1. SOCJOLOGIA -to nauka autonomiczna posiada własny przedmiot zainteresowan i badań. Nauka o społeczeństwie, o zbiorowościach ludzkich. Przedmiotem jej badań są: zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach (wynikają ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie), siły skupiające i rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące, zjawiska i procesy tworzenia się różnych form zbiorowego życia, struktury różnych form zbiorowości ludzi.
   Słowo “socjologia” pojawiło się po raz pierwszy w 1837r. za sprawą Francuza Auguste'a Comte'a, który napisał “Kurs filozofii pozytywnej”. “Socjo” (łac.) - łączyć, jednoczyć, rozwijać.

2. CHARAKTER SOCJOLOGII I HISTORZCYNE WARUNKI JEJ POWSTANIA

1. Barbara Szacka

Aby socjologia mogła się narodzić jako dyscyplina naukowa niezbędny był nowy sposób myślenia o społeczeństwie. Musiały zostać przezwycięzone ograniczenia wiedzy potocznej. Dosztrzeżenie, że społeczeństwo jest tworem swoistym, odrębnym od państwa. Aby powstała nowa dyscyplina naukowa musi ulec ona instytucjonalizacji ; powołane muszą zostać katedry i kierunki studiów, towarzystwa naukowe, czasopisma i książki z jej nazwą w tytule.

Wydarzenia końca XVIII w. Były przyczyną niepokojów ludzi myślących na początkiu XIXw. Zburzenie starego ładu postrzegano jako zburzenie porządku, wprowadzenie chaosu. W takim klimacie intelektualnym narodziła się socjologia. Tworząc koncepcje nauki społecznej, którą nazwał socjologią, uważał, iż powinna ona czerpać z wzorów nauk przyrodniczych; socjologia ma badać fakty i tylko fakty, a na tej podst. na formułować prawa ogólne.

• Historyczne warunki powstania socjologii

3 rewolucje w dziejach wiedzy o społeczeństwie:

- Oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury

- Oddzielenie porządku społecznego od politycznego

- Oddzielenie nauki od wartości

• Przedsocjologiczna wiedza o społeczeństwie

Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna

- normatywny i finalistyczny punkt widzenia

- woluntaryzm

- wiara w opatrzność

- koncentracja uwagi na państwie i władzy

Wiedza potoczna i wiedza naukowa

^ przysłowia

^ stereotypy

• Zróżnicowanie wewnętrzne socjologii

# Socjologia scjentystyczna; zjawiska społeczne są traktowane przedmiotowo „jak rzeczy”

*Zjawiska społeczne są ze sobą powiązane, rządzą nimi określone prawidłowości oraz obiektywne prawa

*Socjologię tę cechuje niechęć do metafizyki, przywiązanie wagi do precyzji języka i nacisk na empiryczną sprawdzalność wszelkich twierdzeń teoretycznych

*Obowiązkiem badacza jest obiektywność powinien on powstrzymywać się od oceniania przedmiotu badań w kategoriach dobry-zły

# Socjologia humanistyczna; zjawiska społeczne są traktowane podmiotowo, jako wciąż stwarzane przez istoty obdarzone świadomością

*Świat nieustannie się tworzy, w procesie interakcji podmiotów obdarzonych świadomością; nie jest więc czymś zewnętrznie danym

*Socjologia ta skupia uwagę na tym, jak aktorzy widza i interpretują świat

*Podważa ona pojęcie obiektywnych praw rządzących życiem społecznym, na podobieństwo praw rządzących światem przyrody

*Regularności wyst. w życiu społ. to efekt funkcjonowania norm, reguł i wzorów

*Nie jesteśmy na nic skazani, wiele zależy od nas samych i powinniśmy mieć świadomość istnienia wielu potencjalnych możliwości

• Metody i narzędzia badawcze socjologii

Empiryczne poznawanie społeczeństwa

Narzędzia badawcze

- ankieta

- wywiad

- obserwacja

- źródła pisane

- eksperymen

• Socjologia jako dyscyplina użyteczna praktycznie

2. Anthony Giddens

• Nauka socjologicznego myślenia - czyli myślenia w szerszych kategoriach - polega na ćwiczeniu wyobraźni (Mills). Wyobraźnia socjologiczna wymaga zdystansowania się do codziennych rutynowych czynności i nowego spojrzenia na nie. Koncepcja struktury społęcznej jest ważnym pojęciem socjologicznym. Daje ona wyraz temu, że na spoełeczne konteksty naszego życia nie składa sie przypadkowy zbiór zdarzeń i czynności oraz że nw rzeczywistości są one poukładane w określone wzory.

• Socjologia ma wiele praktycznych zastosowań w życiu:

* świadomość różnic kulturowych

* ocena skutków działania

* samopoznanie

• Pierwsi teoretycy:

- August Comte

Początkowo posługiwał się terminem "fizyka społeczna" potem nadał nazwę socjologia. Jego myśl odzwierciedlała burzliwe wypadki jego czasów. Pragnął stworzyć naukę o społeczeństwie, która wyjasniała by prawa życia spoełecznego. Comte twierdził że społeczeństwo podlega niezmiennym prawą jak świat fizyczny. Uważał socjologię za naukę pozytywną. Pozytywizm utrzymuje że nauka powinna zajmować się wyłączne rzeczami namacalnymi, które można poznac doświadczalnie.

Prawo Comte'a o 3 etapach ludzkiego pojmowania świata:

1. teologicznym

2. metafizycznym

3. pozytywnym

Nalegał na stworzenie "religii człowieczeństwa" w której wiarę i dogmat zastąpiły by podstwy naukowe.

- Emile Durkheim

Czerpał wiedze z prac Comte'a aczkolwiek twierdził że jego idee są zbyt mgliste i spektakularne i że nie udało mu się zrealizować tego programu. Durkheim widział w socjologii nowa naukę, która może rozjaśnić klasyczne kwestie filozoficzne, poddając weryfikacji empirycznej. Pierwsza słynna zasada socjologii "Fakty społeczne należy traktować jak rzeczy". Trzy najwazniejsze wątki jakie poruszył w swoich pismach to:

1. znaczenie socjologii jako nauki empirycznej

2. uznanie jednostki i powstanie nowego porządku społecznego

3. źródła i charakter społecznego autorytetu moralnego

Samobójstwo

- Karol Marks

Jego idee różnia się zasadniczo od Durkheima i Comta ale też dążył do wyjaśnienia zmian jakie zaszły w społeczeństwie okresu rewolucji przemysłowej. Dzieła w których poruszał szereg róznorodnych zagadnień odzwierciedlają jego zainteresowanie europejskim ruchem robotniczym i socjalizmem. Choć jego prace w większości poświęcone kwestiom ekonomicznym zawierają wiele cennych obserwacji socjologicznych. Marks starał się zawsze łączyć rozważania ekonomiczne z analizą społeczną. Według niego najistotniejsze zmiany przyniósł rozwój kapitalizmu. Wyróżnił dwa podstawowe elementy przedsiębiorstwa kapitalistycznego:

* kapitał

* praca zarobkowa

Marks opierał swoje poglądy na materialistycznej koncepcji dziejów. Konflikty klasowe motywóją rozwój historyczny.

- Mark Weber

Analizuje działanie społeczne w kontekście różnic między społeczeństwem zachodnim a innymi wielkimi cywilizacjami. Doszedł do wniosku że pewne aspekty wiary chrześicjańskiej miały zasadniczy wpływ na powstanie kapitalizmu.Na kształt społeczeństwa miały wpływ idee i wartości kulturowe podobnie jak nasze indywidualne działania. Ważnym elementem perspektywy socjologicznej Webera jest pojęcie typu idealnego. To pomocne w zrozumieniu rzeczywistości modele pojęciowe i analityczne. W rzeczywistym swiecie typy idealne występują rzadko lub nie występują wcale. Często dają się wyróżnić ich niektór cechy.

Durkheim i Marks podkreślali konieczność badania czynników zewnętrznych wobec jednostki, podczas gdy punktem wyjścia dla Webera była, przeciwnie, zdolność jednostek do twórczego oddziaływania na świat zewnętrzny. Podczas gdy Marks przypisywał kluczowe znaczenie warunkom ekonomicznym, Weber wskazywał na znacznie więkrzy wachlarz czynników

• Nowe perspektywy teoretyczne

- funkcjonalizm

Poszczególne elementy złożonego systemu, jakim jest społeczeństwo, współdziałają ze sobą , tworząc stabilną, zgraną całość.

- teoria konfliktu

Socjologowie posługujący się teoriami konfliktu podkreślają znaczenie struktur społecznych oraz proponują ogólny model funkcjonowania społeczeństwa. Podkreślają znaczenie podziałów społecznych a tym samym kładą nacisk na zagadnienia związane z władzą , nierównościami i walką.

- interakcjonizm symboliczny

U źródeł interakcjonizmu leży zainteresowanie językiem i znaczeniem. To dzięki jezykowi stajemy się istotami samoświadomymi a więc mamy poczucie własnej indywidualności i możemy spojrzeć na siebie z zewnątrz tak jak widzą nas inni. Kluczowym elementem tego procesu jest symbol. Skupia uwagę na szczegółach interakcji międzyludzkich i zastanawia się jak te szczegóły decydują o sensie tego co mówią i robią inni.

3. KULTURA

1. Barbara Szacka

• Kultura jako wyróżnik człowieka

Kultura

Wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazywane innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.

Kultura, której tworzenie umożliwia człowiekowi jego rozwinięty mózg odróżnia go od reszty świata zwierzęcego.

Charakterystyka kultury jako atrybutu człowieka:

- kultura obejmuje całość życia człowieka

- pojęcie tak rozumianej kultury nie ma charakteru wartościującego

- kultura jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym

- kultura narasta i przekształca się w czasie

Treść kultury:

Za treści kultury należy uznać wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania.

Wzory sposobów myślenia, reagowania i odczuwania

* wzory:

-idealne

- realne: jawne/ukryte

*wartości:

- uznawane

- odczuwane

- realizowane

* normy<jakaś reguła, jakiś przepis>

*sankcje<kary jak i nagrody>

Relatywizm kulturowy

Pogląd głoszący, iż żadna praktyka kulturowa nie jest dobra ani zła sama w sobie, ale musi być oceniona w kontekście w jakim funkcjonuje. Jest przeciwieństwem etnocentryzmu.

Odmiany relatywizmu kulturowego:

- jako zasada metodologiczna <obserwowac kulturę z perspektywy jej uczestnika>

- jako element światopoglądu <wszystkie kultury są równe>

- jako teoria i filozofia człowieka <człowiek jest wytworem kultury>

- jako relatywizm wartości <nie ma wartości uniwersalnych>

• Dziedziny kultury i kultura symboliczna

Podział kultury na:

* kulturę bytu

Część wzorów zachowań, norm i sankcji dotycząca relacji z naturą, produkcji, dystrybucj i konsumpcji dóbr oraz usług a także czynności ochronnych i obronnych.

* kulturę społeczną

Treści kulturowe odnoszące się do stosunków między ludźmi, regulujące te stosunki i określające ich formy.

* kulturę symboliczną

Część kultury, która jest bliska temu, co potocznie postrzegane jest jako kultura czyli "kultura" bez żadnego przymiotnika

Kultura symboliczna obejmuje wartości i wzory zachowań związane z zaspokajaniem potzreb ludzkich wykraczających poza podstawowe potrzeby człowieka, których zaspokojenie jest niezbędne do przeżycia.

Kultura jako przedmiot zainteresowania socjologii

Rozpatrywanie kultury jako czynnika zespalającego grupę widoczne jest zwłaszcza w rozważaniach i badaniach dot. Kultury narodowej. W odniesieniu do niej ważnym przedmiotem uwagi jest kanon kultury narodowej - zespół dzieł artystycznych, wiedzy, norm, zasad których znajomość uważa się za obowiązującą członków zbiorowości narodowej.

Socjologowie kultury wyróżniają 3 "układy" w których przekaz treści kultury symbolicznej odbywa się w odmienny sposób:

- układ bezopśrednich i osobistych stosunków społecznych

- układ z bezpośrednim ale sprofesjonalizowanym przekazem

- układ z pośrednim kontaktem między twórcą a odbiorcą a przekaz odbywa się za pomocą takich środków jak druk, radio telewizja

4. ZMIANA SPOŁECZNO - KULTUROWA

1. Barbara Szacka

• Klasyczne teorie rozwoju społecznego:

* Marksizm

Teoretyczne rozważania Marksa wynikały z potzreby znalezienia sposobu zmiany współczesnego mu społęczeństwa, nazywanego przez niego kapitalistycznym bądź burżuazyjnym. Marks krytykował istniejącą rzeczywistość. Twierdził że krzywdy i cierpienia ludzi i całe zło jakie niesie ze sobą kapitalizm nie jest przypadkowe i przejściowe ale należ do jego niezbywalnych cech. Wynikał z tego prosty wniosek, że nie nalezy myśleć o naprawianiu istniejących stosunków ale należy dążyć do ich całkowitej zmiany. Aby działania na rzecz realizacji tego celu były skuteczne trzeba odkryć co rządzi zmianami społecznymi. Pytanie to stało się dla niego pytaniem podstawowym a odpowiedź jakiej udzielił w znacznej mierze określiła charakter marksistowskiej socjologii jako materializmu historycznego. Teorię Marksa charakteryzowała scjentystyczna (prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarczają jedynie nauki przyrodnicze) i makrospołeczna perspektywa oraz holizm (pogląd według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami). Marksistowska teoria zmainy stała się teorią rozwoju społecznego, zadaniem naczelnym zaś wykrycie jego praw. Sformułował teorię formacji społecznych. Formacje społeczne były traktowane przez niego jako typy społeczeństw, jak i etapy rozoju społecznego. Wyróżnił formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyjną. Było dla niego istotne aby wykazać, ze koniec apitalizmu jest koniecznością historyczną. O specyfice jego teorii rozwoju decydują dwie cechy. Jedną jest orientacja przyszłościowa, drugą uznanie sprzecności i konfliktów za siłę napędową rozoju.

* Ewolucjonizm

Podstawowe założenie ewolucjonizmu, którego XIX-wiecznym klasykiem był Herbert Spencer, były po części takie same jak marksistowskie. Ewolucjonizm podobnie jak teorię marksa charakteyzuje scjentyzm, perspektywa makrospołeczna i holizm. Łączy je też przekonanie, że rozwojem społecznym rządzą prawa. O zasadniczej odmienności ewolucjonizmu od marksizmu decyduą 2 rzeczy:

- Odmienne pojmowanie praw rządzącyxh rozwojem społecznym

Dla Marksa prawa te były prawami ściśle społecznymi a dla Spencera były tymi samymi które rządza ewolucją w świecie przyrody. Za podstawowe prawo ewolucji uznawali integrację materii i rozproszenie ruchu.

- Orientacja czasowa, która u ewolucjonistów jest orientacją przeszłościową. Uwagę ich przyciąga droga jaka ludzkość kroczyła i kroczy w kierunku nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego będącego w ich oczach zwięczeniem dziejów i poniekąd ich kresem. Za główne zadanie uważają wykreślenie ogólnej linii rozwoju który mniej lub bardziej wyraźnie utożsamiają z postepem.

Neoewolucjonizm

Ewolucja konkretna - ewolucja poszczególnych kultur z których każda idzie własną drogą rozwojową orzechodząc przez powiązany historycznie ciąg form

Ewolucja ogólna - wyłanianie kolejnych poziomów rozwoju powszechnego, ciąg stadiów których ilustracja są konkretne historyczne formy.

• Typy społeczeństw

W typologiach ewolucjonistów występują 4 podstawowe typy społeczeństw:

*zbieracko-myśliwskie

* rolicze kopieniackie nie znające pługa

* rolnicze używające pługa

* przemysłowe

Socjolodzy interesują się najbardziej wspóczesnym społeczeństwem przemysłowym jego powstaniu oraz przemianach, w odniesieniu do wcześniejsych form społecnych używaja ogólnego określenia społeczeństwo tradycyjne. W ostatnich dziesięcioleciach zaczęło sie upowszechniać przekonanie że zachodzące w społeczeństwie przemysłowym zmiany doprowadzają do powstania nowej jakości - społeczeństwa nowego typu. Pojawiło sie pojęcie społeczeństwa poprzemysłowego, ponowoczesnego, zwanego także informecynym.

Społeczeństwo tradycyjne

Oparte na rolnictwie, dominuje gospodarka naturalna. Jednostkami produkcyjnymi sa gospodarstwa domowe w znacznej mierze samowystraczalne. Rynek i wymiana towarowa sa słaborozwinięte. Znakomita rolę odgrywa dązenie do zysku jako motywacja działań gospodarczych. Pieniądz ma niweielki wpływ na kształt stosunków społecznych. Człowiek postrzegany jest jako cząstka zbiorowości a nie autonomiczna jednostka. Ludność skupiona naterenach wiejskich.

Społeczeństwo przemysłowe

Istota tego społeczeństwa jest gospodarka rynkowa oraz masowe wytwarzanie dóbr materoalnych przy użyciu maszyn i poza gospodarstwem domowym. Jednostki prosukcyjne sa wyspecjalizowane w wytwarzaniu jednego dobra z czym wiąże się pogłębienie podziału pracy. Rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój miast. Umacnia sie i rozrasta włdza centralna państwa gdyż słabnie nieformalna kontrola społeczna. Pojawiają si środki masowego przekazu w rezultacie pojawia sie kultura masowa. Jednostaka zystkuje wartość autonomiczną.

Społeczeństwo poprzemysłowe, ponowoczesne, informacyjne

Autor Daniel Bell ogłosił w swoim dziele narodziny poprzemysłowego społeczeństwa. Istotną cechą tego społeczeństwa jest przekształcenie dotychczasowej struktury zatrudnienia i organizacji pracy spowodowane pojawieniem się nowych technologii. Podstawową jego cechą jest przesunięcie aktywności gospodarczej ze sfery produkcji dóbr do sfery usług.

Społeczństwo informacyjne to takie społeczńsetwo w którym produkcja towarów i usług w znacznej mierze zależy od przekazywania informacji.

Globalizacja - jest stopniowym rozszerzaniem się na skalę całego globu terytorialnego zasięgu społecznego podziału pracy i wymany rynkowej, powiązań, oddziaływań wzajemnych między zbiorowościami ludzkimi we wszystkich sferach życia.

• Teorie modernizacji, konwergencji i zależnośći

Modernizacja

Oznacza proces zmian prowadzących do powstania nowoczesnego społeczeństwa przemysłłowego. Odnosi się do szerokiego zakresu zjawisk w najróżniejszy sposób i w rozmaitym stopniu powiązanych z uprzemysłowieniem. Należy do nich m.in. Upowszechnienie umiejętnosći pisania i czytania, rozwuj oświaty, miast, dróg. Za przejaw modernizacji uważa się zmainę sposobu patzrenia na świat i systemach wartości które towarzyszą rozwojowi społeczeństwa.

Konwergencja

Konwergencja oznacza zbieżność. U podstaw tej teorii leżało ewolucjonistyczne założenie że w miarę postępującego uprzemysłowienia wszystkie kraje w sposób konieczny będą upodabniać się do siebie w tym również pod względem ustroju politycznego. Od klasycznych teorii modernizacji rózniło ją koncentrowanie uwagi na nie Trzecim Świecie ale na odmienności Pierwszegi i Drugiego. Teoria głosiła że Pierwszy i Drugi Świat różnią się jakościowo odmiennymi ustrojami ale odmiennym usytułowaniem na tej samej linii rozowjowej wiodacej do rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego.

Koncepcja zależności i systemu światowego

Dotyczyła charakteu zmian powodowanych procesami globalizacji. Głosiła, ze globalizacja prowadzi do wzajemnego uzależniania się wszystkich krajów, w wyniku czego powstaje jeden sytsem światowy który wywiera znaczący wpływ na całość życia poszczególnych krajów. Podstawowymi pojęciam tej koncepcji sa:

- centrum (kraje bogate, wysoko uprzemysłowione)

- peryferie (niegdyś kraje zaliczane do Trzeciego Świata)

- półperyferie (kraje usytułowane między centrum a peryferiami)

• Ruchy społeczne

Zbiorowe dążenia ludzi do realizacji wspólnego celu.

Podział ruchów społecznych na: rewolucyjne, reformatorskie i ekspensywne

Różnice pomiędzy ruchami społecznymi:

- może przyczyniać sie do zmiany społecznej lub być przez nia wywołany

- może zmierzać so wprowadzenia zmian lub do ich zahamowania

- dążąc do wprowadzenia zmiany może orientować sie na przyszłość lub przeszłość

- może byc ukierunkowany na zmianę zewnętrznej rzeczywistości społecznej lub na zmianę

człowieka

- może stawiać sobie za cel zmianę całościową albo cząstkową

- może dążyć do wprowadzenia zmian wolno lub szybko

Klasyczne "stare" ruchy

Miały podłoże ekonomiczno-polityczne i działały w społeczeństwie w którym główne linie konfliktów wyznaczała rozbieżność interesów materialnych. Skupiała ludzi o podobnym położeniu ekonomicznym i usytułowaniu społecznym zainteresowanych poprawieniem położenia materialnego np. Związek zawodowy.

"Nowe" ruchy

Mają podłoże kulturowe. Ich uczestników łączu nie wspólny interes ekonomiczny ale przywiązywanie wagi do tych samych problemów społecznych i wspólna reakcja na nie np. Ruchy feministyczne, ekologiczne.

2. Anthony Giddens

Typy społeczeństw

* społeczeństwa łowców i zbieraczy

Złożone z małej liczby członków utrzymujących się z łowiectwa, rybołóstwa i zbieractwa. Słabo zaznaczone nierówności, różnice rangi wyznaczone jedynie przez wiek i płeć

* społeczeńswta rolnicze

Oparte na małych społecznościach wiejskich, brak miast źródłem utrzymania jest uprawa ziemi, często w połączeniu z łowiectwem i zbieractwem. Nierówności zaznaczone silniej niż u łowców i zbieraczy, władzę sprawują przywódcy

* społeczeństwa pasterskie

Źródłem utrzymania jest hodowla zwierząt domowych liczebność waha się od kilkuset osób do wielu tysięcy. Wyraźnie zaznaczone nierówności, rządzą przywódcy lub królowie-wojownicy

* cywilizacje przedindustrialne

Oparte głównie na rolnictwie, istnieja miasta w których skupia się produkcja i handel; miasta bardzo duże niektóre wielomilionowe; wyraźnie wyróżniony aparat władzy z królem lub cesarzem na czele. Silnie zaznaczone nierówności między różnymi klasami

Społeczeństwa przemysłowe

Były pierwszymi w historii państwami narodowymi. Państwa narodowe to społeczności polityczne oddzielone od siebie wyraźnie wyznaczonymi granicami w przeciwieństwie do nieokreślonych terytoriów granicznych które oddzielały państwa tradycyjne.

Źródła zmiany społecznej

- środowisko

- typ organizacji politycznej

- czynniki kulturowe

- charakter systemów komunikacji

- przywództwo

5. INTERAKCJE SPOŁECZNE

1. Barbara Szacka

• Pojęci interakcji

Interakcja jest takim działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych ludzi i jest odpowiedzią na ich zachowania i działaia. W pojęciu uwypuklony zostaje element wzajemnego oddziaływania, interakcji. Z takim oddziaływaniem mamy doczynienia wtedy kiedy poszczególni osobnicy wzajemnie na siebie wpływają i każdy z nich modyfikuje swoje zachowania w odpowiedzi na zachowania pozostałych. Wskazuje się że u podłoża wszelkiej interakcji znajduje się chęć każdego z uczestników do kierowania reakcjami innych obecnych i kontrolowaniu ich. Uczestników interakcji określa się mianem aktorów społecznych. Interakcje społeczną możemy ogólnie określić jako proces wzajemnego oddziaływania co najmniej dwóch osobników ludzkich w sytuacji bezpośredniego kontaktu.

• Interakcje jako przedmiot zainteresowania psychologii

Dwa podejścia:

* interakcja postrzegana jako wzajemne oddziaływanie racjonalnych podmiotów które dążą do realizacji własnych interesów czyli do osiągania jak największych zysków przy jak najmniejszych kosztach.Z takim podejściem wiąże sie rozpatrywanie interakcji jako wymiany oraz gry. (podejście scjentystyczne)

* interakcja postrzegana jako komunikacja partnerów, którzy swoim działaniom przypisują znaczenie i poddają je interpretacji. (podejście humanistyczne)

• Interacja jako wymiana

Wymiana to istotne źródło porządku społecznego który powstaje jako nieplanowany rezultat aktów wymiany między członkami społeczeństwa (teoretycy).

Wymiana to dobrowolne transakcje polegające na przekazywaniu różnego rodzaju dóbr między dwoma lub więcej osobnikami z czego wszyscy odnoszą korzyści. Przekazywane dobra mogą być materialne i niematerialne.

• Interakcja jako gra

Traktowanie interakcji jako gry związane jest z teoria gier i teorią racjonalnego wyboru. Ta ostatnia jest zastosowaniem teorii gier do zjawisk społecznych. Interakcja jest pojmowana jako gra między podejmującymi decyzję racjonalnymi osobnikami w sytuacji kiedy stopień zaspokojenia potrzeb któregokolwiek z nich zależy nie tylko od jego sposobu postępowania ale również od sposobu postępowania innych. Z tym podejściem wiąże się koncentracja uwagi na jednostce jako na aktorze podejmującym decyzje czyli metodologiczny indywidualizm. Łączy się także traktowanie jednostki jako istoty racjonalnej. Racjonalność to zdolność do porządkowania swoich wyborów ze względu na oczekiwane korzyści i koszty podejmowanych działań.

Są dwa typy gier:

* o sumie zerowej: suma dóbr o które się gra jest określona i każdy z graczy może wygrać jedynie kosztem innych

* o sumie zmiennej: korzyści i nagrody pochodzić mogą z zewnętrznego źródła a uczestnicy gry mogą wszyscy razen zyskać będź stracić.

W takich grach opłaca się współpracować niż współzawodniczyć.

• Interakcja jako komunikacja

Rozumienie interakcji jako komunikacji występuje w 3 wariantach. W każdym z nich uwaga skierowana jest na inny aspekt tego procesu. Interakcja rozpatrywana jest jako komunikacja symboliczna bądź jako manipulowanie wrażeniami lub uwaga zostaje skierowana na ukryte założenia i milczącą przyjmowane procedury będące podłożem interakcji.

Interakcja jako komunikacja symboliczna

U jej podstaw znajduje się koncepcja człowieka jako istoty która potrafi tworzyć symbole i posługiwać się nimi. Zdolność ta wykorzystywana jest do wzajemnej komunikacji i przekazywania sobie rozmaitych informacji za pomocą zachowań mających charakter symboliczny. Zachowaniami symbolicznymi są nie tylko wypowiedzi słowne złożone z symboli językowych ale także strój i wygląd zewnętrzny, czyli zachowania niewerbalne. Problemem jest to że nie tylko słowa ale i gesty muszą mieć wspólne znaczenie dla rozmuwców i być jednakowo rozumiane. Tymczasem sens tych samych gestów mogą różnić się w poszczególnych zbiorowościach. W odczytywaniu i interpretacji ważnw jest wcielanie się w drugiego osobnika i spoglądanie na daną sytuację z jego perspektywy. Na interakcje symboliczna składają się dwa procesy: odczytywanie znaczenia zachowń drugiej osoby i przekazywanie jej informacji jak samemu zamierza się postąpić i jak chce się aby ona postąpiła. Interakcjasymboliczna jest ciągłym procesem interpretowania znaczeń, odczytywania zamiarów i wzajemnego dopasowywania uczestników.

Interakcja jako manipulowanie wrażeniami

Z interakcjonizmu symbolicznego wywyodzi się między innymi podejście dramaturgiczne związane z Ervingiem Goffmanem. Goffman poddawał drobiazgowej analizie przebieg procesów interakcyjnych przy czym interesowało go głównie to jak postępują ludzie aby przekazać taki a nie inny obraz tego kim są i co robią. W procesie interakcji mamy do czynienia nie tylko z treściami które jednostka świadomie lub nieświadomie wywołuje. Zajmował się techniką manipulowania wrażeniami i wykorzystywał metafore teatru wskazując na problemy jakie musi rozwiązać uczestnik interakcji kiedy przedstawia swą działalność innym. Działania danego uczestnika sytuacji których celem jest wpływanie wna któregokolwiek z jej uczestników określił mianem "występu". Wyróżniał "scenę" na której odbywa się przedstawienie i "kulisy" gdzie się przygotowywuje. Dla goffmanowskiej perspektywy dramaturgicznej istotnym pojeciem jest fasada. Składają się na nią 3 elementy: dekoracja, powierzchowność oraz sposób bycia jednostki.

• Społeczeństwo z perspektywy interakcji

Jeżeli spoglądamy na społęczeństwo z perspektywy interakcji jego podstawowymi elementami składowymi stają się interakcje społeczne ono przybiera postać skomplikowanej sieci wzajemnych oddziaływań jednostek. Taka perspektywa prowadzi do koncemtrowania uwagi na tym co dzieje się na poziomie stosunków międzyosobniczych.

• Instytucje

Socjologiczne pojęcie instytucji odbiega od jej potocznego rozumienia. W ujęciu kierunku zwanego nowym instytucjonalizmem oznacza utrwalone wzory działań i reguły zachowań ludzkich które porządkują interakcje ludzkie i określają ramy prowadzonych przez jednostki gier. W ujęciu funkcjonalistycznym odnosi się do kompleksó ról skupionych wokół działalności której celem jest zaspokojenie potrzeby społecznej np. Reprodukcji, edukacji czy porządku społecznego

2. Jonathan H. Turner

Aktorzy i interakcja

Wszyscy jesteśmy aktorami i gramu przed publicznością bezpośrednio obecną a także to którą sobie wyobrażamy. Usiłujemy jednocześnie przedtstawić własną interpretację scenariusza kulturowego oraz grać na scenie zbudowanej przez struktórę społeczną. Życie społeczne wymaga od nas gry podczas której wchodzimy w interakcje z innymi ludźmi. Żaden proces nie jest tak istotny tak jak ten zarówno dla życia w społeczeństwie jak i dla zrozumienia samego siebie oraz otaczających nas ludzi.

Symboliczna natura ludzkich interakcji

Interakcja jest fundamentalnym procesem stanowiącym podstawę społęcznej rzeczywistości. Istotą interakcji (zdaniem Meada) jest wysyłanie sygnałów i gestó. Każdy organizm funkcjonuje we łasnym środowisku emitując zarazem sygnały i gesty które określają jego sposób działania. Interakcja zachodzi wówczas kiedy:

- jeden organizm wysyła znaki wykazując aktywność w swoim środowisku

- inny organizm widzi te znaki i reagując na nie zmienia swój sposób postę powania wysyłająć zarazem własne sygnały

- pierwszy organizm rozpoznaje owe sygnały i zmienia pod ich wpływem swoje działanie

Zauważmy że znaki i gesty są najistotniejszym nośnikiem oraz że nie muszą mieć charakteru symbolicznego w sensie kulturowym.

Mead kładzie nacisk na inne procesy zaangażowane w interakcje międzyludzkie. Jednym z tych procesów jest "umysł" ponieważ dla niego nie jest rzeczą ani istotą ale szeregiem procesów. Jego główna funkcja polega na przewidywaniu możliwych konsekwencji różnych możliwych rodzajów działania a następnie na podstawie powyższego szacunku wyselekcjonowanu konkretnego działania. Kolejnym istotnym procesem jest "ja". Uważał on, że każdyz nas widzi siebie we wszystkich sytuacjach w których się znajduje jako odrębny obiekt.

Teatralna prezentacja siebie

Wszyscy jesteśmy aktorami na scenie tak kierujemy przekazem naszych gestów aby zaprezentować się w określonym świetle jako taki a nie inny człowiek i jako osoba która zasłuhuje na określone relacje innych ludzi.

Interakcja podczas wykonywania ról

Rola jest konfiguracją zachowań (gestów), które jedni przekazują inni zaś przyjmują że oznaczają one określony rodzaj i kierunek działania. Wiele ról wyznaczanych jest przez normy oraz naszą pozycję w struktórze społecznej.

Klasyfikacja podczas interakcji

Inni ludzie często wykinują role które są tak dobrze znane i stereotypowe że mamy wrażenie jakbyśmy kontaktowali się nie z osobami lecz typami bądź kategoriami. W społeczeństwie złożonym w którym musimy wchodzić w różne sytuacje i wychodzić z nich najważniejsza jest interakcja oparta na klasyfikacji na co zwrócił uwagę Alfred Schutz. Na użytek owych krótkich lecz funkcjonalnie istotnych spotkań ludzie wzajemnie klasyfikują się lub inaczej konstruują klasyfikacje typów. Oznacza to że błyskawicznie umiesczają sie nawzajem w steretotypowych rolach i nie wysilając się specjalnie załatwiają własne sprawy.

Ramy interakcji

Gdyby nie nasza zdolność do ograniczania zakresu interakcji musielibyśmy wydatkować mnóstwo energii na ustalanie przedmiotu interacji. Na szczęście ludzie znaleźli wyjście: wykorzystują gesty oraz rekwizyty do stworzenia ram interacji.

Rytuały związane z interakcją

Wiele ludzkich interakcji opiera się na interpersonalnych rytułałach. Oznacza to że nasze zachowania cechuje znaczna steotypowość a interakcje pomiędzy ludźmi którzy nawzajem się klasyfikują są niemal w całości zrytualizowane. Rytuały pozwalają nam zachować swoje maski oraz godność a równocześnie wzmacniają nasze poczucie przynalezności do społeczeństwa.

6. 
   SOCJALIZACJA

1. Barbara Szacka

• Socjalizacja

To złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim jakim chce nas mieć nasze otoczenie społęczne. Socjalizacja jest rezultatem zarówno wpływów zamierzonych określanych mianem "wychowania" jak i niezamierzonych.

W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:

* umiejętności które leżą u podstaw wszelkich interakcji społecznych

* normy i wzory zachowań

* wartości

* umiejętności posługiwania się rozmaitymi przedmiotami

Ponadto w toku socjalizacji człowiek kształtuje swoją osobowość i określa własną tożsamość. Uczenie się tych wszystkich umiejętności opiera się na trzech mechanizmach. Jednym z nich jest wzmacnianie. Zachowania "właściwe" zostają nagrodzone i w ten sposób skojarzone z przyjemnąścią niepożądane zaś ukarane i skojarzone z przykrością. Drugim mechanizmem jest naśladowanie. Widząc jak ludzie zachowują się wokół nas zaczynamy zachowywać się podobnie. Trzecim miechanizmem uczenia się, właściwym tylko człowiekowi jest przekaz symboliczny.

Role społeczne - konfiguracje wzorów zachowania odnoszące sie do rozmaitych ludzi w zbiorowościach.

• Osobowość

Każdy człowiek ma swój własny sposób reagowania tuchowego i emocjonalnego a także określoną pamięć i wyobraźnie. Ma właściwe postawy, motywacje, dązenia i zainteresowania. Właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego co go otacza, jego pragninenia, konflikty jakie go dręczą, jego życie osobiste i wewnętrzne oraz jego zachowania społeczne- wszystko to składa się na osobowość.

Konstruowanie typów osobowości

Typy konstruuje się wyodrębniając w postaci dwubiegunowej pewną właściwość uznaną za podstawową i określającą funkcjonowanie psychiczne a następnie wskazuje się na jej związki z innymi cechami. Typem osobowości szeroko spopularyzowanym w naukach społecznych jest osobowość autorytarna. Konstrukt ten kojarzony z Theodorem Adornem. Osobowość ta została scharakteryzowana jako wyposażona w takie cechy jak aprobata konwencjonalnych wartości i przyjętych zwyczajów, tendencja do surowego karania osób uznających odmienne normy od przyjętych przez daną osobę, bezkrytyczne podporządkowanie się autorytetom, niechęć dow nikania w psychikę.

Osobowość jako przedmiot zainteresowania antropologii społecznej i socjologii

Osobowość podstawowa: to część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest ona podłożem postaw uczuciowych i systemów wartości wspólnych dla członków danej zbiorowości.Stanowi rodzaj kanwy na której tworzą się zindywidualizowane formy osobowości. Najważniejsze znaczenie dla kształtowania się osobowości mają doświadczenia z dzieciństwa.

Osobowość modalna: nawiązuje w swojej nazwie do używanego w statystyce określenia wartości występującej najczęściej w zbiorowości. To typ osobowości wystepujący najczęściej w danej polulacji. To pojęcie może odnosic się do różnych typów osobowości w obrębie zbiorowości.

• Rola społeczna

Pojęcie roli społecznej związane jest z pojęciem pozycji społecznej (statusu).

Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. W społeczeństwie nowoczesnym każdy człowiek należy do woelu zbiorowości a w każdej z nich zajmuje jakąś pozycję. Są dwie zasadnicze rodzaje pozycji:

* przypisane - to takie na których zajmowane człowiek nie ma żadnego wpływu, które sa mu wyznaczone bez udziału jego woli wraz z urodzeniem i od których nie ma ucieczki

* osiągane - to takie które sam zdobywa a także takie które wprawdzie mogą mu byc narzucane ale na któych zajęcie ma jakiś wpływ.

Rola społeczna - określa sięją w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób. Po pierwsze rola społeczna to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Po drugie jest to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej emement dynamiczny, zachowaniowy. W konstrukcji roli można wyróżnić trzy elementy: zachowania nakazane, zachowania zakazane oraz margines swobody.

Dwa kierunki zainteresowań rolą społeczną:

* Podejście funkcjonalno - strukturalne

Przy tym podejściu zainteresowanie rolami to zainteresowanie nimi jako czynnikami porządkującymi rzeczywistość społęczną i składnikami struktury społecznej.

Role klasyfikują i porządkują rzeczywistość społeczną. Dzięki temu że określają jak powinna się zachowywać osoba zajmująca daną pozycję, pozwalają orientować się czego można oczekiwa w poszczególnych sytuacjach. Role społeczne porządkując rzeczywistość spoleczną są czynnikiem stabilizującym społeczeństwo. Przeciwdziałają zmianie chociaż jej nie wykluczją - elementem dynamicznym jest zawarty w każdej z nich margines swobody.Jednym z czołowych przedstawicieli tej orientacji jest Robert Merton, który zajmując się problematyką ról, stwierdził że z każdą pozycją związana jest nie jedna rola ale cały ich zespół.

* Podejście interakcyjne

Przy tym podejściu role społeczne są pojmowane nie jako coś gotoweego i z zewnątrz narzucanego człowiekowi ale jako coś, co wciąż powstaje w procesach międzyosobniczej interakcji. Zwolennicy tego podejścia zwracają uwagę nie na to jakie role są ale na to jak są odgrywane.

• Rola społeczna a osobowość

Przyjmując nowe role człowiek dopasowuje je nie tylko do swoich wcześiejszych ról ale również do samego siebie. Osobowość ma wpływ nie tylko na wybór, ale i na sposób odgrywania roli. Wpływ roli na osobowość - nie tak bardzo, ale istnieje i jest nawet silniejszy. Ucząc się ról przyswajamy je jako część swojego ja.

• Tożsamości

Socjolodzy interesują się nie tylko poczuciem tożsamości jednostki ale takze tym jak tożsamość danej jednostki jest postrzegana z zewnątrz i jak jest określana. Na określenie naszego jak które jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych uważany jest temin jaźń odzwierciedlona. Tożsamość społeczna jednostkijest pochodną jej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych. Tożsamość ta ma zarówno wymiar subiektywny jak i obiektywny. Tożsamość isobista i społeczna jest silnie związana z odgrywanymi przez człowieka rolami społecznymi. System ról jest sposobem klasyfikacji jednostek w społeczeństwie.

• Rodzaje socjalizacji

* pierwotna

Przechodzimy ją w dzieciństwie i dzięki niej stajemy się członkami społeczeństwa. W jej toku dziecko uczy się elementarnych wzorców zachowań i podstawowych ról społecznych. Kształtuje się charakterystyczna dla danej kultury osobowość podstawowa. Dzieciak zauważa też, że rodzice są ważniejsi od innych ludzi, że są znaczącymi innymi. Łączy je z nimi silna więź emocjonalna, dlatego łatwo, niemal automatycznie przejmuje ich sposób widzenia świata. W sumie nie ma wyboru. Wreszcie odkrywa, że wymagania rodziców mają bardziej ogólny charakter - pewnych rzeczy nie należy robić nigdy, a inne powinno się robić zawsze, w dodatku wszyscy tak sądzą! Dziecko odkrywa istnienie ogólnospołecznych reguł, tzn uogólnionego innego. Oznacza to koniec socjalizacji pierwotnej.

* wtórna

Dotyczy jednostki mającej już za sobą socjalizację pierwotną - ona wpływa na sposób odbioru treści socjalizacji wtórnej i na to czy zostaną one przyjęte. S. wtórna wprowadza w poszczególne segmenty życia społecznego, uczy odgrywania ról (ucznia, koleżanki, prawnika, męża itd.) Ważna część tej nauki zdobywana jest w szkole. Rola emocji nie jest już tak ważna. Człowiek może decydować, kto będzie dla niego znaczącym innym.

* resocjalizacja

Wymazanie rezultatów wcześniejszej socjalizacji, „oduczenia” dotychczas przyswojonych wartości, norm i wzorów zachowań oraz nauczenia nowych. Jej celem jest całkowite przekształcenie dotychczasowego obrazu świata oraz siebie samego, przebudowa osobowości i zmiana tożsamości. Jest to trudny proces, przeprowadza go znaczący inny, z którym osoba resocjalizowana musi się silnie identyfikować emocjonalnie.

2. Piotr Sztompka

Socjalizacja: wchodzenie do społeczeństwa

Proces oddziaływania społeczeństwa na jednostkę to, patrząc z drugiej strony, wchodzenie

jednostki do społeczeństwa. Z tej perspektywy socjalizacja to procesy, za pośrednictwem

których jednostka staje się pełnowartościowym członkiem zbiorowości społecznych. Odbywa się to na kilku poziomach. Na najbardziej ogólnym poziomie polega na zdobyciu tych kompetencji i umiejętności, które niezbędne są dla społecznej egzystencji, a więc życia wśród innych, w kooperacji z innymi. Jest to swoiste minimum kulturowe wymagane od wszystkich ludzi. Na niższym poziomie socjalizacja oznacza wejście

do konkretnej kultury, a więc przyswojenie podzielanych w jej ramach, swoistych dla niej idei, przekonań, reguł, norm, wartości, symboli. Na jeszcze niższym oznacza opanowanie konkretnych ról społecznych związanych z określonymi pozycjami, do których jednostka aspiruje. Wszystkie te treści, które społeczeństwo wpaja jednostce, zawarte są w obrębie kultury. Kultura, a dokładniej - jej wyselekcjonowane elementy oddziałują bezpośrednio na osobowość ludzi, zostają przez jednostki przyswojone czy, jak mówimy, ulegają internalizacji. Przekształcają się wtedy w prywatne, indywidualne przekonania, poglądy, motywacje, aspiracje, predyspozycje, kanony moralne, obyczajowe itp.

- Scharakteryzujmy dokładniej pierwszy etap procesu: kulturowe kształtowanie osobowości. Nie ma tu wśród teoretyków pełnej zgody. Można wskazać na trzy najważniejsze rekonstrukcje oddziaływania kultury na osobowość, których podstawowe różnice wynikają z odmiennego pojmowania osobowości.

- Druga faza procesu socjalizacji to zatem przejawianie się zinternalizowanych w osobowości treści kulturowych w działaniach, czyli inaczej ich eksternalizacja. Socjalizacja w pełnym sensie to proces dwuetapowy kształtowania działań ludzi przez kulturę. Ostatecznym efektem socjalizacji są określone działania.

W procesie socjalizacji dokonującej się w grupach pierwotnych można wyróżnić trzy etapy, wzależności od specyfiki zachodzących tam interakcji. Etap zabawy to kontakty i interakcje

spontaniczne, chaotyczne, nie związane jeszcze z żadną refleksją na temat partnera ani samego siebie. Wyobraźmy sobie dzieci w piaskownicy. Są razem, ale jeszcze w istotnym sensie osobno, każde bawi się na własną rękę, a jedynie czasem dochodzi do przelotnych kontaktów, prostej imitacji zachowania drugiego. Wyższa forma interakcji to gra. Pojawia się tutaj świadomość partnera i pewna definicja mojej własnej roli, powiązanej z jego rolą. Ja kopię piłkę, a ty bronisz. Ja jestem Wilk, a ty Sierotka Marysia. Ja jestem doktor, a ty pacjentka. Jest tu już rozróżnienie odmiennych ról, a także spostrzeżenie ich wzajemnej niezbędności. Nie ma sensu strzelanie do bramki, gdy nie ma bramkarza, nie można być sensownym Wilkiem, jeżeli nie ma nikogo do pożarcia, ani lekarzem, jeśli pacjent nie daje się zbadać. Mam świadomość, że moje działania uzyskują sens dzięki temu, że są inni, którzy realizują ich działania. W przypadku gry mam już świadomość tej zależności od innych, tego interakcyjnego kontekstu, w którym sam działam. Co więcej, potrafię wyobrazić sobie, na czym polega rola, której sam nie wykonuję, postawić się w sytuacji partnera i popatrzeć na grę z jego perspektywy.

Etap trzeci to uogólnienie samych reguł gry niezależnie od konkretnych osób uczestniczących w grze czy od konkretnej sytuacji gry. Pojawia się świadomość, czym jest gra w futbol, a czym w koszykówkę, czym są obowiązki rodzinne, a czym zawodowe, niezależnie od konkretnego meczu czy konkretnej sytuacji rodzinnej lub zawodowej. Nawet nie grając w piłkę, można znać reguły gry, ogarniać w wyobraźni pewien właściwy sposób postępowania. Nawet będąc kawalerem czy bezrobotnym, można znać powinności rodzinne czy pracownicze. Pojawienie się tego abstrakcyjnego, refleksyjnego etapu pozwala na to, że człowiek może myślowo, abstrakcyjnie popatrzeć nie tylko na innych ludzi, ale na siebie samego. I zapytać: jak jarealizuję społeczne wzory, jak gram w te gry społeczne, czy idzie mi dobrze czy źle, czy mi się udaje, czy mam kłopoty, czy gram fair i realizuję regulaminy czy też nie? W tym trzecim etapie potrafię sam spojrzeć na siebie i ocenić swoje działania z punktu widzenia pewnych ogólnych reguł, społecznych oczekiwań. I w efekcie mogę być z siebie dumny albo mogę odczuwaćwstyd.

Dopiero w tym momencie, kiedy pojawia się taka krytyczna refleksja o sobie samym, możemy powiedzieć, że wytworzyła się jaźń. Jaźń to zdolność zdefiniowania swojego miejsca w szerszej zbiorowości, roli, jaką się pełni, obowiązków i powinności, jakie z niej wynikają, nakazów i zakazów, jakie zbiorowość jednostce narzuca. Człowiek nie rodzi się z ukształtowaną jaźnią. Kształtuje się ona w wyniku długotrwałego procesu obcowania z innymi ludźmi. Kiedy jednak się ukształtuje, czyni człowieka uzależnionym od kulturowych imperatywów, poddanym ukierunkowującemu wpływowi zbiorowości. To jest właśnie efekt socjalizacji.

7. KONTROLA SPOŁECZNA

1. Barbara Szacka

• Kontrola społeczna i porządek społeczny

Kontrola społeczna to wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy i wymuszające współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny. Podstawowymi mechanizmami kontroli są instytucje, proces socjalizacji. Działa na wszystkich poziomach życia zbiorowego.

* kontrola nieformalna - wszystkie zbiory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju, może być niezamierzona, rozporządza sankcjami pozytywnymi i negatywnymi;

* kontrola formalna - wszystko, co zapisane jest w regulaminach, a przede wszystkim w państwowych kodeksach prawnych, zawsze zamierzona, sprawowana za pomocą wyspecjalizowanego aparatu (sądy i policja).

• Konformizm

Dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości.

Trzy powody stosowania konformizmu:

* naśladowanie innych co ułatwia nam rozwiązywać problemy

* obawa kary

* akceptacja innych, chęć „bycia razem”

• Dewiacja

To zachowania, które są niezgodne ze standardami normatywnym, składającymi się na wspólnotową, podzielaną wizję ładu.

Z nurtem funkcjonalistyczno-strukturalistycznym można powiązać trzy teorie:

* dewiacja jako rezultat rozregulowania systemu społecznego - po zmianach społecznych (wojna) dochodzi do zatarcia granicy dobra i zła, ludzie są zagubieni, Durkheim określił mianem anomii załamywanie się ładu społecznego i jego konsekwencje,

Mertona typologia dewiacji:

- konformizm - aprobowanie wartości uznanych w danej zbiorowości i stosowanie się do obowiązujących wzorów zachowań (może występować jako oportunizm czyli przestrzeganie norm dla „świętego spokoju” i z leku przed karą);

- innowacja - aprobowanie wartości przy jednoczesnym niestosowaniu się do uznawanych wzorów zachowań, osiąganie uznawanych przez zbiorowość celów innymi drogami niż powszechnie aprobowane;

- spirytualizm - nieaprobowanie uznawanego systemu wartości, ale stosowanie się do obowiązujących wzorów zachowań (niektórzy nazywają go właśnie oportunizmem);

- bunt i ucieczka - dwie postacie (czynna i bierna) całkowitego odrzucenia zarówno obowiązującego systemu wartości, jak i wzorów zachowań.

* dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej - istnieją zbiorowości wytwarzające własny system wartości i norm, jeśli są one sprzeczne z normami szerszego społeczeństwa, zachowania konformistyczne w stosunku do standardów grupy są dewiacjami z punktu widzenia norm szerszego społeczeństwa (kodeks przestępczy - subkultury dewiacyjne);

* dewiacja jako rezultat niesprawności mechanizmów kontroli społecznej - wg tej teorii ludzie są egoistami, kalkulują, czy większy zysk przyniesie zachowywanie norm, czy nie, osłabienie kontroli społecznej skutkuje wzrostem zachowywań dewiacyjnych.

Z nurtem interakcjonizmu symbolicznego wiąże się rozumienie dewiacji jako zjawiska społecznie konstruowanego, jest nią to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reagują jako na dewiację.

Teoria naznaczania - dewiantem staje się ten, kto przez otoczenia zostanie za takiego uznany.

Dewiacja pierwotna - zachowanie niezgodne z normami, często bez złej woli.

Negatywne skutki dewiacji

- naruszają porządek społeczny;

- osłabiają skłonności konformistyczne;

- są kosztowne (koszty psychiczne na reakcję wobec dewiacji i materialne).

Durkheim zauważył, że pełnią jednak one określone funkcje:

- pozwala wyjaśnić sens norm (określając czym jest dewiacja, tym samym wskazuje się zachowania akceptowane);

- pomaga określić tożsamość grupy i wyznaczyć jej granice;

- wpływają na spójność grupy;

- są wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społecznego;

- są źródłem zmiany społecznej.

Są dwie podstawowe formy kontroli wobec dewiacji: samopomoc i zaangażowanie trzeciej strony rozstrzygającej spór.

Style kontroli dewiacji:

- penalizacyjny - koncentruje uwagę na samym czynie;

- kompensacyjny - na konsekwencjach;

- rozjemczy - na relacjach między krzywdzicielem a pokrzywdzonym;

- terapeutyczny - na osobie sprawcy.

b) Anthony Giddens

• Socjologia dewiacji

Wszyscy wiemy to to są dewianci albo tak nam się wydaje. To ludzie żyjący niezgodnie z regułamu których przestrzega większość z nas. Należą do nich przestępcy, narkomani itp. W rzeczywistośći trudno zdefiniować to pojęcie. Dewiację można zdefiniować jako nieprzestrzeganie zespołu norm przyjętych przez cłonków danej społeczności lub społeczeństwa. Dewiacja i przestępczość to nie to samo chociaż często się zazębia. Pojęcie to można odnieść do zachowań indywidualnych jak i grupowych

• Normy i sankcje

Na ogół przestrzegamy norm głównie dlatego ze w wyniku socjalizacji jesteśmy do tego przyzwyczajeni. Wszystkim normą towarzyszą sankcję, które nakłaniają do przestrzegania norm. Sankcją jest każda reakcja innych na zachowanie jednostki lub grupy skłaniająca do podporządkowania się danej normie. Sankcje mogą być pozytywne lub negatywne, mieć charakter formalny lub nieformalny.

Trzy główne typy fizyczne człowieka:

* umięśniony, aktywny <mezomor-fizyczny>

* szczupli <ektomorficzny>

* pulchni <endomorficzny>

• Aspiracje i nagrody - Merton

Robert Merton uważał dewiację za naturalną reakcję jednostek na sytuacje w jakich się znajdują. Wyróżnił 5 takich możliwości reakcji napięcie między społeczne wdrożonymi wartościami a brakiem środków do ich realizacji:

- konformiści; uznaja zarówno ogólnie przyjęte wartości jak i konwencjonalne środki ich realizacji bez względu na to czy udaje sie im odnieść sukces

- innowatorzy; uznaja społecznie przyjęte wartości ale dla ich realizacji sięgają po nielegalne lub nieprawomocne środki

Teorie funkcjonalistyczne

Przestępczość i dewiacja wynikają z napięć strukturalnych i brakau społecznych mechanizmów moralnej regulacji zachowań.

• Przestępczość a anatomia - Durkheim

Durkheim traktował przestępczość i dewiację jak fakty społeczne; jedno i drugie uważał za nierozłączny element nowoczesnych społeczeństw. Społeczeństwo potrzebuje dewiacji gdyż spełnia ona dwie istotne funkcje:

- adaptacja

- pomaga utrzymać "dobre" zachowania od "złych"

8. GRUPA SPOŁECZNA

1. Barbara Szacka

• Grupa społeczna jako przedmiot zainteresowania socjologów

Grupa społeczna to wszelki zbiór osób, który możemy ujmować jako całość ze względu na jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego członkami (Small).

Wszystkie grupy są zbiorowościami, lecz zbiorowości, które nie spełniają warunki interakcji członków, nie są grupami. Musi także pojawić się czynnik wewnętrznego ustrukturowania grupy - pozycje i role są ze sobą powiązane.

Swoiste, nieredukowalne do swych części całości bywają określane mianem emergentnych. Są one czymś zewnętrznym w stosunku do jednostek. Staje się w ten sposób instrumentem kontroli społecznej.

• Struktury wewnątrzgrupowe

• struktura socjometryczna - socjometria zajmuje się wzajemnymi oddziaływaniami między ludźmi zachodzącymi we wszystkich grupach; badania prowadzi się za pomocą prostego kwestionariusza, pyta się każdego członka badanej zbiorowości, kogo chciałby mieć do towarzystwa w toku jakieś czynności, a kogo nie, dostarcza to informacji o pozycji jednostki w grupie oraz o podziałach na podgrupy, nazywane czasem klikami (taki zespół członków zbiorowości, których średnia wzajemna sympatia jest większą niż ich średnia sympatia do pozostałych członków tej zbiorowości);

• struktura przywództwa - nie ma jednego typu osobowości przywódczej, dwojaki rodzaj ról przywódczych: organizowanie działań zmierzających do wykonania zadania oraz zapobieganie konfliktom, dbałość o dobre stosunki i miłą atmosferę; różne są też style przywództwa: autorytarny (wydaje polecenia, w grupie pojawia się agresja, działa skutecznie dopóki jest obecny), demokratyczny (uwzględnia z podwładnymi sposób postępowania, harmonijna współpraca, niski poziom agresji, nie jest konieczna obecność przywódcy do działania), anarchiczny (zachowuje „pełny luz”, nie podejmuje żadnych wysiłków, aby kierować grupą i organizować jej działania, dezorientacja, duża agresja, niska wydajność);

• struktura komunikacji - wpływ różnych kształtów na sposób funkcjonowania grupy.

• Grupa pierwotna, grupa własna i obca, grupa odniesienia.

*Grupa pierwotna, grupa własna i obca, grupa odniesienia. (Szacka)

Grupa pierwotna - wprowadził pojęcie Cooley, są to grupy odznaczające się zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę. Wskazał 5 cech: względną trwałość, bezpośrednie kontakty, mała liczebność, niewyspecjalizowany charakter kontaktów (ważniejsze jest z kim,niż co się robi), względna zażyłość uczestników. Panują tam stosunki osobowe (między osobami) a nie rzeczowe (między rolami). Są nimi rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedzka. Grupy, które nie spełniają tych warunków bywają określane mianem grup wtórnych.

*Grupa własna i obca - wprowadził Sumner, mamy odmienny stosunek do grupy własnej i obcej, spojrzenie stereotypowe, własna jest zazwyczaj bardziej zróżnicowaną i zindywidualizowaną, zapamiętuje się raczej zachowania dobre, zachowania negatywne własnej wynikają z konieczności wynikających z sytuacji zewnętrznej, pozytywne ze szlachetnego charakteru jej członków (odwrotnie dla obcej).

*Grupa odniesienia - w dwojakim sensie: grupa, która jest dla danej jednostki źródłem norm i wartości, wzorów zachowań wedle których modeluje własne zachowanie oraz grupa, która jest dla jednostki tłem oceny przez nią bądź własnej sytuacji, bądź postępowania (student jak dostanie 3 to będzie zadowolony jeśli reszta dostanie 2, niezadowolony jeśli reszta dostanie 4). Względne upośledzenie - poczucie upośledzenia wiąże się nie tyle z umiejscowieniem na obiektywnej skali posiadanych dóbr, ile z postrzeganie własnego usytuowania w stosunku do innych osób o podobnych cechach, czyli zależy od subiektywnej skali ich pozycji.

2. Piotr Sztompka

9. NOWOCZESNE ORGANIZACJE

1. Barbara Szacka

• Organizacja formalna. Weber o biurokracji

Celowe grupy formalne (organizacje formalne) - grupy, które powstają dla zaspokojenia jakichś potrzeb ich członków czy też realizacji przez nich jakichś zadań. Organizacja - względnie trwałe, uporządkowane działania i zachowania ludzkie poprzez wprowadzenie względnie trwałych zasad postępowania w danych sytuacjach. Mają sztywno określoną w przepisach organizację, są bardziej szkieletem organizacyjnym niż zorganizowanym zbiorem ludzi.

Cechy:

• są powołane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za pomocą procedur określonych przez przepisy;

• mają sformalizowaną strukturę, którą można bez trudu przedstawić w postaci diagramu;

• występuje w nich wyraźny, przejrzysty podział racy (w przeciwieństwie do grup pierwotnych np. rodziny, gdzie podział pracy jest płynny);

• mają wyraźnie wyodrębnione środki władzy, wiadomo kto komu podlega i w jakim zakresie;

• istnieje w nich wymiana personelu co nie wpływa na zmianę charakteru organizacji;

• dominują w niej stosunki rzeczowe, jest zbiorem ról a nie osób.

• Max Weber i typ idealny biurokracji

Typ idealny oznacza tu abstrakcyjny model, skonstruowany z cech istotnych jakiegoś zjawiska. Mianem biurokracji określił władzę legalną, opartą na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władzę na mocy tych norm. Występuje nie tylko w państwie, ale w dowolnej organizacji. Biurokracja więc to w rozumieniu socjologii scentralizowany system organizacyjny, w którym władza związana jest z zajmowanym w ramach hierarchii urzędem. Wyróżniał 3 rodzaje motywów jakimi kierują się podmioty wyposażając działania społeczne w subiektywne znaczenie:

• działania emocjonalne - awantura zrobiona komuś kto nadepnął nam na odcisk;

• działania tradycyjne - wynikają ze zwyczaju, pojmowane bezrefleksyjnie jako coś oczywistego;

• działania racjonalne - wyraźne określenie celu, przegląd środków i wybór najwłaściwszych.

Zauważył rozszerzanie się sfery działań racjonalnych we współczesnych społeczeństwach przemysłowych. Określił to „procesem racjonalizacji”. Pierwszoplanowym przykładem była biurokracja. Jej typowi idealnemu przypisał cechy:

• wszystkie sposoby postępowania są określane przez normy prawne i przepisy, każdy urzędnik ma jasno określoną sferę działalności i odpowiedzialności;

• ma strukturę hierarchiczną, przepisy regulują sposób zwierzchnictwa i zakres podporządkowania;

• wszystkie stosunki mają charakter bezosobowy, nie podlegają wpływom uczuć i cech osobowościowych;

• urzędnicy są profesjonalistami, zajmują stanowisko zgodne z kwalifikacjami;

• urzędnicy są pracownikami najemnymi, sfera zawodowa jest ściśle oddzielona od sfery prywatnej;

• komunikacja i wymiana informacji dokonuje się w formie pisanej, przez przepływ dokumentów „drogą służbową”, którą określają przepisy;

• gromadzona jest dokumentacja pisana, jest ona „pamięcią” biurokracji.

Uważał ją za najbardziej racjonalny typ władzy. Zauważał jednak jej cechy ujemne: człowiek traci swą osobowość, dehumanizuje stosunki społeczne.

Teorie zarządzania. Dzieli się na trzy kierunki:

• zarządzanie naukowe - skupienie uwagi na usprawnianiu organizacji pracy człowieka na pojedynczym stanowisku pracy oraz usprawnianiu małych zespołów wytwórczych i sposobów kierowania nimi. Taylor stwierdził, że o tym co i jak się robi powinni decydować nie pracownicy, ale osobny personel zarządzający;

• stosunki międzyludzkie (human relations) - Elton Mayo, bada zachowania ludzi w procesie pracy i ich motywacje, ludzi o wiele bardziej motywuje poczucie uczestnictwa w zespole i satysfakcja w udziale w jego osiągnięciach niż korzyści materialne;

• kierunek administracyjny - uwaga skupiona jest na zarządzaniu całym przedsiębiorstwem centralnych funkcjach kierowniczych.

Ograniczenia Weberowskiego modelu biurokracji:

• mają trudności w reagowaniu na sytuacje nietypowe, przepisy nie obejmują wszystkich możliwych sytuacji;

• mają trudności z wdrażaniem innowacji; wymaga to przebudowy dotychczasowej struktury organizacyjnej;

• coraz wyraźniejsza jest dysharmonia między biurokratycznym a profesjonalnym wymiarem organizacji formalnych;

• przemieszczenie celów - np. przestrzeganie przepisów staje się celem samym w sobie, zaabsorbowanie biurokracji własnym funkcjonowaniem, trudność zaprzestania działalności przez organizację jeśli cel do którego została powołana został osiągnięty;

• klasyczne podejście do przedsiębiorstwa (bezosobowa maszyna z trybami w postaci personelu) mija się z prawdą, Mayo wykazał istnienie stosunków nieformalnych i spontaniczne powstawanie małych grup wewnątrz sformalizowanych struktur organizacyjnych.

2. Anthony Giddens

• Organizacja

To duży zespół ludzi powiązanych bezosobowymi zależnościami, stworzony do realizacji okrślonych celów.

• Teorie organizacji

* Biurokracja według Webera

Według niego wielkie organizacje mają charakter biurokratyczny. Słowo "biurokracja" miało wydźwięk nieprzychylny lecz niektórzy przyjmowali ja jako wzór staranności i dokładności. Weber stał pośrodku. Zauważył że w niektóych cywilizacjach tradycyjnych istniały już takie organizacje. Uznał że w nowoczesnych społeczeństwach rozwój biurokracji jest konieczny bo władza biurokrayuczna pozwala skutecznie zarządzać wielkimi systemami społecznymi.

Cechy organizacji biurokratycznej:

- istnieje wyraźna chierarchia władzy

- urzędnicy na każdym poziomie organizacji działają według skodyfikowanych regół

- urzędnicy pracują w pełnym wymiarze godzin i otrzymują stałe wynagrodzenie

- praca urzednika w organizacji jest oddzielona od jego życia poza nią

- żaden członek organizacji nie jest właścicielem środków materialnych z których korzysta

Im bardziej organizacja zbliżona do typu idealnego biurokracji tym skuteczniej będzie osiagać cele.

• Formalne i nieformalne stosunki w ramach organizacji - Blau

Formalne stosunki w organizacji, czyli relacje odpowiadające skodyfikowanym regułom organizacji . Nieformalne drogi załatwiania spraw zapewniają systemom biurokratycznym elastyczność jakiej w inny sposób nie mogła by uzyskać. Nieformalne powiązania rozwijają się na każdym poziomie organizacji.

• Dysfunkcjonalność biurokracji - Merton

Dysfunkcje biurokracji to elementy które mogą utrudnić płynne funkcjonowanie samej biurokracji. Merton zwrócił uwagę że biurokraci są przyzwyczajeni do ścisłego stosowania reguł, nikt nie zachęca ich do elastycznego ich traktowania.

• Instytucje totalne

Do instytucji totalnych należą szpitale psychiatryczne, więzienia, obozy wojskowe i zakony, które narzucają swoim podopiecznym kompletnie odizolowanym od świata zewnętrznego rygorystycznie uregulowany tryb życia. Instytucje te można uznać za przykład wyrafinowanych biurokracji których złożone i surowe procedury obowiązują wszystkich członków. Ich rzeczywistość jest ściśle uporządkowana, zaplanowana i starannie nadzorowana.

• Organizacje organiczne

cechuje luźniejsza struktura w której całościowe cele organizacji mają pierszeństwo przed wąsko zdefiniowanymi zakresami obowiązków. Przepływ informacji jest bardziej rozproszony i odbywa się w wielu wymiarach. Każdy jest postrzegany jako osoba ma dostateczną wiedzę i kfalifikacje by wnieść wkład w rozwiązywanie problemów.

• Nadzór

- bezpośrednie nadzorowanie pracy podwładnych przez przełożonych

- zbieranie akt, dokumentów i historii przypadków jednostek

10. NARÓD

1. Barbara Szacka

• Naród a państwo

Naród nie posiada zdolności do działania politycznego- w jego imieniu czynią to instytucje polityczne. Naród nie jest również podmiotem prawa międzynarodowego, jednak dążąc do posiadania własnego państwa, korzysta z prawa do samostanowienia. Mimo braku wspólnego państwa może utrzymywać się poczucie odrębności narodowej, tak jest w przypadku Basków i Kurdów.

Podziały społeczne wedle Marksa, Webera, i koncepcji stratyfikacji.

a) Marks

Uważał, że podstawowe podziały w społeczeństwie są związane z różnicą stosunku do środków produkcji - jedni je mają, inni nie. Klasa właścicieli środków produkcji - burżuazja (proletariat), i klasa pozbawiona środków produkcji - proletariat. Miedzy klasami istnieje stały konflikt. Stosunki między nimi to ciągła walka, która toczy się na trzech poziomach: ekonomicznym, politycznym i ideologicznym. Nie jest to niebezpieczna patologia ale naturalny składnik życia społecznego.

b) Weber

Weber uważał, że nie jest możliwe uszeregowanie wszelkich nierówności społecznych w jedną hierarchię. Nierówności społeczna są rezultatem walki o podział różnego rodzaju skąpych zasobów dóbr zarówno materialnych jak i niematerialnych, takich jak uznanie społeczne i władza. Te rodzaje dóbr Weber widział jako podstawę trzech zasadniczych płaszczyzn zróżnicowania społecznego. Były nimi: płaszczyzna ekonomiczna (podział na klasy), prestiżu (podział na stany),polityczna (podział na partie).

c) Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia)

Termin stratyfikacja jest używany do opisu społeczeństw, w których istnieje nierówny podział dochodów, władzy, prestiżu, oraz innych pożądanych dóbr i oznacza hierarchiczny układ poziomów położenia społecznego różniącego się udziałem w podziale tych dóbr. Poziomy te w odniesieniu do współczesnych społeczeństw przemysłowych najczęściej określane są mianem warstwy, niekiedy klasy, jeżeli wyróżnia się je w płaszczyźnie ekonomicznej. Stratyfikacja obrazuje rozmieszczenie jednostek na pewnej skali, nie jest natomiast opisem społeczeństwa jako strukturalnie powiązanej całości. Z perspektywy empirycznej przez stratyfikacje rozumie się takie podziały społeczne, w których pozycja społeczna ludzi może być ujmowana jako wyższa lub niższa.

Klasy i warstwy - rozmaitość znaczeń.

Klasa i warstwa są terminami używanymi do opisu podziałów, zróżnicowań i nierówności społecznych. Ale socjolodzy nadają tym terminom różne znaczenia.

a) Klasa

Ujęcia klasyczne:

W rozumieniu Marksa klasy są zasadniczymi segmentami struktury społeczeństwa pojmowanego jako całość. Podstawą podziału na klasy jest stosunek do własności środków produkcji. Wszelkie podziały społeczne mają u podstaw podziały i konflikty klasowe. Klasy są realnymi zbiorowościami zdolnymi do wytworzenia poczucia wspólnoty.

W rozumieniu Webera podział na klasy występuje tylko w jednym z trzech wymiarów zróżnicowania społecznego, to jest ekonomicznym. Klasa określa rodzaj szans na rynku. Klasy nie są zbiorowościami wytwarzającymi poczucie wspólnoty.

W rozumieniu Williama L. Warnera klasa jest jednym z poziomów hierarchicznego układu pozycji określanych przez wysokość dochodów i szacunek społeczny. Jest więc tym, co wielu socjologów nazywa warstwą.

Ujęcia współczesne:

Rozumienie klasy w perspektywie stratyfikacyjnej. Klasy są rozumiane jako poziomy zróżnicowania społecznego w płaszczyźnie ekonomicznej. Tak rozumiane klasy są w gruncie rzeczy rodzajem warstw, które są częścią układu stratyfikacyjnego społeczeństwa. Takie rozumienie klasy najczęściej można spotkać socjologii amerykańskiej.

Rozumienie klasy w perspektywie strukturalnej. Klasy traktowane są jako części społeczeństwa postrzeganego w postaci strukturalnie powiązanej całości. Takie rozumiane klasy tworzą grupy społeczne i mogą być rozważane jako tworzące skalę nominalną

b)Warstwa

Warstwa społeczna ma zupełnie inne znaczenie w każdym z dwóch wyróżnionych sposobów pojmowania podziałów społecznych, to jest strukturalnym i stratyfikacyjnym

Warstwa w ujęciu strukturalnym występuje w marksistowskiej perspektywie struktury społecznej. Pojawia się w niej wówczas, gdy podział na klasy okazuje się niewystarczający do zadowalającego opisu struktury danego społeczeństwa. W takim przypadku terminem warstwa określana jest bądź część klasy, bądź istotne społecznie kategorie nie dające się jednoznacznie zaliczyć do żadnej z klas wyróżniających na podstawie stosunku do środków produkcji.

Warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna jest wyróżniana na podstawie kryteriów mierzalnych. Kryteriami tymi są: wysokość dochodów, wykształcenie mierzone liczba lat nauki i prestiż zawodu. Są to mierniki uniwersalne. Uniwersalnym miernikiem jest pieniądz bez względu na rodzaj waluty. Tak wyróżnione warstwy tworzą warstwę porządkową.

Warstwa wujciu stratyfikacyjnym jako ogólna kategoria teoretyczna jest jednym z poziomów stratyfikacji rozumianej jako układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy, prestiżu i bogactwa ich członków. Członkowie tak rozumianych warstw mają pewną świadomość wspólnych interesów, a także poczucie tożsamości grupowej i podobny styl życia.

Ruchliwość społeczna. Rodzaje ruchliwości społecznej.

W socjologii przez ruchliwość społeczną rozumie się zmianę miejsca jednostek, także grup w systemie społecznego zróżnicowania. Zmiana miejsca przez grupę polega zawsze na przesunięciu się jej e górę lub w dół układu hierarchicznego. W przypadku jednostek zmiana miejsca w systemie zróżnicowania społecznego nie musi oznaczać zmiany ich usytuowania w hierarchii społecznej. Jednostki mogą przemieszczać się między kategoriami np. zawodowymi, które znajdują się na tym samym poziomie hierarchii. Takie przemieszczenia to ruchliwość pozioma. W badaniach ruchliwości społecznej głównym ich przedmiotem jest ruchliwość pionowa. Może ona polegać na przemieszczeniu się w górę hierarchii (awans), jak i przemieszczeniu się w dół (degradacji). Przemieszczanie się w górę lub w dół może mieć dwojaką postać i odpowiednio wyróżnia się dwa rodzaje ruchliwości.

Pierwsza postać ruchliwości to podnoszenie przez jednostkę poziomu swojego wykształcenia, nabywanie nowych kwalifikacji i w konsekwencji przesuwanie się z biegiem lat na wyższe pozycje hierarchii społecznej (lub tez w skutek różnego rodzaju przyczyn na niższe). Jest to awans bądź degradacja w granicach jednego pokolenia. Tego rodzaju ruchliwość to ruchliwość wewnątrzpokoleniowa.

Druga postać ruchliwości to zajęcie przez jednostkę wyższej bądź niższej pozycji, niż mieli jej rodzice, wskutek zdobycia przez nią innego wykształcenia i uzyskanie innych kwalifikacji orz dochodów. Jest to ruchliwość międzypokoleniowa. Określa się ją empirycznie, porównując pozycję ojca w czasie kiedy syn/córka miał/a 14 lub16 lat, z aktualną, to jest w momencie badań, pozycją syna/córki.

W obu rodzajach ruchliwości decydują rozmaite czynniki

1. Jedna grupa czynników to cechy jednostek oraz ich rodziców. Pewne osoby są utalentowane inne niezdolne. Jedni rodzice inwestują w wykształcenie dzieci, inni nie.

2. Druga grupa czynników to możliwość to możliwość przesunięć jakie stwarza dane społeczeństwo. Zależą one od stopnia jego otwartości, a także od możliwości wyrównywania szans młodzieży. Działanie tych czynników sprowadza się na ogół do różnych ułatwień w dostępie do wykształcenia.

3. Trzecie grupa czynników to zmiany na rynku pracy. Czasami są one rezultatem kataklizmów powodujących ubytek ludności. Może być to też wojna. Najczęściej jednak zmiany na rynku pracy są wynikiem rozwoju gospodarki.

Ruchliwość wynikająca ze zmiany składu społeczno - zawodowego kolejnych pokoleń to ruchliwość strukturalna, natomiast pozostała to ruchliwość wymienna ( czasem nazywana też cyrkulacyjną).

underclass (tłumaczony jako ,,podklasa”).

To nowoczesna postać marginalizacji i wykluczenia, która istnieje we wszystkich typach społeczeństw, chociaż w każdym z nich rządzą inne reguły. Wspomniane wykluczenia uruchamia szybki rozwój techniki, pod którego wpływem zmienia się rynek pracy. Współczesna marginalizacja polega na:

- niemożności korzystania z uprawnień (a nie na braku uprawnień)

Ma charakter:

- wielowymiarowy

Wpływa na nią bieda i bezrobocie. Jest kojarzona z brakiem zapobiegliwości, wczesnym, samotnym macierzyństwem, narkomanią. Przynależność do underclass ma charakter do dziedziczenia oznacza to, że w skupiskach ludzi wykluczonych wspomniana wyżej kultura utrwala się tj. przestępczość, narkomania itd.).

Pojawiła się w końcu lat 70-tych XXw. Początkowo określała społeczności gett czarnej ludności miast amerykańskich. Była to zbiorowość wykluczona z głównego nurtu życia społecznego. W latach 90-tych XXw została przeniesiona do Europy. Było to konsekwencją odkrycia, że w ponowoczesnych społeczeństwach, cieszących się dobrobytem, istnieje kategoria ludzi, którzy nie korzystają z dobrodziejstw rozwoju gospodarczego i w zasadzie są wykluczeni ze społeczeństwa.

• Charakter zbiorowości etnicznej

Sześćskładników etniczności

1. nazwa zbiorowości

2. przekonanie o wspólnym pochodzeniu

3. wspólne dzieje

4. własna odrębna kultura

5. związek z określonym terytorium

6. poczucie solidarności i tożsamości

• Rodzaje grup etnicznych

- miejskie mniejszości etniczne

- ludy tubylcze, miejscowe

- kulturowo zróżnicowane populacje państw bedąchy tworami kolonializmu

- protonarody

• Drogi kształtowania się narodów w Europie

* od narodu do państwa

* od państwa do narodu

• Rodzaje zmian które sprzyjały krystalizowaniu się świadomości poszczególnych zbiorowości jako świadomość narodowych:

* zniesienie sztywnych podziałów stanowych, zrównanie wszystkich wobec prawa

* modernizacja wiązała się z upowszechnieniem oświaty i wzrostem piśmienności

* przemiany jakie niosała za soba rewolucja przemysłowa powodowały ruchliwość przestrzenną ludzi i wzrost migracji ze wsi do miasta

* laicyzacja społeczeństwa i zawężanie się związanej z religią sfery sacrum

* rola zawodowa

11. PAŃSTWO

1. Barbara Szacka

• Państwo

Instytucja, która ma wyłączne prawo do posługiwania się siłą w obrębie danego terytorium.

• Demokracja

Utrój gdzie władzę sprawujący władzę odpowiedzialni sa na forum publicznym przed obywatelami którzy działają za pośrednictwem obieralnych przedstawicieli współzawodniczących i współpracujących ze sobą.

Partie - grupy przybierające postać mniej lub bardziej sformalizowanych organizacji które dążą do udziału we władzy państwowej i rywalizująz innymi tego rodzaju grupami o uzyskanie poparcia społecznego dla realizacji tego dążenie.

• Liberalizm a demokracja

Demokracja odpowiada na pytanie: Kto ma sprawować władzę i przy użyciu jakich procedur?

Liberalizm odpowiada na pytanie: Jakie funkcje ma spełniać państwo?

I demokracja i liberazlizm opowiada się za państwem prawa. Dzieli je określenie szerokości uprawnień władczych a co za tym idzie zakresu funkcji państwa.

Liberalizm sprzeciwia się ingerencji pańswtwa w gospodarkę.

2. Anthony Giddens

• Władza

To relacja podporządkowania, jaka zachodzi między grupami lub jednostkami, dając jednej ze stron prawo do podejmowania decyzji w imieniu rządzonych oraz sprawowania nad nimi kontroli.

Prawomocność władzy oznacza, że jest ona obowiązująca. Panuje przekonanie, że należy

respektować decyzje władzy, gdyż zostały one podjęte w sposób prawomocny. Oznacza to, że podmiot władzy ma ma prawo do sprawowania rządów w sposób legalny.

Władza może uzyskać legitymizację na trzy sposoby:

- przez tradycję

- charyzmę

- prawo

• Trzy rodzaje panowania wg Webbera.

- panowanie legalne- powstaje na mocy ustanowienia, przykładem takiego panowania jest władza biurokratyczna, członkowie organów rządzących są mianowani lub wybierani, panowanie polega na dowolnym zmienianiu prawa w toku ustawodawstwa, organy są heterogeniczne (ich pochodzenie jest różnorodne) i heterokefaliczne ( pochodzenie jednostek dowodzących jest różnorodne)

- panowanie tradycyjne- obowiązuje na mocy władzy patriarchalnej

- panowanie charyzmatyczne- obowiązuje na mocy uczuciowego oddania się osobie prawa i uznania jej niezwykłych talentów (charyzmy).

• Warianty demokracji

* bezpośrednia

- obywatele sami wybierają (ogromny wpływ ma np. w Szwajcarii)

Jej formami są:

- referendum

- inicjatywa ludowa, która dzieli się na konstytucyjną, referendalną i ustawodawczą

- weto ludowe

- recall- to prawo obywateli do odwoływania urzędników pochodzących z wyborów powszechnych. Do odwołania wystarczy zebranie odpowiedniej liczby podpisów (np. 1/3 mieszkańców danego okręgu)

- plebiscyt

- Zgromadzenie Ludowe

* pośrednia

- decyzje podejmujeą przedstawiclele wybrani na wyworach

---