązywać gdy społeczeństwo zaczyna uważać że dane zachowanie jest dobre/złe
Sankcje	-operuje sankcjami sformalizowa- nymi i zinstytucjonalizowanymi, (sankcje skupione)	-akty społecznego potępienia i dezaprobaty (sankcje rozsiane)
Przedmiot regulacji	-przedmiotem są zewnętrzne zachowania ludzi	-odpowiedzialność za przekonania, intencje, motywy, złe myśli
Podmioty	-osoby fizyczne i osoby prawne	-tylko osoby fizyczne
Stosunek do państwa	-prawo jest strukturalnie powiązane z państwem	-moralność nie jest powiązana strukturalnie z państwem

II. Relacje między prawem a moralnością.

Do określenia wzajemnych stosunków między prawem a moralnością szczególnie istotne wydają się trzy typy relacji:

1.)Relacje przedmiotowe - chodzi w nich o to, jak się ma do siebie zakres regulacji prawnej i moralnej. W tej kwestii można wyróżnić dwie teorie, przedstawione graficznie:

A) Prawo to minimum moralności , zakres czynów regulowanych przez prawo mieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność. Przeciwnicy tej teorii twierdzą iż nie ma ona racji bytu, gdyż prawo reguluje cały szereg kwestii, które nie mają żadnego odniesienia moralnego, gdyż dotyczą zagadnień czysto technicznych (jak sporządzać pisma, jakich użyć pieczątek). Obrońcy twierdzą, że prawo jako całość w opinii większości społeczeństwa ma dodatnią wartość moralną i przenosi się ona na wszystkie normy prawne.

B) W myśl tej teorii zakresy regulacji prawnej i moralnej się krzyżują, a zatem istnieją zarówno takie zachowanie które reguluje moralność, a nie reguluje prawo, jak i takie, które są regulowane wyłącznie przez prawo, ale nie przez moralność, oraz taka sfera zachowań, która jest regulowana i przez prawo i przez moralność. Ta teoria ma najwięcej zwolenników. Zwykle uważa się, że prawo powinno respektować przekonania moralne większości społeczeństwa.

2.) Relacje walidacyjne - odnoszą się do kwestii, w jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych.

a)W tej sprawie doszło do ostrego sporu między zwolennikami pozytywizmu prawniczego a zwolennikami niepozytywistycznego podejścia do prawa.

- pozytywiści opowiadają się za tezą o rozdziale prawa i moralności, gdyż tworzą one dwa odrębne systemy normatywne, fakt że normy prawne są niesłuszne czy niesprawiedliwe pozostaje bez wpływu na ich obowiązywanie jeżeli tylko te normy zostały prawidłowo ustanowione i nie uchylone. Formuła niepozytywistyczna nie namawia do tworzenia niegodziwych ustaw!!! Uważają oni, że we współczesnych demokratycznych społeczeństwach możliwość radykalnego konfliktu prawa z moralnością nie istnieje.

-przeciwnicy pozytywizmu dowodzą, że teza o rozdziale pozwala legitymować nawet akty barbarzyństwa, o ile tylko dokonuje się ono w formach prawnych. A więc jeśli ustawodawca nazistowski czy komunistyczny przestrzegał wymogów proceduralnych to wydawane przez niego akty stawały się obowiązującym prawem, nawet gdy prowadziły do eksterminacji całych narodów. Prawo powinno respektować podstawowe wartości moralne, jeśli ich nie respektuje to może utracić moc obowiązującą. Spektakularnym przykładem może być stanowisko G. Radbrucha, który pod wpływem doświadczeń reżimu nazistowskiego przeszedł z pozycji pozytywistycznej na zbliżoną do prawa natury.

Formuła Radbrucha: jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowiązywania i ani organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, ani obywatele do jej przestrzegania. Radbruch nie twierdził jednak, że każdy przypadek niezgodności normy prawnej z moralnością prowadzi do utraty mocy obowiązującej danej normy, tylko w przypadku gdy czyni to w rażący sposób.Do tej formuły odwoływały się sądy niemieckie po II wojnie światowej i po upadku muru berlińskiego.

3.) Relacje funkcjonalne - określają one w jaki sposób normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie.

a) systemy prawne rozwinęły szereg technik za pośrednictwem których inkorporują wartości moralne, do najważniejszych z nich zaliczamy:

-bezpośrednią inkorporację- mamy z nią do czynienia wtedy, gdy pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy normami prawnymi np. normy zawarte w kodeksach karnych (zakaz zabójstw, kradzieży itp.)

-przepisy odsyłające - wśród tej grupy ogromną rolę odgrywają przepisy, które odsyłają do różnego typu reguł moralnych, takich jak sprawiedliwość, dobre obyczaje itp. Klauzule generalne - są to przepisy, które odsyłają do ogólnych standardów postępowania czy oceny określonych zachowań. W polskim prawie taki charakter ma klauzula zasad współżycia społecznego.

-terminy wartościujące (obciążone aksjologicznie) np. ,,dobra wiara”, ,,niskie pobudki”, ,,szczególne okrucieństwo” itp.

b) Wpływ prawa na moralność. We współczesnych społeczeństwach, które cechuje pluralizm moralny i etyczny prawo musi gwarantować ich pokojową koegzystencje

Normy prawne i przepisy prawne

1.) Uwagi ogólne.

a) Zdania - zdaniem w sensie logicznym nazywamy te wypowiedzi oznajmujące , którym można przypisać wartość prawdy lub fałszu. Wartość prawdy lub fałszu to wartość logiczna zdania. Zdaniami w sensie gramatycznym są także zdania pytające i rozkazujące, którym nie można przypisać wartości prawdy lub fałszu. Struktura zdania podstawowego: ,,W miejscu m, czasi t miało miejsce zdarzenie z.”

b) Normy - należą do szerszej grupy wypowiedzi dyrektywnych obejmującej także różnego rodzaju zalecenia, rady, życzenia wskazówki itd. Normy nie mają charakteru opisowego, nie odpowiadają na pytanie ,,jak jest?”, odpowiadają na pytanie ,,jak być powinno?”, ,,jak ktoś powinien się zachować?”. Podstawową funkcją normy jest określenie dyrektywy postępowania. Wiele norm podlega pod następujący schemat: Podmiot x w okolicznościach y, powinien się zachować w sposób z. Normy nie posiadają wartości logicznej.

c) Oceny - za ich pomocą wyrażamy nasza postawę aprobaty lub dezaprobaty wobec czegoś lub kogoś. Nie można im przywiązać wartości logicznej. Oceny mają na ogół następującą strukturę: x jest w gdzie w reprezentuje jakiś termin wartościujący jak np. dobry, zły, słuszny, ładny, haniebny.

d) Wypowiedzi perfomatywne - służą do dokonywania różnego rodzaju czynności i aktów symbolicznych. Osobliwość perfomatywów polega na tym, że ich użycie (wypowiedzenie lub napisanie w odpowiednim kontekście określonych słów) wywołuje skutek, który nie istniał przed ich użyciem. Przykłady to: ,,mianuję Cię dyrektorem”, ,,rozwiązuje związek małżeński”, ,,nadaję Ci imię”. Perfomatywy ogrywają ważną rolę w prawie.

2.) Normy i przepisy prawne - w polskiej teorii prawa przyjęło się odróżniać normy prawne od przepisów prawnych, choć sądy i organy stosujące prawo traktują terminy ,,norma prawna” i ,,przepis prawny” jako synonimy.

a)Norma prawna - jest to zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postępowania, która w najprostszym przypadku musi odpowiadać wyczerpująco na przynajmniej dwa następujące pytania: ,,kto i w jakich okolicznościach?” oraz ,,jak powinien się zachować?”. Większość norm prawnych (choć nie wszystkie) ma jeszcze jeden element, który rekonstruujemy odpowiadając na pytanie: ,,jakie będą konsekwencje w przypadku, gdy adresat nie zachowa się w sposób przewidziany przez normę?”. Zwykle do rekonstrukcji jednej normy prawnej potrzeba jest kilku przepisów.

b)Przepisem prawnym nazywa się natomiast elementarną jednostkę systematyzacyjną danego tekstu prawnego. Jeśli tekst prawny będzie składał się z artykułów (paragrafów, ustępów, punktów, liter) to każdy artykuł (paragraf, ustęp...itd.) będzie stanowił przepis prawny. Niektórzy twierdzą, że przepis stanowi każde zdanie w sensie interpunkcyjnym danego tekstu prawnego stanowi przepis prawny. Bywa, że jeden przepis prawny jest elementem wielu różnych norm prawnych.

3.) Koncepcje budowy normy prawnej - wszystkie koncepcje budowy normy prawnej składają się z tego samego rodzaju elementów, które nazywa się: hipotezą (H), dyspozycją (D) oraz sankcją (S).

• Hipoteza to ten element normy prawnej, który określa adresata normy oraz okoliczności w których powinien zachować się on w sposób przewidziany przez normę.

• Dyspozycja określa wzór powinnego zachowania się, formułuje zakazy, nakazy lub dozwolenia, albo mówiąc inaczej nakłada na adresata normy pewne uprawnienia lub normy.

• Sankcja to element normy, który określa konsekwencje, jakie nastąpią w sytuacji, gdyby adresat zachował się niezgodnie z normą, a więc ją naruszył.

Najbardziej podstawowe koncepcje budowy normy prawnej:

A)Koncepcje dwuczłonowe:

a) H→D

Jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat normy powinien zachować się . tak jak mówi dyspozycja.

b)H→S

Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie, to organ państwa powinien wymierzyć podmiotowi określonemu w hipotezie przewidzianą sankcję.

B)Koncepcja trójczłonowa:

H→D/S.

Jeżeli zachodzą warunki określone w hipotezie, to adresat powinien zachować się tak jak . mówi dyspozycja bądź zostanie mu wymierzona sankcja.

C)Koncepcja dwuczłonowa norm sprzężonych:

H →D / H →S

W myśl tej koncepcji każda norma prawna składa się z dwóch reguł: reguły sankcjonowanej ( H →D) i reguły sankcjonującej (H →S) Jeśli zachodzą warunki określone w hipotezie reguły sankcjonowanej (H1) to a adresat tej reguły powinien się zachować tak jak mówi dyspozycja, bądź jeżeli naruszy dyspozycje (H2) to zostanie mu wymierzona sankcja.

4.) Podział przepisów prawnych.

a) Ze względu na sposób określenia adresata:

- normy generalne to takie, w których adresat jest wskazany przez wskazanie jego cech (np. ,,każdy człowiek”, ,,funkcjonariusz publiczny”, ,,żołnierz”, ,,instytucja państwowa”, ,,Prezydent RP”)

- normy indywidualne - to normy w których adresat jest określony normą indywidualną, zwykle imieniem własnym (,,Lech Wałęsa”, ,,Przedsiębiorstwo ELTEX”).

b) Ze względu na sposób określenia czynu w normie:

- normy abstrakcyjne - odnoszą się do zachowań powtarzalnych (,,Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek się stawić i złożyć wyjaśnienia”).

Normy, które są jednocześnie generalne i abstrakcyjne to normy ogólne. Akty prawne w których zawarte są normy ogólne to akty tworzenia prawa.

- normy konkretne - odnoszą się do zachowań jednorazowych (,,Wzywa się Jana Kowalskiego do Urzędu Miasta w Toruniu na posiedzenie…”).

Normy indywidualno-konkretne to akty stosowania prawa.

c) Przepisy nakazujące, zakazujące lub dozwalające - dzielimy na nie przepisy w zależności, czy treścią dyspozycji jest nakaz, zakaz bądź dozwolenie.

d) Przepisy odsyłające i blankietowe:

- przepisy odsyłające - jeśli dany przepis prawny odsyła do jakiś innych przepisów prawnych to jest to odesłanie systemowe (np. ,,do zamiany stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży”). Jeśli dany przepis odsyła nas do reguł pozaprawnych wtedy mamy do czynienia z odesłaniem pozasystemowym.

- przepisy blankietowe - to zwykłe przepisy odsyłające do aktów normatywnych, które dopiero mają być wydane.

e) Przepisy dyspozytywne (ius dispositivum) i imperatywne (ius cogens)

- przepisy imperatywne - nazywane są również przepisami bezwzględnie obowiązującymi, to takie przepisy ,których działanie nie może być ani wyłączone, ani ograniczone lub zmienione wolą stron.

- przepisy dyspozytywne - nazywane są przepisami względnie obowiązującymi, to przepisy, które stosuje się tylko wtedy, gdy strony nie uregulowały swych stosunków w inny sposób niż to przewiduje dany przepis, a więc wtedy gdy strony nie przyjęły innych postanowień albo nic nie postanowiły w danej kwestii.

f) Przepisy kompetencyjne - zalicza się do nich zwykłe przepisy, które upoważniają organy państwowe do stanowienia określonych norm, wydawania określonych decyzji lub dokonywania określonych czynności.

Przepisy kompetencyjne mogą określać:

- podmioty właściwe w danej sprawie (władzę ustawodawczą w RP sprawują sejm i senat)

- procedurę ich postępowania (sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów)

- zakres przedmiotowy ich kompetencji (w sprawach ważnych dla państwa referendum )

g) Normy programowe:- nie wskazują jak powinien zachować się adresat normy, a jedynie wskazuje jaki cel powinien osiągnąć pozostawiając kwestie wyboru środków realizacji tego celu jego dyspozycji.

h) Zasady prawa i zwykłe normy prawne.

- zasady prawa - wśród zasad prawa można wyróżnić zasady uniwersalne (zasady całego systemu prawa) i zasady części systemu prawa (odnoszą się do jednej, lub kilku gałęzi prawa). Status zasad uniwersalnych maja przede wszystkim zasady konstytucyjne (zasada państwa prawnego, trójpodziału władzy, niezawisłości sądów). Przykładem zasad części systemu prawa są (np. w procesie karnym) zasada domniemanej niewinności oskarżonego, (w prawie cywilnym) zasada autonomii stron i wolności umów.

- odróżnienie norm od zasad prawnych w doktrynie:

• Zasady są formułowane przede wszystkim w konstytucjach i ustawach.

• W wewnętrznej systematyce lokuje się je najczęściej w przepisach ogólnych

• Uważa się, że chociaż formalnie rzecz biorąc zasady mają tę samą moc prawną co zwykłe normy prawne to jednak pełnią one rolę szczególną w procesach stosowania i wykładni prawa.

• Wszystkie normy prawne należy interpretować mając na względzie zasady systemu prawa.

- Zdaniem R. Dwornika różnica między zasadami a zwykłymi normami prawnymi sprowadza się do trzech podstawowych kwestii:

• Zwykłe normy prawne mają określony zakres zastosowania, w przypadku zasad ich zakres zastosowania jest rzadko jasno sformułowany.

• Jeżeli zakres zastosowania danej normy został spełniony to normę należy zastosować, jeśli nie to nie wolno jej zastosować. W przypadku zasad o ich zastosowaniu decyduje ocena wagi i doniosłości zasady w rozstrzygnięciu danej sprawy. Jeśli w danej sprawie sędzia uzna, że zastosowanie zasady jest uzasadnionej to ją zastosuje, jeśli nie to odmówi jej zastosowania.

• W razie sprzeczności zwykłych norm prawnych jedna z nich musi zostać uznana za nieobowiązującą. Konflikt zasad nie prowadzi do takich konsekwencji, sąd albo stosuje zasadę bardziej relewantną, albo stosuje obie zasady, uwzględniając każdą z nich odpowiednio do jej wagi. Konflikt zasad nie prowadzi do derogacji żadnej z nich.

Obowiązywanie prawa.

I. Pojęcie.

1.) Można wyróżnić trzy podstawowe koncepcje obowiązywania norm prawnych:

- obowiązywanie w sensie normatywnym - obowiązuję te normy, które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone.

- obowiązywanie w sensie faktycznym - obowiązują tylko te normy, które są stosowane przez organy państwowe. Reguła desuetudo - norma prawna traci moc obowiązującą wskutek jej niestosowania przez dłuższy czas lub wskutek radykalnej zmiany okoliczności (zmiana ustroju politycznego)

- obowiązywanie w sensie aksjologicznym - obowiązują te normy, które spełniają przyjęte kryteria etyczne → Formuła Radbrucha

2.) Zespół charakterystycznych reguł walidacyjnych.

a) obowiązują tylko te normy, które zostały prawidłowo ustanowione.

b) norma prawna by obowiązywać musi być odpowiednio ogłoszona

c) obowiązują normy nie tylko explicite ustanowione, ale również normy stanowiące konsekwencje norm explicite ustanowionych (zasada państwa prawa →lex retro non agit)

d) nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie, lub milcząco uchylone (derogowane)

- derogacja wyraźna - to uchylenie normy lub aktu prawnego przez inna normę prawną nazywaną przepisem, lub klauzulą derogacyjną - są one zawarte w przepisach końcowych aktu (np. ,,traci moc ustawa z dnia…”, ,,uchyla się rozporządzenie…”). Dobry ustawodawca powinien posługiwać się derogacją wyraźną.

- derogacja milcząca - występuje wtedy, gdy normodawca wprowadza nowe przepisy i nie uchyla poprzednich (derogacja przez sam fakt odmiennego uregulowania).

Wymienić można trzy typy reguł tego rodzaju:

• reguła hierarchiczna - norma hierarchicznie wyższa uchyla normę niższą. W przypadku konfliktu tej zasady z innymi, zawsze stosuje się metodę hierarchiczną.

• reguła chronologiczna - akt wydany później uchyla akt wydany wcześniej, pod warunkiem że akt późniejszy posiada nie niższą moc prawną od aktu wcześniejszego.

• reguła merytoryczna - stosuje się ją do norm , których zakresy zastosowania pozostają w stosunku zawierania się (nadrzędność, podrzędność). Leex specialis musi zawsze zawierać się w lex generalia. Norma specjalna nie uchyla normy generalnej, a jedynie wyłącza jej obowiązywanie w przypadku zbiegu obu norm.

II. Aspekt czasowy, terytorialny i personalny obowiązywania.

1,) Aspekt czasowy - norma obowiązuje od jej wejścia w życie do momentu uchylenia. Norma wchodzi w życie albo z momentem jej ogłoszenia w oficjalnym dzienniku promulgacyjnym, albo w momencie późniejszym która ona sama reguluje. Okres między ogłoszeniem normy, a wejściem jej w życie to tzw. Vacatio legis, które zwykle trwa od 2 tygodni do 1 roku. W wyjątkowych przypadkach akt sam podaje datę z którą przestaje obowiązywać - takie akty nazywamy ustawami czasowymi lub epizodycznymi. W pewnych sytuacjach akty normatywne stosuje się także do wydarzeń, które miały miejsce przed wejściem jego w życie, mówimy wówczas o nadaniu mocy wstecznej przepisom prawnym.

2.) Aspekt terytorialny - akty prawa wewnętrznego obowiązują tylko na terytorium danego państwa, a w przypadku państw federalnych tylko na części terytorium danego państwa.

3.) Zakres personalny obowiązywania aktu prawnego, obowiązuje on wszystkie podmioty znajdujące się na terytorium danego państwa (także obcokrajowców).

System prawa.

Zajmiemy się systemem - typem oraz systemem konkretnym.

System typ - to zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych określonego rodzaju.

System konkretny - to ogół norm obowiązujących w określonym czasie w określonym państwie.

I. Systemy - typy.

1.) R. David wymienia następujące typy współczesnych systemów prawnych:

a) system prawa kontynentalnego (civil law)

b) system prawa anglosaskiego (common law)

c) system prawa socjalistycznego

d) system prawa kapitalistycznego

e) systemy prawa Dalekiego Wschodu

f) system prawa Islamu

g) system prawa hinduskiego

h) system prawa afrykańskiego

i) niektórzy wymieniają: system prawa skandynawskiego - łączącego ciwil i common . law.

2.) System prawa kapitalistycznego i socjalistycznego.

System prawa kapitalistycznego	System prawa socjalistycznego
- własność prywatna i gospodarka wolnorynkowa jako podstawa ustroju ekonomicznego.	- własność państwowa i gospodarka planowa jako podstawa ustroju ekonomicznego
- demokracja parlamentarna jako podstawa ustroju politycznego.	- podstawą ustroju politycznego jest dyktatura partii komunistycznej, dla której prawo i instytucje państwowe są jedynie pasem transmisyjnym do wykonania zadań
- system praw i wolności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania się jako podstawą porządku społecznego.	- cechuje się daleko posuniętą negacją podstawowych praw i wolności obywatelskich a w szczególności wolności słowa i zrzeszania się.

3.) System civil law i common law.

Civil law	Common law
- zasada prymatu ustawy	- zasada prymatu ustawy
- oddzielenie stosowania i tworzenia prawa	- brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa
- zakaz tworzenia prawa przez sądy	- sądy mogą tworzyć prawa
- historycznym źródłem jest prawo rzymskie	- brak recepcji prawa rzymskiego

Mówi się, że cała różnica miedzy civil law a common law zaczyna się sprowadzać do tego, że ten pierwszy system operuje konstrukcją precedensu formalnie wiążącego, który może tworzyć nowe normy prawne (precedens de iure), podczas gdy ten drygi odwołuje się przede wszystkim do precedensów formalnie niewiążących, które ustalają jedynie zasady interpretacji i stosowania istniejących już norm (precedens de facto).

II. Systemy konkretne.

System konkretny - to ogół norm obowiązujących w określonym czasie w określonym państwie. Zbiór przepisów w danym państwie jest w określony sposób uporządkowany. Uporządkowanie to polega na tym, że przepisy prawne tworzą hierarchiczną strukturę (systematyzacja pozioma) oraz są pogrupowane w kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo (systematyzacja pozioma).

1. Systematyzacja pionowa.

a) można wyróżnić następujące szczeble hierarchii aktów normatywnych:

- konstytucja

- ustawy

- akty podstawowe (są to zwykle akty wydane na podstawie ustaw i w celu ich wykonania)

- akty prawa terenowego (miejscowego, lokalnego)

b) Można wyróżnić następujące własności mocy prawnej Nw w stosunku do Nn:

- Nw może zmienić lub uchylić Nn, ale nie odwrotnie.

- Nn powinna być zgodna z Nw.

- Nw może stanowić podstawę obowiązywania Nn, ale nie odwrotnie.

- Nw może upoważniać do tworzenia Nn, ale nie odwrotnie.

- Nw dotyczy zwykle spraw większej wagi niż Nn.

2. Systematyzacja pozioma.

a) w aspekcie poziomym prawo dzieli się na gałęzie prawa. Podział na gałęzie prawa ma charakter dynamiczny i ulega stałym przeobrażeniom. Można tutaj zwrócić uwagę na kilka tendencji.

Tendencje przeobrażeń

gałęzi prawa.

DYFERENCJACJA GAŁĘZIE MIESZANE NOWE GAŁĘZIE

Wyodrębnianie się z gałęzi Prawa powstawanie gałęzi prawa kompleksowych powstawanie całkowicie nowych

dotychczas istniejących gałęzi łączących elementy różnych regulacji gałęzi prawa jako rezultat powsta-

bardziej wyspecjalizowanych np. prawnych np. prawo morskie, zawierające nia nowych technologii (prawo

z prawa cywilnego prawo pracy i normy administracyjne, cywilne i p. pracy informatyczne) lub nowych

prawo rodzinne. Problemów społecznych

np. prawo ochrony środowiska.

3. Podstawowe kryteria podziału prawa na gałęzie:

a) kryterium przedmiotowe -odgrywa podstawową rolę. Podstawą podziału prawa na różne gałęzie jest treść regulowanych stosunków społecznych, np. prawo rodzinne zajmuje się stosunkami rodzinnymi, prawo konstytucyjne zajmuje się ustrojem politycznym, społecznym i ekonomicznym.

b) kryterium podmiotowe - straciło swoje znaczenie wraz z rozwojem społeczeństw kapitalistycznych. Obecnie obowiązuje zasada równości wszystkich ludzi wobec prawa. Jednak status prawny różnych grup społecznych i zawodowych (lekarze, górnicy, nauczyciele) jest często uregulowany w różnych aktach normatywnych np. w kodeksie karnym oddzielna część wojskowa odnoszącą się do żołnierzy zawodowych.

c) kryterium metody regulacji - pełni rolę posiłkową wobec kryterium przedmiotowego.

Wyróżnić można trzy metody regulacji:

- metoda cywilna - stosuje się w dziedzinach, w których prawo respektuje autonomię woli stron i w granicach określonych przez normy imperatywne. Są to zasady typowe dla prawa cywilnego. Metoda cywilna wchodzi w grę, gdy w danej dziedzinie stosunków podmioty danego stosunku są sobie w sensie prawnym równorzędne i nie zachodzi między nimi relacja hierarchicznego podporządkowania.

- metoda administracyjna - posługujemy się nią wówczas, gdy jeden z podmiotów jest w sensie prawnym podporządkowany drugiemu. Ze względu na istnienie stosunku hierarchicznego podporządkowania podstawą regulacji stosunków są władcze decyzje. Tę metodę stosuje się w stosunkach między różnego szczebla organami administracyjnymi i instytucjami publicznymi oraz w ich stosunkach z obywatelami.

- metoda karna - stosuje się w przypadkach, w których pewne czyny są zabronione przez ustawę pod groźbą kary. Tę metodę stosuje się przede wszystkim w prawie karnym, postępowaniu karno- administracyjnym i karno- skarbowym.

4. Instytucja prawna - kompleks norm stanowiących funkcjonalną całość, które regulują jakiś typowy zespół stosunków społecznych (instytucja małżeństwa, darowizny, testamentu).

5. Kodeks - akt normatywny z reguły rzędu ustawowego zawierający podstawowe dla danej gałęzi prawa zasady i normy prawne.

W Polsce obecnie mamy następujące kodeksy:

- Kodeks cywilny

- Kodeks rodzinny i opiekuńczy

- Kodeks postępowania cywilnego

- Kodeks pracy

- Kodeks spółek handlowych

- Kodeks karny

- Kodeks postępowania karnego

- Kodeks karny wykonawczy

- Kodeks wykroczeń

- Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

- Kodeks karny skarbowy

- Kodeks morski

- Kodeks postępowania administracyjnego

• charakter kodeksu w sensie aktu regulującego wszystkie podstawowe stosunki w danej sferze regulacji mogą mieć również ustawy, które nie noszą nazwy kodeksu np. ustawa Ordynacja Podatkowa czy ustawa Prawo o ustroju sądów powszechnych.

6. Inkorporacja - to prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej dziedzinie. Jej zadaniem jest porządkowanie w jednym zbiorze już obowiązujące w danej gałęzi prawa akty normatywne , aby ułatwić korzystanie z nich.

III. Prawo publiczne i prywatne.

1. Uśpian określił prawo publiczne jako zbiór norm odnoszących się do interesu państwa, natomiast prawo prywatne scharakteryzował jako odnoszące się do interesu jednostki.

2. Kryteria podziału prawa na publiczne i prywatne:

	PRAWO PUBLICZNE	PRAWO PRYWATNE
1. Kryterium podmiotowe	- reguluje stosunki między organami państwa oraz między organami państwa a obywatelami.	- zajmuje się stosunkami między obywatelami.
2. Kryterium przedmiotowe	- zajmuje się stosunkami władczymi, w których jeden podmiot jest podporządkowany drugiemu	- reguluje stosunki między podmiotami równorzędnymi
3. Kryterium sposobu dochodzenia roszczeń	- roszczenia publiczno - prawne dochodzone są z urzędu	- roszczenia prywatno - prawne dochodzone są na wniosek zainteresowanych stron.

3. Do sfery prawa publicznego zalicza się zwykle prawo: konstytucyjne, karne, administracyjne, finansowe oraz działy prawa procesowego. Natomiast klasyczny przykład dziedziny prawa prywatnego to prawo cywilne.

4. Obecnie występuje tendencja do rosnącej publicyzacji całego prawa. Do przyczyn rosnącej publicyzacji współczesnych systemów prawa zalicza się:

a) rozrost funkcji współczesnych państw - prawo nie tylko interweniuje w rozwój gospodarczy, ale przyjmuje również cały szereg funkcji socjalnych

b) rozwój nowych technik i technologii - elektroniczne techniki zbierania i przetwarzania informacji zwiększają możliwości sterowania procesami społecznymi i stanowią impuls do wykorzystania prawa jako instrumentu polityki społecznej.

c) powstawanie reżimów totalitarnych. - reżimy totalitarne z założenia dążą do maksymalnego ograniczenia sfery tego co prywatne i podporządkowanie jej państwu.

M

P

M

P

A.

B.

11

2

11

2

---