3. Polityk, gospodarz, artysta - różne sposoby realizowania siebie i znaczenia swojego śladu w rzeczywistości przez bohaterów literackich epok odrodzenia i oświecenia .

Epoki odrodzenia i oświecenia przypadają na czasy tzw. Rzeczypospolitej szlacheckiej - ustroju, który wykształcił się w Polsce jako forma sprawowania władzy przez uprzywilejowany stan szlachecki. Ukształtował się on ostatecznie właśnie w okresie odrodzenia. Szlachta zdobyła już wówczas wiele przywilejów, sprawowała władzę ustawodawczą poprzez sejmy, z niej rekrutowali się urzędnicy i dostojnicy państwowi. Ten system rządzenia przetrwał do końca niepodległej Polski, a w okresie oświecenia przeżywał kryzys, wynaturzony i zdeformowany był w dużej mierze powodem upadku kraju.

Rzeczpospolita szlachecka miała swoją kulturę, w tym i literaturę. Pisarzami byli przeważnie przedstawiciele szlachty, odbiorcami również. Dlatego bohaterowie tej literatury, pozytywni i negatywni, wywodzili się ze szlachty, a wzorce do naśladowania, realistyczne portrety, odnoszono przede wszystkim do tego stanu. Wśród wielu typów bohaterów rzeczywiście najważniejsi są wymienieni w temacie: polityk, gospodarz i artysta. Warto prześledzić te postawy, w literaturze początku i końca demokracji szlacheckiej, zobaczyć jak się zmieniały w różnych utworach i jaką wartość mają dzisiaj.

Gospodarz M. Rej Żywot człowieka poczciwego - Autor opisuje zajęcia gospodarza podczas kolejnych pór roku, ponieważ bohater żyje zgodnie z rytmem natury. Ma poczucie ważności tego, co robi, szanuje swe szlachectwo i ceni godność gospodarza. Zajęcia gospodarskie sprawiają mu przyjemność, można powiedzieć, że się w nich realizuje, gdy pisze: „azaż owo nie rozkosz (...) po sadkach, po ogródkach sobie chodzić,...?". Radości dostarcza mu każda pora roku: ,, ...gdy przyjdzie ono gorqce lato, azaż nie rozkosz, gdy ono wszystko, coś na wiosnę robił, kopał, nadobnić doźrzeje i poroście? ". W życiu człowieka poczciwego jest miejsce na rozrywki i spotkania towarzyskie. Interesuje się sprawami najbliższej okolicy, bierze udział w życiu kraju. Dom, gospodarstwo to jego miejsce na ziemi, nie szuka innego. Jest zadowolony ze swego „po-miernego " i „spokojnego żywota". Rej wykreował w swojej rozprawie ideał szlachcica ziemianina, omówił wszystkie możliwe przypadki z jego życia, uwzględnił młodość, wykształcenie, małżeństwo, gospodarowanie, udział w sprawach publicznych, wreszcie starość. Jest to portret skończony, wzór do naśladowania, sposób na życie i pozostawienie po sobie śladu na ziemi w postaci rozwiniętego gospodarstwa, udanego potomstwa i cząstki włożonej w całość i pomyślność kraju. J. Kochanowski także byt szlachcicem. Gdy porzucił życie dworzanina i osiadł w Czarnolesie, przyjął obowiązki ziemianina i czuł zadowolenie ze swego wyboru. Dał temu wyraz w kilku fraszkach poświęconych czarnoleskiej lipie (m.in. Na lipę) i swemu dworkowi oraz w Pieśni świętojańskiej o sobótce. Lipa stała się symbolem jego poezji i postawy życiowej. Symbolizuje ona także naturę. Życie w zgodzie z jej rytmem daje spokój, poczucie niezależności i natchnienie. W Pieśni świętojańskiej o sobótce poeta tworzy obraz idealnego, szczęśliwego życia ziemiańskiego (pieśni Panny VI i XII). Wychwala pracę jednoczącą ludzi w wysiłku, a potem w zabawie oraz kontakt z przyrodą. Szczególną zaletę ziemiańskiego życia widzi w tym, że człowiek wszystko zawdzięcza swej pracy, a przez to jest wolny, niezależny. Jeśli umie przy tym żyć skromnie, osiąga szczęście. Wartością jest też wspólnota wielopokoleniowej rodziny, w której każdy zna swoje miejsce i odgrywaną rolę. Tak pojmowane zadania gospodarza sprawiają mu satysfakcję, dają możliwość sprawdzenia się i pozostawienia po sobie dobrego imienia. A. Naruszewicz Chudy literat- W satyrze tej występuje szlachcic Sarmata, który przyjechał do Warszawy i przy okazji odwiedził księgarnię. Nic jednak nie przykuło jego uwagi. Na propozycję, by kupił książkę o gospodarstwie, odpowiada: ,,/ bez książek pszenicę rodzi moja roła'\ nie jest więc chyba dobrym gospodarzem. I. Krasicki Pijaństwo, Żona modna - Bohaterowie tych satyr to też przedstawi-ciele szlachty. W pierwszej bohater jest pijakiem, nie interesuje go los gospodarstwa ani rodziny. W drugiej jest to Sarmata, który dla majątku ożenił się z „żoną modną". Zyskał cztery wsie, ale stracił więcej, spełniając kaprysy żony. Nie jest dobrym gospodarzem, bo zezwala na życie ponad stan i zabawy, kończące się spaleniem od fajerwerków stodoły pełnej zbiorów. Ostatecznie pan Piotr przenosi się do Warszawy, zaniedbując całkowicie prowadzenie gospodarstwa. J. U. Niemcewicz Powrót posła - W utworze tym występuje szlachcic Sarmata, Starosta Gadulski. Jest on zamożnym ale bardzo chciwym ziemianinem, dlatego żeni się dla majątku z nie kochaną, ale bogatą panną o zupełnie innych gustach i zapatrywaniach (kolejne wcielenie „żony modnej"). Spełnia jej zachcianki, ponieważ boi się utraty posagu. Procesuje się ciągle z sąsiadami, córkę jedynaczkę chce wydać za mąż bez posagu. Jest więc sknerą i skąpcem. Czy jest dobrym gospodarzem? Nie, bo przecież mówi: „Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało, Wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało".

W życiu Gadulskiego zajęcia gospodarskie w ogóle nie istnieją. Jest nie tylko pseudo-patriotą ale i pseudogospodarzem. Nie interesują go nowinki dotyczące lepszej i wydajniejszej pracy na roli, nowe gatunki roślin. Satysfakcję daje mu tylko posiadanie i powiększanie majątku. Nie osiąga tego jednak własną pracą. W komedii występuje także postać pozytywna - Podkomorzy, szlachcic, właści-ciel jednej wioski. Musi dobrze gospodarzyć, bo niewielki majątek wystarcza na utrzymanie rodziny i kształcenie synów. To oni są źródłem jego satysfakcji i zadowolenia z dobrze przeżytego życia. Nie jest chytry, wystarcza mu to, co ma. Godzi się na małżeństwo Walerego z Teresą, panną bez posagu, bo młodzi się kochają i to jest najważniejsze dla ich szczęścia. Jest człowiekiem postępowym, rozumie, iż pańszczyzna i poddaństwo chłopów to przestarzałe formy życia społecznego, obdarza więc swych poddanych wolnością. Krasicki Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki - Mikołaj Doświadczyński to wzór szlachcica ziemianina, który mądrze gospodaruje, więc osiąga wysokie plony. Jest też dobrym, wyrozumiałym człowiekiem. Bogate przeżycia i doświadczenia spowodowały, że odrzucił sarmatyzm, niemądre naśladowanie obcych wzorów, nauczył się pracować i czerpać zadowolenie ze spokojnego życia na wsi, z pracy i mądrego zarządzania odziedziczonym majątkiem. Pisarze oświecenia dostrzegają we wzorze szlachcica gospodarza zalety, do których warto wrócić po odrzuceniu zwyrodniałych naleciałości sarmackich. Po połączeniu zalet szlachcica gospodarza z przymiotami wzorcowych postaci literatury europejskiej mógł powstać ideał Polaka na kilka następnych epok.

Polityk Szlachcic ziemianin z XVI wieku żywo reaguje na wszystkie sprawy, problemy narodu, politykuje, krytykuje, wytykając wady i sugerując sposoby naprawy. Przykładów literackich mamy wiele: M. Rej Krótka rozprawa,,. - Pan, Pleban i Wójt - bohaterowie dialogu „polityku-ją": krytyka duchowieństwa wynika z przejęcia się ideami reformacji, atak na posłów co ,,to kielka nadziel baja, / A w ni w czym się nie zgadzają" wypływa z zainteresowania szlacheckim programem reform, uporządkowania prawa i urzędów państwowych. Dostaje się i sędziom, którzy biorą łapówki, i złotym młodzieńcom trwoniącym majątki. Broni też Rej nadmiernie uciskanych chłopów. J. Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola - Podmiot liryczny pieśni jest obywatelem poważnie zaniepokojonym sytuacją na Podolu, na które najechali Tatarzy. Boli go klęska oraz los kobiet i dzieci wziętych w jasyr. Pisze więc odezwę, w której wzywa brać szlachecką do odwetu i zmazania hańby. Obok argumentów emocjonalnych formułuje rzeczowe i konkretne rady, jak należy w tej sytuacji postąpić: „Skujmy talerze na talery, skujmy, A żołnierzowi pieniądze gotujmy! " Drażni ambicją, podsyca pragnienie zemsty, zawstydza, wszystko po to, by osiągnąć cel — zmobilizować szlachtę do obrony przed kolejnym atakiem Tatarów i Turków. J. Kochanowski Odprawa posłów greckich - Ważną rolę odgrywa w dramacie kostium historyczny (historia związana z ostatnim etapem wojny trojańskiej), pod którym ukryte są polskie problemy polityczne i społeczne. Występuje tu słaby, wiecznie wahający się i uległy król Priam, nie umiejący, co gorsza, rozwiązać poważnych problemów politycznych państwa. Jest zły obywatel —Aleksander, żyjący rozrzutnie, dbający tylko o swoje przyjemności, przekupujący posłów sejmowych, by uzyskać pożądany wynik głosowania, a nie troszczący się zupełnie o konsekwencje, jakie to będzie miało dla kraju. Antenor z kolei to wzór dobrego obywatela, stawiający ponad wszystko dobro państwa, bo jest ono gwarancją jego pomyślności. Centralną sceną dramatu są obrady rady (sejmu). Ukazał w niej poeta jak łatwo posłowie ulegają wywodom demagoga, żonglującego bezmyślnymi argumentami, a odrzucają rozsądne, rzeczowe racje. Są wreszcie w tekście bezpośrednie wypowiedzi zawierające krytykę: „O nierządne królestwo i zginienia bliskie"^ czy też apel do tych, „którzy pospolitą rzeczą władają", by w swych działaniach kierowali się interesem ogółu, a nie własnym. Kochanowski roztrząsa w dramacie poważne problemy dotyczące rządzenia państwem, podejmowania decyzji i wpływu pojedynczych obywateli, zwłaszcza urzędników, na los całego narodu. Postępuje więc jak mądry, przewidujący polityk. A. F. Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Politykiem jest też A. F. Modrzewski proponujący w swej rozprawie rozległą reformę państwa. Obejmuje ona prawo, zwłaszcza karne (O karze za meżohójstwo)^ stosunki między Kościołem a państwem, szkolnictwo i wychowanie, obyczaje. Propozycja to nierealna, jak na owe czasy, utopijna, ale dowodzi, że autor troszczył się o przyszłość kraju, narodu, widział zło i chciał je naprawić. Szczególnie postępowy, można by rzec nowoczesny, był Frycz potępiając wszelkie wojny z wyjątkiem obronnych. P. Skarga Kazania sejmowe - Piękne, gorące słowa kazań podyktowane były sytuacją w Rzeczypospolitej szlacheckiej, gdzie samowola szlachty paraliżowała władzę ustawodawczą. Ciągle zrywając sejmy szlachta uniemożliwiała królowi rządzenie państwem. Kaznodzieja omawia choroby Rzeczypospolitej, będące rezultatem złego postępowania dzieci-obywateli, nie troszczących się o matkę-ojczyznę. Argumenty kaznodziei są emocjonalne, malowany przez mówcę obraz ojczyzny - tonącego okrętu - ma wzruszyć oraz pobudzić do refleksji i działania. Obraz jest bardzo plastyczny, pobudza wyobraźnię: okręt tonie, a głupcy chronią swoje bagaże i pakunki. Pisarze odrodzenia sami są politykami, patriotami, leży im na sercu dobro państwa. Przewidują, oceniają, radzą, ostrzegają. Tworzą też postacie bohaterów, którzy są dobrymi lub złymi obywatelami i politykami, by uświadomić do czego prowadzi anarchia, a co może osiągnąć mądry, spełniający swe obowiązki obywatel. Poeta odrodzenia jest mądrym uczonym, mistrzem i wychowawcą społeczeństwa. Politykami (z konieczności) są też pisarze oświecenia, poświęcający swe pióra walce o reformę państwa, krytykujący przejawy sarmatyzmu i cudzoziemszczyzny. I. Krasicki Do króla - Z satyry wyłania się obraz dobrego, mądrego, młodego króla - Polaka atakowanego przez przeciwników władcy, Sarmatów nie godzących się na żadne zmiany w kraju. Krasicki w zasadzie unikał bezpośredniego angażowania się w spory polityczne, ale w tym przypadku ostro zaatakował stronnictwo konserwatywne, ośmieszając argumentację jego zwolenników. J. U. Niemcewicz Powrót posła - Jest to komedia polityczna. Politykiem konserwatystą jest w niej Starosta Gadulski, politykiem oświeconym - poseł na Sejm Czteroletni, Walery wraz ze swymi rodzicami. Zasada podziału jest oczywista i jasna -konserwatyści nie chcą reform, dobrzy politycy za wszelką cenę zamierzają je przeprowadzić, unowocześnić system sprawowania władzy i w ten sposób ratować kraj przed grożącym mu upadkiem. Znaczną część tekstu komedii zajmują dyskusje, nie tylko na tematy polityczne. Pisarz wykorzystuje swój talent, by agitować za zmianami proponowanymi przez posłów Sejmu Czteroletniego. Publicystyka oświeceniowa - S. Staszic, H. Kołłątaj - Publicyści oświecenia oddali swe pióra w służbę ojczyzny. Walczyli o reformę oświaty, uświadamiali obywatelom potrzebę radykalnych zmian, przekonywali do reform ustrojowych. Prowadzili działalność doraźną, nie kreowali postaw. Wydarzenia polityczne zmusiły ich do takich działań; był to ich ślad pozostawiony w rzeczywistości czasów, w których przyszło im żyć. Każdy z nich był nie tylko pisarzem, ale i działaczem, uczonym, posłem, a niektórzy nawet, gdy zaistniała taka potrzeba, zamienili pióra na broń, by oddać ostatnią przysługę zagrożonej ojczyźnie.

Artysta Każdy pisarz jest artystą, a kreując różne fikcyjne światy i tworząc portrety bohaterów, ujawnia też swoje myśli, pragnienia, marzenia. Czasami wypowiada się wprost, w tonie osobistym. Bywa, że w sposób pośredni, za pomocą określonej wizji literackiej, odkrywa swą wrażliwość, zdolność obserwacji, oceniania. M. Rej ujawnia swój emocjonalny stosunek do rzeczywistości, gromadząc zdrobnienia w Żywocie... Talent spostrzegawczego obserwatora widzimy w takich scenkach obyczajowych Krótkiej rozprawy... jak choćby ta: ,,Bo się już więc tam łomi chróst, Kiedy się zejdą na odpust. Ksiądz w kościele woła, wrzeszczy, Na cmentarzu beczka trzeszczy; (...) Kury wrzeszczą, świnie kwiczą, Na ołtarzu jajca liczą".

J. Kochanowski był gospodarzem i politykiem, ale przede wszystkim wielkim artystą. Tworzenie było dla niego najważniejsze, było celem życia i sposobem samorealizacji. Wielokrotnie podkreślał, że zależy mu na pozostawieniu swojego śladu w kulturze polskiej i światowej. Liczył na nieśmiertelność swej poezji, wierzył, iż zasłużył na nią swoimi utworami. We fraszce Ku Muzom pisał: „Proszę, nich ze mną ze raz me rymy nie giną, Ale kiedy ja umrę, ony niechaj słyną!", W Pieśni XXIV powtarzał za Horacym: ,, ... nie umrę ani mię czarnymi Styks niewesoła zamknie odnogami swymi", będąc przekonanym, że jego poezję znać będę po wsze czasy przedstawiciele różnych narodów: „O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie, I różnego mieszkańcy świata Anglikowie". Największy kunszt osiągnął artysta w Trenach. Cykl ten jest świadectwem, że Kochanowski był przede wszystkim poetą umiejącym wyrażać różne stadia i odcienie uczuć. Wrażliwość na piękno natury, umiejętność uchwycenia za pomocą jednego epitetu jej właściwości również świadczą o niepospolitym talencie. I. Krasicki także był wybitnym artystą, choć o innym typie wrażliwości. Rzadko wypowiadał się bezpośrednio od siebie. Realizował głównie tę funkcję literatury, która mieści się w formule „bawiąc uczyć," a więc pisał satyry, bajki, poematy heroikomiczne. Swój sceptyczny i pesymistyczny stosunek do rzeczywistości wyraził we Wstępie do bajek, gdy po wymienieniu szeregu pozytywnych postaw stwierdził: ,, — A cóż to jest za bajka? Wszystko to być może! — Prawda, jednakże ja to między bajki włożę ". Podobnie w satyrze Pijaństwo poeta kończy długi wywód o zaletach trzeźwości, któremu przytakuje ze zrozumieniem pijak, słowami:

„»... Te są wstrzemięźliwości zaszczyty, pobudki, Te są«. »Bqdź zdrów!« »Gdzie idziesz?« »Napiję się wódki«". Poeta moralista nie wierzy w skuteczność literatury dydaktycznej, a mimo to podejmuje trud wychowania społeczeństwa, bo to, zgodnie z założeniami poetyki oświecenia, jest najważniejszą powinnością artysty. Największy kunszt osiągnął Krasicki w bajkach. Polega on na maksymalnej skrótowości, lapidarności, unikaniu zbędnych słów. Bajki są dowodem jak poeta dopracowywał, cyzelował swoje utwory, widocznie bardzo mu zależało, by były doskonałe również pod względem artystycznym.

Polityk, gospodarz, artysta to najczęściej spotykane postacie bohaterów w literaturze staropolskiej. Między odrodzeniem a oświeceniem ulegały one zmianom, zależnym od zmieniającej się rzeczywistości. Postacie te posiadają cechy uniwersalne, ich zalety wynikają z uznawania powszechnie przyjętych wartości. Cechy gospodarza przydatne są i dzisiaj, nie tylko rolnikom. Szczególnie imponuje jego stosunek do natury i dóbr materialnych w portretach z okresu odrodzenia. W okresie oświecenia literatura nabiera cech publicystycznych, twórcy reagują doraźnie, co wpływa na szkicowość ujęć bohaterów. Dotyczy to zwłaszcza portretu polityka. Jego sylwetka zawiera także cechy potrzebne każdemu człowiekowi, którego określa się mianem patrioty. Patriotyzm tych bohaterów nie jest powierzchowny, łączy się z otwartością, szerokimi zainteresowaniami i praktycznym działaniem. A artyści...? Artyści w każdej epoce są tacy sami... Uczą wrażliwości, odkrywają przed nami piękno świata i marzą o sławie

6. Uzasadnij znaczenie słów A. Asnyka „Każda epoka ma swe własne cele" na podstawie literatury dwóch wybranych epok

WSTĘP: ..Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach... Nieście więc wiedzy pochodnię na czele I nowy udział bierzcie w wieków dziele, Przyszłości podnoście gmach! Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy... "

Cytat pochodzi z wiersza Do młodych A. Asnyka, skierowanego do nowego pokolenia pozytywistów, dla których epoką „wczorajszą" był romantyzm. Na przykładzie tych dwu okresów bardzo wyraźnie widać, że „ każda epoka ma swe własne cele", choć cytat ma sens uniwersalny, ważny w każdej epoce, bo każda jest inna, wyrasta na innym podłożu, są w niej aktualne inne zadania i inne drogi ich osiągnięcia. Romantyzm i pozytywizm to dwie wielkie epoki w dziejach XIX-wiecznej kultury polskiej, okresy znaczące dla świadomości narodowej współczesnych Polaków. Warto pokusić się więc o porównanie ich, podkreślenie dzielących je różnic i zabranie w ten sposób głosu w toczącej się przez cały nasz wiek dyskusji o postawach romantycznych i pozytywistycznych.

1. Rewolucjonizm i ewolucjonizm Już cytowany fragment wiersza A. Asnyka Do młodych zawiera bardzo ważną różnicę między „wczorajszą" a „dzisiejszą" postawą. Poeta zwraca mianowicie uwagę na stosunek pozytywistów do przeszłości. Asnyk mówi: „Nie depczcie przeszłości ołtarzy", szanujcie ją i kochajcie, nawiązujcie do niej budując teraźniejszość, bo wy też kiedyś staniecie się przeszłością. Każde pokolenie jest ogniwem w łańcuchu cywilizacji, etapem w procesie ewolucji. Tak pozytywiści rozumieli postęp.

Romantyzm natomiast to epoka buntu, burzenia. W programowej Odzie do młodości A. Mickiewicz nawołuje do zburzenia starego świata, pchnięcia go na nowe tory: ,,Dalej, bryło, z posad świata! Nowymi cię pchniemy tory, Aż opleśniatej zbywszy się kory, zielone przypomnisz lata".

Poeta porównuje ten rewolucyjny zryw z aktem stworzenia świata przez Boga, w ten sposób podnosi jego rangę i zaznacza, że jest to stwarzanie do nowa. Romantyzm był okresem rewolucji i powstań, dlatego pisarze do nich nawołują. Pozytywiści wierzą w postęp, budowanie, pracę, rozwój ekonomiczny i społeczny.

2. Młodość z jej cechami psychicznymi i dojrzałość Romantyzm to epoka młodych, miała cechy buntu pokoleniowego przeciw staremu, zmurszałemu światu ojców. Motyw buntu pokoleń pojawia się już u preromanty-ków, np. u F. Schillera. W dramacie Zbójcy szlachetny Karol Moore buntuje się przeciw okrutnemu ojcu i zostaje przywódcą zbójców, którzy odbierają bogatym i rozdają biednym. W dramacie Don Carlos konflikt pokoleń przybiera formę tragedii miłosnej. Król Filip i jego syn Carlos kochają tę samą kobietę. Zostaje ona żoną króla. Carlos bezskutecznie walczy o prawo do miłości. Bohaterowie romantyczni przeważnie są młodzi, zbuntowani, widzą i oceniają wszystko w tonacji czarno-białej, nie są skłonni do kompromisów, poświęcają się, kierują się nie chłodną kalkulacją, lecz emocjami, dlatego często przegrywają. Pozytywiści, choć też są młodzi, patrzą na świat realnie. Niosą przed sobą „wiedzy pochodnię" i jej światłem się kierują przy ocenianiu świata. Szacują swoje zamiary „według sił" i możliwości. Też chcą zmienić świat, ale w oparciu o przeszłość, za pomocą wiedzy i wykształcenia, ciężką pracą. Tak jak Odę do młodości można zestawić na zasadzie kontrastu z wierszem Asnyka, traktując je jako manifesty pokoleniowe, tak można porównać przeciwstawnych bohaterów: Konrada, Kordiana i Wokulskiego, Korczyńskich, Bohatyrowiczów.

3. Uczucia, wyobraźnia a scjentyzm i racjonalizm Obie epoki różnią się też wyraźnie wizją świata. W wizji romantycznej świat realny i fantastyczny przenikają się - w balladach postacie z wierzeń ludowych wpływają na losy ludzkie. Bohaterowie kierują się „czuciem i wiarq", nie „szkiełkiem i okiem ". Sfera ducha wyraźnie dominuje nad sferą materii. Duchy przodków udzielają nauk moralnych ludziom, w ten sposób realizuje się wspólnota żywych i umarłych, egzystujących w jedności teraz i zawsze (II i IV cz. Dziadów). Bohaterowie rozmawiają z Bogiem w dramatycznych monologach lub za pomocą widzeń. W mistycznym kontakcie z Bogiem pozostaje wybitna jednostka, a także wybrany naród (mesjanizm). Romantycznemu idealizmowi pozytywiści zdecydowanie przeciwstawiają racjonalizm i scjentyzm. Uczeni ograniczają się do badania materii, nie wnikając w sferę ducha. Pisarze piszą o ludziach i ziemskich, można powiedzieć, przyziemnych pro-

II. ROZWINIĘCIE:

1. Rewolucjonizm i ewolucjonizm Już cytowany fragment wiersza A. Asnyka Do młodych zawiera bardzo ważną różnicę między „wczorajszą" a „dzisiejszą" postawą. Poeta zwraca mianowicie uwagę na stosunek pozytywistów do przeszłości. Asnyk mówi: „Nie depczcie przeszłości ołtarzy", szanujcie ją i kochajcie, nawiązujcie do niej budując teraźniejszość, bo wy też kiedyś staniecie się przeszłością. Każde pokolenie jest ogniwem w łańcuchu cywilizacji, etapem w procesie ewolucji. Tak pozytywiści rozumieli postęp.

Romantyzm natomiast to epoka buntu, burzenia. W programowej Odzie do młodości A. Mickiewicz nawołuje do zburzenia starego świata, pchnięcia go na nowe tory: ,,Dalej, bryło, z posad świata! Nowymi cię pchniemy tory, Aż opleśniatej zbywszy się kory, zielone przypomnisz lata".

Poeta porównuje ten rewolucyjny zryw z aktem stworzenia świata przez Boga, w ten sposób podnosi jego rangę i zaznacza, że jest to stwarzanie do nowa. Romantyzm był okresem rewolucji i powstań, dlatego pisarze do nich nawołują. Pozytywiści wierzą w postęp, budowanie, pracę, rozwój ekonomiczny i społeczny.

2. Młodość z jej cechami psychicznymi i dojrzałość Romantyzm to epoka młodych, miała cechy buntu pokoleniowego przeciw staremu, zmurszałemu światu ojców. Motyw buntu pokoleń pojawia się już u preromanty-ków, np. u F. Schillera. W dramacie Zbójcy szlachetny Karol Moore buntuje się przeciw okrutnemu ojcu i zostaje przywódcą zbójców, którzy odbierają bogatym i rozdają biednym. W dramacie Don Carlos konflikt pokoleń przybiera formę tragedii miłosnej. Król Filip i jego syn Carlos kochają tę samą kobietę. Zostaje ona żoną króla. Carlos bezskutecznie walczy o prawo do miłości. Bohaterowie romantyczni przeważnie są młodzi, zbuntowani, widzą i oceniają wszystko w tonacji czarno-białej, nie są skłonni do kompromisów, poświęcają się, kierują się nie chłodną kalkulacją, lecz emocjami, dlatego często przegrywają. Pozytywiści, choć też są młodzi, patrzą na świat realnie. Niosą przed sobą „wiedzy pochodnię" i jej światłem się kierują przy ocenianiu świata. Szacują swoje zamiary „według sił" i możliwości. Też chcą zmienić świat, ale w oparciu o przeszłość, za pomocą wiedzy i wykształcenia, ciężką pracą. Tak jak Odę do młodości można zestawić na zasadzie kontrastu z wierszem Asnyka, traktując je jako manifesty pokoleniowe, tak można porównać przeciwstawnych bohaterów: Konrada, Kordiana i Wokulskiego, Korczyńskich, Bohatyrowiczów.

3. Uczucia, wyobraźnia a scjentyzm i racjonalizm Obie epoki różnią się też wyraźnie wizją świata. W wizji romantycznej świat realny i fantastyczny przenikają się - w balladach postacie z wierzeń ludowych wpływają na losy ludzkie. Bohaterowie kierują się „czuciem i wiarq", nie „szkiełkiem i okiem ". Sfera ducha wyraźnie dominuje nad sferą materii. Duchy przodków udzielają nauk moralnych ludziom, w ten sposób realizuje się wspólnota żywych i umarłych, egzystujących w jedności teraz i zawsze (II i IV cz. Dziadów). Bohaterowie rozmawiają z Bogiem w dramatycznych monologach lub za pomocą widzeń. W mistycznym kontakcie z Bogiem pozostaje wybitna jednostka, a także wybrany naród (mesjanizm).

Romantycznemu idealizmowi pozytywiści zdecydowanie przeciwstawiają racjonalizm i scjentyzm. Uczeni ograniczają się do badania materii, nie wnikając w sferę ducha. Pisarze piszą o ludziach i ziemskich, można powiedzieć, przyziemnych problemach: głodnych, bezdomnych dzieciach, dramatycznej walce o byt i utrzymanie rodziny, a przy tym i polskości itp. Interesują ich szeroko rozumiane, realne problemy społeczne, które analizują, szukając racjonalnych przyczyn i rozwiązań. W swym stosunku do przedstawionej rzeczywistości są krytyczni, proponują naukowe sposoby rozwiązań. Postawy bohaterów motywują według wskazań psychologii. Zgodnie z takimi zasadami rozwija się XIX-wieczna powieść realistyczna, skonstruowana tak, że czytelnik ma złudzenie, iż jest obserwatorem prawdziwych zdarzeń i ludzkich losów.

4. Indywidualizm a utylitaryzm Przedstawione wyżej wizje świata mają wpływ na koncepcje człowieka wykreowane w obu okresach. Romantycy cenią indywidualizm niepowtarzalnej jednostki, która czuje inaczej i po swojemu odbiera świat, czasami nawet uzurpuje sobie prawo do własnej moralności (Giaur). Jest skłócona ze światem, samotna, wyizolowana, nieszczęśliwa (Werter, Gustaw). Bohater taki czuje się kimś wyjątkowym, często jest poetą, twórcą, a więc prawie równym Bogu, z którym chce rozmawiać (Konrad z Wielkiej Improwizacji). Podejmuje się samotnie wyjątkowych, wielkich czynów, nie na miarę człowieka, dlatego bardzo często przegrywa (Konrad Wallenrod, Kordian).

Pozytywiści oceniają człowieka nie według jego zamiarów, ale dokonań użytecznych dla innych (utylitaryzm). Wartością najwyższą jest praca i jej efekty. Tak ocenia bohaterów E. Orzeszkowa w Nad Niemnem (Bohatyrowicze, Korczyński). Wokulski, bohater Lalki B. Prusa jest szanowanym obywatelem, kupcem, przedsiębiorcą, który zrobił majątek i dalej inwestuje w przedsięwzięcia handlowe. Ignacy Rzecki jest przede wszystkim uosobieniem uczciwości, rzetelności, pracowitości. Negatywne postacie arystokratów to próżniacy, którzy nie wiadomo z czego żyją, a wydają więcej niż mają. Szanowany jest żydowski kupiec Szlangbaum, Niemiec Mincel, bo to ludzie pracy i interesów. Ceniony jest uczony Ochocki i tajemniczy Geist. Postacią negatywną jest Izabela i jej ojciec Łęcki a także Starski i inni. W opowiadaniach i nowelach pełno jest ludzi pracowitych i przez to szanowanych oraz leni i pasożytów, których pisarze potępiają.

5. Wybitni bohaterowie i skromni społecznicy Wypracowana w obu okresach koncepcja wartości człowieka wpłynęła na kreacje bohaterów obu epok. Jest ich wielu, więc ograniczę prezentację do wybranego przed-stawiciela. Bohater wykształcony we wczesnym romantyzmie europejskim to samotny indywidualista, skłócony ze światem, najczęściej nieszczęśliwy kochanek. Takim bohaterem jest Mickiewiczowski Gustaw (IV cz. Dziadów). Specyficzną cechą polskiego romantyzmu, wynikającą z sytuacji narodu pozbawionego bytu państwowego, jest przemiana takiego bohatera w bojownika sprawy narodowej. Gustaw zmienia się w Konrada, nadal pozostaje samotny, ale już nie rozpamiętuje wciąż swych prywatnych nieszczęść, natomiast poświęca się walce o wolność. Utożsamia się z narodem, kocha go, cierpi za niego (prometeizm). Podobną przemianę przechodzi Kordian (J. Słowacki Kordian), hr. Henryk (Z. Krasiński Nie-Boska...), Jacek Soplica-ksiądz Robak (A. Mickiewicz Pan Tadeusz). Wielkość tych bohaterów wynika ze skali ich cierpień i zadań, jakie przed sobą stawiali. Mimo ponoszonych klęsk są wybitni, szlachetni, godni podziwu, nadludzcy. Pozytywiści przeciwstawiają tym bohaterom człowieka zwyczajnego. Taki jest na przykład Witold Korczyński. Jest młody, pełen zapału, uczy się, bo chce pracować lepiej, efektywniej. Jest szlachcicem, odziedziczy po ojcu majątek, więc studiuje rolnictwo. Swą wiedzą dzieli się z sąsiadami. Pragnie żyć z nimi w zgodzie i wspólnie pracować. Szanuje narodową tradycję powstańczą i nawiązuje do niej, ale swoją pracą. Utrzymanie polskiej ziemi w polskich rękach, pracę nad rozwojem ekonomicznym kraju oraz zachowanie tożsamości i ocalenie kultury narodowej uważa za swój obowiązek patriotyczny.

6. Tyrteizm poezji romantycznej a hasła pracy organicznej i pracy u podstaw Z postawami bohaterów związane byty hasła głoszone przez twórców literatury. W romantyzmie byt to tyrteizm — nawoływanie do heroicznej walki o wolność narodu. W pozytywizmie były to hasła pracy nad równomiernym rozwojem gospodarczym, ekonomicznym całego społeczeństwa, wszystkich jego stanów i warstw. W pracy organicznej widzieli pozytywiści szansę ocalenia narodu, przetrwania ciężkich lat niewoli. Szczególną wagę przywiązywali do pracy u podstaw, wśród najniższych, uciskanych, upośledzonych warstw narodu, podnoszenie ich poziomu wiedzy, wykształcenia, wydobywanie ich z nędzy i upośledzenia kulturalnego, by stały się świadomymi częściami społeczeństwa, a ich przedstawiciele pełnoprawnymi obywatelami.

7. Stosunek do powstań narodowych Jak Już było wspomniane, literaturę romantyczną przenika duch tyrteizmu. W walce zbrojnej romantycy widzieli jedyną szansę na wyzwolenie. Po klęsce powstania listopadowego poeci skupili się na analizowaniu popełnionych błędów, krytykowaniu i wskazywaniu dróg na przyszłość (III cz. Dziadów, Kordian, Grób Agamemnona). Byli optymistami, mimo wszystko wierzyli w szansę zwycięskiego powstania. Przed narodem wybranym (mesjanizm, winkelriedyzm) stawiali wysokie wymagania, których spełnienie było warunkiem odzyskania niepodległości. Wierzyli, że gdy cały naród przemieni się jak Jacek Soplica, wówczas Polacy zasłużą na wolność.

Pozytywiści są pokoleniem popowstaniowym. Kolejne klęski ostudziły zapał i zmusiły do szukania innych dróg. Takim innym sposobem jest właśnie praca organiczna i praca u podstaw oraz solidarność wszystkich grup społecznych a także mniejszości narodowych (zwłaszcza Żydów). Ich celem było zjednoczenie wysiłków nad realizacją programu ocalenia społeczeństwa w sensie fizycznym oraz tożsamości narodowej i kulturalnej. Walka o niepodległość musiała zostać odłożona na później. Nigdy z niej nie zrezygnowano. W literaturze pozytywizmu przechowana jest natomiast pieczołowicie pamięć powstań i narodowych bohaterów (B. Prus Lalka - pamiętnik Rzeckiego, E. Orzeszkowa Gloria victis, Nad Niemnem - mogiła). 8. Stosunek do ludu Cały czas podkreślam głębokie różnice między romantyzmem a pozytywizmem, zgodnie z treścią cytatu zawartego w temacie. Pora wspomnieć o cechach wspólnych. Należy do nich szacunek do ludu, choć wyrażany różnie. Romantycy odkryli dla sztuki kulturę ludową, czerpali wzory z legend i baśni ludowych, zapełniali ballady postaciami świtezianek, elfów, duchów, uczyli się od ludu spojrzenia na świat i zasad moralnych. Widzieli w ludzie zdrową tkankę narodu, w której przechowują się tradycje, wierzenia i odwieczne prawdy (II cz. Dziadów), gorącą głębię „lawy", w którą trzeba się zanurzyć, by ocaleć. Pozytywiści spoglądają na lud bardziej realnie i racjonalnie. Pisarze przede wszystkim dostrzegają nędzę, zacofanie, choroby, upośledzenia cywilizacyjne, marnowanie się talentów (B. Prusa Antek, H. Sienkiewicz Janko Muzykant), umieją zauważyć wartości tkwiące w prostych ludziach (B. Prus Michałko, H. Sienkiewicz Za chlebem), nawołują do pracy u podstaw (H. Sienkiewicz Szkice węglem).

III. WNIOSKI: Różne sposoby służenia narodowi. Mimo różnego spojrzenia na rzeczywistość, innej wizji świata i człowieka, romantycy i pozytywiści mieli wspólny cel. Sytuacja narodu pozbawionego wolności wymagała od pisarzy angażowania się w sprawy ogółu. Spełniali tę powinność romantycy, spełniali i pozytywiści. Cel więc mieli wspólny - ojczyzna była dla jednych i drugich „•wielkim zbiorowym obowiązkiem". Służyli jej inaczej, różnymi metodami, sposobami. Stawiali sobie inne cele, ale łączył ich ten jeden wspólny - ojczyzna.

7. Człowiek w konfrontacji z losem- główny problem literatury XXw. Zbierz argumenty za lub przeciw temu twierdzeniu.

WSTĘP: Człowiek w konfrontacji z losem to główny problem literatury wszechczasów. Antygona z tragedii Sofoklesa, a także cała jej rodzina, poznali ciężką rękę przeznaczenia. W utworach polskich romantyków los przybiera postać historii, zmuszającej młodych ludzi do dokonywania trudnych wyborów, by wyzwolić zniewoloną ojczyznę. Znamy los Konrada Wallenroda, który na ołtarzu ojczyzny złożył miłość, życie, rycerski honor. Konrad, bohater III cz. Dziadów, poważył się nawet w imieniu ojczyzny spierać z Bogiem, a Kordian, bohater dramatu J. Słowackiego, w poczuciu obowiązku wobec ojczyzny chciał zabić cara. W XX w. dzieje komplikują się coraz bardziej, los człowieka staje się w coraz większym stopniu zależny od czynników politycznych, sytuacji społecznej, innych ludzi wreszcie. Stawia go to często wobec trudnych wyborów zmuszających do decydowania czy ugiąć się pod naciskiem sił zewnętrznych, czy postąpić zgodnie z sumieniem, wolą, wyznawanym systemem zasad. Ludzie w konfrontacji z losem zachowują się różnie, reagują odmiennie i te wybory oraz ich motywy interesują pisarzy.

ROZWINIĘCIE J. Conrad Lord Jim - Życie bohatera powieści miało przebiegać zgodnie z ustalonym przez niego z góry planem - chciał być marynarzem, skończył więc szkołę oficerską i wyruszył w swój pierwszy rejs. Miał być bohaterem, miał głęboko wpojone przez ojca, pastora, poczucie obowiązku i odpowiedzialności za losy powierzonych jego opiece pasażerów. Los spłatał mu złośliwego figla — „Patna" okazała się wrakiem, który zaczął tonąć na pełnym morzu, załoga statku składała się z łajdaków, którzy bez chwili namysłu postanowili uciec z tonącego statku, porzucając uśpionych pasażerów. Młody, niedoświadczony Jim uciekł wraz z kapitanem i oficerami. Okazał się małodusznym tchórzem, nie sprostał wyzwaniu. Resztę życia poświęcił odbudowie swego stworzonego wcześniej wizerunku. Chciał udowodnić sobie i innym, że nie jest tchórzem. Uciekał od siebie słabego i podszytego strachem. Sprawdził się w Patusanie, gdzie zdobył miłość, zaufanie, szacunek i po raz drugi nie stchórzył, nie uciekł, ale zginął, ponosząc odpowiedzialność za swe czyny i decyzje. Los ciężko doświadczył Jima, ale ofiarował mu Patusan, gdzie mógł się zrehabilitować, uwierzyć w siebie. Można się zastanawiać czy Jim wygrał w konfrontacji z losem, czy nie? No, bo przecież zginął. Moim zdaniem wygrał, choć popełnił kolejne błędy. Oparciem dla niego był niewzruszony kodeks moralny. Jim ani na moment w niego nie zwątpił. Odbudował swoje wyobrażenie o sobie zgodnie z tym kodeksem, zginął, bo się nie ugiął. To świat i ludzie okazali się gorsi niż wyobrażał sobie Jim.

F. Dostojewski Zbrodnia i kara - Świat Dostojewskiego jest ponury i zły. Ludzie też. Bohatera powieści, Rodiona Raskolnikowa, osaczył jego los: poniżająca, degradująca osobowość i charakter nędza. Młody, wrażliwy człowiek nie może się z nią pogodzić. Chce się uczyć, pomagać matce i siostrze, reagować na potrzeby sąsiadów, chce coś zrobić dla społeczeństwa. Czuje, że ma potrzebne do tego siły i zdolności. Jakiekolwiek działanie uniemożliwia mu brak kilku rubli na mieszkanie, odzież, chleb. Postanawia walczyć z losem, przekonuje sam siebie, że jest zdolny popełnić zbrodnię i zabija, by zdobyć tych kilka rubli. Nie był jednak mordercą, jego psychika załamała się pod ciężarem zbrodni, nie umiał nawet wykorzystać zdobytych pieniędzy, przyznał się do winy i poszedł na katorgę. I wtedy los postawił na jego drodze Sonię, by wydobyła go z dna poniżenia. Sonia ukazała mu inny świat i nauczyła inaczej patrzyć na ludzi. Uświadomiła mu wartość miłości, współczucia, braterstwa pokrzywdzonych oraz wiary w miłosierdzie Boga. Dzięki niej odkrył w sobie nie znane dotąd, niedoceniane wartości, zaakceptował siebie, pokochał innych ludzi, znalazł siłę do znoszenia swojego losu. Dawny buntownik pogodził się ze światem i ludźmi, przestał zmagać się z losem, nauczył się natomiast cieszyć z jego darów.

S. Źeromski Wybór opowiadań - Bohaterowie także zmagają się z losem. Siłacz-ka, Stanisława Bozowska, realizuje szlachetny cel, niesie oświatę w lud i ginie, słaba, samotna w swych wysiłkach. W podobnej sytuacji Paweł Obarecki ulega, załamuje się, rezygnuje. Doktor Piotr, mimo że rani boleśnie ojca i sam cierpi z powodu zawodu oraz rozstania z ojcem, pozostaje wiemy swym ideałom. Wyjeżdża, by spłacić dług, który na jego wykształcenie zaciągnął Dominik Cedzyna.

S. Źeromski Ludzie bezdomni - Zmaganie się z losem bohaterów Żeromskiego polega na podjęciu dramatycznej walki ze światem o realizację własnych ideałów. Los w powieści przybiera postać przeciwności, które stają na drodze bohaterów. Doktor Judym musi zmagać się z własną słabością, pragnieniem miłości, szczęścia, zaznania uroków życia. Wynik tej walki zależy od jego charakteru i tę batalię Judym wygrywa, zrywając z Joasią i rezygnując z jej miłości. Ale ma do pokonania także całe zło świata i obojętność ludzką, wreszcie osobiste pragnienia i cele. Sam wybrał swój los i to jest godne podziwu. Jest Jednak samotny w tej walce, ponosi wiele porażek i chyba ostatecznie poniesie w konfrontacji z losem klęskę.

Z. Nalkowska Granica - Zupełnie inaczej potoczyły się losy Zenona Ziembiewi-cza. Chciał być podobny do inteligentów z utworów Żeromskiego. Uległ jednak wpływom środowiska, własnym słabościom i skłonnościom. Nie miał siły Judyma, by zrezygnować z miłości, dostatniego życia, kariery. Nie umiał przeciwstawić się naciskom z zewnątrz. Można zapytać, a gdzie tu konfrontacja z losem? Zenon ulega losowi, poddaje się, bo mu tak wygodnie, a i tak ponosi klęskę. Losem w jego sytuacji jest miejsce, w jakim się znalazł. Był uwarunkowany pochodzeniem, środowiskiem, w które wszedł przez ożenek, kontaktami towarzyskimi, propozycjami kariery. Nie próbował podjąć walki o własną tożsamość, dlatego przegrał życie. Karząca ręka losu ujawniła się w działaniu Justyny, która wymierzyła mu sprawiedliwość ze swą krzywdę.

Literatura obozowa - Wojna stała się naj okrutniej szym losem dla milionów, który na domiar złego „ludzie ludziom zgotowali". Człowiek został postawiony w sytuacji skrajnej, dramatycznej próbie poddano charaktery i wyznawane zasady. Wielu nie sprostało tej próbie i nie można ich za to winić. -l Z. Natkowska Medaliony - Pisarka ukazała, jakiej degradacji uległy w czasie okupacji wartości moralne, jak ludzie naginają je do sytuacji (Profesor Spanner, Przy torze kolejowym. Kobieta cmentarna). Tak łatwiej było znieść tragiczny los. Pokazała też Nałkowska, ile siły jest w człowieku, gdy pragnie przeżyć mimo wszystko. Potrafi zdobyć się na największe ofiary, znieść niewyobrażalne cierpienia (Wiza, Dwojra Zielona). W tych ekstremalnych warunkach człowiek zdolny jest też do czynów pięknych, zadziwiających (Wiza). T. Borowski Wybór opowiadań - Borowski skupił się w swych opowiadaniach obozowych na procesie zwanym zlagrowaniem. Pokazał jak tragiczny los łamie człowieka, który, aby przeżyć, przystosowuje się, staje się zdolny do czynów, którymi gardziłby w normalnych warunkach. Borowski prezentuje zwyczajnych, prostych ludzi, po których nikt nie spodziewa się bohaterskich czynów. Ukazuje jak w tragicznych warunkach okupacji a potem w obozie chcieli przetrwać, przeżyć, doczekać wolności. Można było oczywiście walczyć, buntować się - ci ginęli jako bohaterowie, byli godni szacunku, ale martwi. Inną postawą była bierność, rezygnacja, poddanie się, ci którzy ją przyjęli stawali się w obozie muzułmanami, podczas selekcji szli do komór gazowych. Wreszcie trzecią postawą było przystosowanie się do warunków obozowych, podporządkowanie się prawom, zasadom panującym w obozie. Spryt, zręczność, kradzież żywności, handel wymienny z funkcyjnymi, umiejętność dostania się do lepszego komanda, zdobycie funkcji sanitariusza zwiększały szansę przeżycia. Znikały zasady moralne, liczyła się tylko zwierzęca walka o byt, o przetrwanie. Człowiek stawał się niewrażliwy, nieczuły, obojętny na cierpienia innych. Borowski swym utworem oskarża, ale nie ludzi, którzy ulegli zlagrowaniu w warunkach, w których szansę na przeżycie były niewielkie, a przetrwać można było tylko kosztem innych, oskarża system, który doprowadził do powstania obozów. Człowiek skazany na taki los mógł przeżyć tylko za cenę degradacji psychiki, rezygnacji z moralności, przyzwolenia na zanik wartości. G. Herling-Grudziński Inny świat - Grudziński także ukazuje obóz sowiecki jako wynik działania złego losu, który pochwycił w swe szpony człowieka. W kolejnych częściach swego pamiętnika ilustruje różne fazy złagrowania. Usprawiedliwia wyraźnie ludzi, którzy mu ulegli, wyjaśnia, że w „innym świecie" jest się innym, że w nieludzkich warunkach nie każdy potrafi zachowywać się po ludzku. Tym bardziej przenikliwie śledzi w ludziach wszelkie przejawy, iskierki człowieczeństwa. Z podzi wem obserwuje ludzkie uczucia w nieludzkim świecie: miłość do syna, zdolność do wybaczania, przechowywanie książki z narażeniem życia itp. Największy szacunek budzi bunt Kostylewa, który postanowił, że nie będzie „na nich " pracował i skazywał się na okrutne cierpienia, opalając sobie rękę w ogniu. Zadziwia determinacja więźnia, który usiłował uciec z obozu czy też postawa autora, gdy zdecydował się na podjęcie głodówki. Zastanawiające są zmiany zachodzące w więźniach w dniu wolnym od pracy, gdy stają się nagle grzeczni, uprzejmi. Zainteresowanie budzą reakcje więźniów na wizyty rodzin kolegów, delikatność, czułość, z jaką o tych spotkaniach mówią. Szokujące wrażenie robi oaza spokoju i miłosierdzia, jaką jest obozowy szpital itp. Grudziński pragnie udowodnić, iż mimo najgorszych warunków, wobec których człowiek Jest całkowicie bezsilny, można ocalić w sobie coś ludzkiego i to jest największe zwycięstwo w zmaganiach z losem. H. Krall Zdążyć przed Panem Bogiem - Jest to reportaż oparty na wywiadzie z Markiem Edelmanem, jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim. Edelman opowiada o zdarzeniach w getcie z pozycji naocznego świadka i uczestnika. W jego opowieści uderza relacja o tym, jak Żydzi przyjmowali swój los, który łączył się z ich pochodzeniem. Edelman polemizuje z obiegową opinią, że Żydzi szli na śmierć potulnie jak owce na rzeź. On uważa, iż umierali spokojnie i godnie. Zresztą powstanie wybuchło przecież właśnie dlatego, by pokazać światu, że Żydzi też umieją umierać tak jak inni ludzie, z bronią w ręku. „Ludzie zawsze uważali, że strzelanie jest największym bohaterstwem. No to żeśmy strzelali" — mówi Marek Edeiman. W sytuacji tragicznej, w jakiej się znaleźli, „chodziło tylko o wybór sposobu umierania ". Był to dramatyczny wybór i przejaw walki z losem. A. Szczypiorski Początek - W wydanej w 1986 r. powieści Szczypiorski mówi o konfrontacji z losem wielu bohaterów, mieszkańców Warszawy pochodzenia polskiego, żydowskiego i niemieckiego. Ich losem jest wojna i zdarzenia powojenne, a także pochodzenie narodowe. Główna bohaterka. Inna Seidenman, jest Polką pochodzenia żydowskiego. Czuje się kulturowo i uczuciowo związana z Warszawą, to jest jej miasto. Jej ojciec i mąż byli znani jako wybitni lekarze. Mąż kształcił się w Paryżu, uważał się za Europejczyka. Irma nie poczuwa się ani do religijnych, ani obyczajowych związków z Żydami. Jest na dodatek jasną blondynką o niebieskich oczach. Czuje się więc w czasie okupacji bezpieczna pod przybranym nazwiskiem Marii Magdaleny Gostomskiej, żony polskiego oficera. Nie uchroniło jej to przed aresztowaniem, bo doniósł na nią Bronek Blutman, znajomy sprzed wojny. Absurdalność sytuacji podkreśla fakt, że wydał ją Żyd, a uratowali z rąk gestapo Polacy i Niemiec, Johann Muller. Irma nie mogła pojąć, że została aresztowana z powodu swojego żydostwa, do którego się nie poczuwała. Jeszcze boleśniej odczuła wygnanie jej z Polski, dla której pracowała. Jak mówiła, Niemcy chcieli ją tylko zabić, Polacy pozbawili ją tożsamości. Miała poczucie krzywdy do końca życia, buntowała się w duchu, ale był to bunt bezsilny, bo odbywający się w irracjonalnej, absurdalnej sytuacji.

W powieści są jeszcze inne postacie zmagające się ze swym losem, np. Henio Fichtelbaum, żydowski szkolny kolega Pawełka Kryńskiego. Henio uciekł z getta, ukrywał się dzięki pomocy Pawełka, ale nie mógł znieść samotności, uwięzienia, zaczął wychodzić z kryjówki narażając się na rozpoznanie, wreszcie wrócił do getta. Było to wyrazem solidarności ze współplemieńcami i objawem pogodzenia się z bólem, wobec którego był bezsilny. Johann Muller, przez znajomych zwany Jasiem, łodzianin niemieckiego pochodzenia, miał świadomość, że po wojnie nie będzie dla niego miejsca ani w Polsce, gdzie się urodził i wychował, ani w Niemczech, których prawie nie znal. Czuł się bardziej Polakiem niż Niemcem, cierpiał, gdy musiał Polskę opuścić, ale musiał pogodzić się ze swą „niemieckością", ze swym losem. Inni bohaterowie Początku w konfrontacji z losem sprawdzili się w różny sposób. Sędzia Ro-mnicki uważał, iż miał szczęście, bo los ofiarował mu szansę uratowania żydowskie go dziecka. Podobną szansę wykorzystała siostra Weronika, ratując wiele dzieci. Nawet Wiktor Suchowiak, pospolity przestępca, który nieźle zarabiał na przeprowadzaniu uciekinierów z getta, liczył, że w ostatecznym rachunku będzie mu to policzone. M. Hłasko Następny do raju - Bohaterami minipowieści Hłaski są kierowcy, którzy w górskiej bazie w Karkonoszach wożą drewno potrzebne do odbudowy Polski ze zniszczeń wojennych. Zmagają się z zimnem, błotem, górami, rozsypującymi się wozami i własnym ciężkim losem. Są to wprawdzie ludzie z marginesu społecznego, przestępcy, którzy na tym odludziu szukają schronienia przed sprawiedliwością, ale, jak to ludzie, mają marzenia, pragną spokoju, stabilizacji, miłości. Kochają swe zardzewiałe samochody, szanują pracę, chcą ją wykonywać jak najlepiej. Żądają tak niewiele — by przyszły wreszcie nowe wozy, by nie musieli ginąć na niebezpiecznych górskich drogach. W zamian władze przysyłają im agitatora, który ma ich namawiać do jeszcze cięższej pracy. M. Hłasko nadał powieści o losie kierowców wymiar przypowieści o walce ludzi z przeciwnościami losu. Orsaczek, Dziewiątka, Warszawiak, Apostoł mimo trudności pracują, walczą do końca, nie poddają się, choć giną ich koledzy, po prostu żyją. To stanowi o ich ludzkiej wartości, godności, sile, to czyni z nich bohaterów godnych szacunku. Ich postawa w konfrontacji z losem przypomina postępowanie starego Santiago z opowiadania E. Hemingwaya Stary człowiek i morze. T. Konwicki Mała apokalipsa - Bohaterem-narratorem utworu jest literat mieszkający w Warszawie. Został skazany przez los na trudny wybór, gdy przyjaciele, Rysio i Hubert, przynoszą mu polecenie samospalenia się, wydane przez opozycję. Bohater sam musi wziąć odpowiedzialność za swój los, dokonać wyboru. Powieść jest relacją z ostatniego dnia życia bohatera, z jego wędrówek po Warszawie w tym dniu. Dzięki temu zabiegowi poznajemy rzeczywistość totalitarnego państwa i refleksje bohatera przesiąknięte lękiem istnienia, dotyczące spraw ostatecznych: życia i końca świata własnego, a także przewidywanej zagłady opisywanej rzeczywistości. Bohater Małej apokalipsy przypomina Józefa K. z Procesu F. Kafki — też jest winnym (skazanym) bez winy. Szuka sensu swej egzystencji, myśli o śmierci, zastanawia się nad celowością samospalenia się, boi się śmieszności. Po całym dniu rozmyślań podejmuje decyzję. Nie umiera ani dla opozycji, ani dla ginącego świata. Ma świadomość, że kształtuje, samodzielnie swój los, odnajduje sens życia i śmierci, zwraca się w ostatecznym momencie do Boga i ludzi. Już wcześniej dokonał wyboru sposobu na życie - nie godząc się z otaczającą go rzeczywistością, wybrał wolność negatywną, zrezygnował z pisania, ze sławy, zaszczytów, by ocalić godność i honor. Polecenie samospalenia rodzi w nim bunt, pytanie: dlaczego on? Są przecież bardziej zasłużeni? Ale w końcu wyrusza w swą ostatnią drogę. Kolejne jej etapy to jakby stacje Golgoty, a jednocześnie poszukiwanie sensu, prawdy ostatecznej. Znajduje ją w obliczu śmierci. Ta śmierć nadaje sens Jego życiu, samospalenie staje się symboliczną ofiarą, porównywalną z ofiarą Chrystusa.

WNIOSKI: Z omówienia kolejnych utworów literackich jasno wynika, że głównym zagadnieniem poruszanym w literaturze XX w. jest problem człowieka w konfrontacji z jego losem. Pisarzy współczesnych interesują przeważnie problemy psychologiczne. Jednostka ludzka i jej przeżycia znajdują się w centrum uwagi. Dlaczego? Świat współczesny jest coraz bardziej skomplikowany, stawia człowieka wobec trudnych wyborów. Poznanie świata i postaw ludzkich, sprawdzanych co dzień przez rzeczywistość, interesuje pisarzy i czytelników. Współczesna rzeczywistość, wraz z jej zagrożeniami, skłania często do wniosku, że istnieje przeznaczenie wpływające na losy ludzkie, kształtujące je. Wojny, konflikty narodowościowe i religijne, zagrożenie atomowe, cywilizacyjne, ruchy społeczne, terroryzm, przestępczość czy chcemy, czy nie, determinują naszą sytuację, jesteśmy zależni od świata, rzeczywistości. ści, innych ludzi. To nasz los i musimy się z nim zmagać. Każdy staje twarzą w twarz ze swym losem. Jak wypadnie w wyniku tej konfrontacji? Załamie się? Sprawdzi? Wytrwa? Ocaleje? Oto pytania każdego z nas. Oto problemy współczesnej literatury.

8. "Ostoja polskości" czy "Świat zepsuty"? literacki wizerunek szlachty w ocenie młodego Polaka.

WSTĘP: Szlachta polska była to warstwa bardzo specyficzna w strukturze społecznej Rzeczypospolitej. Obejmowała około 10%o społeczeństwa i była niezwykle zróżnicowana: od właścicieli latyfundiów na kresach wschodnich, równych niejednemu udzielnemu księstwu na zachodzie Europy, do szlachty zaściankowej, niewiele zamożniejszej od chłopów. Czuli się przy tym równi — „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie", tytułowali się „bracia", byli jednakowo uprzywilejowani i mieli te same prawa. Formacja ta kształtowała się razem z ustrojem, zwanym demokracją szlachecką, umacniała się, zdobywając nowe przywileje, decydowała o losach państwa poprzez instytucje sejmików i sejmów, wyzyskiwała chłopów i ograniczała rozwój miast i mieszczaństwa.

Oczywiście ten ważny stan społeczny musiał jako bohater znaleźć się na kartach literatury, tym bardziej, że pisarze wywodzili się w przeważającej większości z tej grupy, a więc pisali o niej i dla niej, jako że czytelnicy też pochodzili ze szlachty. Począwszy od okresu odrodzenia możemy obserwować jak w literaturze polskiej zmienia się zbiorowy portret szlachty. Początkowo, w utworach M. Reja, J. Kochanowskiego, A. F. Modrzewskiego, są to raczej wzory postaw, a nie wizerunki autentycznych ziemian, z czasem nabierają one życia i stają się realistycznymi portretami.

„Ostoja polskości"? A może „świat zepsuty"? Sądzę, że i to, i to. Znajdujemy w utworach obrazy krytyczne, w których zaakcentowane zostały negatywne cechy szlachty, ale są też utwory pełne pochwał i aprobaty. W okresie narastania kryzysu Rzeczypospolitej szlacheckiej pojawia się coraz więcej opinii krytycznych. Przyjrzyjmy się bliżej jednym i drugim, by móc się do nich ustosunkować.

ROZWINIĘCIE Wizerunki „ostoi polskości" w literaturze polskiej M. Rej Żywot człowieka poczciwego - Pisarz tworzy wzór postawy szlachcica polskiego XVI w., szlachcica ziemianina. Jest to portret dynamiczny, w którym uwzględniono wszystkie etapy życia: od młodości przez wiek dojrzały do starości. Człowiek „poćciwy" jest rzetelny, uczciwy, dobry, traktuje szlachectwo jako honor i zbiór cnót, a nie powód posiadania herbu i przywilejów. Żyje zgodnie z rytmem natury, jest rolnikiem, cieszy go praca i jej efekty. Jest też obywatelem - interesują go sprawy kraju. Dowodem na to jest inny utwór M. Reja Krótka rozprawa... J. Kochanowski Pieśni — Kochanowski w pieśniach tworzy także niedościgniony ideał, wzór ziemianina i humanisty zarazem. W pieśniach znajdujemy pochwałę życia na wsi, radość z kontaktów z przyrodą, zgodnie z duchem Horacjańskiego stoicyzmu. Zdaniem poety tylko takie życie stwarza szansę korzystania z jego uroków i osiągnięcia humanistycznej pełni człowieczeństwa. Kochanowski zaleca pielęgnowanie cnoty i troskę o „dobrq sławę ", którą człowiek po sobie pozostawia, służąc innym i ogółowi:

„Służmy poczciwej sławie, a jako kto może, Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże".

Wzory postaw obywatelskich w utworach M. Reja, J. Kochanowskiego, P. Skargi i A. F. Modrzewskiego - Pisarze renesansu tworzą też wzory postaw obywatelskich. W okresie tym umacnia się poczucie więzi z narodem, pisarze świadomie wybierają twórczość w języku polskim: „Iż Polacy nie gęsi, iż swój język maja". Postulują też, by szlachcic interesował się sytuacją polityczną kraju, brał udział w rządzeniu państwem i tępił nieprawidłowości w sprawowaniu rządów. Obok wzorów pojawiają się też akcenty krytyczne. Sami pisarze dają przykład, jak obywatel powinien reagować na bieżące sprawy, pisząc takie utwory jak: Krótka rozprawa... M. Reja, Pieśń o spustoszeniu Podola J. Kochanowskiego, Odprawa posłów greckich (tu zwłaszcza postać Antenora), Kazania sejmowe P. Skargi, O poprawie Rzeczypospolitej A. F. Modrzewskiego. Gdyby postulaty tych pisarzy zostały choć w części zrealizowane, Polska byłaby idealnym krajem a szlachta prawdziwą „ostoją polskości". Są one trochę utopijne, ale warto dążyć do ideału, by choć trochę się do niego zbliżyć. Niektóre z nich nie straciły swej aktualności i dzisiaj. Ideały sarmackie w Wojnie chocimskiej W. Potockiego - XVII w. to czasy wojenne, a więc do cech ziemianina dodaje poeta rycerskie rysy obrońcy wiary, ojczyzny, króla i „złotej wolności". Opiewając „sarmackiego Marsa krwawe dzieje" podkreśla niezwykłą dzielność garstki rycerzy, którzy zwyciężają mimo przewagi wroga,

bo mają motywację w postaci obrony wartości cennych dla nich, tj. Boga, ojczyzny, króla, rodziców, dzieci. Takich argumentów używa w swej mowie Chodkiewicz, „ostoja polskości" staje się przedmurzem chrześcijaństwa". Nowy wzór oświeconego Sarmaty ukształtowany w epoce oświecenia - W literaturze oświecenia pojawia się więcej portretów negatywnych szlachty polskiej, ale że pisarze postawili sobie za cel edukowanie społeczeństwa, tworzą też nowy ideal, w którym cechy człowieka nowej epoki, światłego, wykształconego reformatora połączone są z cechami Polaka patrioty, szanującego kulturę, tradycję, język (J. U. Niemcewicz Powrót posła - Podkomorzy jego żona i syn Walery). Słowa Podkomorzego:

„Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci I miłość własną kraju miłości poświęci"

stały się hasłem prawdziwych Polaków patriotów tego czasu i epok następnych, które przyszły po tragedii rozbiorów. I. Krasicki w swych powieściach Pan Podstoli i Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki tworzy portrety idealnych ziemian. Zbiorowy portret szlachty polskiej w Panu Tadeuszu - Najpiękniejszy zbiorowy portret szlachty polskiej powstał dopiero w XIX w., gdy szlachta jako warstwa społeczna schodziła już ze sceny historycznej. Przestało też istnieć państwo polskie. W literaturze utrwalona więc zostaje w drobiazgowych opisach historia, kultura szlachecka, w sposób subiektywny, bo jest to świat odchodzący, jeszcze „nie zmieniony wypadków strumieniem". Poeta czyni z Soplicowskiego dworku „centrum polszczyzny", prawdziwą ostoję staropolskiego obyczaju. Na Jego straży stoi Sędzia - wzór szlachcica - gospodarza. Obok niego występuje wiele postaci zwyczajnych, ale sympatycznych i bardzo zróżnicowanych - od magnata Horeszki po szlachtę zaściankową. Owiani mgiełką sentymentu odchodzą w przeszłość jako „ostoja polskości", ale pozostawiają po sobie następców, zapowiedź nowych czasów. Podobna atmosfera wyrozumiałości i ciepła dla szlacheckich wad i słabości panuje w Zemście A. Fredry. Powieści historyczne H. Sienkiewicza - Jako „ostoję polskości", nieugiętych obrońców ojczyzny przedstawił też szlachtę polską w swych powieściach historycznych H. Sienkiewicz. Nie zapominając o jej wadach, niesubordynacji, warcholstwie pisarz podkreślał dzielność szlacheckich rycerzy, równą bohaterom Homera, i ich zdolność do poświęceń dla kraju. Jeśli ojczyzna była w potrzebie, zawsze mogła na nich liczyć (Zbyszko z Bogdańca w Krzyżakach, Kmicic w Potopie, pan Wołodyjow-ski w III części Trylogii). E. Orzeszkowa Nad Niemnem - Wzorem postawy obywatelskiej i ludzkiej jest też szlachta zaściankowa z Nad Niemnem E. Orzeszkowej - Bohatyrowicze. Zniknęły już kontusze i barwna obyczajowość, ale pozostała miłość ojczyzny, tradycji rodowej i historycznej, szacunek do ziemi i pracy na niej. To też są ziemianie, ale już z końca XIX w. Są „ostoją polskości" przez swą pracę i zdolność do przekazywania ukochanych wartości młodym pokoleniom. 2. Środowisko szlachty polskiej Jako „świat zepsuty" Od początku, obok zalet szlachty jako warstwy rządzącej krajem i tworzącej kulturę, pisarze w wielu utworach podkreślali jej wady: M. Rej Krótka rozprawa... - Pisarz poddaje krytyce takie wady szlachty jak: prywata posłów sejmowych, przekupstwo sędziów, krzywdzenie chłopów; J. Kochanowski Odprawa postów greckich — „O, nierządne królestwo i zsinienia bliskie Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość Ma miejsca... ".

Słowa Ulissesa zawierają potępienie prywaty, życia ponad stan, dbania wyłącznie o własne przyjemności a nie o los państwa (Aleksander). Antenor dodaje do tej listy wad brak szacunku dla prawa i sprawiedliwości. P. Skarga Kazanie wtóre o mitosci ku ojczyźnie - Pisarz wytyka Polakom brak miłości do ojczyzny-matki, która wszystko rozdała dzieciom i teraz sama „mało ma", jest słaba, bezbronna, bliska upadku. W. Potocki Nierządem Polska stoi. Pospolite ruszenie. Kto mocniejszy ten lepszy - Wiersze zawierają listę polskich grzechów: brak troski o obronność kraju, niezdyscyplinowanie pospolitego ruszenia, brak poszanowania dla prawa, nietolerancja religijna. J. Ch. Pasek Pamiętniki - Pisarz ukazuje upadek obyczajów szlacheckich, pojedynkomanię, warcholstwo, dewocję, zaśmiecanie języka makaronizmami, chciwość, zabobonność itd. Czyni to jednak w sposób niezwykle barwny, ciekawy. Pasek jest świetnym obserwatorem, w utworze roi się od szczegółowych opisów i scenek obyczajowych. Powstał w ten sposób intrygujący obraz życia przeciętnego szlachcica- -Sarmaty, na pewno wierny, będący doskonałą ilustracją tego, jak daleka była rzeczywistość od ideałów . Krytyka przejawów sarmatyzmu w epoce oświecenia - W epoce tej położono nacisk na walkę z wadami szlachty sarmackiej, dlatego w tym okresie przeważają portrety satyryczne. Chudy literat A. Naruszewicza jest satyrą na zacofanie kulturalne i niski poziom intelektualny szlachty. I. Krasicki w Pijaństwie ukazuje obyczajowość sarmacką, pijaństwo szlachty, źle rozumianą gościnność, warcholstwo. Żona modna jest satyrą na bezmyślne i powierzchowne traktowanie obcych wzorów. Świat zepsuty zawiera obszerną diagnozę moralnego stanu społeczeństwa w Polsce. Świadczą o tym cytaty: „Wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne", ,,Wzgardziły jarzmem cnoty i żony, i męże, Zapamiętałe dzieci rodziców się wstydzą, Wadzq się przyjaciele, bracia nienawidzą ". W Monachomachii pisarz ukazuje Sarmatów w sutannach, ciemnych, zabobonnych zakonników, pijaków i żarłoków, nie przestrzegających reguły klasztornej. Tę listę występków uzupełnia J. U. Niemcewicz w Powrocie posła, tworząc postacie Starosty Gadulskiego, fircyka Szarmanckiego i Starościny - „żony modnej". J. Słowacki Grób Agamemnona - Symbolami szlachty polskiej, a raczej jej wad są w tym wierszu „czerwony kontusz" i „złoty pas". Są to symbole bardzo trafne, bo poeta wskazuje na to, co w kulturze szlacheckiej zawsze przyciągało, a z drugiej strony podkreśla pychę i próżność „pawia i papugi narodów". Te cechy trzeba koniecznie odrzucić, by stać się jak „posag z jednej bryły". Widzimy więc, że obok pochwały kultury i tradycji szlacheckiej żywa jest w romantyzmie myśl, że to szlachecka pycha i nierząd doprowadziły do zguby Polski, że naród, by się wyzwolić, musi się odrodzić moralnie, przekształcić. Dlatego A. Mickiewicz opisuje symboliczną przemianę Jacka Soplicy w księdza Robaka, J. Słowacki nawołuje do odrzucenia „płacht ohydnych", H. Sienkiewicz nawiązuje do tej symboliki, tworząc Kmicica - Babinicza.

WNIOSKI: W przeciągu kilku wieków historii literatury polskiej kształtuje się w niej zbiorowy portret szlachty polskiej, najważniejszej warstwy narodu, zależny od epoki i stanu narodowej świadomości. Początkowo są to wzory do naśladowania, potem wizerunki optymistyczne i pesymistyczne, zależnie od punktu widzenia i celów pisarza. W miarę pogłębiania się kryzysu Rzeczypospolitej szlacheckiej coraz więcej jest portretów satyrycznych aż do nasilenia się akcentów krytycznych w okresie oświecenia. Gdy zaczyna zanikać ta formacja społeczna, pojawiają się tony nostalgiczne, sentymentalne, za pomocą których wydobyte zostają jej wartości i zatuszowane wady. 3. Nam, ludziom z końca XX w., wiele one mówią o naszych przodkach i o naszej kulturze. A że polska kultura podobnie jak świadomość, mentalność i charakter narodowy Polaków mają rodowód szlachecki, więc przyglądając się przodkom, przyglądamy się sobie. My też mamy wiele wad odziedziczonych po Sarmatach, ale i posiadamy wiele zalet mieszczących się w stereotypie Polaka patrioty, katolika. Lektura wyżej omówionych utworów pozwala nam poznać historię i zastanowić się nad własnym postępowaniem. 4. Pisarze przekazują nam obraz ciekawy, zróżnicowany, barwny. W utworach od XVI do XIX w. roi się od postaci, typów, charakterów, osobowości, od cnót i wad. Mimo swych wielu przywar, byli to ciekawi ludzie, mnóstwo im można zarzucić, ale nie to, że byli szarzy, bezbarwni, nieciekawi. Tylko czy tacy byli naprawdę, czy to tylko talentowi pisarzy zawdzięczają swój żywot?

12. Bohaterowie narodowi l sposób ich kreacji w twórczości Mickiewicza. Słowackiego

i Norwida

I. WSTĘP: Bohaterowie narodowi kreowani są w historii lub literaturze. Są to wybitne postacie wojowników, wodzów, mężów stanu, nawet artystów zasłużonych dla narodu. To ludzie, którzy odnosili sukcesy na polach bitew, umacniali jedność państwa, budowali dobrobyt obywateli, tworzyli sztukę narodową. Narodowymi bohaterami starożytnej Grecji byli Achilles i Hektor, narodowym bohaterem średniowiecznej Francji był Roland, narodowymi bohaterami polskimi są T. Kościuszko, J. H. Dąbrowski, J. Bem i inni. Wielu z nich stawało się też bohaterami literackimi. Bohaterów narodowych kreowano także w literaturze. Mieli wtedy być wzorami do naśladowania przez rzeczywistych ludzi. 2. Narodowy charakter polskiej sztuki romantycznej Jedną z cech literatury polskiej okresu romantyzmu jest jej narodowość. Sztuka miała utrwalać kulturę narodową, dlatego postulowano, by miała ona wybitnie narodowe piętno. Interesowano się więc kulturą ludową, szukano w niej narodowych tradycji, nawiązywano do niej, utrwalano muzykę, pieśni, poezję ludową. Dzieła szczególnie wartościowe obdarzano określeniem narodowe, np.: wystawiane wtedy opery S. Moniuszki. Także utwory literackie określano tym mianem, np.: dramat narodowy, epopeja narodowa. Tym zaszczytnym epitetem honorowano też poetów - A. Mickiewicza, J. Słowackiego nazywano wieszczami narodowymi. Występujące w ich utworach postacie również mają cechy bohaterów narodowych. Mickiewicz wykreował tego rodzaju postać w kilku utworach: przechodzi ona przemianę od Konrada Wallen-roda poprzez Konrada z III cz. Dziadów do Jacka Soplicy z Pana Tadeusza. W twórczości J. Słowackiego cechy bohatera narodowego posiada Kordian, aby w końcowym etapie ewolucji bohatera narodowego przyjąć postać Beniowskiego. Wybitnych bohaterów o cechach narodowych spotykamy również w wielu utworach C. K. Norwida. Są to wiersze: Bema pamięci żałobny-rapsody Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie..., Do obywatela Johna Brown, a nawet Fortepian Szopena. ROZWINIĘCIE: l. Bohater narodowy A. Mickiewicza i J. Słowackiego Mimo dzielących Mickiewicza i Słowackiego różnic w podejściu do problemów walki narodowowyzwoleńczej i odmiennym potraktowaniu swoich bohaterów, wiele ich też łączy. Obaj byli poetami romantycznymi, skupiali się w swych utworach na problemach narodowych i kreowali narodowych bohaterów. Ich postacie też mają wiele cech wspólnych. Są to romantyczni indywidualiści, przeznaczeni do przewo-dzienia narodowi. Działają samotnie, nie szukają pomocy. Umiłowanie ojczyzny jest dla nich najwyższą wartością, poświęcają się sprawie narodu bez reszty, rezygnują z osobistego szczęścia, honoru, składają ojczyźnie w ofierze życie (Konrad Wallen-rod, Kordian). Romantyczny buntownik, nie mogący się zgodzić na istniejący porządek świata, uniesiony pychą śmie występować przeciwko Bogu, czując się usprawiedliwiony, bo czyni to w imię miłości do narodu (Prometeusz-Konrad). Gdy inni nie chcą go słuchać, „oddać mu się w ręce", nie uznają jego władzy nad duszami, czuje się urażony, wybucha gniewem i sam podejmuje się działań ponad siły (Konrad, Kordian). Mimo że ojczyzna zajmuje w ich systemie wartości najwyższe miejsce i dla niej są gotowi uczynić wszystko, przeżywają rozterki moralne, gdy muszą posłużyć się metodami sprzecznymi z honorem, moralnością, etyką (Konrad Wallenrod, Kordian).

Ponieważ mimo szlachetnych intencji bohaterowie ci ponosili klęski, bo działali sami, a zadania przerastały siły pojedynczych ludzi, pisarze w kolejnych utworach poddawali swych bohaterów przeobrażeniom. Konrad Wallenrod przerodził się w Gus-tawa-Konrada w Dziadach, by po jego upadku, spowodowanym pychą, zmienić się w Jacka Soplicę. Ten bohater -jak poprzednicy — poświęca się dla ojczyzny, ale nie walczy sam, jest żołnierzem w armii napoleońskiej, emisariuszem, jednym z grona oddanych tej samej sprawie. Równy poprzednikom miłością i poświęceniem narodowi, nie grzeszy ich pychą i indywidualizmem, jest skromny, jeden z wielu, jego siłą jest wspólnota. Taki bohater ma szansę osiągnięcia sukcesu, oczywiście razem z innymi. Kordian jest podobny do Konrada. Jest mniej pyszny, nie spiera się z Bogiem, a z samym sobą, ale też jest indywidualistą stworzonym do przewodzenia. Dręczą go jednak wątpliwości, nie wierzy w swoje siły, pokonują go własne lęki i wyobraźnia. Przegrywa, bo jest słaby, nadwrażliwy, brzydzi się zabójstwem, boi konsekwencji. Szatan kpi z niego i jego poświęcenia, a on nie umie mu odpowiedzieć. Porażka tego bohatera spowodowała -jak u Mickiewicza - wykreowanie innego. Beniowski podobny jest do Jacka Soplicy w tym, że jest prostym żołnierzem, zwyczajnym szlachcicem, zawadiaką, lubiącym wypić i zabawić się. Wyrusza szukać przygód i sławy, bo stracił dziedziczną wioskę i szansę na rękę ukochanej. Chcąc nie chcąc zostaje konfederatem barskim i bohaterem narodowym. Nie ma w nim świętości ks. Robaka, jest dzielność szlachcica i żołnierza, obrońcy ojczyzny i wiary. Stać go na poświęcenie, odwagę. Obaj są zwyczajnymi ludźmi i dobrymi Polakami.

2. Postacie bohaterów w poezji C. K. Norwida W wymienionych wyżej utworach Norwida występuje cały szereg bohaterów. Przede wszystkim jest wśród nich generał Józef Bem, bohater narodowy Polski i Węgier. Realizujący w czynach hasło walki „za nasza i wasza wolność". Bohater wiersza nie jest więc postacią fikcyjną, lecz żyjącym kiedyś człowiekiem. Norwid wybrał postać Bema po to, by podkreślić ważną cechę swej koncepcji bohatera. Ma on być ponadnarodowy i ponadczasowy. Swym życiem ma ilustrować ideę postępu ludzkości, polegającą na realizowaniu zasady wolności, demokracji i chrześcijańskich ideałów moralnych. Wiersz Bema pamięci żałobny-rapsod jest wizją pogrzebu generała, w której splatają się elementy starożytne, pogańskie, rycerskie, chrześcijańskie. Pogrzeb przeradza się w marsz pokoleń kolejno schodzących do grobu. Wymowa utworu nie jest jednak katastroficzna. Pokolenia odchodzą, ale przekazują następnym ideę postępu jak pałeczkę w sztafecie. Nosicielami tej idei, jej symbolami są bohaterowie tacy jak Józef Bem. Niekoniecznie muszą to być wojownicy, ideę postępu realizuje się głównie w pracy i sztuce, czyn zbrojny, zdaniem Norwida, to ostateczność. Norwid nie podzielał stanowiska romantyków, dla których jedynym celem była walka narodowowyzwoleńcza i uzyskanie przez Polskę wolności. Poeta łączył dążenia niepodległościowe Polski z walką całej ludzkości o wolność. Dla niego bohaterem był też John Brown, walczący o wolność Murzynów amerykańskich. Polski poeta widzi w nim uosobienie idei wolności, której sprzeniewierzyła się Ameryka. Śmierć Browna, tak jak śmierć Bema, nie jest klęską, jest przekazaniem idei i realizowaniem się postępu. Sławę Browna i głoszoną przez niego ideę równości i demokracji przekaże następcom poeta. Dla Norwida wielkim Bohaterem jest też każdy artysta. W twórczości bowiem też realizuje się postęp w postaci dążenia do ideału, którym jest połączenie elementów narodowych z tradycją śródziemnomorską i chrześcijańską. Ideałem artysty jest dla Norwida Szopen (Fortepian Szopena). Norwid jako pierwszy z polskich pisarzy dostrzegał osamotnienie i tragizm losów artysty w świecie, w którym wszystko jest towarem. Osamotnienie to prowadzi do niezrozumienia, odrzucenia artysty przez współczesne mu pokolenie. Zdaniem Norwida tak było zawsze, taki był los wybitnych twórców przez całe wieki. Omawia ten problem w wierszu Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie... Wymienia w nim artystów i bohaterów narodowych wielu krajów, wśród nich Kościuszkę i Mickiewicza. Złączył ich wspólny los. Nie rozumiani, nie doceniani za życia, uczczeni zostali po zgonie podwójnym pogrzebem. Fakt ten uznał Norwid za symbol odrzucenia i późniejszego docenienia tych wybitnych postaci. Nazwał ich „sprzecznymi ciałami", które nie mogą się zespolić z gliną ludzką, trzeba je zbijać „ćwiekiem", na siłę, po latach. Ludzie wyprzedzający epokę głoszą idee niepopularne, ludzkość musi do nich dojrzeć, by móc je zrozumieć.

Ze wszystkich działań ludzkich Norwid najwyżej cenił pracę i twórczość. W Promethidionie głosił, że każda radosna praca jest twórczością, a twórczość - pracą. Poprzez twórczą pracę każdej zbiorowości, np. narodu, najpełniej realizuje się idea postępu. Dlatego jego Prometeusz nie jest męczennikiem, a budowniczym. Poeta utożsamił go z Adamem, ojcem ludzkości, a za główną jego cechę uznał twórczą pracę i dążenie do postępu.

W tej postaci najwyraźniej widać różnicę między romantyczną a Norwidowską koncepcją bohatera. Norwid ceni w bohaterach nie osamotnienie, poświęcenie i bezpłodne cierpienie, a dążenie do wolności ludzkości poprzez postęp i pracę, dzięki którym realizuje się idea wolności. Tak więc jego bohater to nie tylko wojownik, ale także budowniczy i artysta. Działa nie sam, a w sztafecie pokoleń. Jego idee są ponadnarodowe, ponadczasowe będą zrealizowane kiedyś, w przyszłości, a więc nie ma mowy o klęsce bohatera. Norwid nie wymyśla swoich bohaterów - ich kreacje są konsekwencją życia i historii. Poeta pragnął wydobyć Polskę z zaścianka i włączyć w działania całej ludzkości. W jego koncepcji łączą się hasła romantyczne i pozytywistyczne, choć poeta nie przyznawał się do żadnego kierunku. Faktycznie stworzył własną filozofię dziejów i oryginalną koncepcję bohatera. III. WNIOSKI: Z zestawienia bohaterów wynika, że kreacje Mickiewicza i Słowackiego są całkowicie podporządkowane politycznej sytuacji kraju. To walczący przeciw tyranii zaborczych rządów wojownicy, którzy korzystają z każdej okazji, by przyczynić się do wyzwolenia ojczyzny. Idee dobra, piękna podporządkowane są naczelnej idei wolności, do której dąży się także drogą podstępu, zdrady, zbrodni. W imię wolności często ponosi się osobistą klęskę.

Fenomen Norwida polega na tym, że należąc do drugiego pokolenia twórców romantyzmu, uniknął epigonizmu, był oryginalny, wyjątkowy. Od epigonizmu uchronił Norwida krytyczny stosunek do romantyzmu. Podejmował on w swej twórczości wszystkie ważne problemy, o których pisali romantycy, ale dochodził do innych wniosków, formułował inne odpowiedzi na te same pytania. Takim problemem była relacja między jednostką a historią. Norwid kwestionował romantyczne podporządkowanie jednostki racjom nadrzędnym, poświęcenie dla narodu, tyrteizm, a zwłaszcza pojmowanie walki zbrojnej i męczeńskiej ofiary za najwyższe formy aktywności ludzkiej. W centrum Norwidowskiego świata wartości pozytywnych znajduje się człowiek jako reprezentant rodzaju (nie narodu) i jako osoba ludzka uczestnicząca w chrześcijańskiej wspólnocie wierzących. Chrześcijański personalizm Norwida był jego konstruktywną propozycją, przeciwstawioną indywidualizmowi romantycznemu, jak i kultowi racji

14. „Snuć miłość", wątek miłosny - Jego rola i sposób prezentacji w różnych okresach literackich (na wybranych przykładach)

I. WSTĘP: Za wstęp do tego wypracowania mogą posłużyć słowa Jana Pawła II zawarte w traktacie Do Młodych całego świata: Miłość „Jest to jeden z centralnych problemów życia ludzkiego, a zarazem jeden z centralnych tematów refleksji, twórczości i kultury". Lista utworów zawierających wątek miłosny jest bardzo długa, łatwiej wymienić te, w których go nie ma. Myślę, iż ciekawe może być porównanie sposobu potraktowania tego wątku w utworach okresu romantyzmu. Młodej Polski i w literaturze współczesnej ROZWINIĘCIE: l. Wątek miłosny w literaturze romantycznej Miłość w utworach romantycznych jest wątkiem eksponowanym, często głównym. Z reguły jest nieszczęśliwa. Nie może być szczęśliwa, ponieważ jest wyidealizowana. Bohater (np. Werter) nie liczy się z realiami, sytuacją, nie umie pogodzić się z porażką, często popełnia samobójstwo. Nie jest zdolny do życia, nie umie się niczym innym zająć, przerywa pracę, zrywa stosunki towarzyskie. Miłość staje się chorobą i prowadzi do załamania psychicznego. Rozpacz miłości przeżywa tylko mężczyzna, kobieta jest przedmiotem uczucia, często mocno idealizowanym, ale nikt nie pyta jej o zdanie, nie walczy o jej wzajemność, nie liczy się z jej uczuciami. Właściwie trudno sobie wyobrazić, by taka miłość mogła skończyć się małżeństwem. Czyż Gustaw nie powiedział, że małżeństwo to grób miłości? Hr. Henryk po ślubie z Marią zaraz poczuł się znudzony i zaczął uciekać od żony i obowiązków, goniąc za poezją, kochanką młodości. Nie liczył się przy tym zupełnie z uczuciami porzuconej Marii. Wiemy, że Giaur kochał Leilę do szaleństwa, że, by ją pomścić, popełnił nawet zbrodnię. Nic natomiast nie wiemy o uczuciach Leili. Czy kochała Giaura równie mocno, czy była tylko lekkomyślna? W przypadku Giaura na przeszkodzie miłości stanęły religia, obyczaje, konwencje, prawo - to one zniweczyły tę miłość.

Mickiewiczowski Gustaw ma świadomość, iż przyczyną jego nieszczęścia jest wyidealizowanie uczucia, że ukochana nie dorosła do ideału, dlatego właśnie ją wini za swe nieszczęście. W utworach dojrzałego romantyzmu wątek miłosny schodzi na drugi plan. Pierwsze miejsce zajmuje działalność patriotyczna, wymagająca od bohatera nawet rezygnacji z miłości. Konrad i Aldona są udanym małżeństwem, ale muszą się rozstać, bo Konrad wybrał służbę dla ojczyzny. Gustaw przezwycięża ból wywołany nieszczęściem miłosnym i poświęca się ojczyźnie. Kordian po roz- czarowaniach w miłości wstępuje do szkoły podchorążych itd. Działalność dla dobra ogółu pozwoliła romantykom otrząsnąć się z rozpaczy, a problem nieszczęśliwego uczucia został zastąpiony pragnieniem wyzwolenia cierpiącej ojczyzny. 2. Młodopolskie traktowanie wątku miłosnego

Twórcy Młodej Polski zwracają większą uwagę na rozmaitość odmian miłości i na motywację psychologiczną uczuć bohaterów. W ogóle do miłości przywiązywano w tej epoce dużą wagę, widziano w niej siłę napędową, a nawet niszczącą, destrukcyjną. Przy czym, co ważne, pod uwagę brano przede wszystkim miłość fizyczną. S. Przybyszewski właśnie ten rodzaj miłości uważał za siłę, która stworzyła świat, stąd jego słynne zdanie ,, N a początku była chuć". Zgodnie z duchem epoki, przesiąkniętym dekadentyzmem, pojęcie miłości łączono często z pojęciem śmierci. Tak jest w szokującym wierszu Ch. Baudelaire'a Padlina, gdzie podmiot liryczny pokazuje ukochanej rozkładające się zwłoki ze słowami: „Taką będziesz kiedyś, o wdzięków królowo ". Również K. Przerwa-Tet-majer w wierszu Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę... łączy miłość ze śmiercią. Podmiot liryczny szuka w akcie miłosnym ucieczki od świata, zapomnienia, chciałby umrzeć w chwili miłosnej ekstazy. Wiersze Tetmajera przepojone są erotyzmem, a także ironią i niechęcią wobec filisterskiej moralności. Pięknie o miłości pisze S. Żeromski. Bohaterką Wiernej rzeki jest kobieta - Salomea Brynicka. Wiele dowiadujemy się z utworu o jej uczuciach: miłości, rozpaczy, rozczarowaniu. Żeromski też nie stroni od erotyzmu, jak na początek wieku dość otwarcie opisywanego. Judym wprawdzie, jak bohater romantyczny, rezygnuje z miłości, ale wątek miłosny w Ludziach bezdomnych jest rozbudowany i zaprezentowany ze strony obojga bohaterów. Salomea Brynicka, Joasia Podborska to nie lalki i przedmioty uwielbienia, ale żywe istoty, myślące i odczuwające. Jak mało kto w literaturze polskiej umiał Żeromski odsłaniać tajniki kobiecej duszy.

W powieści W. S. Reymonta wątek miłosny jest bardzo ważny. Jest on przedstawiony w konwencji naturalistycznej. Zwłaszcza Jagna nie panuje nad swoimi instynktami, ulega im całkowicie, nie myśli, nie zastanawia się nad swymi uczuciami i postępowaniem, kieruje nią popęd płciowy i chwilowe emocje. Antek, Mateusz, młynarz czują emanującą z niej siłę pożądania i ulegają jej. Ona zaś jest bierna, poddaje się nastrojowi chwili. W taki sposób godzi się na małżeństwo z Boryną i, zupełnie nie myśląc o konsekwencjach, spotyka się nadal z Antkiem. 3. Współczesne potraktowanie wątku miłosnego W wielu utworach literatury współczesnej nie odnajdujemy wątku miłosnego, widocznie przestaje on być nieodzowny. Nie ma go np. w Tangu Mrożka - Artur chce się żenić, ale nie kocha Ali. Oczywiście, nie można nazwać miłością związku Eleonory a potem Ali z Edkiem. Bohater Kartoteki też nie kocha, jego kontakty z kobietami są przelotne i powierzchowne. Wątek miłosny jest po traktowany marginalnie także w powieści Popiół i diament J. An-drzejewskiego, choć wpłynął decydująco na losy bohatera.

Ciekawie jest potraktowany wątek miłosny w minipowieści M. Hłaski Następny do raju. Ale tak naprawdę czy to jest miłość? Wanda przyjechała z Zabawą - nie wiemy dlaczego, nie wiemy co do niego czuła. Z jej zachowania wynika, iż nie chce zostać w bazie, pragnie wyjechać z kimkolwiek. Trudno jej się dziwić, nie jest to miejsce dla kobiety. Próbuje omotać kolejno kilku kierowców, co prowadzi do nieszczęść i tragedii. Przez nią ginie Dziewiątka, odchodzi Partyzant. Hłasko nie analizuje uczuć. Obserwujemy tylko zachowania Wandy, której nie stać na samodzielne decyzje, więc szuka oparcia u kolejnych mężczyzn, a oni spragnieni uczuć pozwalają sobą powodować. Bohaterowie Hłaski to ludzie prości prymitywni, brutalni, ale mimo wszystko spragnieni miłości, która mogłaby rozjaśnić ich szare życie, jednak takiej miłości w świecie powieści nie można odnaleźć.

Z różnymi rodzajami miłości spotykamy się w powieści J. Andrzejewskiego Bramy raju. Jest w niej opisana i miłość homo-seksualna, i czysta, szlachetna miłość Maud do Jakuba, i opiekuńcza Roberta do Maud, i rozpustna, zmysłowa Blanki. Miłość w tej powieści jest rzeczywistym bodźcem wszelkich ludzkich działań, ukrytym pod płaszczykiem wzniosłej idei. Wyprawa wyruszyła, by wyzwolić Grób Chrystusowy, ale ze spowiedzi jej uczestników dowiadujemy się, że idą powodowani namiętnościami i egoistycznymi celami.

Powieść T. Konwickiego Bohiń ]est melodramatem, a więc wątek miłosny znajduje się w niej na pierwszym planie. Jest to ciekawa historia miłości szlachcianki Heleny K-onwickiej i Żyda-tułacza, Eliasza Szyry. K-onwicki pięknie opisuje narodziny miłości. Przeżycia panny Heleny, jej wątpliwości i motywy zerwania. Jest to jedna z piękniejszych powieści o miłości w naszej literaturze. Na dodatek wątek miłosny połączony jest z narodowym, ze wspomnieniem powstania styczniowego, a także pogłębiony o problemy współżycia na jednym terytorium przedstawicieli różnych narodów. Wreszcie dzięki współczesnej narracji z perspektywy wnuka panny Heleny autor przydaje powieści smaku, dodaje wiele interesujących przemyśleń i refleksji. Utwór przestaje być tylko melodramatem dla czułych pań, a staje się interesująco zbudowaną powieścią o poważnych, wciąż aktualnych sprawach. III. WNIOSKI: W każdej epoce wykreowany jest specyficzny model uczuć, w tym i miłości. To nie znaczy, iż ludzie inaczej kochają, ale że artysta obudowuje uczucia konwencją literacką. Miłość jest sferą intymną. Pisarz kreuje więc sposób jej wyrażania, ujmuje ją w formę literacką, nadaje kształt słowny uczuciom, które wpływają na zachowania zwykłych ludzi. Romantycy pierwsi odważyli się tak wiele mówić o miłości i przełamali tabu, ale jeszcze krępował ich gorset konwencji. W okresie Młodej Polski swobodniej mówiło się o różnych formach uczuć. Dzisiaj jest to temat jeden z wielu, często ginie w natłoku innych, ważniejszych. Nikt już nie idealizuje miłości. Przedstawia się ją taką, jaka jest

15. Między obowiązkiem walki ze złem a pokusami życia. Rozważania o bohaterach

literackich dokonujących trudnego wyboru postawy życiowej

WSTĘP: Zagadnienie postawy życiowej jest jednym z poważniejszych problemów psychologicznych i moralnych. Boryka się z nimi każdy człowiek dorastając i szukając dla siebie miejsca w życiu. Przeżywają te problemy także bohaterowie literaccy. Potrzebę walki ze złem czujemy wszyscy, wpaja nam ją religia, uczy historia cywilizacji, narzucając wizję postępu ludzkości. Wreszcie umiłowanie dobra i niechęć do zła nabywamy w procesie wychowania od najmłodszych lat i dlatego chcemy krzewić dobro, a zwalczać zło.

Pragniemy też szczęścia, radości, piękna. Chcemy korzystać z życia, cieszyć się z jego darów, upajać urodą świata. Czasami powstaje konflikt, trzeba wybierać, nie da się zharmonizować obu tych dążeń. Jest to ciężki wybór - musimy przezwyciężyć naturalne potrzeby i wybrać trudny nieraz obowiązek. Bohaterów literackich dokonujących takich wyborów jest wielu: Antygona z tragedii Sofoklesa, Konrad Wallenrod z powieści poetyckiej A. Mickiewicza, dr Judym z powieści S. Żeromskiego Ludzie bezdomni, postacie z powieści Dżuma A. Camusa. Na kreacjach tych bohaterów pragnę oprzeć swoje rozważania.

ROZWINIĘCIE: l. Antygona - bohaterka tragedii Sofoklesa Jest młodą, piękną dziewczyną, królewską córką. Całe życie przed nią. Spotkało ją nieszczęście: straciła rodziców, a bracia zginęli z bratobójczej wojnie. Ma jednak siostrę i ukochanego Hajmona, może jeszcze być szczęśliwą żoną i matką. Ona jednak dokonuje innego wyboru: wybiera wypełnienie woli bogów i spełnienie obowiązku wobec zmarłego brata. Musi go pogrzebać, uwolnić jego duszę z ziemskich ograniczeń, aby mógł znaleźć się w Hadesie. Tak nakazują bogowie, odwieczna tradycja i siostrzana miłość. Nie można ulegać kaprysom tyrana i własnej słabości. Trzeba być wiernym zasadom. Antygona się nie waha, wie jak ma postąpić i wie, co ją za to czeka. Ma przeświadczenie, że racja, opinia publiczna i bogowie są po jej stronie. Dlatego staje przed Kreonem dumna, nieugięta, nie prosi, nie żebrze o litość. Wyrok przyjmuje z godnością. Najbardziej wzruszający w tragedii jest tzw. kommos - scena, w której idąca na śmierć Antygona żegna się ze światem. Widać, że dziewczynie żal słońca, którego już nie zobaczy i żal młodego życia. Nie jest ascetką, pragnie żyć i cieszyć się urodą świata. Żałuje nie zaznanej miłości i nie przeżytej rozkoszy macierzyństwa. Postępuje jednak tak. Jak dyktuje jej sumienie, moralność, wiara. Antygona jest przykładem bohaterki, która wie jak postąpić, nie przeżywa rozterek, wahań, dokonuje wyboru zdecydowanie i godnie przyjmuje wszystkie jego konsekwencje. 2. Konrad Wallenrod - bohater powieści poetyckiej A. Mickiewicza Jest w trudniejszej sytuacji. Jego droga nie jest taka jasna, czysta i oczywista jak wybór Antygeny. Konrad jest zmuszony przez napór sił zewnętrznych do dokonania wyboru, który sam nazywa „przeklętym ". Jest młodym Litwinem, zaufanym pomocnikiem i doradcą księcia Kiejstuta, na dodatek jego zięciem. Kocha Aldonę i jest kochany - wrota szczęścia stoją przed nim otworem. Ale jak wiemy Konrad „Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie". Na szczęście jego domu i ojczyzny czyha zło uosobione w postaciach rycerzy z czarnymi krzyżami na białych płaszczach. Konrad ma poczucie obowiązku walki z tym złem, ale jednocześnie wie, że rycerskimi sposobami, w polu, pokonać go nie można. Zna sposób - straszny, przeklęty, ale jedyny. Na szalę trzeba położyć nie tylko życie, szczęście i miłość Aldony, ale szlachetne, uznane zasady moralne, szacunek dla samego siebie. Konrad musi stać się szpiegiem, kłamcą, zdrajcą - czym brzydzi się z całego serca. Stąd walka w duszy bohatera, stąd jego dziwne czasami zachowanie, stąd wreszcie szukanie zapomnienia w alkoholu. Wybór Konrad jest bardzo trudny, bo połączony z dylematami moralnymi. Spełnił swą powinność, zniszczył Zakon, ocalił Litwę, ale nie czuje radości ani zadowolenia. Sukces, jakim było pokonanie Krzyżaków, jest jednocześnie klęską osobistą Konrada. Spokój może znaleźć tylko w grobie, popełnia więc samobójstwo. Zło, z którym walczył, zniszczyło także jego. Pozostała w nim miłość do rodzinnego kraju, Aldony i świadomość, że zła nie można zwyciężać złem. 3. Doktor Judym - bohater Ludzi bezdomnych S. Żeromskiego Też dokonuje poważnego wyboru postawy życiowej. Czyni to świadomie, konsekwentnie, powodowany przekonaniem, że ceł jest wielki, wart poświęcenia. Oznaką zła są powszechna nędza, brud, choroby najuboższej części społeczeństwa. Judym doskonale wie, z czym ma podjąć walkę - pochodzi z rodziny warszawskiego szewca alkoholika, od dziecka zna dzielnice biedoty, brudne podwórka - jedyne miejsca zabaw rzeszy dzieciaków, i przeludnione mieszkania. Wie, w jakich warunkach pracują jego bratowa i brat, poznał też sytuację bezdomnych. Wybiera beznadziejną, samotną walkę z tymi zjawiskami - to wspaniały i godny podziwu wybór. Judym się poświęca: „Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony. ani jednej rzeczy, ktorq bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia". Można mieć wątpliwości czy Judym słusznie wyrzeka się miłości Joasi, czy rzeczywiście odrobina osobistego szczęścia przeszkodziłaby mu w spełnieniu misji. On jednak dokonuje wyboru - trzeba to uszanować i próbować zrozumieć. Wyrwał się z nędzy, wykształcił z trudem, poznał inne życie: Paryż, muzea, piękne kobiety, flirty, miłość, uzdrowisko w Cisach. Pociąga go to wszystko. Jest wrażliwy na urodę świata, wszystkimi zmysłami chłonie jego piękno. Tym trudniej mu przychodzi dokonanie wyboru. A jednak z pełną świadomością wybiera - najpierw musi spłacić „dług przeklęty", dlatego trzeba „wyrzec się szczęścia". Judym nie chce dzielić swych sił między sprawy osobiste i społeczne, chce całkowicie oddać się swej działalności, pragnie się poświęcić. Jest to trudny wybór, godzien podziwu i szacunku, tym bardziej że okupiony walką wewnętrzną, rozdarciem serca, rozpaczą i tęsknotą za miłością. Judyma czeka jeszcze wiele zmagań z przeciwnościami, tym bardziej, że chce być sam, pracować w pojedynkę, nie potrafi rozmawiać z ludźmi i przekonywać ich do swych słusznych celów. Czy wytrwa, w którym momencie życia uświadomi sobie swą klęskę? Tego Żeromski nie ukazał, a byłoby to z pewnością ciekawe. 4. Bohaterowie Dżumy A. Camusa Doktor Bernard Rieux w momencie rozpoczęcia akcji już dokonał wyboru, wie czego chce, niełatwo go skłonić do kompromisów. Jest lekarzem - zło, z którym walczy, to choroby. Jest nieustępliwy mimo niepowodzeń. Motywem jego działania jest poczucie obowiązku i niezgoda na niesprawiedliwość i zło. Tak też walczy z dżumą. Jego postawa jest wyrazem buntu i walki z wszelkimi przejawami zła w świecie. Traktuje to Jako swą ludzką powinność i obronę godności człowieczej. Ma świadomość klęski, ale nie podda się, bo wie, że taka postawa jest w sytuacji zagrożenia najbardziej właściwa. Nazywa to po prostu uczciwością. Nie jest automatem wypełniającym obowiązki, nigdy nie przyzwyczaił się do śmierci, jest wrażliwy. Kocha żonę, którą przed wybuchem epidemii wysłał do sanatorium, tęskni za nią, cierpi, gdy dostaje wiadomość o jej śmierci. Działania doktora wynikają z miłości do ludzi, z poczucia solidarności z cierpiącymi. Mówi, że nie ma upodobania do świętości ani bohaterstwa: „Obchodzi mnie tylko, żeby być człowiekiem". Ponieważ jest ateistą, walczy ze światem i złem samotnie, bez oparcia w wierze. Nie będąc świętym, stara się być dobrym lekarzem. Gdy dżuma odchodzi, nie zaprzestaje pracy, ponieważ, jak twierdzi lekarz, zawsze ma co robić. Zresztą dżuma, wojna, zło nie odeszły, zawsze mogą wrócić i trzeba znów będzie walczyć. Camus pokazał doktora jako człowieka ukształtowanego, zdecydowanego, nie ujawnił jak, kiedy dokonał wyboru. Odnosimy wrażenie, iż wiedział zawsze, że jego ludzką powinnością jest walka ze złem. Z niczego też nie rezygnuje - znajduje zadowolenie w tym, co robi. Chyba na swój sposób jest szczęśliwy.

Jean Tarrou opowiada w powieści, w jakich okolicznościach dokonał wyboru swej postawy życiowej. Syn prokuratora miał przed sobą szansę wstąpienia w ślady ojca, dlatego pewnie ojciec często zapraszał go na salę sądową. Tam młody Tarrou był świadkiem zasądzenia przez ojca kary śmierci. Odtąd nie opuszcza go przeświadczenie, że on także jest odpowiedzialny za śmierć ludzi, których skazywał jego ojciec. Wybrał walkę z wszelkimi formami śmierci. Wędrował po świecie i walczył z dżumą - zabójstwem, stając zawsze po stronie ofiar. Marzył, by stać się świętym, „świętym bez Boga ". Najważniejsze jego cechy to dobroć i spokój, płynący z przeświadczenia, że robi to, co trzeba. Z doktorem łączy go przyjaźń, zrozumienie i niezgoda na zło, z którym trzeba walczyć, dopóki ono trwa. Wybór Tarrou pociągnął za sobą zerwanie z rodziną i całym dotychczasowym życiem, ale on niczego nie żałuje, czyniąc dobro, jest szczęśliwy. Raymond Rambert dokonuje wyboru na kartach powieści. Najpierw walczy o swoje szczęście, chce żyć z kobietą, którą kocha, dlatego za wszelką cenę pragnie wydostać się z zadżumionego Oranu. W końcu jednak decyduje się zostać. Motywuje swą decyzję w ten sposób, że wyjeżdżając czułby już zawsze wstyd i nie mógłby kochać swej kobiety. Stwierdza, iż czułby „wstyd, że (...) jest sam tylko szczęśliwy". Poczuł solidarną więź z cierpiącymi mieszkańcami Oranu, zrozumiał, iż nie można uciec od odpowiedzialności za los innych. To piękna postawa. Rambert imponuje mądrością argumentów, które wpłynęły na jego decyzję. Nie zrezygnował z urody życia i miłości, po odwołaniu epidemii połączył się z ukochaną, ale kiedy było trzeba, nie odmówił udziału we wspólnej walce. Bohaterowie Camusa dowodzą, że wybierając walkę ze złem nie trzeba rezygnować ze szczęścia, nie trzeba wybierać między urodą życia i walką, szczęście można znaleźć w spełnianiu obowiązku.

WNIOSKI: Z przedstawionych przykładów dokonywania wyborów postawy życiowej wynika, że wybory te przebiegają różnie. Ludzie kierują się odmiennymi motywami i argumentami, ale przeważnie odrzucają sprawy osobiste i urodę życia, by walczyć ze złem świata. Trudno znaleźć bohatera pozytywnego, który sam byłby szczęśliwy. Szczęściem trzeba się z kimś dzielić, a jak dzielić szczęście, gdy wkoło morze zła? W najlepszej sytuacji są ci, którzy znajdują osobistą satysfakcję w walce ze złem i w solidarności z cierpiącymi. To pozwala spełniać obowiązek i doświadczać radości życia. Najtrudniejszy jest los tych, którzy muszą walczyć nie tylko ze światem, ale i z sobą. Łatwiej też wybierać, gdy jest się pewnym racji i słuszności, gorzej, gdy wybór pociąga za sobą rezygnację z uznawanych wartości, jest wyborem mniejszego zła. Jedno w każdym razie jest pewne - człowiek Jest skazany na ciągłe wybory - nie unikniemy podejmowania trudnych decyzji. Każdy człowiek wielokrotnie w swym życiu znajduje się w takiej sytuacji. Trzeba być na to przygotowanym. Uczą nas tego m.in. bohaterowie literaccy.

16. Człowiek - jego związek z natura i społeczeństwem (Nad Niemnem E. Orzeszkowej,

Chłopi W. S. Reymonta, Noce i dnie M. Dąbrowskiej)

I. WSTĘP: Wszystkie wymienione w temacie utwory to obszerne powieści realistyczne, a więc zgodnie z konwencją gatunku są w nich ukazani prawdopodobni, typowi bohaterowie, żyjący w określonym czasie i miejscu. Postacie te występują na szerokim, panoramicznie przedstawionym tle społecznym, historycznym, ekonomicznym. Tłem ich działań są też obszerne opisy przyrody, tym bardziej że akcja wszystkich tych powieści toczy się na wsi. Pozwala to czytelnikowi zaobserwować, jak różni pisarze widzieli związki człowieka z naturą i społeczeństwem.

II. ROZWINIĘCIE: E. Orzeszkowa Nad Niemnem • Człowiek a) jest cząstką zbiorowości, bohaterowie posiadają cechy indywidualne, są ciekawymi osobowościami, ale liczą się jako członkowie społeczności (wspólne cechy Bohatyrowiczów); b) podział społeczny bohaterów - są to mieszkańcy wsi litewskiej, od zaściankowej szlachty, przez średnio i drobno zamożnych Kirłów, Korczyńskich, po arystokrację: Darzeckich, p. Andrzejową i Różyca; c) podział pokoleniowy - konflikt między starszymi (Benedykt Korczyński) i młodymi (Widold); d) podział według hierarchii wartości - Orzeszkowa wyraźnie wartościuje ludzi według obowiązującego w powieści kodeksu moralnego, w którym najwyższymi cnotami są pracowitość, patriotyzm, poszanowanie tradycji narodowych i rodzinnych. Nosicielami tych wartości są Bohatyrowicze, a symbolami Mogiły: Jana i Cecylii oraz powstańców 1863 roku. Poszanowanie wartości zapewnia poczucie bezpieczeństwa, stabilizacji i więzi z ludźmi. • Społeczeństwo a) wyraźnie zarysowana w powieści rzeczywistość społeczna - lata 80. XIX wieku to okres po klęsce powstania styczniowego, panuje kryzys idei narodowowyzwoleńczych, - trudna sytuacja ziemiaństwa (np. Benedykt), walka o utrzymanie ziemi, co wywołuje konflikty z sąsiadami i jest powodem wyzyskiwania chłopów (źródło konfliktu z Witoldem), - pasożytnictwo, brak uczuć patriotycznych wśród arystokracji (Zygmunt K-or-czyński. Teofil Różyc); b) dążenie młodych do przezwyciężenia kryzysu poprzez nawiązanie współpracy między różnymi grupami społecznymi, realizowanie hasła pracy u podstaw i pracy organicznej, zawiązywanie przyjaźni i związki małżeńskie (Witold, Justyna, Jan); c) optymistyczna wymowa powieści wynikająca z wiary, że młodzi, współpracując i współżyjąc ze sobą, a także nawiązując do tradycji, zbudują nowe społeczeństwo; d) wyłączenie z tego społeczeństwa kosmopolitycznych nierobów, szukających szczęścia i trwoniących rodzinne majątki za granicą; e) społeczność jest mata, oddzielona od reszty świata (zresztą ze świata przychodzi tylko zło), wystarcza sama sobie, szczęśliwa i wyidealizowana. Jest to taki idealny model zbiorowości, w której wszyscy czczą te same wartości, szanują się i realizują we wspólnym działaniu. Natura a) natura w świecie powieściowym to przede wszystkim rzeka Niemen i jej brzegi, jest to sfera sacrum, miejsce święte, z którym związane są wszystkie ważne wydarzenia w życiu bohaterów (np. oświadczyny Jana); b) praca na roli jest najważniejszym zajęciem bohaterów, kochają ją, szanują, wykonują z poczuciem odpowiedzialności, bo od tego zależy ich los (do żniw ubierają się jak w święto, pracując śpiewają, jest to także forma kontaktu z ludźmi);

c) akcja toczy się w lecie, cały czas panuje piękna pogoda, nadaje to utworowi cechy sielankowe, baśniowe. Orzeszkowa wiele miejsca poświęca opisom przyrody, zawsze niezwykle pięknej, choć zwyczajnej (lasy, pola, łąki, rzeka), przypominają one opisy z Pana Tadeusza',

d) ważną rolę spełnia w powieści las, puszcza, tu znajduje się Mogiła Jana i Cecylii, a także zbiorowy grób powstańców - symbol społecznej solidarności i braterstwa. 2. W. S. Reymont Chłopi • Człowiek a) podobnie jak w Nad Niemnem jest członkiem zbiorowości, choć jest też w powieści wiele ciekawych charakterów (Boryna, Antek, Hanka, Jagna, Dominikowa itp.); b) społeczne rozwarstwienie wsi - od bogatych gospodarzy poprzez średnio sytuowanych do biedoty i komorników (poza społecznością wsi pozostają ksiądz, organista, wyraźnie odizolowany dwór); c) konflikt pokoleń ukazany na przykładzie Macieja Boryny i jego syna Antka (źródło tego konfliktu jest inne niż w Nad Niemcem, jest to rywalizacja ojca z synem o pozycję we wsi i o kobietę); d) w Lipcach także obowiązuje gromadzki kodeks moralny: najwyższą wartością jest ziemia, wysoko cenione są także: praca, rodzina, a wreszcie poczucie zbiorowej solidarności i wspólnoty, budzą się uczucia patriotyczne i zrozumienie dla wspólnych interesów klasowych. • Społeczeństwo a) izolacja Lipiec od reszty świata (podobnie jak w powieści Orzeszkowej); b) zamknięta społeczność, jej prawa i zasady ograniczają ludzi, gromada ocenia, sądzi, nawet wyklucza ze swego grona (Jagna); c) kultura, obyczaje, obrzędy łączą ludzi, wspólne są zabawy, wesela, święta religine; d) zbiorowość zapewnia poczucie bezpieczeństwa, w potrzebie można liczyć na pomoc (Szymek i Nastka), choć w Chłopach rzeczywistość społeczna nie jest tak idealna jak w powieści Orzeszkowej, panują tu okrutne prawa walki o byt, o przetrwanie, dlatego nie ma miejsca na litość, jak i nie toleruje się ludzi nie pracujących (okrutny wyzysk komorników, parobków, brak współczucia dla starców, którzy opuszczają wieś, idą żebrać, by ulżyć dzieciom - Agata). • Natura a) w powieści także pojawia się wiele opisów przyrody, ale widzianej oczyma narratora, stojącego poza światem przedstawionym powieści Jest to młodopolski poeta), chłopi, oprócz Jagny, nie są wrażliwi na piękno natury:

b) chłopskie losy są przedstawione na tle czterech pór roku, co wskazuje na ścisły związek ludzi z prawami przyrody, cyklem biologicznym, porządkiem siania i zbierania plonów. Porządek ten nie jest uświęcony, wynika z naturalnych wymogów natury, od których człowiek jest zależny;

c) człowiek też podlega prawom natury, przede wszystkim popędu płciowego, rodzi się, pracuje, zakłada rodzinę, wychowuje dzieci i umiera, jest to traktowane jako coś naturalnego, jako obowiązek, który trzeba spełnić. 3. M. Dąbrowska Noce i dnie • Człowiek a) bohaterowie powieści to wybitne indywidualności (inaczej niż u Orzeszkowej i Reymonta); b) Bogumił - ideał wykreowany przez pisarkę: człowiek otwarty na otaczający go świat, łatwo nawiązujący kontakty, celem jego życia, sensem istnienia jest praca, kocha ziemię uczuciem ojcowskim, opiekuńczym, jest obowiązkowy, odpowiedzialny, bierze życie takim jakie jest, nie wysuwa roszczeń, przeciwności losu przyjmuje z pokorą, wytrwale radzi sobie z trudnościami, jest życzliwy dla ludzi, wyrozumiały, akceptuje ich odmienność i słabości, jest ciepłym, dobrym, pogodnym człowiekiem; c) Barbara - przeciwieństwo męża, skupiona na swoim życiu wewnętrznym, myślach, marzeniach, stale żyje w poczuciu zagrożenia, boi się świata i przeciwności losu, żyje w świecie marzeń, cierpi, iż nie potrafi ich zrealizować, nie akceptuje rzeczywistości, bo stale porównuje ją z marzeniami, przeżywa frustracje i rozczarowania, wspomina młodość, nieszczęśliwą miłość, jest kapryśna, zmienna, niezadowolona, że nie może zaspokoić swoich potrzeb kulturalnych, ale nic nie robi, by je zrealizować, wiele przedsięwzięć jej się nie udaje, bo jest bierna, nie przejawia inicjatywy, jest pesymistką, często z góry rezygnuje, łatwo wpada w panikę, ale jest też wierną, lojalną żoną, dobrą matką, pracowitą, oddaną towarzyszką na całe życie.

• Społeczeństwo a) autorka ukazuje procesy społeczne zachodzące na ziemiach polskich od 1864 do 1914 r. - głównie rozkład warstwy zwanej szlachtą, pauperyzację ziemiaństwa, tworzenie się nowej warstwy - inteligencji; b) dzieje rodziny Niechciców to ilustracja zmian zachodzących wśród ziemiaństwa: nie są właścicielami, tylko dzierżawcami, najemnymi fachowcami od uprawy roli i zarządzania majątkiem: c) człowiek żyje w społeczeństwie, odczuwa odpowiedzialność za los zbiorowy, ale nie jest tak zależny od zbiorowości jak w Nad Niemnem i w Chłopach, sam kształtuje swój los. • Natura a) miłość Bogumiła do ziemi, nawet jeśli nie jest ona jego własnością jest uczuciem świadomym, a nie instynktownym jak w Chłopach'^ b) przyroda jest w powieści ważna, ale nie jest żadną świętością jak w powieści Orzeszkowej;

c) ludzie nie są też od niej tak głęboko zależni, nie warunkuje ich losu; d) pracę na roli traktuje się jako sposób na życie, ale także jako obowiązek patriotyczny. WNIOSKI: Autorzy powieści omówionych w wypracowaniu ukazują losy bohaterów jednostkowych, wplątanych w różny sposób w działania społeczne oraz uwarunkowanych w różnym stopniu przez naturę. Pisarze przedstawiają przemiany społeczne w Polsce po powstaniu styczniowym, dotyczące chłopów, ziemiaństwa, inteligencji. W Chłopach te problemy zostały przedstawione zgodnie z konwencją naturalistyczną, w Nad Niemnem Orzeszkowa tworzy idealny model społeczeństwa, zaś Noce i dnie to powieść realistyczna i psychologiczna. Także przyroda ukazana jest w powieściach różnie: u Orzeszkowej jest to sacrum, u Reymonta sita, determinująca losy człowieka, u Dąbrowskiej miejsce działania i pracy. Mimo różnic we wszystkich trzech powieściach eksponowane są takie same wartości, takie, na których można budować nowe społeczeństwo. Są to: praca, zwłaszcza na roli, odpowiedzialność za los zbiorowy, udział w działaniach społecznych, patriotyzm, kultywowanie tradycji. To stanowi o uniwersalnej wartości tych utworów. Ich autorzy ukazują jak zwyczajny, przeciętny człowiek powinien żyć, jaki powinien być jego stosunek do przyrody i społeczeństwa.

17. Patriotyzm Polaków - mit czy cecha narodowa? Uzasadnij swój sad, odwołując się

do wybranych przykładów literackich z różnych epok

I. WSTĘP: l. Pojęcie patriotyzmu, rozróżnienie patriotyzmu czasu wojny i czasu pokoju, kształtowanie się tego pojęcia począwszy od średniowiecznego etosu rycerskiego. 2. Uściślenie tezy: a) patriotyzm Polaków - cecha narodowa (przy tej wersji będziemy gromadzić przykłady literackie patriotyzmu od Bogurodzicy po twórczość pisarzy pokolenia Kolumbów); b) patriotyzm Polaków - mit ukształtowany w literaturze (która jednak zawiera również przykłady przeciwnych postaw - trzeba je wydobyć). ROZWINIĘCIE - Dowody patriotyzmu pisarzy staropolskich a) głoszenie przekonania, iż szlachetną powinnością jest bronić ojczyzny, a nawet za nią umierać - J. Kochanowski Na sokolskie mogiły,

- J. Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola, - W. Potocki Transakcja wojny okocimskiej, b) troska o właściwe urządzenie kraju i pomyślność obywateli - M. Rej Krótka rozprawa..., - A. F. Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej, - P. Skarga Kazania sejmowe, - publicystyka oświeceniowa - S. Staszic, H. Kołłątaj; c) upowszechnianie pozytywnych postaw patriotycznych - J. Kochanowski Odprawa posłów greckich (postać Antenora),

- J. Kochanowski pieśni O cnocie i O dobrej sławie, - I. Krasicki Święta miłości..., - J. U. Niemcewicz Powrót posła (postacie Podkomorzego i Walerego). 2. Obywatelska postawa pisarzy dowodem na to, że zachowania patriotyczne nie były powszechne, bo trzeba je było głosić, wpajać, uczyć ich: a) krytykowane w Krótkiej rozprawie... M. Reja zachowanie posłów, sędziów. szlachty; b) Aleksander z Odprawy posłów greckich J. Kochanowskiego jako przykład nc gatywnej postawy, król Priam - przykład słabego władcy, a uczestnicy rady - przekupnych posłów sejmowych;

c) P. Skarga Kazania sejmowe - dramatyczne fakty, będące świadectwem, że Polacy nie kochają matki - ojczyzny; d) nasilenie akcentów krytycznych w literaturze oświecenia - ostrze satyr I. Krasickiego wymierzone w sarmatyzm i cudzoziemszczyznę. - przedstawienie głównego konfliktu politycznego epoki w Powrocie posła J. U. Niemcewicza. 3. Wykreowanie w literaturze romantycznej mitu o ofiarności i poświęceniu Polaków, walczących o wolność ojczyzny a) niepodległościowe idee Mazurka Dąbrowskiego J. Wybickiego; b) kreowanie bohaterów narodowych: Konrad Wallenrod, Konrad z III cz. Dzia dów, Kordian; c) wskazywanie postaw, sposobów walki, uczenie jak przetrwać: walenrodyzm. prometeizm, mesjanizm, winkelriedyzm. 4. Dowody na to, że postawy romantyczne były postulatami, bo obok nich istniah też zachowania negatywne

a) Nasz naród jak lawa... - dwa obszary życia narodu; b) samotność bohaterów romantycznych; c) zachowawczość, kosmopolityzm, lojalizm arystokracji i przywódców narodi. wobec zaborców (III cz. Dziadów - Salon warszawski, bal u Senatora, Kordian Spisek koronacyjny. Przygotowanie)', d) argument historyczny w postaci nieprzygotowania i nieskuteczności powstan z okresu zaborów. 5. Dyskusje na temat mitów romantycznych w następnych epokach a) kult bohaterów narodowych u E. Orzeszkowej - Mogiła powstańców w Nad Niemnem, - Gloria victis;

b) troska o właściwe urządzenie kraju i pomyślność obywateli - M. Rej Krótka rozprawa..., - A. F. Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej,

- P. Skarga Kazania sejmowe, - publicystyka oświeceniowa - S. Staszic, H. Kołłątaj; c) upowszechnianie pozytywnych postaw patriotycznych

- J. Kochanowski Odprawa posłów greckich (postać Antenora), - J. Kochanowski pieśni O cnocie i O dobrej sławie, - I. Krasicki Święta miłości...,

- J. U. Niemcewicz Powrót posła (postacie Podkomorzego i Walerego). 2. Obywatelska postawa pisarzy dowodem na to, że zachowania patriotyczne nu były powszechne, bo trzeba je było głosić, wpajać, uczyć ich: a) krytykowane w Krótkiej rozprawie... M. Reja zachowanie posłów, sędziów. szlachty; b) Aleksander z Odprawy posłów greckich J. Kochanowskiego jako przykład nc gatywnej postawy, król Priam - przykład słabego władcy, a uczestnicy rady - przekupnych posłów sejmowych; c) P. Skarga Kazania sejmowe - dramatyczne fakty, będące świadectwem, że Polacy nie kochają matki - ojczyzny; d) nasilenie akcentów krytycznych w literaturze oświecenia - ostrze satyr I. Krasickiego wymierzone w sarmatyzm i cudzoziemszczyznę. - przedstawienie głównego konfliktu politycznego epoki w Powrocie posła J. U. Niemcewicza. 3. Wykreowanie w literaturze romantycznej mitu o ofiarności i poświęceniu Polaków, walczących o wolność ojczyzny a) niepodległościowe idee Mazurka Dąbrowskiego J. Wybickiego; b) kreowanie bohaterów narodowych: Konrad Wallenrod, Konrad z III cz. Dzia dów, Kordian; c) wskazywanie postaw, sposobów walki, uczenie jak przetrwać: walenrodyzm. prometeizm, mesjanizm, winkelriedyzm. 4. Dowody na to, że postawy romantyczne były postulatami, bo obok nich istniah też zachowania negatywne a) Nasz naród jak lawa... - dwa obszary życia narodu; b) samotność bohaterów romantycznych;

c) zachowawczość, kosmopolityzm, lojalizm arystokracji i przywódców narodi. wobec zaborców (III cz. Dziadów - Salon warszawski, bal u Senatora, Kordian Spisek koronacyjny. Przygotowanie)', d) argument historyczny w postaci nieprzygotowania i nieskuteczności powstan z okresu zaborów.

5. Dyskusje na temat mitów romantycznych w następnych epokach a) kult bohaterów narodowych u E. Orzeszkowej - Mogiła powstańców w Nad Niemnem, - Gloria victis; b) rozpowszechnianie przez pozytywistów patriotyzmu pracy - E. Orzeszkowa B. Prus (też zresztą nieskuteczne);

c) opowiadania i powieść S. Żeromskiego o samotności powstańców, obojętność; chłopów wobec „pańskiego powstania" i przyczynach upadku powstania styczniowego

18. Idea ojczyzny jako najwyższego dobra (na podstawie wybranych utworów literatury

polskiej)

I. WSTĘP: Jest to temat bardzo obszerny, bo właściwie w każdej epoce znajdujemy utwory, zawierające ilustrację tezy, w których ojczyzna jest traktowana jako dobro najwyższe. Stówa: Polska, Rzeczpospolita, ojczyzna pojawiają się w różnych utworach, w całym bogactwie znaczenia i skali uczuciowej. Pisząc o ojczyźnie poeci sławią ziemię, krajobraz, bogatą historię, fenomen kultury i języka, marzą o Polsce przyszłej, lepszej... Zawsze piszą o niej z czcią, szacunkiem jako o sprawie wielkiej, ważnej, świętej.

II. ROZWINIĘCIE - materiał literacki: J. Kochanowski ,Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie..." - Jest to pieśń chóru z Odprawy posłów greckich, skierowana do rządzących państwem, celem poety jest uświadomienie im odpowiedzialności, jaka na nich ciąży, bowiem zajęli miejsce Boże na ziemi i mają dbać nie o swoje sprawy, a o dobro ogółu. Za swoje czyny będą odpowiadać przed Bogiem. Dla Kochanowskiego ojczyzna to głównie naród, sprawy ogółu, odpowiedzialność za zbiorowość. O randze tego pojęcia świadczy też pieśń O cnocie, w której poeta mówi: „A jeśli komu droga otwarta do nieba, / Tym, co stuzq ojczyźnie. (..-)" - za działalność dla narodu nagradzać będzie Bóg. Także śmierć za ojczyznę jest najwyższą, godną szacunku ofiarą i zaszczytem - fraszka Na sokolskie mogiły. P. Skarga Kazania sejmowe - Ojczyzna to matka. A „Bóg matkę czcić rozkazał". Ojczyzna to pierwsza, najważniejsza matka, „Która gniazdem jest matek wszystkich ". W. Potocki Transakcja wojny okocimskiej - Hetmań Chodkiewicz zagrzewa rycerzy do walki, przywołując najwyższe wartości, w obronie których mają walczyć. Są to: „Bóg, ojczyzna i Pan", a dalej mówi o ojczyźnie jako matce, która wyciąga do nich ramiona błagając o ratunek. I. Krasicki Święta miłości kochanej ojczyzny - Wiersz został napisany jako hymn korpusu kadetów. Poeta mówi o miłości do ojczyzny, dla której można znieść wszystko: „Byle cię można wspomóc, byle wspierać, Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać". J. Wybicki Pieśń legionów polskich we Włoszech - Wiersz i pieśń stały się później hymnem narodowym, bo zawierają treści niezwykle ważne. Autor mówi o Polsce jako o narodzie, który żyje i żyć będzie, i będzie walczyć o wolność, jak kiedyś przodkowie, aż do zwycięstwa. K. Delavigne (tłum. K. Sienkiewicz) Warszawianka - Począwszy od Mazurka Dqbrowskiego, idea ojczyzny łączy się z walką o wolność. Tak jest i w słynnej pieśni z 1831 r. i w głoszonych w niej hasłach: „Hej, kto Polak, na bagnety! Żyj, swobodo, Polsko, żyj!".

Pojęcie ojczyzny w okresie zaborów łączyło się też z żałobą po stracie kogoś najbliższego, najdroższego. Podobnie jest w wierszu Czarna sukienka, którego autorem jest K. Gaszyński - podmiotem lirycznym jest tu młoda dziewczyna, która rezygnuje z klejnotów, wieńców z róż, jasnych strojów, bo

,,gdy do grobu Polska zstapiła, Jeden mi tylko przystoi strój: Czarna sukienka ".

A. Mickiewicz Do matki Polki - Idea ojczyzny pojmowana jako najwyższe dobro stawia przed człowiekiem obowiązki najwyższe i najcięższe. Prawdziwy wierny syn ojczyzny przeznaczony jest „do męczeństwa... bez zmartwychpowstania ", skazany na więzienie, katorgę i śmierć. Tak pojmują służbę ojczyźnie bohaterowie kreowani przez Mickiewicza: Konrad Wallenrod, Gustaw-Konrad, ks. Robak, a także Kordian Słowackiego. Poświęcają ojczyźnie wszystko: miłość, życie, honor, dla ojczyzny spierają się z Bogiem. Jest to więc rzeczywiście dobro najwyższe. Pan Tadeusz - tu ojczyzna jest „jak zdrowie ", jak wspomnienie dzieciństwa, utęskniona, upragniona, najpiękniejsza. Są w epopei piękne opisy przyrody, obyczajów szlacheckich, staropolskiej kultury. Wierszy o tęsknocie za ojczyzną wiele jest także w poezji romantycznej (J. Słowacki: Rozłączenie, Hymn, C. K. Norwid: Moja piosnka J. Słowacki Grób Agamemnona - Dla poety ojczyzna to także matka, ale i obowiązek. Cierpi, bo musi atakować, oskarżać matkę — niewolnicę, by zmusić naród do gruntowej przemiany, odrzucenia „czerepu rubasznego", aby stać się jak „wielki po-sag ~- z jednej bryły", narodem zjednoczonym, solidarnym w walce. Tak więc umiłowanie ojczyzny nie zwalnia od oceny i krytyki, których wiele w utworach romantyków.

E. Orzeszkowa Nad Niemnem - Podobnie jak w Panu Tadeuszu ojczyzna tutaj to przyroda, obyczaje, tradycje, traktowane jak świętość (sacrum), którego symbolami są Mogiły: powstańców i przodków rodu. M. Konopnicka Rota - Na ideę ojczyzny składa się tu ziemia, mowa ojców, tradycja narodowa, których należy bronić „Do krwi ostatniej kropli z żył". S. Wyspiański Wesele - Jest to dramat narodowy, a więc cały poświęcony jest sprawom Polski. Znajdujemy tu ocenę przeszłości, teraźniejszości i zapowiedź przyszłości narodu. Wszyscy bohaterowie cały czas mówią o Polsce, najpiękniej Poeta, gdy tłumaczy Pannie Młodej, że Polska jest w sercu każdego Polaka. J. Kasprowicz Rzadko na moich wargach - Jeden z ładniejszych liryków patriotycznych, bardzo osobiste wyznanie poety, że nie lubi wiele mówić o ojczyźnie, brzydzi się kupczeniem tym pojęciem, bo żyje ona w jego wierszach, które są dowodem prawdziwych uczuć patriotycznych. M. Pawlikowska-Jasnorzewska Barwy narodowe - Wiersz napisany został już po wyzwoleniu i jest hołdem złożonym sztandarowi polskiemu, bo poetka wskazuje na jego barwy jako na: ,,(...) pamiątkę Ten dług I ten morał". Jest to lapidarne, ale bardzo trafne określenie idei ojczyzny w wolnym już państwie. J. Tuwim Modlitwa z Kwiatów polskich - poeta nawiązuje do wzorów romantycznych - znowu trzeba się modlić o wolną Polskę, o „chleb z polskiego pola" i o „trumny z polskiej sosny". Wracają marzenia przeszłych pokoleń o wolnej, sprawiedliwej ojczyźnie, w której: „... prawo zawsze prawo znaczy, A sprawiedliwość — sprawiedliwość". W. Szymborska Gawęda o miłości ziemi ojczystej - poetka we właściwy sobie sposób wyjaśnia, że „Bez tej miłości można żyć", ale ma się wtedy „serce suche jak orzeszek", jest się jak drzewo bez korzeni i „nie można owocować".

III. WNIOSKI: Ojczyzna w piśmiennictwie różnych epok traktowana była zawsze jak dobro najwyższe. W literaturze staropolskiej powstaje piękne wyobrażenie ojczyzny -matki, której trzeba służyć, kochać ją, wspierać. Służbę publiczną utożsamiano z dążeniem do wspólnego dobra, staraniem o pomyślność narodu, troską o całość i bezpieczeństwo państwa. Służyć należało „jako kto może", głównie pracować, radzić, „szczepić dobre obyczaje", a gdy trzeba walczyć w obronie kraju. Pojawiają się też głosy krytyczne, wynikające z pragnienia poprawienia stanu ojczyzny. W okresie zaborów temat ojczyzny jest zazwyczaj wyrażony bardzo emocjonalnie - ojczyzna, naród wymagają najwyższych ofiar i poświęceń. Emigranci tęsknią za nią, wszyscy opłakują jak kogoś najbliższego i marzą jaka też będzie ta wolna, wytęskniona, marzą o „szklanych domach", o sprawiedliwości. Idea ojczyzny bywa też pojmowana jako więź z narodem, ziemią, językiem, tradycją. Jest to więc pojęcie bardzo pojemne i rozumiane bardzo różnie, pewnie przez każdego inaczej. Jednak nikomu nie może być obojętne.

19. Postawa pisarzy wobec krzywdy społecznej na przykładach znanych ci utworów

literatury staropolskiej, romantycznej, pozytywistycznej i młodopolskiej.

ROZWINIĘCIE 1. Literatura staropolska Satyra na leniwych chłopów - Pierwszy w literaturze polskiej utwór o tematyce społecznej, pisany przez szlachcica, który narzeka na lenistwo i złą pracę pańszczyźnianych chłopów. Możemy wywnioskować z niego jak traktowani byli chłopi. M. Rej Krótka rozprawa... - Jeden z rozmówców - Wójt, skarży się na złe traktowanie chłopów i nadmierne świadczenia, obciążające ich na rzecz Kościoła i pana: „Ksiądz pana wini, pan księdza, / a nam prostym zewszqd nędza ". A. Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Modrzewski występuje m.in. w sprawie nierównego traktowania obywateli przez prawo karne. Protestuje przeciwko temu, żądając zrównania obywateli wobec prawa: za to samo przestępstwo powinien być tak samo karany szlachcic jak i plebejusz. P. Skarga Kazania sejmowe - W kazaniu ósmym kaznodzieja piętnuje nadmierne uciskanie chłopów przez ziemian. Posługuje się argumentacją biblijną, odwołując się do miłości bliźniego. Sz. Szymonowie Żeńcy - Wiersz jest sielanką w formie dialogu pracujących przy żniwach kobiet, które skarżą się na złe traktowanie przez ekonoma (starostę). Jest to jeden z pierwszych głosów chłopskich w naszej literaturze z wprowadzonymi do tekstu przysłowiami i przytoczoną ludową piosenką. Dziewczęta nie narzekają na system społeczny, on wydaje się im niewzruszony, jest to skarga na wyjątkowo nieludzkiego nadzorcę. W. Potocki Natura wszystkim Jednaka - Broniąc uciskanych chłopów poeta posługuje się argumentem, że wszyscy przecież są tacy sami wobec natury, tak samo się rodzą i tak samo umierają. Wnioski: W literaturze staropolskiej wątki krzywdy społecznej nie były wyrażane tak precyzyjnie i otwarcie, jak w późniejszych epokach. Wiadomo jednak, że i sytuacja chłopów początkowo nie była tragiczna. Wraz ze wzrostem liczby dni pańszczyzny, podatków i danin dla szlachty i duchownych chłopom zaczęło się coraz gorzej powodzić. I właśnie echa tych zmian odnaleźć można w literaturze.

2. Oświecenie I. Krasicki Pan niewart sługi - Satyra na okrucieństwo, brak litości, złe traktowanie poddanych. J. U. Niemcewicz Powrót posła - Nie ma w komedii wątku krzywdy społecznej, ale jest poruszona sprawa uwolnienia z poddaństwa chłopów. Wspominam o tym, bo była to jedna ze spraw poruszanych w publicystyce i literaturze oświecenia. Pisarze oświecenia gorąco protestowali przeciwko traktowaniu chłopów jak niewolników, dlatego Mikołaj Doświadczyński i Pan Podstołi - bohaterowie powieści I. Krasickiego -uwalniają w swych majątkach poddanych. Czyni to też Podkomorzy dla uczczenia zaręczyn syna. (Warto wspomnieć, że taka sama sytuacja ma miejsce w Panu Tadeuszu w dniu zaręczyn Tadeusza i Zosi). Przeciw poddaństwu chłopów protestują też: S. Staszic (Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Przestrogi dla Polski) oraz H. Kołłątaj. Zwłaszcza ten ostatni gorąco nawoływał: „Oddajmy chłopu wolność!" (Do Stanisława Małachowskiego «...» Anonima listów kilka) Wnioski: Oświecenie było epoką, w której sprawa chłopów kojarzyła się z konkretnym aktem społecznym - uwłaszczeniem. Ukazywano drastyczne przykłady traktowania chłopów jak niewolników, bezmyślne, zbliżone do zwierząt istoty cenne jako siła robocza, których „osoba... nie jest człowiekiem, ale rzeczą własną dziedzica, który (...) może go (chłopa) przodować i kupować... tak, jak bydło przedaje się z folwarku. " (F. S. Jezierski Katechizm o tajemnicach rządu polskiego). W literaturze podkreślano, że kraj może się podźwignąć z upadku tylko wówczas, jeśli wszystkie jego warstwy zaczną pracować dla dobra ojczyzny. W okresie powstania kościuszkowskiego chłopi potwierdzili, jak wielką i sprawną siłę stanowią. Dlatego uwłaszczenie chłopów, uczynienie ich pełnoprawnymi członkami państwa, stało się jednym z postulatów obozu oświeconych na Sejmie Wielkim.

3. Romantyzm A. Mickiewicz Dziady cz. II - W tym dramacie obrzędowym, ludowym mamy do czynienia z tak gorącym protestem przeciw uciskowi i krzywdzie ludzkiej, jakiego nie znała dotąd literatura polska. Gdy pojawia się Widmo złego pana, towarzyszą mu sowy, puchacze, kruki, w które wcielili się jego dawni poddani. Kruk, sowa opowiadają, jakim okrutnym, bezlitosnym był panem. Dlatego nie można pomóc temu duchowi:

„Bo kto nie był ni razu człowiekiem, Temu człowiek nic nie pomoże!". Krzywda ma tu wymiar nie tylko społeczny, ale przede wszystkim ludzki. Podobnie ludzką krzywdą jest nieszczęście dziewczyny rozkochanej, skrzywdzonej i porzuconej przez pana w balladzie Rybka (podobnie w operze Halka S. Moniuszki). Z. Krasiński Nie-Boska Komedia - Protest przeciw krzywdzie społecznej przybiera w utworze formę rewolucji. Jakkolwiek pisarz nie przyznaje ostatecznej racji żadnej z walczących stron, jednak uznaje prawo pokrzywdzonych do upominania się, protestowania. Racje moralne są po ich stronie, przelał się kielich goryczy i nieszczęść chłopów, rzemieślników i służby. Arystokracja zasłużyła na swój los, bezlitośnie uci-skając poddanych. Tyle że, zdaniem Krasińskiego, rewolucja niczego nie zmieni, nastąpi tylko zamiana ról. Motywem działania walczących jest pragnienie zemsty, mordu, a nie sprawiedliwość. Wnioski: W epoce romantyzmu sprawy społeczne schodzą na dalszy plan. Bohater romantyczny wywodzi się zwykle jednak spośród arystokracji. Podkreśla się wartość ludu jako warstwy, w której przechowane zostały głęboko narodowe wartości. Jeśli pisarze ukazują krzywdę zwykłe jest ona efektem działania nie chorego systemu społecznego, ale postaci negatywnej - okrutnego szlachcica, rozpustnego, lekkomyślnego panicza itp.

4. Pozytywizm Liryka M. Konopnickiej - Jest przesycona obrazami krzywdy chłopskiej. W Obrazkach np. W piwnicznej izbie, Jaś nie doczekał. Przed sadem poetka bierze w obronę najnieszczęśliwszych, bo chłopskie dzieci - chore, głodne, kradnące z głodu, umierające z nędzy. Także wiersz Wolny najmita jest protestem przeciwko krzywdzie chłopa, który stracił wszystko i idzie w świat szukać pracy i chleba. Jego sytuacja nie obchodzi nikogo, jest przecież wolny. Interesująca jest balladowa opowieść A jak poszedł król na wojnę, zawierająca uniwersalną prawdę, że królowi wojna przynosi sławę i zaszczyty, a chłopu tylko śmierć. Liryczną prawdę o chłopskim losie przekazuje pisarka w wierszach A czemuż -wy chłodne rosy, Swiecq gwiazdy, swiecq i inne. B. Prus Powracająca fala - Jeden z pierwszych w naszej literaturze utworów o wyzysku robotników, którym fabrykant zmniejsza zarobki, by utrzymywać syna hulakę. Po raz pierwszy pojawia się tu również obraz strajku robotniczego. H. Sienkiewicz Szkice węglem - Pisarz ukazuje ciemnotę i zacofanie panujące na wsi polskiej, uzasadnia konieczność podjęcia pracy u podstaw. Krzywda społeczna łączy się tu z ludzkim nieszczęściem - Tragedią rodziny Rzepów. H. Sienkiewicz Janko Muzykant, B. Prus Antek, E. Orzeszkowa Tadeusz - Krzywda dzieci, wynikająca z bezmyślności, ciemnoty i niezrozumienia. M. Konopnicka Mendel Gdański - Protest przeciw antysemityzmowi. M. Konopnicka Miłosierdzie gminy - Nieludzkie traktowanie starców, uważane za przejaw działalności charytatywnej. B. Prus Lalka - Opisy nędzy Powiśla. Wnioski: Jak widać problematyka społeczna potraktowana jest w utworach pozy-tywistów bardzo szeroko i wszechstronnie. Pisarze piętnują obojętność, okrucieństwo, apelują do podjęcia działalności zmierzającej do złagodzenia objawów nędzy. Stworzeni w literaturze bohaterowie to społecznicy, realizujący programy pracy organicznej i pracy u podstaw.

5. Młoda Polska W. S. Reymont Chłopi - Epopeja chłopska zawiera obraz rozwarstwienia wsi, pisarz ukazuje ciężką, wyniszczającą pracę chłopów, wyzyskiwanie komorników, parobków, złe traktowanie starców, bezlitosną walkę rodziców i dzieci o gospodarstwo i ziemię. Krzywda społeczna ukazana jest tu w konwencji naturalistycznej jako walka o byt, o przetrwanie. Pisarz podkreśla też siłę i znaczenie chłopów jako warstwy społecznej.

S. Wyspiański Wesele - Problemy krzywdy społecznej nie są poruszane w utworze, mimo że chłopi są bohaterami dramatu. Wprowadza je Upiór Jakuba Szeli, który w rozmowie z Dziadem wspomina rebelię 1846 r., tragedię, do której wtedy doszło. Myślą też o tym zdarzeniu Pan Młody i Gospodarz wspominając krewnych, którzy wtedy zginęli. Przypomnienie to ma uzmysłowić bohaterom dramatu wciąż nie rozwiązany problem.

S. Zeromski Ludzie bezdomni - Opisy życia i pracy nędzarzy zajmują w powieści wiele miejsca. Wraz z bohaterem oglądamy noclegownie dla bezdomnych w Paryżu, dzielnicę żydowską i robotniczą w Warszawie, fabrykę cygar, stalownię, czworaki w Cisach, kopalnię i rudery, w których mieszkają rodziny robotnicze w Zagłębiu. Obrazy te są bardzo ekspresywne, pisarz podkreśla ohydę nędzy, brud, prowadzący do wielu chorób. Z tymi zjawiskami bezskutecznie walczy dr Judym. Podobne obrazy występują w opowiadaniach Żeromskiego: Siłaczka, Doktor Piotr, Zmierzch, Zapomnienie. S. Zeromski Rozdziobia nas kruki, mony... - Przejmujący utwór, w którym pisarz ukazuje, do czego prowadzi wielowiekowa krzywda społeczna. Chłop, bohater opowiadania, z nędzy zatracił cechy ludzkie, zachowuje się jak hiena, jak tytułowe kruki i wrony, cieszące się z łupów. Los zabitego człowieka, cierpienia rannego konia, sprawa przegranego powstania nic go nie obchodzą.

J. Kasprowicz W chałupie, Z chałupy — W konwencji naturalistycznej poeta szczegółowo opisuje nędzę chłopów na przykładzie pojedynczych osób: śpiących kobiet (W chałupie), chłopca ze wsi, który chciał się uczyć, a zmarł z biedy, wyrobnicy, która zamarzła w polu itd. (Z chałupy). Wnioski: Twórcy Młodej Polski nie mają złudzeń co do sytuacji panującej na wsi. Wiadomo już, że pozytywistyczne postawy nie przyniosły oczekiwanych efektów. Wieś jest obszarem dalekim, chłopi to ciągle warstwa upośledzona. Mimo to pisarze nieustannie podkreślają, że jest ona silna, panują tu idee solidarności, działania razem, w grupie, co powinien naśladować cały naród, dążący do niepodległości.

20. Obyczaje szlacheckie itp.

Materiał literacki:

Scenki obyczajowe: zbieranie dziesięciny przez księdza, który „co tłustszej kopy maca", odpust - „Jeden potrząsa kobiałka, / Drugi bębnem a piszczałką ", panuje ogólny rozgardiasz, zamęt. Poeta opisuje tu obyczaje związane z pogańskim jeszcze świętem sobótki, potem wigilią św. Jana, najkrótszą nocą w roku. Są to tańce i śpiewy przy ognisku. Każda z 12 panien śpiewa pochwałę wsi i życia ziemiańskiego w konwencji sielankowej.

Fragment zatytułowany Komendy (zaloty) jest barwną i ciekawą opowieścią o tym, jak Pasek szukał żony, jak przyjechał do wybranki z muzyką, wódką i wreszcie jak w kwiecistej, barokowej mowie się oświadczył. Obyczaje sarmackie: gościnność połączona z pijaństwem, świętowanie imienin, traktowanie wódki jako lekarstwa na różne dolegliwości, leczenie kaca trunkiem, pijackie kłótnie i bijatyki. Obyczaje związane z zawarciem małżeństwa: intercyza, powitanie panny młodej chlebem i solą. Poeta wykorzystał w dramacie motyw Dziadów - ludowego obrzędu kultywowanego na Litwie i Białorusi. Zebrani w kaplicy przed północą wzywają dusze zmarłych przodków, częstują je ziarnem, napojami, ofiarowują modlitwę i wysłuchują rad. Obrzęd prowadzi Guślarz, zebrani tworzą Chór, powtarzający zaklęcia i modlitwy. W noc Dziadów toczy się też akcja IV cz. utworu, scenę obrzędu mamy też w cz. III dramatu w sc. IX (jest to łącznik pomiędzy częściami, świadczy o roli tradycji i obrzędów ludowych w przetrwaniu kultury narodu, którego byt jest zagrożony). Zgodnie z poetyką epopei w utworze jest wiele opisów przyrody i obyczajów szlacheckich (szlachta - najważniejsza warstwa narodu w okresie staropolskim). Mickiewicz opisuje bardzo dokładnie dworek w Soplicowie z charakterystycznym podjazdem, otwartą bramą, stodołami, brogami itp. Szczegółowo przedstawia stroje szlacheckie (Sędzia ubiera się w kontusz i nakłada „pas słu-cki, pas lity'\ dokładnie też poznajemy jak ubrała się Zosia na powitanie generałów). Wiele miejsca w utworze zajmują opisy uczt, od śniadania przed polowaniem, poprzez wieczorną ucztę w zamku, aż po przyjęcie urządzone dla generałów. Poeta drobiazgowo opisuje staropolskie potrawy: obyczaj parzenia kawy w domu litewskim, polewkę piwną, chłodnik litewski, bigos myśliwski, a także ceremonialne zasiadanie przy stole, rozmowy, zachowanie wobec dam. Osobne miejsce zajmuje w ks. XII opis serwisu z figurkami, przedstawiającymi obyczaje sejmikowe. W ten sposób wprowadził poeta obyczajowość, związaną z polską tradycją parlamentarną. Zaprezentował ją także w scenie narady w Dobrzynie. Z rozrywek Mickiewicz opisuje różne rodzaje polowań, grzybobranie, tańce na dziedzińcu, zwłaszcza poloneza. Z innych obyczajów warto zwrócić uwagę na typowo polski zwyczaj zajazdu. Mickiewicz prezentuje także urzędy w dawnej Polsce: np. Wojskiego, podkomorzego.

Powieść ma także cechy epopei, a więc jest w niej wiele opisów przyrody i obyczajów. Są to tradycje ludowo-szlacheckie. Bo-hatyrowicze to przecież zubożała szlachta. Na pierwszych stronach powieści czytamy o tym, jak Janek Bohatyrowicz wiezie gromadę dziewcząt do kościoła, a powożąc śpiewa. Janek i inni przedstawi-ciele rodziny często śpiewają, np. przy pracy. Janek zaczyna przyśpiewkę, odpowiada mu Jadwisia, toczą swoisty dialog. Chętnie śpiewa też matka Janka. W powieści jest także opis wesela Elżuni Bohatyrowiczówny z przyśpiewkami, oczepinami oraz zaręczyny Jana i Justyny nad brzegiem Niemna.

W powieści historycznej, której akcja toczy się w XVII w., muszą występować opisy życia w tych czasach, które składają się na tło powieściowych wydarzeń. Przede wszystkim poznajemy uzbrojenie oraz obyczaje wojenne szlachty polskiej. Ale na kartach powieści możemy też znaleźć informacje o tym, jak wyglądał dwór szlachecki, a jak magnacki pałac, jak się ubierano, co jedzono, jak się bawiono. Szczególne miejsce w powieści zajmuje uczta u Radziwiłła, pojedynek Wotodyjowskiego z Kmicicem, porwanie Bogusława, przybycie księcia Babinicza do króla - są to sceny bogate w szczegóły obyczajowe.

Epopeja chłopska pełna jest opisów obyczajów ludowych, związanych z codzienną pracą i świętami. Są to: darcie pierza, kiszenie kapusty, wykopki, żniwa. Ze świąt najbogatszą oprawę obyczajową ma Boże Narodzenie: wyczekiwanie pierwszej gwiazdki, potrawy wigilijne, karmienie bydła opłatkiem, oczekiwanie, że bydlątka przemówią, wspólne pójście na pasterkę; w Wielkanoc -malowanie pisanek, święcone, obdarowywanie się pisankami. Centralną sceną powieści Jest wesele Boryny, opisane bardzo dokładnie, z całym ceremoniałem: od zaręczyn - „zrękowin", spisania umowy majątkowej, trwającego trzy dni wesela, aż do przenosin do domu pana młodego. Reymont szczegółowo opisuje stroje, obrzędy, przyśpiewki, tańce.

21. Wieś Jako temat literacki w twórczości pisarzy Młodej Polski i dwudziestolecia

miedzywojennego.

I. WSTĘP:

l. Sielankowy obraz wsi w literaturze nurtu ziemiańskiego (M. Rej, J. Kochanowski, J. Ch. Pasek). 2. Wzmianki o krzywdzie chłopskiej (M. Rej, W. Potocki, H. Kolłątaj, S. Staszic). 3. Odkrycie kultury ludowej przez romantyków (A. Mickiewicz ballady, II cz. Dziadów). 4. Bogaty obraz chłopskiej egzystencji w literaturze pozytywizmu (E. Orzeszkowa, M. Konopnicka, B. Prus, H. Sienkiewicz).

II. ROZWINIĘCIE - materiał literacki: 1. Dalszy ciąg nurtu, w którym pisarze przedstawiają ciężkie warunki życia i nędzę chłopskiego stanu

a) wiersze J. Kasprowicza W chałupie i cykl sonetów Z chałupy, który jest podobny do cyklu pt.: Obrazki M. Konopnickiej; b) szeroka panorama chłopskiego życia ujętego realistycznie i naturalistycznie w epopei W. S. Reymonta Chłopi; c) przejmujące, nacechowane emocjonalnie, ekspresywne obrazy z opowiadań i powieści S. Zeromskiego - Zmierzch - praca ponad siły i poniżające ludzką godność warunki życia, wyniszczające nie tylko ciało, ale i duszę, - Rozdziobia nas kruki, wrony... - pogrążony w nędzy, nieświadomy sytuacji kraju, narodu chłop staje się hieną, cieszącą się z łupów, mimo że okrada zwłoki, w dodatku zabitego powstańca, - Ludzie bezdomni - brud i choroby w czworakach w Cisach, obojętność bogatego otoczenia wobec skrajnej nędzy, - Przedwiośnie - przerażająca bieda komorników w Chłodku, popychająca ich do okrutnego traktowania starców, w kontraście z luksusami panującymi w Nawłoci. 2. Nowe spojrzenie na chłopów jako na ważną, liczącą się warstwę społeczną a) epopeja chłopska W. S. Reymonta (epickość utworu podnosi rangę tematu) - barwny, ciekawy obraz wiejskiej kultury i tej związanej z codzienną pracą, i obrzędowej: wesele, święta kościelne, - wartości tkwiące w chłopskiej gromadzie: przywiązanie do ziemi, trwałość więzi rodzinnych, solidarność i pomoc w potrzebie, szacunek do pracy i ludzi pracowitych, budzenie się świadomości narodowej, - ciekawe typy ludzkie i charaktery: Boryna - symbol chłopskiej godności; Antek - energiczny, pragnący pracować i przewodzić gromadzie; Hanka - pracowita, skrzętna gospodyni, stanowcza, zaradna, pewna swego; Jagna - obdarzona talentem, nie znająca siebie, swoich pragnień; b) charakterystyka i ocena chłopów jako najliczniejszej warstwy społecznej w perspektywie zbliżającej się walki o wolność kraju w Weselu S. Wyspiańskiego: ciekawi świata, zdają sobie sprawę ze swej roli i siły, zadziorni, rwą się do walki („Z takich jak my był Głowacki"), ale czekają na przywódców spośród inteligencji, poczucie narodowe budzi się w nich, ale bardzo powoli („A kaź tyz ta Polska?" pyta Panna Młoda), nie doceniają idei narodowowyzwoleńczych, na co dzień myślą o własnych, prywatnych sprawach (zgubienie złotego rogu przy schylaniu się po czapkę z pawimi piórami); w sumie, głosi Wyspiański, bez chłopów żaden wysiłek powstańczy się nie powiedzie, ale trzeba jeszcze prowadzić wśród nich akcję uświadamiającą i kierować nimi w walce; c) język, kultura, mentalność podhalańskich górali w zbiorze opowiadań K. Przerwy-Tetmajera Na skalnym Podhalu (gwara i elementy folkloru przestają być traktowane jako coś egzotycznego, a wchodzą do kultury ogólnonarodowej).

3. Nowe spojrzenie na dwór szlachecki odbiegające od tradycyjnego ujęcia Mickiewiczowskiego (Soplicowo - ostoja polskości)

a) Nawłoć (S. Żeromski Przedwiośnie), Boleborza (Z. Nałkowska Granica) — pasożytnicze życie ziemiaństwa, celebrowanie posiłków, leniwe, wygodne, bytowanie bez celu, niedostrzeganie otaczającej nędzy, krzywdzenie chłopów, niski poziom intelektualny, brak uczuć narodowych;

b) negatywne oceny hamującej postęp roli ziemiaństwa sformułowane przez Cezarego Barykę i Zenona Ziembiewicza wraz z ostrzeżeniem przed grożącym wybuchem społecznym; c) groteskowe ujęcie obrazu dworu państwa Hurleckich - W. Gombrowicz Ferdydurke — parodia chłopomanii w działaniach Miętusa, — podkreślanie przez Hurleckich swej pańskości w stosunkach z chłopami i służbą, — nie kończące się rozmowy o krewnych i chorobach, - zaburzenie hierarchii powodem zamieszania, buntu chłopów; d) stworzenie nowego typu ziemianina - M. Dąbrowska Noce i dnie - pozytywny bohater, który spełnia wymogi nowych, nadchodzących czasów. Bogumił to nie wła-ściciel, a dzierżawca, pracujący razem z chłopami, traktowanymi jak sąsiedzi, uważający ziemię za swój warsztat pracy, nie posiadłość, żyjący skromnie z własnej pracy, kochający ziemię, która bez względu na to, czyją jest własnością powinna rodzić i dawać chleb, jest to też według niego obowiązek patriotyczny.

4. Dostrzeganie zalet kontaktu z przyrodą, szukanie na wsi, w chłopskim życiu i kulturze głębokich wartości, chroniących przed zwątpieniem i dekadentyzmem a) J. Kasprowicza powrót na wieś i uczenie się od chłopów ich mądrego stosunku do życia - Nie ma tu nic szczególnego - pochwała prostego życia w kontakcie z naturą, - Przeprosiny Boga — podziw dla prostej, naturalnej chłopskiej religijności, - Modlitwa wędrownego grajka - zrozumienie swego miejsca w życiu, nauka pokory i skromności. b) Leopolda Staffa kontakt z wsią - Pokój wsi - dostrzeganie spokoju, który osiągają chłopi, żyjąc i pracując w zgodzie z naturą, — Kartoflisko - pochwała zwyczajnej, żmudnej, ale ważnej pracy.

III. WNIOSKI: W epoce Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego zweryfikowano tradycyjne ujęcie tematu wsi w literaturze polskiej. Było to z pewnością związane z wyciągnięciem wniosków z przeszłości, kiedy to chłopi traktowani byli przedmiotowo, budzili litość i współczucie, ale nie liczyli się jako ludzie, osobowości, charaktery. Przemianie uległ także nurt literatury ziemiańskiej, ponieważ historia wyznaczyła ziemiaństwu nowe role. Ważnym zjawiskiem w literaturze Młodej Polski było pojawienie się pisarzy blisko z wsią związanych, a więc lepiej rozumiejących chłopów. Byli to J. Kasprowicz, syn chłopa, W. S. Reymont, syn wiejskiego organisty, W. Orkan, góral z Podhala i wielu innych. Pewną rolę w zbliżeniu do wsi odegrała też, ośmieszona przez Wyspiańskiego, chłopomania, bo pozwoliła inteligentom lepiej poznać chłopów, docenić ich i zrozumieć rolę tej warstwy w życiu narodu. W okresie dwudziestolecia pisarzy chłopskiego pochodzenia jest coraz więcej (np. J. Przyboś), następuje więc kulturalna integracja wsi z pozostałymi warstwami. Zmieniała się wieś, zmieniali się chłopi i ziemianie, a twórcy literatury dokumentowali te przemiany we właściwy sobie sposób.

22. Jakie tradycje literatury staropolskiej uważasz za szczególnie cenne ?

WSTĘP: Literatura staropolska obejmuje długi okres czasu dość odległego od współczesności. Jest ona dla nas źródłem tradycji, z którą czujemy się związani lub czerpiemy z niej, nawet nie czując tych więzów. Uczymy się o niej w szkole, czytamy Bogurodzicę, Lament świętokrzyski. Treny J. Kochanowskiego, oglądamy w teatrze renesansową Odprawę posłów greckich, oświeceniowy Powrót posła J. U. Niemcewicza i myślimy czy są to tylko literackie starocie, czy żywe, przemawiające do nas dzieła sztuki. Sądzę, że żyją w naszej świadomości, że warto do nich sięgać, bo wciąż można się z nich dowiedzieć czegoś o ludziach, nauczyć się czegoś, bo są piękne, są cennymi dziełami sztuki.

II. ROZWINIĘCIE: Za szczególnie cenne tradycje literatury staropolskiej uważam 1. Wprowadzenie kultury polskiej do kręgu kultury chrześcijańskiej, rozpowszechnianie chrześcijańskich wartości a) Bogurodzica - pierwszy polski wiersz i pierwsza pieśń rycerstwa polskiego; b) Lament świętokrzyski - arcydzieło liryki średniowiecznej, wzruszający do dziś utwór o pięknie macierzyńskich uczuć; c) J. Kochanowski Czego chcesz od nas, Panie - hymn, w którym poeta sławi Boga-Stwórcę świata i ojca wszelkiego stworzenia; d) F. Karpiński Bóg się rodzi... - Jedna z najpiękniejszych polskich kolęd; e) T. Nowak Psalmy, R. Brandstaetter Dramaty, J. Twardowski wiersze - współczesne dzieła religijne wynikające z tradycji chrześcijańskiej. 2. Stworzenie i upowszechnianie ziemiańskiego modelu życia - zgodnego z naturą, podporządkowanego cyklowi prac gospodarskich, życia w którym ważną rolę odgrywa patriotyzm, troska o ojczyznę a) „człowiek poćciwy" M. Reja, prosty rolnik, żyjący z efektów swej pracy, zadowolony z życia, interesujący się tym, co dzieje się w kraju; b) wzbogacenie tego modelu przez J. Kochanowskiego o humanistyczną refleksję nad życiem i o docenienie wartości kontaktu z naturą w Pieśni świętojańskiej o sobótce; c) postacie oświeconych Sarmatów w literaturze XVIII w.: Mikołaj Doświadczyń-ski stworzony przez I. Krasickiego w powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki i Podkomorzy z Powrotu posła J. U. Niemcewicza; d) kontynuacje - Mickiewiczowskie Soplicowo, - Serbinów Niechciców (M. Dąbrowska Noce i dnie), - nurt wiejski w literaturze współczesnej (T. Nowak A jak królem, a Jak katem będziesz), - nurt kresowy w literaturze współczesnej (Cz. Miłosz Dolina Issy, T. Konwicki Bohin). 3. Model postawy obywatelskiej, troska o losy ojczyzny, nawoływanie do jej naprawy a) wytykanie rodakom błędów, wskazywanie dróg naprawy: M. Rej Krótka rozprawa..., J. Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola, Odprawa posłów greckich, A. F. Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej', b) walka o reformę państwa w dobie oświecenia - krytykowanie sarmatyzmu i cudzoziemszczyzny w satyrach I. Krasickiego i Powrocie posła J. U. Niemcewicza; c) kontynuowanie tej postawy w zmienionej formie w okresie zaborów przez romantyków, S. Wyspiańskiego, S. Żeromskiego; d) współczesne utwory świadczące o zainteresowaniu losami kraju i narodu: T. Konwicki Kompleks polski. Mała apokalipsa, wiersze S. Barańczaka, E. Lipskiej.

4. Refleksje nad życiem, jego sensem, niepokoje egzystencjalne, niezbyt pogłębione, ale obecne a) Treny J. Kochanowskiego przykładem refleksji nad sobą, nad postawą człowieka w obliczu śmierci kogoś bliskiego; b) egzystencjalne niepokoje M. Sępa Szarzyńskiego i D. Naborowskiego (fascynacja czasem, przemijaniem, śmiercią, walką ze złem); c) współczesne rozważania o miejscu człowieka w świecie (W. Szymborska), wyrażanie stosunku do zmieniającej się szybko rzeczywistości (Cz. Miłosz, Z. Herbert) 5. Humor, żart, często rubaszny, przymówka, dobrotliwe wytykanie wad, uczenie poprzez śmiech a) fraszki J. Kochanowskiego: niedościgniona forma i mądra treść - gatunek wciąż obecny w literaturze polskiej, b) bajki I. Krasickiego kontynuowane przez A. Mickiewicza, J. Lemańskiego, realizacja założenia „uczyć bawiąc".

III. WNIOSKI: Literatura staropolska jest niewyczerpanym źródłem, jeszcze długo będziemy się nad nim pochylać i czerpać z niego. Ta literatura żyje i to nie tylko w szkolnej lekturze. Wzruszają nas Treny, śmieszą fraszki i bajki. Zmusza do refleksji, zadumy Odprawa posłów greckich. Myślę, że to nie są muzealne eksponaty!

23. Bohater tragiczny w literaturze antycznej, romantycznej i współczesnej

I. WSTĘP:

l. Słownikowe definicje pojęć tragizm i bohater tragiczny a) tragizm, jedna z najważniejszych kategorii estetycznych, występująca już w tragedii antycznej i przez dłuższy czas omawiana na jej podstawie; def. ze Słownika terminów literackich pod red. J. Skawińskiego: nierozerwalny konflikt pomiędzy wartościami i koniecznościami określającymi życie bohatera pozbawionego możliwości dokonania wśród nich jakiegokolwiek pomyślnego dla siebie wyboru; b) bohater tragiczny - człowiek skazany na walkę, zakończoną klęską, z przeważającymi przeciwnościami, wciągnięty w konflikt nie dających się pogodzić racji, broniący wielkich wartości, nieuchronnie skazanych na zagładę.

2. Współczesne zmiany w koncepcji tragizmu a) starcie człowieka, dążącego do wielkości i wolności, z ograniczeniami jego egzystencji, w czym rozpoznaje on swe przeznaczenie. II. ROZWINIĘCIE - materiał literacki: l. Bohater tragiczny w literaturze antycznej - Antygona, Kreon a) krótki zarys dziejów Antygeny przedstawiony przez Sofoklesa w tragedii; b) moment rozpoznania przez Antygonę sytuacji tragicznej, w jakiej się znalazła; — zakaz grzebania zwłok Polinejkesa wydany przez Kreona, - przeświadczenie Antygeny, że jej obowiązkiem jest pogrzebanie brata.

c) starcie racji Antygeny z racjami Kreona - Antygona: miłość do brata, poczucie odpowiedzialności za los rodziny, obowiązki żywych wobec zmarłych, posłuszeństwo nakazom bożym, - Kreon: dobro państwa, zgodnie z którym należy karać zdrajców, aby odstraszyć ewentualnych naśladowców, autorytet władcy nie ulegającego naciskom, interes państwa wymagający posłuszeństwa wobec stanowionego prawa;

d) tragiczny los Antygeny, skazanej na śmierć przez tyrana za wypełnienie obowiązku wobec ludzi i bogów; e) tragedia Kreona, który zbyt późno zrozumiał swój błąd, polegający na zaburzeniu hierarchii wartości, gdyż ważne racje postawił nad najwyższymi; 2. Bohater tragiczny w literaturze romantycznej - Giaur, Konrad Wallenrod, Konrad z cz. III Dziadów, Kordian, hr. Henryk

a) cechy osobowości bohatera romantycznego wynikające z założeń prądu literackiego: uczuciowość, wrażliwość, delikatność konstrukcji psychicznej, bunt przeciwko złu, niesprawiedliwości, obrona praw jednostki; b) źródła romantycznego buntu, powodujące konflikt bohatera z otaczającym go światem - skostniałość, bezduszność starego świata, nie akceptowanego przez młodzież, - nieuwzględnianie ludzkich uczuć, praw do miłości, — zagrożenie bytu narodu i ojczyzny, — zagłada grożąca światu; c) tragizm konfliktu prowadzącego do nieuchronnej klęski bohatera - Giaur - własnoręcznie wykonuje wyrok, bo nie może liczyć na ludzką sprawiedliwość, według której Hassan miał prawo ukarać niewierną Leilę, przez co skazuje się na wieczną mękę, udręki i potępienie, - Konrad Wallenrod - musi sprzeniewierzyć się zasadom kodeksu rycerskiego i wyznawanej moralności, by ratować zagrożoną Litwę, - Konrad - chciałby ratować naród, uszczęśliwić go, ale działa sam, ludzie go nie słuchają, więc prosi Boga o „rząd dusz", a w końcu spiera się z Nim o racje władania światem, przez co o mało nie gubi swej duszy, - Kordian - samotny i opuszczony przez wszystkich, podejmuje się zadania zabicia cara, ale pokonany przez własne lęki, wahania, sumienie, cofa się przed królo-bójstwem, przegrywa życie, - hr. Henryk - stojąc na czele garstki arystokratów, chce bronić upadających wartości przed zalewem barbarzyństwa i przemocy. 3. Bohater tragiczny w literaturze współczesnej a) człowiek zlagrowany i złagrowany w utworach Z. Nałkowskiej, T. Borow-skiego, G. Herlinga-Grudzińskiego - masowość zbrodni XX w., - bezradność słabej istoty ludzkiej wobec przemocy i zła systemu, który porwał ją w swe szpony,

- podejmowanie prób, wydawałoby się beznadziejnych, ratowania ludzkiej godności i człowieczeństwa; b) Człowiek w trybach totalitarnego państwa - szary, beznadziejny los zwykłych, przeciętnych ludzi - kierowców z opowiadania M. Hłaski Następny do raju,

- tragizm bohatera Małej apokalipsy T. Konwickiego, wybierającego samospa-lenie jako jedyną możliwą formę protestu wobec otaczającej go rzeczywistości będącej w stanie ogólnego rozpadu, - tragizm Artura z Tanga S. Mrożka, który próbuje podjąć beznadziejną walkę ?- anarchią i rozpadem wartości, i przegrywa w starciu z własnymi wątpliwościami i brutalną siłą.

III. WNIOSKI: l. Bohater antyczny całkowicie zależy od działania fatum. Jego los to wynik stosunków między bogami, klątwy obejmującej ród (w wypadku Antygeny jest to klątwa towarzysząca narodzinom jej ojca - Edypa), itp. W świecie antycznym człowiek nie ma wyboru - każdy wybór jest zły i prowadzi do klęski. Wina tragiczna to wina niezawiniona, pierwiastki tragiczne przenikają cały świat. Dlatego tragedie antyczne to teksty tak przejmujące. 2. Bohater romantyczny staje się samotny, ma przeciwko sobie wszystkich, cały świat. Jego racje zwykle są słuszne, działa ze szlachetnych pobudek, choć powodowany przez okoliczności wybiera nie zawsze drogę zgodną z sumieniem i przekonaniami, jednak budzi szacunek, choć połączony z dezaprobatą dla samotnego poświęcenia nieuchronnie prowadzącego do klęski. 3. Świat współczesny coraz bardziej zbliża się do stanu chaosu, nawet hierarchie wartości nie są stałe i niewzruszone, dlatego bohater tragiczny w literaturze współczesnej przede wszystkim broni poniżanej ludzkiej godności i szuka wartości, racji, których mógłby bronić.

24. Telewizja jako medium które zubaża czy wzbogaca odbiorcę ?

Telewizja już od czasu jej wynalezienia postrzegana była za wielkie odkrycie, które zmieni życie wszystkich ludzi. Tak też się stało, przekazywanie informacji na odległość, za pomocą obrazu, stało się rzeczywistością. Kiedy do informacji wizyjnej dodano jeszcze informację dźwiękową, rokowania dotyczące TV znacznie wzrosły. Telewizja stała się nowym rodzajem sztuki, posługującej się własnymi środkami wyrazu, korzystającej z osiągnięć literatury, plastyki, teatru i muzyki. Wraz z upływem czasu powstawało coraz to więcej nowych programów, a zasięg nadajników stale powiększano i budowano nowe stacje nadawcze, aby wszyscy ludzie mogli je odbierać. W dniu dzisiejszym telewizja jest największym i najpopularniejszym medium, które swym zasięgiem obejmuje całą kulę ziemską, gdyż w drodze postępu technicznego możliwe stało się nadawanie programów za pośrednictwem sztucznych satelit, co dało możliwość odbioru danego programu w dowolnym miejscu na globie. Równocześnie z rozwojem techniki telewizyjnej, rodzaj i tematyka nadawanych informacji również ulegała zmianom. W początkowych fazach rozwoju telewizji, wśród nadawanych programów przeważały filmy komediowe i sensacyjne, traktujące o losach zwykłego, szarego człowieka. Z czasem dziedzina filmu zaczęła się rozrastać i powstawały filmy biograficzne, kostiumowe, fabularne, dokumentalne, oświatowe, instruktażowe, psychologiczne, intelektualne. W dniu dzisiejszym ogromną popularnością wśród widzów cieszą się filmy telewizyjne, tzw. seriale. Najczęściej są to fabularne filmy seryjne, z powtarzającymi się bohaterami lub podobną tematyką. Telewizja rzeczywiście stała się środkiem przekazu informacji, który przyciąga miliony ludzi na całym świcie, a to dlatego że każdy z oglądających może znaleźć materiały na interesujący go temat. Telewizja to przecież nie tylko filmy. Dla ludzi szukających informacji dotyczących aktualnych wydarzeń na świecie i w kraju, stworzono całe sieci programów o charakterze informacyjnym. Dzięki temu możemy na bieżąco śledzić życie polityczne poszczególnych krajów, spotkania polityków i innych wpływowych ludzi, którzy odgrywają ważne role w rozwoju i kształtowaniu świata. Możemy też zaczerpnąć informacji o pogodzie, klęskach, katastrofach i problemach z którymi borykają się ludzie na różnych kontynentach. Problemem nie jest też zdobycie danych na temat sytuacji finansowej wybranych regionów, czy aktualnych kursach akcji w różnych krajach. Poszukiwacze przygód mogą "zwiedzać" świat nie ruszając się z własnego domu. Istnieje przecież ogromna ilość różnego rodzaju programów przyrodniczych, krajoznawczych, turystycznych. Oko kamery pokazuje piękno przyrody, a nierzadko dociera do miejsc, gdzie stopa ludzka jeszcze nie stanęła. Kibice mają możliwość obserwowania rozgrywek swojej ulubionej drużyny, uzyskania informacji na temat każdego z zawodników, obejrzenia wywiadu z trenerem, czy w końcu "uczestnictwa" w imprezach sportowych rozgrywających się na terenie całego świata. Przykładem na to jak bardzo ważną rolę przejmuje wtedy telewizja, mogą być miliony widzów przed TV podczas Igrzysk Olimpijskich lub Mistrzostw świata w Piłce Nożnej. Dodając do tego jeszcze bajki dla dzieci, programy kulinarne, edukacyjne, spektakle artystyczne, koncerty muzyczne, programy pomagające w nauce języków obcych, możemy stwierdzić, że w telewizji każdy może znaleźć coś dla siebie. Istnieją jednak minusy wynikające ze zbyt częstego oglądania telewizji. Zaczynając od szkodliwego działania obrazu telewizyjnego na oczy ludzkie, poprzez marnowanie czasu, a na odizolowaniu się od znajomych i społeczeństwa kończąc. Oprócz wartościowych programów nadawane są również niezliczone ilości bezsensownych i bezużytecznych audycji, które nie posiadają żadnych walorów poznawczych, a których oglądanie może być jedynie stratą czasu. Istotna jest umiejętność selekcji i wybieranie tylko tych programów, które nas interesują lub z których uzyskane informacje mogą się nam do czegoś przydać
Wyraźny jest fałszywy pogląd o przewadze telewizji nad kinem. Dawniej ludzie częściej oglądali filmy na dużym ekranie, a dziś większość społeczeństwa woli obejrzeć w domu wersję telewizyjną wyświetlanego filmu. Niestety, nie tyczy się to tylko kina. Obserwujemy też zubożenie widowni w teatrach i operach. Do normalności należą puste miejsca na sali podczas odgrywania sztuki czy innego spektaklu. Znacznie rzadziej też odwiedzamy galerie, muzea, różnego rodzaju pokazy artystyczne. Młodzież coraz rzadziej styka się z prawdziwą sztuką, dlatego że odbiera ją tylko za pośrednictwem telewizji, która nie jest w stanie przekazać żadnych dodatkowych efektów prócz wizji i dźwięku. To co człowiek przeżywa przed telewizorem jest tylko namiastką tego, co przeżywałby w sali teatru czy opery. Adaptacje filmowe lektur ograniczają rozwój umysłu i wyobraźni, ponieważ oglądając film nie jesteśmy zmuszani do myślenia. To co oglądamy jest wykreowane przez wyobraźnię reżysera i sposób w jaki odebrał on treść przedstawianej lektury. Wybierając tę metodę poznania książki przejmujemy jego postawy, oceny i punkt widzenia. Jesteśmy pozbawieni własnej interpretacji i własnego wyobrażenia o przedstawianym świecie, a przecież każdy człowiek jest indywidualnością i każdy inaczej wyobraża sobie opisywane w tekście postacie i przedstawiane sytuacje. Ludzie stali się wygodni i uważają, że wszystkie informacje mogą zdobyć z telewizora. Nie jest to zachowanie godne pochwały, gdyż telewizja nie jest w stanie oddać wszystkich wrażeń jakie towarzyszą określonemu przeżyciu. Oglądanie tylko telewizji można porównać do lizania lizaka przez szklaną szybę. Nie odczuwamy wtedy żadnego smaku i nie znajdujemy w tym żadnej przyjemności. Uważam, że telewizja jest medium stwarzającym ogromne możliwości przekazu informacji, jednak ludzie nie powinni poprzestawać tylko na jej oglądaniu. Może być traktowana, co najwyżej, jako środek pomocniczy, dodatkowy, który jest w stanie ułatwić nam poznawanie świata, sztuki, kultury, ale nie jest w stanie całkowicie tego zastąpić. Nie należy zrywać z czytaniem książek, chodzeniem do kina czy teatru, bo tylko wtedy będziemy mogli doświadczać sztuki przez duże "S". Telewizja może też służyć, od czasu do czasu, zabawie, wypoczynkowi, miłemu spędzeniu czasu, relaksowi, jednak nie powinniśmy całkowicie się jej podporządkowywać. Moim zdaniem, w dzisiejszych czasach, telewizja zubaża odbiorcę, ponieważ ten postrzega ją jako podstawę, punkt odniesienia, bazę.

28. Życie, podobnie jak proces, można wygrać lub przegrać.

Życie, podobnie jak proces, można wygrać lub przegrać. Każdy z nas jest panem swojego losu i to właśnie od każdego z nas zależy to, w jaki sposób przejdzie przez swoje życie. W literaturze dominuje obraz bohatera, który mimo wszystkich prób i działań podejmowanych przez niego w celu uzyskania określonego celu, w konsekwencji ponosi klęskę i przegrywa. Kiedy przypomnimy sobie klimaty panujące w utworach Młodej Polski możemy zauważyć przekonanie, że los nie jest łaskawy dla pokolenia żyjącego w ostatnich latach dziewiętnastego stulecia. "Koniec wieku XIX" Tetmajera pokazuje nastroje, jakie przeważają wśród ówczesnego pokolenia, ukazuje dekadencką postawę. Przemawia nie tylko w swoim imieniu, ale także w imieniu wszystkich, którzy żyją w końcu stulecia. Jest to czas przełomu, a ludzie tego czasu są pełni smutku, znużenia i beznadziejnej rozpaczy. Właściwie w nic nie wierzą, wydaje im się, że wszystko człowiek robi na próżno, że czeka go walka, którą przegra i porównuje człowieka do mrówki, która rzucona na szyny nie może przecież walczyć z pędzącym pociągiem. Z góry jest skazana na przegranie i nie jest w stanie nic zrobić, aby temu przeciwdziałać. Człowiek okresu przełomu wieków jest przepojony pesymizmem, zniechęcony do czegokolwiek i kogokolwiek na świecie. Poczucie beznadziejności spycha go w dół, chyli się on "ku upadkowi". Podobny nastrój można zauważyć także w innym wierszu Tetmajera "Nie wierzę w nic". Brak wiary, dążenia do czegokolwiek, zapału a nawet marzeń prowadzi do odczłowiecze-nia. Ludzie pogrążają się tylko w rozpaczy, nie mają już nic oprócz pragnienia pogrążenia się stanie Nirwany. Cierpią oni
bardzo z tego powodu, że brak im celu w życiu, że nigdzie nie mogą znaleźć uspokojenia i zadowolenia, że przegrali swoje życie. Również w "Krzaku dzikiej róży" Kasprowicza dostrzegamy poczucie zagrożenia dla człowieka poprzez grozę, szarość i wielkość rzeczywistości. Dużą wymowę ma sąsiedztwo próchniejącej limby - drzewo, które uznawane jest za symbol siły i ponadczasowości, a przynajmniej symbol długiego trwania, może być zniszczone przez niewielką siłę, jaką posiada kropelka rosy. Człowiek, najwyższa wartość na świecie, istota rozumna, może być tak szybko zniszczona przez warunki w jakich się znalazła. W "Ludziach bezdomnych" Stefana Żeromskiego widoczna jest tragiczna walka doktora Judyma o słuszność swoich racji. Bohater pragnie za wszelką cenę przeciwstawić się skompromitowanym lekarzom, którzy postrzegają w swoim zawodzie jedynie sposób na zarabianie pieniędzy, a pomoc ludziom odsuwają na dalszy plan. Judym, pomimo ogromnego zaangażowania i poświęcenia ponosi klęskę i w konsekwencji również przegrywa. W "Moralności pani Dulskiej" mamy zaś do czynienia z nieświadomością bohatera, dotyczącą wątpliwej wartości jego życia. Zacofana Dulska krytykuje i ocenia marne, w jej oczach, życie innych, a sama nie jest w stanie spojrzeć na swoją osobę z dystansu i nie jest zdolna do samokrytyki. My, jako obserwatorzy-czytelnicy, możemy z całkowitą odpowiedzialnością powiedzieć, że Dulska przebywając ciągle w swoich "czterech ścianach" i nie uznając żadnych wartości, przegrała swoje życie. Zofia Nałkowska w "Granicy" porusza problemy bohaterów pochodzących z różnych grup społecznych. Zenon Ziembiewicz - młody inteligent pochodzenia ziemiańskiego, mimo małżeństwa z Elżbietą Biecką - panią z dobrego domu, nadal postanawia romansować ze swoją kochanką - Justyną. Jego niezdecydowanie doprowadza w końcu do tragedii i zaprzepaszcza on szansę dla siebie na wygodne i godziwe życie. Zaraz po tym jak Justyna oblewa jego twarz kwasem, Zenon popełnia samobójstwo. Sprawa dotycząca wygrania lub przegrania swojego życia tak jak procesu, nie dotyczy jedynie książkowych bohaterów. W dzisiejszych czasach młodzi ludzie wkraczający w dorosłe życie, również muszą zdecydować o tym jak potoczą się ich losy. Niejednokrotnie jesteśmy świadkami tego w jak bezmyślny sposób można zmarnować życie swoje, a nierzadko też innych ludzi. Młodzież, posiadająca duże perspektywy na przyszłość, mogąca odnosić sukcesy i dawać przykład innym, coraz to częściej stacza się na dno przez narkotyki, alkohol lub działalność przestępczą. Niestety, podobnie jak w literaturze tak też w rzeczywistości, większość osób przegrywa. Najczęściej winni temu są właśnie oni dlatego, że nie potrafią lub są zbyt słabi, aby w odpowiedzialny i dojrzały sposób pokierować swoim życiem.

39. Romantyczne i współczesne myślenie o wolności. Rozważ problem na wybranych utworach literackich

I. W czasach zagrożenia lub utraty suwerenności państwa poeci podejmują walkę o uzyskanie wolności i ocalenie wartości narodowych. Literatura wówczas nacechowana jest patriotyzmem, walką o wolność za wszelką cenę - nawet za cenę życia. Literatura ta zajmuje się aktualnymi tematami z życia, a twórcy otrzymują nową rolę polegającą na nawoływaniu do walki i mobilizacji całego narodu. Temat wolności widoczny jest w wielu utworach, często też stawiany jest jako nadrzędny cel życia. Ojczyzna pojmowana jest nie tylko w kategoriach obywatelskiej służby ale także w kategoriach uczuciowych i emocjonalnych. Zarówno w romantyzmie jak i we współczesności poruszane są tematy narodowo wyzwoleńcze, będące odpowiedzią na utratę niepodległości w 1795r., kiedy to Polska zniknęła z map Europy i żyła jedynie w sercach i umysłach Polaków. Mówią o tym słowa dzisiejszego hymnu narodowego: “Jeszcze Polska nie umarła póki my żyjemy”. Także we współczesności suwerenność Polski została zachwiana przez co w literaturze obydwu epok dostrzegane jest podobieństwo. II. Romantyczne i współczesne myślenie o wolności. 1. Romantyzm epoką dążeń niepodległościowych:

a) myślenie o wolności u wielu poetów łączyło się z tęsknotą za krajem ojczystym, w którym nie było im dane żyć i tworzyć:

- “Sonety krymskie” odzwierciedleniem uczuć samotnego podróżnika, który musiał opuścić ojczyznę i zniechęcony do życia i świata znalazł się na obcej ziemi. - “Jedna już tylko jest kraina taka, W której jest trochę szczęścia dla Polaka Kraj lat dziecinnych. On zawsze zostanie Święty i czysty jak pierwsze kochanie”.

Tak mówi o swej ojczyźnie Adam Mickiewicz w wielkiej epopei narodowej “Panu Tadeuszu”. W inwokacji tego utworu nawiązuje do uczucia jakie wywołała w nim utrata ojczyzny.

- utrata ojczyzny i świadomość niedoli emigranta oraz brak nadziei na powrót do kraju tematem “Hymnu” Juliusza Słowackiego “Smutno mi Boże”: “Żem prawie nie znał rodzinnego domu, Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi

Przy blaskach gromu, Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę, Smutno mi Boże”.

b) Konieczność działania w imię wyższych celów gdyż:

“ten szczęśliwy, kto padł wśród zawodu. Jeżeli poległym ciałem dał innym szczebel do sławy grodu”. Preferencja postawy aktywnej.

c) Czynny udział Konrada Wallenroda w walce o wolność będącej miernikiem szczęścia: “Szczęścia w domu nie zaznał bo go nie było w ojczyźnie”.

d) Romantyczne myślenie o wolności często łączyło się z mesjanizmem - poglądem historiozoficznym przypisujący jednostkom lub narodom szczególne posłannictwo wobec ludzkości na wzór losów Chrystusa - Mesjasza. Mesjanizm w widzeniu księdza Piotra.

W “Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego” zawarte zostało mesjanistyczna postawa, iż naród polski wywiedzie narody europejskie z niewoli spełniając analogiczną rolę jak Chrystus w stosunku do narodu żydowskiego. Księgi kończą się litaniem do Boga o wojnę powszechną za wolność ludów.

e) Podporządkowanie wszystkich sfer życia Konrada z “Dziadów cz.III” oraz tytułowego bohatera “Kordiana” Juliusza Słowackiego dążeniom do uzyskania wolności. Słowacki neguje jednakże postawę takich bohaterów a przede wszystkim ich samotność w działaniu.

f) Jacek Soplica nowym typem bohatera romantycznego, który dowodzi, że jedynym skutecznym sposobem walki o wolność jest walka całego narodu.

g) Klęska powstania styczniowego wywołuje w poetach postawę rezygnacji i niewiarę w sens działania na podstawie utworu: “Polały się łzy” Mickiewicza.

h) Uważając, iż powstania narodowe są niepotrzebne, Krasiński negował ideę walki zbrojnej o wyzwolenie narodu. Zalecał on cierpliwe czekanie w cierpieniu, doskonalenie moralne narodu do czasu, aż Bóg sam obdaruje Polaków wolnością.

2. Temat wolności w literaturze wojennej:

a) Podobne zdanie na temat zrywów narodowo-wyzwoleńczych miał współczesny poeta Jastrun uważający, że walka o niepodległość jest bezcelowa. Bohaterowie zostaną zapomniani, a na pierwszy plan wysunie się tragedia jednostki i problemy indywidualne.

b) “Nie wiedząc czy my karty Iliady Rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie, Czy nam postawią z litości chociaż,

Nad grobem krzyż?”

To nurtujące pytanie o pamięć przyszłych pokoleń oraz problem utraty wolności w najpiękniejszych chwilach życia pokolenia Kolumbów - młodości, porusza Baczyński w wierszu “Pokolenie”. Młode pokolenie doświadczając wciąż okrucieństw wojny przestało wierzyć w litość, miłość, sumienie.

c) Strach, obawa, realia stłoczenia i zastraszenia spowodowały powstanie nowego bohatera, który toczył w sobie walkę pomiędzy przeszłością a próbą odnalezienia siebie w nowych powojennych realiach. Musi on dokonać wyboru, który często stawiali sobie także bohaterowie romantyczni. Dramat Maćka Chełmickiego i jego pokolenia w “Popiele i diamencie” Jerzego Andrzejewskiego wynika z tego, że inne znaczenie miały ideały w czasie wojny, a inne w okresie pokoju. Wymagały one dewaluacji a nawet całkowitego odrzucenia. Wątpliwości pokolenia powojennego dotyczące przyszłości zawarte w motcie:

“Coraz to z ciebie jako z drzazgi smolnej Wokoło lecą szmaty zapalone, Gorejąc nie wiesz czy stawasz się wolny

Czy to co twoje ma być zatracone? Czy popiół tylko zostanie i zamęt, Co idzie w przepaść z burzą? Czy zostanie na dnie popiołu gwieździsty dyjament, Wiekuistego zwycięstwa zaranie”

rozwiewa Andrzejewski w samym tytule powieści. Życie i wolność to popiół czyli przemijanie, pamięć, zgliszcza, bezsensowność ludzkich usiłować, dążeń. Diament - natomiast - wyższe wartości, trwałość, wiara w lepszą przyszłość.

III. Jak współcześnie odbierane są romantyczne zrywy?

W okresie drugiej wojny światowej w literaturze polskiej uwidacznia się charakterystyczny zwrot do światopoglądu romantycznego. Wzór osobowy bohatera romantycznego, wzór patriotyczny staje się znów aktualny. Przykładem bohatera, który ma wiele cech wspólnych z bohaterami romantycznymi jest właśnie Maciek Chełmicki. Romantyczne zrywy ponownie pojawiają się w literaturze współczesnej. Nadal aktualna jest postawa Konrada Wallenroda, który działał na drodze podstępu i zdrady. Dla współczesnych Mickiewiczowi czytelników była to postać bardzo kontrowersyjna. Dziś postać głównego bohatera jest dla nas wzorem prawdziwego patriotyzmu. Postępowanie Konrada wydaje się oczywiste nam, ludziom współczesnym, mimo że nie było tak jednoznacznie słuszne ani dla Wallenroda - średniowiecznego rycerza, ani nawet dla romantycznego poety. Konrad to jedna z najpiękniejszych postaci w literaturze, jest to człowiek szlachetny, zmuszony kroczyć drogą zdrady i zbrodni w imię wartości najwyższej - w imię wolności.

42. Obraz inteligencji i mieszczaństwa w literaturze Młodej Polski i dwudziestolecia

międzywojennego

Po rewolucji przemysłowej, a najbardziej po powstaniu styczniowym zaczęła w Polsce wzrastać liczba mieszkańców miast oraz rola mieszczaństwa i inteligencji w społeczeństwie. Myśląc o przyszłej, niepodległej Polsce szuka się warstwy społecznej, która mogłaby objąć władzę i sprawować rządy. Dlatego też tworzy się coraz więcej utworów, gdzie jest pokazany styl życia i postawa inteligencji i mieszczaństwa.

W dramacie Zapolskiej “Moralność pani Dulskiej” przedstawiona jest warstwa mieszczaństwa, na przykładzie rodziny Dulskich. Tytułowa pani Dulska jest właścicielką kamienicy, która jest jej źródłem dochodu. Lokatorów traktuje podmiotowo, jest wobec nich bezwzględna, podnosi czynsze kiedy chce, a kiedy wokół jej lokatorki wybuchnął skandal i pod jej dom przyjechały trzy karetki, wyrzuciła ją. Sama pani Dulska jest skąpa, dwulicowa, egoistyczna, ubiera się na pokaz, gdy wychodzi na ulicę. Nie jest osobą wykształconą, używa słów, których znaczenia nie rozumie. Mieszczanie są zakłamani, obłudni.

W “Weselu” Stanisława Wyspiańskiego ukazana jest inteligencja, do której należą: Lucjan Rydel (Pan Młody), Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Poeta), (Radczyni) Domańska, Rudolf Starzecki (Dziennikarz) oraz Zosia i Haneczka. Tu także ludzie z miasta, inteligencja jest przedstawiona krytycznie. Ma ona lekceważący stosunek do chłopów, nie rozumie problemów wsi i chłopów. Widoczna jest u nich ludomania, są tylko powierzchownie zainteresowani wsią, ciągle też panuje wśród nich przekonanie, że wieś jest miejscem szczęśliwości, spokoju, harmonii. Zarzuca się inteligencji, że boi się chłopów, gardzi nimi, nie chce ani współpracy, ani pojednania z chłopami, jest między nimi przepaść, nie umieją się porozumieć: “Wyście sobie, a my sobie, każdy sobie rzepkę skrobie”. Wyspiański uważa, że inteligencja miała poczucie misji, lecz nie nadawała się do poprowadzenia chłopów do walki, do przewodzenia.

W XX - leciu międzywojennym także pisze się o mieszczaństwie i inteligencji.

W wierszu Tuwima “Mieszkańcy” mieszczanie są przedstawieni krytycznie. Klasę tę cechuje materializm, troska o dobra doczesne i strach przed ich utratą. Ich życie jest nudne, monotonne, bezmyślne, trzymają się schematów życiowych. W “14 lipca” tego samego autora jest także mowa o zachowaniu się i życiu mieszczan. Kiedyś była ta klasa aktywna, podejmowała działanie, teraz z wygodnictwa, tchórzostwa jest bierna, niechętna działaniu i popiera program, który w danej chwili jest dla nich najlepszy. Są oni ograniczeni, nie mają jednego stałego poglądu i przez tę ich postawę, wg. Tuwima nastąpi kolejna rewolucja, ale skierowana przeciw mieszczanom.

U innego poety, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, występuje krytyka inteligencji.

W wierszu “Tatuś” przedstawiony jest obraz owego tatusia, który choć jest znudzony życiem, jego nudą, to jednak nie chce zmiany trybu życia, bo jest mu wygodne. Jest on uległy, często idzie na kompromis, jest bojaźliwy. Gałczyński chce pokazać, że inteligencja upodobnia się do mieszczaństwa. W wierszu “Ludowa zabawa” inteligencja ma przekonanie o swojej wiedzy, intelekcie, inteligencji i posłannictwie, ale nie wykorzystuje tego, jest bezczynna i to przekonanie o własnej doskonałości nic nie znaczy: “pozostał po nim smród jak po toniku wierszy” - podsumowanie inteligencji. “Wciąż uciekamy” to kolejny wiersz o tej klasie społecznej. Marzy się inteligencji: wielkie ideały, ucieczka od życia, a wszystko okazuje się szarą smutną rzeczywistością.

W wierszu “Śmierć inteligenta” inteligent “chciałby, mógłby, gdyby” czyli chciałby i mógłby dokonać zmian, czegoś wielkiego, ulepszyć świat, gdyby ...

Wszystkie wiersze Gałczyńskiego ukazują klasę inteligencką w negatywnym świetle.

W powieści Zofii Nałkowskiej “Granica” klasa mieszczan jest ukazana na przykładzie Cecylii Kolichowskiej. Jest ona właścicielką kamienicy, odziedziczonej po mężu. Cecylia jest starzejącą się kobietą żyjącą w świecie przedmiotów, które gromadzi wokół siebie i ma ich żądzę posiadania. Zagracony salon ukazuje brak gustu właścicielki, a w jej postawie widać stanowczość, a czasem nawet bezwzględność. Pani Kolichowska ma świadomość, że świat jest źle urządzony i ona mogłaby go pomóc zmienić, czy choć spróbować, lecz z wygodnictwa nie chce się jej tego robić: “Ja ci wcale nie powiadam, że świat jest dobrze urządzony i że każdy ma co mu trzeba, ja tylko nie chcę sama jedna cierpieć za to, że jest urządzony źle”.

“Nocy i dnie” Marii Dąbrowskiej ukazują rodowód polskiej inteligencji, przyczyny i przebieg procesu przemiany ziemiaństwa w inteligencję na przykładzie rodzin Niechciców i Ostrzeńskich. Niechciowie stracili majątek podczas konfiskat, jakie nastąpiły po powstaniu styczniowym.

Ojciec Bogumiła za udział w powstaniu został zesłany, a matka pojechała z mężem i Bogumiła wychowywali krewni. Ucieka on jednak od nich i przeżywa ciężkie chwile. W końcu jednak ustatkował się i ożenił z Barbarą. Ostrzeńscy, z których wywodzi się Barbara, stracili majątek przez hulaszczy tryb życia Jana Ostrzeńskiego. Jego syn, a ojciec Barbary, Adam przeniósł się do miasta i ożenił z Jadwigą. Hipolit Niechcic nie mogąc sobie poradzić po uwłaszczeniu sprzedaje majątek i żyje w Warszawie z procentów.

Tak więc ziemiaństwo, które poprzez uwłaszczenie, powstanie styczniowe lub nieudaczność, nie mogło sobie poradzić, utrzymać majątku czy też go straciwszy przenosi się do miast w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Zazwyczaj nie mieli dużego majątku i pieniędzy, ale byli wykształceni i poprzez intelekt starali się sobie zapewnić dobre warunki życia. Taki jest rodowód polskiej inteligencji. Należy również wspomnieć o twórcy “Doktora Piotra”, “Siłaczki”, “Ludzi bezdomnych” oraz “Przedwiośnia” - Stefanie Żeromskim. Pisał on w okresie Młodej Polski i stworzył wzorzec zachowania polskiego inteligenta. Tytułowy Piotr Cedzyna jest synem Dominika, zubożałego szlachcica, który okrada robotników chcąc zapewnić wykształcenie. Kiedy Piotr dowiaduje się o tym fakcie, chce przyjąć pracę z dala od ojca, by spłacić dług zaciągnięty wobec robotników. Staje się on przez to okrutny i bezwzględny wobec ojca. Piotr przedkłada obowiązek względem społeczeństwa nad życie osobiste, za wszelką cenę chce być uczciwy. Nie interesują go sprawy materialne i podobnie jak romantycy ma poczucie misji, którą musi spełnić. “Siłaczka” to Stanisława Bozowska, która trafia do Obrzydłówka jako nauczycielka. Jest ona zestawiona z Pawłem Obareckim na zasadzie kontrastu. Stasia jest idealistką, poświęca się dla ludu i przez to żyje w nędzy, choć mogłaby jak Obarecki ulec presji środowiska, zdławić ideały i żyć dostatnie. Stanisława Bozowska chce pisać “Fizykę dla ludu”, nieść ludowi dar swojej pracy.

Głównym bohaterem w “Ludziach bezdomnych” jest doktor Tomasz Judym. Jest to postać rozwinięciem postaci z “Siłaczki” i “Doktora Piotra”. Bohaterowie Żeromskiego mają cechy bohaterów romantycznych i pozytywistycznych, są spotkobiercami tych dwóch epok. Judym jest idealistą z wewnętrznego nakazu pomocy poświęcającym się dla niższych klas społecznych, z których się sam wywodzi. Judym musi wybrać drogę życiową albo biedną i pełną poświęceń. Wybiera tą drugą, chcąc służyć ludziom. Zajmuje się biednymi chłopami, robotnikami, poświęcając dla nich szczęście prywatne, miłość i walcząc z przeciwnościami. Tomasz jest uparty, nigdy nie idzie na kompromis, uważa, że ma dług do spłacenia wobec warstw, z których się wywodził. Uważa się, że los Judyma jest związany z mitem, losem Chrystusa.

W “Przedwiośniu” są ukazane losy Cezarego Baryki, który wraz z ojcem jedzie do Polski, po wybuchu rewolucji w Baku. Po drodze do wymarzonej niepodległej Polski ojciec Cezarego umiera. Cezary Baryka jest tu przedstawiony jako młody intelektualista, poszukujący właściwej drogi, idei, której można by służyć. Szymon Gajowiec pomaga mu urządzić się w Warszawie. Cezary poznaje sytuację różnych klas społecznych i stwierdza, że żadna z nich nie nadaje się do rządzenia krajem. Czuje się zawiedziony, gdyż tej idei, której szukał nie znalazł.

43. Tragizm powstań narodowych.

W III części Dziadów Adam Mickiewicz ukazuje sytuację jaka panuje w kraju przed wybuchem powstania listopadowego. Autor wyraża swój głos w dyskusji na temat przyczyn upadku powstania. Należy zastanowić się, czy autor nie upatruje arystokracji jako warstwy klasowej odpowiedzialnej za klęskę powstania. Obraz towarzystwa stolikowego, które nie jest zainteresowane losami państwa, kulturą i tradycjami polskimi. Ich życie upływa na zabawach, balach wydawanych przez Nowosilcowa, który uważany jest za najlepszego organizatora bali. Na zasadzie kontrastu przedstawiony jest realny obraz narodu, ukazujący cierpienia ludu wywołane represjami Nowosilcowa. Zaborca trzyma w areszcie młodych ludzi podejrzanych o walkę wyzwoleńczą bez podania aktu oskarżenia, bez powiadomienia rodziny. Więźniowie są torturowani, katowani fizycznie i psychicznie, są bez prawa do obrony. Przesłuchania doprowadzają do zaniku wartości patriotycznych, chęci walki u więźniów. Ci, którzy przetrwają i nie złamią się są wywożeni w kibitkach na Syberię. Widoczna jest solidarność pośród więżniów, Tomasz proponuje, by wszyscy samotni przejęli na siebie winy tych, którzy mają rodziny, aby uchronić niewinnych ludzi przed represjami. Wywożeni więźniowie nie poddają się do końca, zachowują godność ( chłopak ciągnie ciężką kulę u nogi, inny więzień krzyczy “jeszcze Polska nie zginęła” ) - Justyn Pol, który uniknął represji, chce się mścić za kolegów (“zemsta na Boga i choćby mimo Boga” ); - Rolinsonowa, matka Jana, prosi o łaskę dla syna, który został aresztowany. Syn stanowił dla niej wsparcie duchowe i materialne. Walka o niepodległość doprowadza do dramatu rodzinnego.

Juliusz Słowacki w “Kordianie” niejako wytyka przyczyny upadku powstania listopadowego. Autor krytykuje Chłopickiego za niezgodę na udział chłopców w powstaniu. Skrzyneckiemu zarzuca złe kierowanie powstaniem, złe dowodzenie wojskiem. Krukowiecki ukazany jest jako zdrajca. J.U. Niemcewicz to stary człowiek, nie nadający się do udziału w powstaniu. J.Lelewel to mól książkowy, biografista, Słowacki wytyka mu dwuznaczność wypowiedzi politycznych. Dopatruje się przyczyn klęski w złym dowodzeniu i braku udziału całego społeczeństwa w walkach. Kordian jest ogarnięty nienawiścią do cara, chce go zabić za każdą cenę, chce się poświęcić dla narodu - śmierć własna w zamian za wolność innych ludzi.

W “Grobie Agamemnona” Słowacki zarzuca społeczeństwu zgodę na życie w niewoli, brak poświęcenia i połowiczność w walce. Umiejscawia Polaków między żołnierzami z Cheromei ( symbol tchórzostwa ), a Termopil ( bohaterstwo ). Autor czuje się winny takiej postawy społeczeństwa, gdyż sam nie brał udziału w walkach. Wyraża jednak pogardę i nienawiść do życia w niewoli (“Nie, pierwej skonam, niż iść tam z łańcuchem”). Występuje tu wołanie, apel do ludu, by wyzwolił się spod rządów szlachty; jednocześnie ukazuje dzieje Polski szlacheckiej (“Polsko, lecz ciebie błyskotkami łudzą, pawiem narodów byłaś i papugą, a teraz jesteś służebnicą cudzą”).

E.Orzeszkowa w “Nad Niemnem” - powstanie listopadowe wyrażone poprzez pamięć o uczestnikach, którzy spoczywają w wspólnej mogile.

Andrzejowa - żona powstańca głęboko przeżywa śmierć męża, kultywuje tradycje patriotyczne. Wychowuje syna według tych zasad , jakie posiadał mąż, lecz syn ku rozczarowaniu matki wykazuje kosmopolityzm, jest przekonany o swej wyższości nad innymi. Zygmunt nie interesuje się losami kraju, kieruje się egoizmem, nie widzi sensu w walkach niepodległościowych.

B.Prus w “Lalce” ukazuje los byłego powstańca St.Wokulskiego skazanego za udział w walkach w powstaniu na zesłanie na Syberii. Rzecki, człowiek wychowywany na tradycjach napoleońskich, w duchu patriotycznym żyje w ciągłej nadziei, że Polska kiedyś będzie wolna. Rzecki w młodości bierze udział w Wiośnie Ludów. Przed powstaniem działa w kołach patriotycznych.

W “Chłopach” Wł.Reymonta społeczność wiejska nie wykazuje zainteresowania powstaniem, większość ludności uważa powstanie za zło, ponieważ pochłania wiele ofiar i naraża wieś na straty. Jedynym powstańcem jest Kuba, dla którego wolność kraju ma znaczenie.

Stefan Żeromski w opowiadaniu “Rozdziobią nas kruki, wrony ...” ukazuje sens i znaczenie powstania, nie interesuje go przebieg walki, lecz jej skutek. Szymon Winrych jest świadomy przegranej walki, mimo tego walczy do końca, przemyca broń , trwa przy swej idei (“teraz, gdy już wszystko runęło na łeb w bezdenną jamę trwogi, on się jak to mówią zawziął”). Żeromski upatruje upadek powstania w obojętności narodu - chłopów oraz w hamowaniu postępu społecznego przez szlachtę (“wszystko przełajdaczone (...) przegrane nie tylko do ostatniej nitki, ale do ostatniego westchnienia”). Powstaniec ginie z rąk Moskali. Ciało rozszarpane przez kruki i wrony zostaje złożone wraz ze zwłokami konia w jednym miejscu. Chłop grabiąc rzeczy powstańca jest wdzięczny Bogu za taki łup (“tak bez wiedzy, woli, zemściwszy się za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie ciemnoty, za wyzysk, za hańbę i za cierpienie ludu, szedł ku domowi z odkrytą głową i z modlitwą na ustach”). Ciało powstańca, zbeszczeszczone, sprofanowane - taki los spotkał Szymona Winrycha za udział w powstaniu.

W “Echach leśnych” widzimy symbol powstania pod postacią mogiły, w której leżą powstańcy. Znajduje się tam też ciało Andrzeja Rozłuckiego, skazanego na karę śmierci przez własnego wuja, za walkę przeciw Rosji. Ludność zachowała w pamięci ludzi i wydarzenia lecz nie oddaje im należytej czci poprzez układanie pieśni o ich czynach, poświęceniu i patriotyźmie, w ogóle nie rozmawia o nich, nie przekazuje dzieciom.

Należałoby się zastanowić nad tragizmem powstań narodowych. Czy wynika on z romantycznych przekonań walki za wszelką cenę bez względu na skutki, bez udziału całego społeczeństwa. Czy też z pozytywistycznego braku zapału do walki emocjonalnej.

W pozytywiźmie następuje szerokie uświadomienie, poprzez prace u podstaw, niższych grup społecznych, pobudzanie w nich patriotyzmu, kultu polskości. Romantyzm zaś propaguje rolę walki, nawet za cenę śmierci.

Może gdyby najpierw nastąpiła epoka pozytywizmu, a potem romantyzmu, społeczeństwo polskie, bogate w tradycje patriotyczne, byłoby w stanie się zjednoczyć w walce o wolność. Bo właśnie w braku jedności należy dopatrywać się klęsk powstań.

44. Motyw matki Polki

Dygresja początkowa wcale nie potrzebna. Jak wiadomo dzieci nie biorą się z powietrza, każdy z nas ma osobę, która nas wydała na świat. Naturalnym odruchem każdej matki po porodzie (a nawet przed) staje się troska o dobre i wygodne życie własnego dziecka. Czasem bywa tak, że sytuacja nie pozwala aby dać potomkowi wszystko to, co by się chciało. Do takich przypadków należy z pewnością wybuch wojny i życie pod okupacją.

Pisarze liryczni w swojej twórczości upodobali sobie motyw matki Polki, do którego przypisywali los Polski (matka) i jej obywateli (dzieci). Jednym z pierwszych twórców był Adam Mickiewicz, który w wierszu "Do matki Polki" próbuje wykreować model wychowania młodego Polaka. Matka ma przygotować syna do boju, do zwycięstwa. Syn ma walczyć ze świadomością, że zginie, bez chwały, bez zmartwychwstania. Rodzicielka już w dzieciństwie (jeżeli można to nazwać dzieciństwem) przygotowuje potomka na niewolę i śmierć. Katowski obuch i ręce skute łańcuchem przedstawiajace niewolnika mają stać się rzeczywistością

Zastanawiając się czy takie wychowanie ma sens trafiamy na wiersz Juliusza Słowackiego "Do matki". W utworze tym spotykamy się już z wykształconym synem. Wychowanie matki odniosło skutek, jej potomek jest zahartowany i przygotowany do boju na śmierć i życie.

W czasie drugiej wojny światowej Józef Czapski "Na nieludzkiej ziemi" wspomina wiersz romantyczny (m.in. "Do matki Polki") co sygnalizuje powrót do schematu matki Polki ukazanego w romantyzmie.

I tak Tadeusz Borowski w "Kolędzie złej" wymaga od matki surowego traktowania syna, aby nie dawała mu miłości i czułości. Następuje odwrócenie rzeczywistości. Znów twarde wychowanie ma przygotować do wojny, ma to go zahartować i skierować na odpowiedni tor myślenia, żeby nie zasmakował, bo to mogłoby go zgubić.

W "Elegii o chłopcu polskim" Krzysztofa Kamila Baczyńskiego wojna oddzieliła chłopca od matki. Był to przymus wojny. Edukacja wojenna musi teraz być wykorzystana, trzeba zapomnieć o wszystkim, aby przetrwać. Lecz nie do końca udało się wykorzenić ludzkie uczucia. Znak krzyża przed śmiercią świadczy o tym, że nie da się zatrzeć człowieczeństwa do końca.

Trzeba jednak się zastanowić czy większą tragedią jest śmierć dla umierajacego, czy dla tych których pozostawia on w świecie żywych. W "Matce powieszonych" Tadeusza Różewicza matka po stracie syna nie ma już chęci do życia, jest bliska szaleństwu. Sytuacja rodzicielki jest beznadziejna, gdyż nie może mieć już dziecka. Otoczenie jest dla niej nieprzychylne. Obojętność środowiska sprawia, iż matka czuje się strasznie samotna. Mamy tu do czynienia z kobietą świadomą swojej tragedii.

W romantyzmie Adam Mickiewicz w IV części "Dziadów" ukazuje cierpiącą matkę (pani Rolinsonowa), której syn był więziony przez Rosjan. Matka stara się o widzenie z synem, chociaż czuje, że on już nie żyje.

W "Balladzie" Czesława Miłosza spotykamy się z matką, której dziecko zginęło podczas wojny. Kobieta ta jest wcieleniem wszystkich matek, których dzieci poległy za ojczyznę, zaś przedstawiony grób kogoś z pokolenia Kolumbów symbolizuje hekatombę całego pokolenia Kolumbów. Matka zastanawia się nad sensem śmierci jej syna. Obraz jest smutny, gdyż miejsce, w którym przebywa niewiasta jest nijakie, a wszystko co jest wokół jest dynamiczne i barwne. Czas dla tej kobiety zatrzymał się wraz ze śmiercią syna, świat biegnie swoim torem a matka wciąż ma w pamięci obraz syna i ból po jego utracie. Matka zastanawia się dlaczego nikt nie pamięta, czego dokonał jej syn, a niektórzy nawet wykorzystują jego śmierć do innych celów.

46. Choroby RP szlacheckiej oraz proces moralnego odradzania się narodu w literaturze XVII i XVIII w.

Życie szlachcica na wsi jako temat poezji - to symptomy nowych czasów. Poezja średniowieczna i średniowieczne pismiennictwo gloryfikowały czyn świętego i czyn rycerza. Tak przedstawiał się też ówczesny system wartości i hierarchia ważności: służba boża i służba rycerska. Od połowy wieku XV wszystko to zaczyna się w sposób zasadniczy zmieniać. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i kulturze. Filozofia teocentryczna przestała być dominującą, nastąpiło większe zainteresowanie człowiekiem, jego możliwościami. Rycerz przekształcił się w ziemianina. Ziemianin stał się nowym człowiekiem, najpierw uprawiał tylko nowy zawód, rychło jednak ziemiaństwo stało się nową wartością: społeczną, ideową, kulturową, wreszcie moralną. Ziemianie stopniowo przekształcali się w szlachtę, zyskując lawinowo kolejne przywileje. Literatura szlachecka XVI wieku towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich swiadectwem, obrazem.

Poruszali także te problemy, które przyczyniały się do złego stanu państwa, osłabienia władzy królewskiej, upadku moralności i zaniku dobrych obyczajów.

Ksiądz Piotr Skarga Kazania "sześć chorób RP": (1) chciwość (2) kłótnie i niezgody (3) niereligijność (4) osłabienie władzy królewskiej (5) niesprawiedliwe prawo (6) "jawne złości"

UJEDNOLICENIE PRAW, SEJM

Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Ksiega II O prawach za to samo..., bez praw nie może być prawdiwej wolności

Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki - spory, zrywanie sejmów

Wacław Potocki Nierządem Polska stoi - utwór wymierzony przeciwko bałaganowi prawnemu, mnogość i nieścisłość praw

Stanisław Leszczyński Głos wolny wolność ubezpieczjący Konieczniść utworzenia silnej armii

Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski Zniesienie wolnej elekcji, tron dziedziczny, sejm jednoizbowy, prawa dla mieszczan, sejm - władza ust. i wyk.

Hugo Kołątaj Anonima listów kilka Zniesienie wolnej elekcji, tron dziedziczny, sejm podzielony na dwie izby: mieszczańską i szlachecką, sejm - władza ust., rada ministrów - wyk.

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła wprowadza nowatorskie poglądy ( Podkomorzy, żona, syn )

Ignacy Krasicki Bajka Do króla - monolog, użyta ironia - Jest to niby nagana skierowana do króla, "zarzuca" królowi, że jest szlachcicem, zbyt młody, łagodny, uczony, dobry.

LIBERUM VETO

Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski zniesienie liberum veto

Hugo Kołątaj Anonima listów kilka zniesienie liberum veto

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Patrioci: "Dom zawsze powinien ustępować krajowi",zniesienie liberum veto

Powrót posła Konserwat ( Starosta Gadulski ): liberum veto - zarabiał na nim, uparty

WZMOCNIENIE WŁADZY

Piotr Skarga Kazania sejmowe Ojczyzna jako matka i topos okrętu, osłabienie władzy

DUCHOWIEŃSTWO

Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Księga IV O Kościele - odzielenie państwa od wpływów Kościoła

Mikołaj Rej Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - chciwość, zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, bogaty tryb życia.

Wacław Potocki Czuj! Stary pies szczeka - krytyka duchowieństwa

Ignacy Krasicki Monachomachia - wojna mnichów między zakonami dominikanów i karmelitów, zwaśnione strony godzi alkohol, ośmiesza stosunki panujące wśród duchowieństwa - pijaństwo, kłótliwość, lenistwo.

ARMIA, WOJNA

Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Księga III O wojnie

Stanisław Leszczyński Głos wolny wolność ubezpieczjący utworzenia silnej armii

Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski stała armia (100tys.)

Hugo Kołątaj Anonima listów kilka stała armia (60tys.)

Stanisław Staszic Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego sprawa wojska

EDUKACJA

Stanisław Staszic Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego edukacja

Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej Księga I O obyczjach rola rodziców w wychowaniu dzieci - przygotowanie do życia, Księga V O szkole - reforma szkolnictwa, dopuszczenie wszystkich męż. do nauki

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Konserw (Starosta Gadulski): chwali się nieuctwem

Adam Naruszewicz w satyrze Chudy literat oskarża stan szlachecki o nieuctwo, zacofanie i niechęć do ksiąg.

Wychowanie i nauczanie młodego szlachcica wyśmiał Ignacy Krasicki w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach, ukazał zagraniczne wyjazdy młodzieży szlacheckiej i

obalił mit wyższości tego stanu nad innymi.

UŻYWANIE ŻYCIA, PRYWATA

Mikołaj Rej Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - hazard, zbytki, prywata, rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny i urzędów

Jan Kochanowski Miło szaleć, kiedy czas po temu - carpe diem, nie martwić o przyszłość

Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich Troja jest alegorią Polski, zginie, jeśli będzie dominować prywata . Iketaon - symbol przekupstwa i stronniczości

Wacław Potocki Zbytki polskie - ubolewa nad wadami szlachty polskiej myślącej o bogactwach, wygodach, o klejnotach. Słynny jest początek utworu:

O czymże Polska mysli i we dnie, i w nocy? Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy...

Wacław Potocki Czuj! Stary pies szczeka - obojetność, kradną, prywata

WIEŚ

Mikołaj Rej Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - ksiądz....

Szymon Szymonowic Żeńcy ( Oluchna, Pietrucha i Starosta ) Antysielanka, sielanka realistyczna, ludzie są zmęczeni wykonywaną pracą

Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski domaga się poprawy doli chłopa

Hugo Kołątaj Anonima listów kilka domaga się poprawy doli chłopa, wolność osoby rolnika, wprowadzenie umowy o ewentualnej zamianie czynszu na pańszczyznę

Hugo Kołątaj Do St. Małachowskiego Program reform, postuluje przeciwko trudnej sytuacji chłopa pańszczynianego

MIESZCZANIE

Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski prawo nabywania ziemi przez mieszczan

Hugo Kołątaj Anonima listów kilka prawo nabywania ziemi przez mieszczan

POŚWIĘCENIE DLA OJCZYZNY

Jan Kochanowski fraszka Na sokalskie mogiły- umrzeć za ojczyznę to najbardziej szczytna śmierć

Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola (Pieśń V) skarga i lamęt po klęsce Polaków poniesionej podczas napadu Tatarów na Podole - zrabowana ziemia, uprowadzeni ludzie

Apeluje do szlachty, aby zmieniła sposób myślenia, apeluje żeby byli w stanie poświęcić się dla ojczyzny skujmy talerze...

Pieśń XII - A jeśli komu droga otwarta do nieba, Tym, co służą ojczyźnie!

Piotr Skarga Kazania sejmowe Ojczyzna jako matka i topos okrętu, brak miłości do ojczyzny

Wacław Potocki Pospolite ruszenie - utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia jak to szlachta zrywa się do walki z nieprzyjacielem.

Franciszek Karpiński Żale sarmaty - liryka patriotyczna, ubolewa nad stanem kraju

Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Szlach. sfrancuziała: ( Szarmancki, Starościna) - brak zainteres. losami kraju, interes. ich modne stroje, konie zabawy, żyją bogato. Ona źle zna język polski, naślad. boh. romantycznych

WCZEŚNIEJSZE ZWYCIĘSTWA

Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej - w epopeji przedstawione są przykłady męstwa i ofiarnej słóżby ojczyźnie, przypomniane są wcześniejsze zwycięstwa, miłość do Boga i Polski

Poglądy szlachty staropolskiej dotyczące polityki zagranicznej dowodzą ich konserwatyzmu, a wynikają z poglądów ograniczonej części szlachty, że Polska jest słaba i zacofana. Krytykowanie postaw szlachty sarmackiej przez twórców oświecenia szczególnie w "Powrocie posała" można uznać za głos w dyskusji nad przyszłym kształtem państwa. Jest to głos opowiadający się za reformami i postępem. Wszyscy pisarze tworzyli z myślą o kraju, jego dobrobycie i sile. Ich teksty miały duże znaczenie w walce o reformy i przywrócenie prawożądności w państwie, a także były bodźcem do tworzenia po utracie niepodległości.

Próby ratowania państwa tylko pozornie nic nie dały, pozwoliły na przeżycie wielu dziesiątków lat po zaborach, po których kultura polska nie zginęła. Przykładem utworu napisanego po trzecim rozbiorze może być smutna elegia Franciszka Karpińskiego pod tytułem Żale sarmaty: Ojczyzno moja, na końcuś upadła! Zamożna kiedyś i w sławę, i w siłę!

Ta, co od morza do morza władała, Kawałka ziemi nie ma na mogiłę!

47. Ideał człowieka i obywatela w literaturze staropolskiej

Stosunek człowieka do świata zmieniał się na przestrzeni wieków. Na kształtowanie się ludzkich poglądów miały ( i nadal mają ) wpływ wiele czynników. Poszczególne epoki oraz literatura i sztuka tworzona w czasie ich trwania odwzorowują różne światopoglądy. To właśnie one kształtowały charaktery ludzkie, tworzyły wzorce do naśladowania. Poszczególne epoki budowały swoje ideologie na zasadzie przeciwieństwa do poprzedniej epoki, często bazując na epoce wcześniejszej niż poprzedzająca.

Ś R E D N I O W I E C Z E

Cechą charakterystyczną średniowiecza był teocentryzm, który oznacza umieszczenie w centrum kultury, literatury, sztuki i filozofii Boga, był On najwyższą wartością. Wszystkie dziedziny życia znajdowały się pod wpływem światopoglądu religijnego, więc motywy rozwijane w sztuce najczęściej nawiązywały do Biblii lub działalności kościelnej. Utwory te bezpośrednio wpływały na czytelnika, przedstawiając, wręcz podstawiając mu postacie godne naśladowania, bądź też potępienia, wskazywały konkretne wzorce i ideały prowadzące do świętości.

Największym ideałem w średniowieczu był święty, a w pierwszych wiekach średniowiecza najlepiej było jak był to święty - asceta. Bardzo popularna była filozofia świętego Augustyna, który propagował prymat wiary nad rozumem. Filozofia ta umieszczała człowieka na granicy bytów między aniołami i zwierzętami. Osoba ludzka jest wewnętrznie rozdarta, ponieważ istnieje w niej konflikt między dobrem i złem, między duszą a ciałem. Augustyn szczęście widział w medytacji, w poznaniu Boga i własnej duszy.

Nieco inna jest filozofia świętego Tomasza z Akwinu. Pod wpływem tej filozofii w XIII wieku nastąpił przełom w światopoglądzie ludzi średniowiecza, ich stylu życia. Głosił harmonię, rozumny ład świata, strukturę stworzoną przez Boga, w której każdy element ma swoje miejsce ( pojęcie drabiny bytów ). Najważniejsze w tej filozofii jest przezwyciężenie, przełamanie dualizmu ciała i duszy.

Inną filozofię stworzył św. Franciszek, a jej głónymi założeniami były miłość, radość i ubóstwo. Miłość jest podstawą wiary, jest to miłość do każdej żywej istoty jako do brata i siostry. Twierdził, że człowiek tylko wtedy jest wolny i szczęśliwy, gdy posiada tylko tyle ile jest mu potrzebne do życia. Ktoś kto ma majątek martwi się o niego, jest jego niewolnikiem. Życie św. Franciszka i jego towarzyszy poznano na podstawie anonimowego dzieła pt. : Kwiatki św. Franciszka.

W literaturze ze świętym spotykamy się na przykład w Legendzie o świętym Aleksym. Bohater po ożenieniu się, skałada śluby czystości, rozdaje swój majątek biednym i opuszcza dom. Przez 17 lat żyje skromnie, w ascezie, na odosobnieniu, po czym powraca w rodzinne strony, ale nie zostaje rozpoznany. Przed śmiercią pisze list wyjaśniający kim był, a jego ciało po śmierci ma cudowne, lecznicze właściwości.

Najwcześniejsze utwory hagiograficzne w Polsce dotyczą postaci świętych - meczenników, jak np. św. Wojciecha, zakonnika pochodzenia czeskiego, który zginął w czasie wyprawy misyjnej do Prus. W XIII stuleciu pojawiły się utwory o Stanisławie Szczepańskim, biskupie krakowskim, zabitym z rozkazu króla Bolesława Śmiałego w 1079 r.

Świeckim wzorem bohatera był rycerz, człowiek obdarzony niezwykłymi przymiotami wojennymi, a przy tym jako lennik oddany swemu władcy. Ideał rycerza nie był oderwany od ogólnego teocentryzmu. Tutaj na pierwszy plan wysuwa się jednak pojęcie honoru zespolonego oczywiście z bezwzględną wiernością wobec Boga. Tyułowy bohater Pieśni o Rolandzie ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi Saracenami. Roland do ostatnich swoich chwil jest wierny Bogu i władcy.

Do świeckich utworów zalicza się także dzieło Słoty o charakterze moralizatorskim O zachowaniu się przy stole. Autor dworskie obyczaje Zachodu i chciał je wprowadzić w Polsce. Krytykuje "siadanie jak wół", brudne ręce, szybkie jedzenie. Szlachta powinna dbać, aby zachowywać się kulturalnie przy stole, przede wszystkim, gdy znajdują się w obecności kobiet.

Jednym z wiodących prądów renesansu był humanizm, uznający człowieka za nadrzędną wartość. Wiodącą ideą tej epoki był już nie teocentryzm, lecz wprost przeciwnie - antropocentryzm. Zdolności poznawcze człowieka , jego postępowanie i szczęście stały się podstawą wszelkich systemów ideowych. W początkowej fazie głosił takie hasła jak carpe diem czy homo sum - humani nil a me alienum esse puto. Ideałami były piękno, harmonia i zgoda. Artyści dbali o sławę doczesną i pośmiertną, dążyli do przełamania bezimienności. Afirmowali życie, byli przeświadczeni iż pełnię życia można osiągnąć w życiu doczesnym ( Miło szaleć, kiedy czas po temu ) .

Publicystyka renesansowa ma różne oblicza, prezentuje różne modele myślenia, różne polityczne przekonania. Ich wspólnym mianownikiem jest to, że wszystkim zależy na dobru państwa i szczęściu jego obywateli.

Wieś i życie ziemianina na wsi jako temat poezji - to symptomy nowych czasów. Poezja średniowieczna i średniowieczne pismiennictwo gloryfikowały czyn świętego i czyn rycerza. Tak przedstawiał się też ówczesny system wartości i hierarchia ważności: służba boża i słuzba rycerska. Od połowy wieku XV wszystko to zaczyna się w sposób zasadniczy zmieniać. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i kulturze. Rycerz przekształcił się w zieminina. Ziemianin stał się nowym człowiekiem, najpierw nowym zawodem, rychło jednak i nową wartością: społeczną, ideową, kulturową, wreszcie moralną. Literatura szlachecka XVI wieku towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich swiadectwem, obrazem.

Modelowi dobrego ziemianina patronował Mikołaj Rej. Pochwałę poczciwego życia na wsi stanowi Żywot człowieka poczciwego, pierwsza część Zwierciadła... . Zdaniem Reja życie ludzkie przebiega zgodnie z biologicznymi cyklami przyrody: wiosna - to dzieciństwo, lato - wiek młodzieńczy, jesień - dojrzałość i następnie starość - zima, smierć. Każdej porze roku odpowiadaja określone zajęcia na roli i w gospodarstwie. Poczciwy człowiek powinien je wypełniać najlepiej jak tylko potrafi, przy czym Rej nie zakazuje pełnego korzystania z dóbr natury i wsi, namawia do czerpania rozrywek, ukazuje jak wielka przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego, człowieka poczciwego.

Rej nie ogranicza się tylko do przedstawienia pozytywnych cech szlachty, ta warstwa społeczna krytykowana jest w Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem. Obwinia szlachtę o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny.

Kochanowski propagował życie na łonie natury czyli pochwalał życie na wsi ( Pieśń świętojańska o sobótce ). Przedkładał życie wiejskie nad podróżnicze i miejskie. Wieś określano jako miejsce spokoju, stabilizacji i kształtowania się wartości moralnych. Tylko tam osiągalne jest szczęście, wieś umożliwia odnalezienie człowiekowi szczęścia.

Silanki w wiekszości idealizowały swoich bohaterów i ich życie, choć nie zawsze. Utwór Żeńcy Szymona Szymnonowica daje wcale niekonwencjonalny obraz wsi. Oluchna i Pietrucha ciężko pracują, a pilnuje ich okrutny starosta.

Inny wzorzec wykształcony w renesansie był związany z życiem dworskim. Pisał o nim Łukasz Górnicki w dziele zatytułowanym Dworzanin polski, skomponowanym w formie dialogów pomiędzy historycznymi osobami. Znakomitości dworu polskiego rozprawiają o ideale dworzanina - o człowieku rycerskim, sznującym swoje szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i piekno mowy, a także znający sztukę i muzykę. Nie szczędzą jednak krytycznych uwag pod adresem tych Polaków, którzy łatwo poddają się obcym modom.

Dziełem polskiego renesansu jest także utwór O poprawie Rzeczypospolitej, gdzie autor (Andrezj Frycz Modrzewski) przedstawia swoje refleksje nad stereotypami myślenia Polaków, pojmowania sensu istnienia. Wystapił także w obronie praw chłopskich, krytykując istniejące stosunki społeczne w kraju. Domagał się równości społecznej i prawnej wszystkich stanów, ale jego idee nie znalazły w kraju poparcia. Modrzewski znalazł swojego kontynuatora w Piotrze Skardze, który podobnie widział sprawy społeczne, domagał się większych praw dla stanów innych niż szlacheckie. Ukazuje sześć chorób społecznych i głosi wizję upadku, nieszczęścia politycznego, które grozi Polsce. Idee tych twórców odżyły dopiero w wieku osiemnastym.

Innym utworem krytykującym ówczesną rzeczywistość i panujące stosunki jest wspomniana wcześniej Krótka rozprawa... Autor krytykuje wyzysk chłopa przez Kościół i przez władze.

Jan Kochanowski pisze Pieśń V o spustoszeniu Podola przez Tatarów. W końcowej części poeta mówi o obowiązku obywatela wzgledem państwa. Nie powinien on załować pieniędzy na wojsko, powinien byc ofiarny, gdy ojczyzna jest w potrzebie. nawołuje: Skujmy talerze na talary, skujmy, A żołnierzowi pieniądze gotujmy!

Kochanowski w Odprawie posłów greckich przedstawia przeciwstawne wzorce zachowań. Antenor jest przykładem pozytywnego obywatela - patrioty, dbałego o losy państwa. Ten wzór jest pożądany i godny propagowania i naśladowania. Postacią negatywną jest Aleksander, który kieruje sie własnym, egoistycznym interesem. Z jego przyczyny dramat kończy się źle, Troja upada, ta historia jest ostrzeżeniem dla Polski.

BAROK

W baroku następuje powrót marności nad marnościami - Vanitas vanitatum et omnia vanitas.

Daniel Naborowski w utworze Cnota grunt wszystkiemu pokazuje, że niczym są różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność, stanowisko - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko jest marnością.

W baroku ideałem był szlachcic - sarmata. Konkretny przykład z epoki baroku to sam Pasek - autor i bohater Pamiętników. Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do miodu, kultywujący tradycję.

Wzór szlachcica był wzorem nie tylko świeckim, prawdziwy Sarmata był także dobrym katolikiem. Ideały chrześcijańskie uległy spłyceniu, prymitywizacji. Bohater Pamiętników chodzi często do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, składa ofiary, ale przy tym dokonuje zajzdów na cudze domy, pije, katuje poddanych.

OŚWIECENIE

Nie widać idału Chudy literat (Adama naruszewicza) to biedny uczony, wydawca i twórca ksiąg, który uzala sie swojemu rozmówcy, że obrał trudne i niedochodowe rzemiosło, gdyz ksiąg nikt nie chce ani czytać, ani kupować. Nic dziwnego, że król przykładał szczególną uwagę do nauki i kultury. Nie chcą czytać ani księża, ani szlachta. Szlachta jest "wszystkowiedząca", pyszna i dumna ze swojego rodowodu. Postać Mikołaja Doświaczyńskiego (Ignacego Krasickiego) po powrocie do kraju prezentuje ideał oświeconego człowieka. Jest mądry, życie nauczylo go wiele, własnym doświadczeniem poznał wartość ludzkich postaw, filozofii. Stał się dobry, wrażliwy na krzywdę ludzką, czuje się zobowiązany do dbania o tych, którzy są od niego zależni.

---