POLICJA ORAZ SŁUŻBY POKREWNE

(WYKŁAD 23.10.2008)

1. WŁADCZE UPRAWNIENIA FUNKCJONARIUSZY POLICJI W SFERZE PRAW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA

• Ustawa o Policji

• Środki przymusu (zatrzymanie prewencyjne)

• Środki przymusu bezpośredniego (kajdanki, prowadnice, siła fizyczna, użycie broni palnej itd.)

• Czynności operacyjno - rozpoznawcze

II. EUROPEJSKIE STANDARDY PRAWA POLICYJNEGO

• OGÓLNE STANDARDY TRAKTATOWE

Choć nie są skierowane expressis verbis do funkcjonariuszy policji i służb pokrewnych, to z racji swej istoty nabierają szczególnego znaczenia w związku z wykonywaniem przez tych funkcjonariuszy czynności służbowych.

EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA

Art. 2 EKPC

Prawo do życia

1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.

2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:

a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;

b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem;

c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania.

Art. 3 EKPC

Zakaz tortur, nieludzkiego bądź poniżającego traktowania lub karania

Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.

Art. 5 EKPC

Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego

1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:

a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;

b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w wypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;

c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;

d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;

e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;

f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.

2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach.

3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ust. 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.

4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.

5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.

Art. 8 EKPC

Prawo do poszanowania życia prywatnego, rodzinnego, miru domowego oraz korespondencji

1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na:

• bezpieczeństwo państwowe,

• bezpieczeństwo publiczne lub

• dobrobyt gospodarczy kraju,

• ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom,

• ochronę zdrowia i moralności lub

• ochronę praw i wolności innych osób.

• SZCZEGÓŁOWE STANDARDY TRAKTATOWE

• Europejska Konwencja dotycząca ochrony osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych z dnia 28 stycznia 1981 r. (ratyfikacja przez Polskę 2002 Dz. U. 2003 Nr 3, poz. 25)

Cel Konwencji:

Ochrona prawa do prywatności w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych.

Wymogi Konwencji dot.:

• Jakości danych osobowych będących przedmiotem automatycznego przetwarzania,

• Wyróżnienia szczególnej ochrony danych osobowych wyłączonych spod automatycznego przetwarzania,

• Wymóg zapewnienia bezpieczeństwa danych,

• Prawa osób, których dane dotyczą

• Protokół Dodatkowy do Konwencji o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych dot. organów nadzoru i transgranicznych przepływów danych (Ratyfikacja 2005 Dz. U. 2006 Nr 3, poz. 15),

• Wymóg powołania niezależnego organu mającego uprawnienia nadzorcze w zakresie automatycznego przetwarzania danych,

• Prawo każdego do złożenia skargi,

• Prawo odwołania się do sądu,

• Zasada nieprzekazywania danych państwom i organizacjom niebędącym Stroną Konwencji chyba że zapewniają wystarczający poziom ochrony danych osobowych. Możliwe wyjątki: Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jednolity Dz. U. 2002 r. Nr 101, poz. 926, z zm.) GIODO

• Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu bądź karaniu z 26 listopada 1987 r. (Ratyfikacja 1994 r. Dz. U. 1995 Nr46, poz. 239)

• Protokół nr 1 do Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu bądź karaniu (Ratyfikacja 1996 r. Dz. U. 2000 Nr 21, poz. 261-262)

• Protokół nr 2 do Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu bądź karaniu (Ratyfikacja 1996 r. Dz. U. 2000 Nr 21, poz. 261-262)

Konwencja i Protokoły o charakterze proceduralnym: Powołanie Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu bądź Karaniu.

Zakaz materialny: art. 3 EKPC.

• ZALECENIA RADY EUROPY

Adresowane bezpośrednio do funkcjonariuszy Policji i służb pokrewnych. W zbiorze tym na szczególną uwagę zasługują trzy dokumenty tj.:

• Deklaracja o Policji z 1979 r. (Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy)

• Zalecenie w sprawie korzystania z danych osobowych przez służby policyjne z 1987 r. (Zalecenie R67/15 Komitetu Ministrów Rady Europy) oraz

• Europejski Kodeks Etyki Policji z 2001 r. (Zalecenie R0001/10 Komitetu Ministrów Rady Europy)

Deklaracja o Policji (1979)

Pierwszy dokument europejski poświęcony wspomnianej służbie porządku publicznego. Z oficjalnych uwag Komitetu Ministrów Rady Europy dołączonych do tej rezolucji wynika, iż sformułowane w niej zasady dotyczą wszelkich kategorii policji, także m.in. policji wojskowej.

W dokumencie tym wyodrębniono trzy części, dotyczące kolejno:

• etyki zawodowej,

• statusu zawodowego, i dodatkowo

• sytuacji wojny i innego rodzaju stanu wyjątkowego oraz okupacji kraju przez siłę obcą.

Definicja Policji

Policja określana jest jako jedna ze służb publicznych ustanowionych na mocy prawa w celu utrzymania porządku i stosowania prawa, a także dla podejmowania działań prewencyjnych oraz udzielania pomocy tym wszystkim osobom, które tego potrzebują.

Etyka zawodowa

Cechy funkcjonariusza: jego uczciwość, bezstronność i godność

Obowiązki funkcjonariusza o konotacji etycznej:

• obowiązek wystrzegania się wszelkiej korupcji,

• obowiązek powstrzymania się od wykonania bezprawnego rozkazu zwierzchnika,

• powinność przyjmowania aktywnej postawy na rzecz zapobiegania wszelkim formom naruszania prawa.

W deklaracji z 1979 sformułowano także:

• bezwzględny zakaz jakiegokolwiek nękania osób z powodu ich przynależności rasowej, wyznania lub przekonań politycznych,

• zakaz użycia siły w stopniu większym niż jest to konieczne,

• obowiązek zapewnienia opieki służb medycznych dla osób zatrzymanych, które tego wymagają oraz obowiązek zachowania tajemnicy służbowej.

Status zawodowy. Gwarancje materialne.

• W szczególności konieczność zapewnienia przez państwo odpowiednich warunków pracy (materialnych i psychologicznych). Te elementy bowiem są podstawową gwarancją wymaganej od funkcjonariuszy uczciwości, bezstronności i godności.

Funkcjonariusze w stanach nadzwyczajnych

• Funkcjonariusze policji kontynuują realizację swoich tradycyjnych zadań dotyczących ochrony osób i mienia w interesie ludności cywilnej.

• Zakaz wykorzystywania formacji policji cywilnej przez siły okupacyjne dla innych celów.

• Zakaz wykorzystywania w działaniach podejmowanych przeciwko członkom ruchu oporu.

• Zakaz angażowania się w stosowanie środków służących wykorzystaniu ludności do celów militarnych.

Zalecenie w sprawie korzystania z danych osobowych przez służby policyjne (1987)

Dokument nawiązuje do generalnej możliwości Policji przetwarzania danych osobowych. Z tym uprawnieniem łączy się jednak potencjalne zagrożenie dla prywatności jednostek i troska o eliminację tego typu zagrożeń stała się ratio legis sformułowania minimalnych w tym zakresie zasad adresowanych do funkcjonariuszy policji.

W zaleceniu z 1987 roku uściślono w pierwszym rzędzie, iż zawarte tu zasady odnoszą się do zbierania, przechowywania, wykorzystywania i przekazywania „do celów policyjnych” automatycznie przetwarzanych danych osobowych, czyli tych informacji, które odnoszą się do osoby o tożsamości ustalonej lub możliwej do ustalenia.

Wspomniane w tytule dokumentu

Cele policyjne

„Cele policyjne” obejmują wszystkie zadania wykonywane przez organy policji, niezbędne do zapobiegania i zwalczania pospolitej przestępczości kryminalnej oraz dla utrzymania porządku publicznego.

W zaleceniu zamieszczono:

Zasady podstawowe. Jest ich 8.

ZASADA I

Obliguje państwa członkowskie Rady Europy do stworzenia niezależnego od służb policyjnych systemu nadzoru nad prawidłową realizacją zasad ustanowionych w zaleceniu.

ZASADA II

• Nakaz gromadzenia danych osobowych dla celów policyjnych „ do rozmiarów koniecznych” dla zapobiegania lub walki z przestępczością.

• Generalny wymóg legalności gromadzenia danych, w sensie konieczności precyzyjnego uregulowania tych kwestii w prawie krajowym.

Ochrona praw osób trzecich podczas gromadzenia danych przez Policję.

W sytuacji gromadzenia przez Policję danych bez wiedzy osoby zainteresowanej osoba taka powinna być powiadomiona o fakcie posiadania o niej informacji, tak szybko jak będzie to możliwe bez szkody dla celu działań policyjnych.

ZASADA III

• Ustanawia reguły przechowywania danych, a w tym segregacji danych ze względu na stopień ich ścisłości lub wiarygodności (dane oparte na faktach powinny być oddzielone od danych opartych na opiniach lub ocenach osobistych)

ZASADA IV

zastrzega, iż dane osobowe zgromadzone i przechowywane przez policję mogą być wykorzystywane wyłącznie dla tych celów.

ZASADA V

Dotyczy reguł przekazywania danych

a. w obrębie służb policji,

b. innym organem,

c. osobom prywatnym,

d. za granicę.

W zasadzie tej odniesiono się także do kwestii formalnych przekazywania danych, głównie pod kątem wprowadzenia niezbędnych gwarancji legalności takiej procedury.

ZASADA VI

odnosząca się do kluczowego problemu informacji o istnieniu kartotek policyjnych oraz prawa dostępu osób zainteresowanych do akt policyjnych.

Z tym ostatnim łączy się prawo jednostki do:

• spowodowania sprostowania danych nieścisłych,

• korygowania lub usuwania danych niepotrzebnych oraz

• prawo odwołania się do organu niezależnego nadzoru.

ZASADY VII i VIII

obligujące do kontroli czasu przechowywania i aktualizacji danych oraz ich właściwego zabezpieczania przed wzglądem przez podmioty nieuprawnione.

Europejski kodeks etyki policji (2001)

jako najnowszy dokument dotyczący formacji policji, stanowi niezbędną aktualizację standardów dotychczasowych. Z Preambuły Kodeksu wynika generalny apel pod adresem państw członkowskich Rady Europy spowodowania, by niezależnie od wewnętrznego zróżnicowania służb policyjnych - działały one zgodnie z regułami Kodeksu.

Dwa podstawowe zagadnienia Kodeksu

• właściwe usytuowania służb policji w obrębie organów państwa (w tym zwłaszcza ich relacji do organów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych)

• zapewnienia prawidłowego doboru kadr.

Rekrutacja personelu policyjnego powinna odbywać się pod kątem:

• szczególnych cech osobistych: dojrzałość, uczciwość, komunikatywność

• kwalifikacji profesjonalnych.

Specyfika tego zawodu wymaga odbycia specjalistycznych treningów i szkoleń, w tym także z zakresu ogólnych standardów ochrony praw człowieka.

Cele policji

Tradycyjne:

• obowiązek utrzymania prawa i porządku w społeczeństwie,

• zapobiegania i zwalczania przestępczości, wykrywania przestępstw,

• zapewniania pomocy i świadczenia innych funkcji dla społeczeństwa,

Dodatkowe:

• ochronę i poszanowanie podstawowych praw i wolności jednostki, tak jak zostały one uregulowane w szczególności w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

WYTYCZNE DOTYCZĄCE DZIAŁAŃ INTERWENCYJNYCH POLICJI

Podział tych wytycznych na zasady ogólne oraz dotyczące sytuacji szczególnych związanych z prowadzeniem czynności dochodzeniowo - śledczych oraz z zatrzymywaniem osób.

• Zasady ogólne.

• bezwzględny wymóg legalności działań interwencyjnych,

• bezwzględny wymóg respektowania obowiązku poszanowania praw człowieka ( w tym zwłaszcza prawa do życia i zakazu tortur)

• bezwzględny wymóg używania siły w warunkach ścisłej konieczności i zgodnie z wymogami celów prawowitych,

• obowiązek przeciwstawiania się przypadkom nadużyć władzy, w tym w szczególności wszelkim formom korupcji w policji.

• Zasady szczególne

• wymóg informacji w stosunku do osób objętych czynnościami dochodzeniowo - śledczymi (zasada lojalności),

• wymóg świadczenia stosownych form ochrony i pomocy osobom, które zostały objęte czynnościami dochodzeniowo - śledczymi,

• minimalnych gwarancji procesowych związanych z sytuacją oskarżenia w procesie karnym oraz warunków pozbawienia wolności:

• informacja dotycząca sytuacji prawnej,

• warunki sanitarno - bytowe w areszcie,

• prawo do obrony,

• segregacja osób zatrzymanych i skazanych.

PRAWO DO ŻYCIA (WYKŁAD 30.10.2008)

Art. 2 EKPCZ

Ust. 1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez prawo. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonywania wyroku sądowego skazującego za przestępstwo, za które prawo przewiduje taką kare.

Ust. 2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeśli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły:

1. w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą;

2. w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osoby pozbawionej wolności zgodnie z prawem;

3. w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania.

Protokół nr 6.

Art. 1. Zniesienie kary śmierci

Znosi się karę śmierci. Nikt nie może być skazany na taką karę ani nie może nastąpić jej wykonanie.

Art. 2. Kara śmierci podczas wojny

Państwo może przewidzieć w swoim prawie karę śmierci za czyny popełnione podczas wojny lub w okresie bezpośredniego zagrożenia wojną; kara ta będzie stosowana jedynie w przypadkach przewidzianych przez to prawo i zgodnie z jego postanowieniami. Państwo zawiadomi Sekretarza Generalnego Rady Europy o odpowiednich postanowieniach tego prawa.

Stan ratyfikacji:

Ratyfikacja przez RP 30.10.2000 (Dz. U. 2001 Nr 23 poz. 266)

Protokół nr 13.

Zniesienie kary śmierci we wszystkich okolicznościach.

Artykuł 1

Zniesienie kary śmierci

Znosi się karę śmierci. Nikt nie może być skazany na taką karę ani nie może nastąpić jej wykonanie.

Artykuł 2

Zakaz uchylania stosowania zobowiązań

Żadne z postanowień niniejszego Protokołu nie może być uchylone na podstawie artykułu 15 Konwencji.

Artykuł 3

Zakaz składania zastrzeżeń

Niedopuszczalne są jakiekolwiek zastrzeżenia wobec postanowień niniejszego Protokołu, składane na podstawie artykułu 57 Konwencji.

Stan ratyfikacji:

Podpisany przez RP dnia 03.05.2002.

Prawo do życia jako prawo szczególne.

Prawo do życia jest prawem szczególnym. Jego przestrzeganie jest pierwszym i podstawowym warunkiem istnienia wszystkich innych praw i wolności. Państwa nie mogą uchylić się od obowiązków wynikających z art. 2, nawet w sytuacjach nadzwyczajnych (art. 15 Konwencji).

Łącznie z art. 3 Konwencji (zakaz tortur) wyraża on jedną z głównych wartości społeczeństw demokratycznych tworzących Radę Europy.

Art. 15 EKPCZ

Uchylenie stosowania zobowiązań w stanie niebezpieczeństwa publicznego.

1. W przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającemu życiu narodu, każda z Wysokich Układających się Stron może podjąć środki uchylające stosowanie zobowiązań wynikających z niniejszej Konwencji w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji, pod warunkiem, że środki te nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego.

2. Na podstawie powyższego przepisu nie można uchylić zobowiązań wynikających z art. 2, z wyjątkiem przypadków śmierci będących wynikiem zgodnych z prawem działań wojennych oraz zobowiązań zawartych w artykułach 3, 4 (ustęp 1) i 7.

Interpretacja art. 2: praktyczna i skuteczna ochrona.

W orzeczeniu McCann i inni przeciwko Wielkiej Brytanii (zastrzelenie na Gibraltarze kilku osób podejrzanych o przygotowanie terrorystycznego zamachu), Trybunał podkreślił, że przedmiot i cel Konwencji jako instrumentu ochrony indywidualnych istnień ludzkich wymaga, aby artykuł ten, podobnie jak wszystkie inne postanowienia Konwencji był interpretowany w sposób zapewniający praktyczne i skuteczne gwarancje ochrony.

Ochrona nie tylko życia, ale również warunki jego pozbawienia.

Zabezpiecza on nie tylko prawo do życia, ale określa warunki, w których jego pozbawienie można uznać za usprawiedliwione.

Zakaz wykładni a contrario

Artykułu 2 nie można interpretować w ten sposób, że zawiera on diametralnie inne prawo tj. prawo do śmierci, a w prawie do stanowienia o sobie upatrywać upoważnienia do samobójstwa.

Konstrukcja normatywna dwie kategorie obowiązków

Artykuł 2 składa się z dwóch odrębnych, chociaż związanych ze sobą, części.

Pierwsze zdanie ust. 1 wprowadza:

• ogólny obowiązek prawnej ochrony życia (obowiązek pozytywny)

• natomiast w drugim mowa jest o ograniczonym wyjątkami zakazie umyślnego pozbawienia życia (obowiązek negatywny)

Enumeratywne wskazanie okoliczności usprawiedliwionego pozbawienia życia

Wykaz tych wyjątków, a więc sytuacji, w których pozbawienie życia może być uznane za zgodne z tym artykułem, jest wyczerpujący i musi być ściśle interpretowany (ust. 2)

Horyzontalny wymiar obowiązku pozytywnego

Pierwsze zdanie ust. 1 art. 2 nakłada na państwo szerszy obowiązek niż zdanie drugie. Stwierdzenie, iż „prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez prawo” oznacza, że nie chodzi wyłącznie o powstrzymanie się przez państwo przed aktami rozmyślnego pozbawienia życia, ma ono również obowiązek podejmowania właściwych kroków w celu ochrony życia np. zabezpieczenia przed aktami przemocy ze strony innych osób.

Granice obowiązku pozytywnego: wymóg podjęcia odpowiednich kroków

Nie oznacza to jednak, że państwo musi wykluczyć wszelką przemoc. W każdej sprawie należy ustalić, czy władze podjęły odpowiednie kroki, by chronić życie.

Kategorie czynności w ramach obowiązku pozytywnego: nie tylko przepisy

Sprawa Osman przeciwko Wielkiej Brytanii dotyczyła braku odpowiedniej ochrony policyjnej w sytuacji zagrożenia śmiertelnym atakiem. Trybunał podkreślił, iż ogólnie przyjmuje się że obowiązek państwa w tej sferze polega na czymś więcej niż na wprowadzeniu przepisów karnych odstraszających od popełnienia przestępstw przeciwko osobie, wzmocnionych mechanizmem prewencji, zwalczania i karania za ich naruszenie.

Artykuł 2 Konwencji nakłada na władze w pewnych okolicznościach obowiązek podjęcia prewencyjnych środków operacyjnych, dla ochrony osoby, której życie jest zagrożone.

Granice obowiązku pozytywnego bez nakładania na władze środków niemożliwych i nieproporcjonalnie ciężkich.

Ze względu na trudności związane z kontrolą zachowań we współczesnych społeczeństwach, ich otwartość oraz wybory, których państwa muszą dokonywać w sferze priorytetów i środków na ich realizację, obowiązek ten należy interpretować w sposób, który nie prowadzi na nałożenia na władze niemożliwego lub nieproporcjonalnego ciężaru.

Nie każde deklarowane ryzyko dla życia wymaga podjęcia działań operacyjnych.

Granice obowiązku pozytywnego obowiązek starannego działania

W razie zarzutu, iż władze nie dopełniły obowiązku ochrony prawa do życia należy przekonująco ustalić, czy wiedziały lub powinny były wiedzieć o rzeczywistym i bezpośrednim ryzyku, a także czy nie zaniedbały działań, możliwych do podjęcia w granicach ich uprawnień, których rozsądnie oceniając, można by od nich oczekiwać.

Granice obowiązku pozytywnego ocena in concreto, prawo fundamentalne

W sprawie Osman Trybunał nie podzielił poglądu władz brytyjskich, iż ponoszą odpowiedzialność jedynie w razie poważnego zaniedbania lub rozmyślnego zlekceważenia obowiązku ochrony życia. Taki sztywny standard byłby niezgodny z art. 1 Konwencji oraz obowiązkami państw zapewnienia praktycznej i skutecznej ochrony praw i wolności.

Ze względu na fundamentalny charakter prawa chronionego w artykule 2 wystarczy wykazać, że władze nie zrobiły wszystkiego, czego można było od nich w konkretnym przypadku oczekiwać.

W przypadku nieumyślności: nie zawsze prawo karne

Chociaż organa Konwencji niechętnie odniosły się do ewentualności wyinterpretowania z art. 2 obowiązku, w nim skuteczny system sądowy może - a w pewnych okolicznościach musi - umożliwić sięgnięcie po prawo karne. Jeśli jednak naruszenie prawa do życia lub integralności osobistej nie było umyślne, od państwa nie zawsze wymaga się sięgnięcia po środek prawno - karny.

Nie okoliczności pozbawienia życia, ale okoliczności niezamierzonego efektu śmierci człowieka

Ustęp 2 art. 2 nie określa sytuacji, w których można inną osobę pozbawić życia. Wynika z niego natomiast, iż jest to dopuszczalne w wyraźnie określonych okolicznościach, jeśli nastąpiło na skutek rozmyślnego użycia siły powodującej jako niezamierzony efekt śmierci człowieka.

Przy ocenie: wszystkie okoliczności

Przy ocenie należy brać pod uwagę nie tylko działania funkcjonariuszy, którzy bezpośrednio stosowali przemoc, ale wszystkie towarzyszące okoliczności, łącznie z planowaniem i kontrolą podjętych działań.

Bezwzględna konieczność: test konieczności

Użycie siły możliwe do uznania za zgodne z tym artykułem musi być „bezwzględnie konieczne” dla osiągnięcia jednego z celów zapisanych w punkcie a, b i c ust. 2.

Test konieczności powinien obejmować ocenę proporcjonalności środka w stosunku do uprawnionego, realizowanego celu.

Bezwzględna konieczność skrupulatna i rygorystyczna ocena

Dodanie do słowa „konieczny” przysłówka „bezwzględnie” podkreśla potrzebę szczególnie skrupulatnego badania i rygorystycznej oceny.

Usprawiedliwiony subiektywizm w ocenie sytuacji uczciwość, uzasadnienie okolicznościami, nawet gdy błędne

Posłużenie się przez funkcjonariuszy śmiercionośną siłą w dążeniu do jednego z celów wymienionych w ust. 2. może być usprawiedliwione również wtedy, gdy wynika z uczciwego przekonania o bezwzględnej konieczności jej użycia, uzasadnionego okolicznościami chwili, nawet gdyby później przekonanie to okazało się błędne.

Obowiązek minimalizacji ryzyka przypadkowej utraty życia przez osoby cywilne

Odpowiedzialność państwa nie ogranicza się do okoliczności wskazujących, że działania funkcjonariuszy były wymierzone w osoby cywilne i spowodowały ofiary. Wchodzi także w grę, gdy władze zaniedbanie podjęcia wszelkich środków ostrożności przy organizowaniu operacji wojskowych lub policyjnych, np. przeciwko terrorystom, pozwalających uniknąć lub przynajmniej zminimalizować ryzyko przypadkowej utraty życia przez osoby cywilne.

Pobyt w areszcie. Domniemanie utraty życia

Zaginięcie osoby zatrzymanej przez policję nakazuje w pewnych okolicznościach domniemywać, że straciła życie. Jeśli władze nie przedstawią wyjaśnienia, co się z nią stało podczas pobytu w areszcie - ponoszą odpowiedzialność za jej śmierć.

Odpowiedź na pytanie, czy brak takiego wyjaśnienia (gdy nie odnaleziono zwłok) rodzi na tle prawa do życia problem, zależy od wszystkich okoliczności sprawy. Ważne jest zwłaszcza istnienie dowodów pośrednich pozwalających na wniosek, zgodnie z wymaganym standardem dowodowym, iż należy domniemywać, że zaginiony zmarł w areszcie.

Znęcanie fizyczne prowadzące do śmierci

Tylko wyjątkowo fizyczne znęcanie się przez funkcjonariuszy państwa, które nie prowadzi do śmierci, może naruszać art. 2 Konwencji.

Stopień i rodzaj użytej siły oraz wyraźny zamiar lub cel mogą, razem z innymi czynnikami, mieć znaczenie przy ocenie, czy działania powodujące obrażenia na pograniczu pozbawienia życia należy uznać za niezgodne z art. 2 Konwencji.

Wymóg ustanowienia procedur kontrolnych

Państwo ma obowiązek zapewnić odpowiednią procedurę kontroli w każdym wypadku pozbawienia życia, zwłaszcza w razie podejrzenia lub przekonania, że śmierć nastąpiła z rąk funkcjonariuszy. Wymagane jest skuteczne, urzędowe śledztwo pozwalające publicznie i w sposób niezależny zbadać okoliczności oraz pociągnąć osoby winne do odpowiedzialności.

Charakter i stopień owego minimum skuteczności zależy od okoliczności konkretnej sprawy i wszystkich istotnych faktów. Należy również uwzględnić warunki pracy śledczej.

Nie można ograniczać się do prostej listy wymaganych czynności śledczych lub innych, równie uproszczonych kryteriów.

Skuteczne śledztwo tylko gdy jest rzeczywiście - formalnie i faktycznie - niezależne

Skuteczność śledztwa dotyczącego bezprawnego pozbawienia życia przez funkcjonariuszy państwa wymaga, aby osoby odpowiedzialne za jego prowadzenie były niezależne od osób zamieszanych w sprawę. Chodzi nie tylko o brak powiązań hierarchicznych lub instytucjonalnych, ale również o rzeczywistą niezależność.

Wymóg podejmowania natychmiastowych działań wyjaśniających

Władze muszą z urzędu podjąć działania natychmiast po otrzymaniu informacji o podejrzanej śmierci. Nie mogą czekać na inicjatywę krewnych ofiary i ich formalną skargę ani obciążać ich odpowiedzialnością za sposób prowadzenia czynności śledczych.

Uczestnictwo oskarżyciela posiłkowego

W każdym wypadku należy umożliwić bliskim ofiary udział w postępowaniu w sposób zapewniający ochronę ich uprawnionych interesów, które mogą być sprzeczne z interesami policji lub sił bezpieczeństwa.

Proceduralny obowiązek państwa przeprowadzenia właściwego śledztwa w przypadku zaginięcia osoby zatrzymanej

Proceduralny obowiązek państwa przeprowadzenia właściwego śledztwa pojawia się również w razie dającego się uzasadnić zarzutu, iż osoba zatrzymana zaginęła w okolicznościach, które można uznać za groźne dla życia. Bez takich gwarancji proceduralnych ogólnych zakaz arbitralnego pozbawienia życia przez funkcjonariuszy państwa zawarty w art. 2 w praktyce nie miałby znaczenia.

Definicja zamieszki - powstanie

Brak definicji

Z tekstu Konwencji ani z orzecznictwa nie wynika jasna definicja pojęcia „zamieszki” i „powstanie”. Zgodnie ze zwykłym sposobem rozumienia tego słowa, „zamieszki” to zakłócenie porządku publicznego połączone z aktami przemocy na dużą skalę ze strony uczestników zgromadzeń, niszczeniem mienia i powodowaniem obrażeń u innych ludzi. Obejmuje ono także bezpośrednie zagrożenie takich zajść.

Definicja Komisji

Komisja w jednej z decyzji uznała, że duże zgromadzenie, którego uczestnicy okazywali wrogość wobec żołnierzy i rzucali w nich niebezpiecznymi przedmiotami odpowiadało pojęciu „zamieszki”.

Definicja powstania

„Powstanie” oznacza wzniecenie oporu przeciwko władzy, składa się ono z aktów przemocy wymierzonych przeciwko legalnym władzom państwa z zamiarem spowodowania ich upadku.

Właściwy dobór środków przymusu bezpośredniego podczas tłumienia zamieszek

Użycie siły przy tłumieniu zamieszek lub powstania jest usprawiedliwione przy zachowaniu właściwej proporcji. W sprawie Gulec przeciwko Turcji, młody chłopiec zginął od strzałów żandarmów rozpraszających demonstrację.

Trybunał uznał, iż został naruszony art. 2 Konwencji przede wszystkim dlatego, że żandarmi posłużyli się ciężką bronią (strzelali z transportera opancerzonego), nie mając do dyspozycji pałek, tarcz ochronnych, armatek wodnych, pocisków gumowych ani gazu łzawiącego, a więc normalnego wyposażenia sił porządkowych w demokratycznym państwie. Brak takiego wyposażenia był o tyle niezrozumiały i niedopuszczalny, że w regionie, w którym doszło do gwałtownych wydarzeń, obowiązywał stan wyjątkowy, należało więc liczyć się z próbami zakłócenia porządku.

Odpowiedzialność za wydalenie lub ekstradycję gdy istnieje rzeczywiste ryzyko pozbawienia życia

Państwo może ponosić odpowiedzialność na podstawie art. 2 w razie wydalenia lub ekstradycji do innego państwa, jeśli są poważne przesłanki do przekonania, iż osoba, której te środki dotyczą, jest narażona na rzeczywiste ryzyko - bliskie pewności - pozbawienia życia po przybyciu na miejsce.

Brak definicji życia. Problem aborcji. Taktyka uników.

Konwencja nie zawiera definicji „życia”. Poza tym, zarówno sposób stosowania terminu „każda osoba” w Konwencji, jak i kontekst jego użycia w art. 2 skłania do poglądu, iż nie obejmuje on dziecka nienarodzonego.

W orzeczeniu Open Door i Dublin Well Woman przeciwko Irlandii Trybunał stwierdził, że nie ma potrzeby wypowiadania się, czy Konwencja gwarantuje prawo do aborcji lub czy płód ludzki jest objęty ochroną prawa do życia, bo skargi dotyczyły wyłącznie ograniczenia swobody udzielania i otrzymywania informacji o możliwości takiego zabiegu za granicą.

Wymóg rzetelnego procesu w przypadku wyroku sądowego skazującego na karę śmierci

Artykuł 2 dopuszcza karę śmierci, pod warunkiem, że wymierzono ją w wyroku sądowym skazującym za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę. Postępowanie karne musi jednak spełniać wymogi rzetelnego procesu sądowego, wynikającego z art. 6 Konwencji.

ZAKAZ TORTUR

NIELUDZKIEGO LUB PONIŻAJĄCEGO TRAKTOWANIA ALBO KARANIA

WYKŁAD (6.11.2008)

Podstawy normatywne

• Art. 3 EKPCZ

Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.

• Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu z 26 listopada 1987 r. (wraz z dwoma protokołami dodatkowymi z 1993 r.)

Negatywne ujęcie Wolność od

Wolność od tortur w standardach normatywnych została wyartykułowana w sposób negatywny jako absolutny zakaz dopuszczania się określonych zachowań wobec człowieka.

Szeroki zakres przedmiotowy

Jest to bardzo „pojemny” zakaz, gdyż w swej istocie obok „tortur” wylicza nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie.

EKPCZ pomija w tym zakresie zakaz traktowania albo karania okrutnego (por. art. 5 Powszechnej Deklaracji, art. 7 MPPOiP). Dodatkowo art. 7 Paktu politycznego stanowi o zakazie poddawania człowieka bez wyrażonej przez niego zgody - doświadczeniom lekarskim i naukowym.

Wskazane różnice - w kontekście szerokiej wykładni pojęć użytych w traktatowej regulacji wolności od tortur - wydają się nie mieć większego, merytorycznego znaczenia.

Status wolności chronionej w sposób absolutny, a więc:

1. nie podlegającej derogacji na wypadek wojny, czy innego stanu niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu, oraz tym bardziej (art. 15 EKPCZ)

2. nie dopuszczającej możliwości jakichkolwiek ograniczeń ad casum

Wymóg rozgraniczenia poszczególnych czynów

Art. 3 stanowi o zakazie de facto pięciu kategorii zachowań, mianowicie stanowi o zakazie:

- tortur,

- nieludzkiego traktowania,

- nieludzkiego karania,

- poniżającego traktowania,

- poniżającego karania.

Ocena ad casum

Rozgraniczając w/w zachowania należy wziąć pod uwagę m. in.

• charakter i kontekst zachowania,

• sposób traktowania/karania,

• metody traktowania/karania,

• czas trwania danego traktowania/karania,

• wywołane u pokrzywdzonego skutki fizyczne i psychiczne,

• wiek, płeć i stan zdrowia ofiary.

Standard minimalny

W ocenie ETPC do naruszenia zakazu dochodzi w sytuacji przekroczenia pewnego minimalnego poziomu dolegliwości danej formy traktowania/karania człowieka.

Definicje zakazanych zachowań

Ujmując powyższe zagadnienia w pewnym uproszczeniu, relację pomiędzy wskazanymi kategoriami można przedstawić następująco:

• tortura to umyślne, nieludzkie traktowanie, powodujące bardzo poważne i okrutne cierpienia człowieka,

• nieludzkie traktowanie lub nieludzkie karanie to powodowanie intensywnego cierpienia fizycznego lub psychicznego.

Co istotne, każda tortura oraz każde nieludzkie traktowanie lub nieludzkie karanie jest jednocześnie w swej istocie poniżające dla pokrzywdzonego.

• poniżające traktowanie to złe traktowanie, które ma wzbudzić u ofiary uczucie strachu, niepokoju i poczucie niższości.

• Poniżające karanie to traktowanie przedmiotowe osoby oraz kompromitowanie godności i fizycznej integralności.

Subiektywny wymiar

Dla poniżającego charakteru danej kary nie jest konieczne publiczne jej egzekwowanie, gdyż wystarczy, by dana osoba czuła się upokorzona we własnych oczach.

Konieczność przekroczenia pewnego poziomu

Cierpienie i poniżenie, którego doświadczono, musi jednak w każdym wypadku wykroczyć poza nieunikniony element cierpienia i poniżenia związany z daną formą zgodnego z prawem traktowania lub karania.

Cel zakazu tortur, ochrona integralności i godności jednostki ludzkiej

ETPC wielokrotnie już podkreślał, iż zakaz tortur sformułowany został w celu ochrony najistotniejszych wartości dla każdego społeczeństwa demokratycznego.

Dynamiczny standard

W związku z tym właśnie ETPC nie wyklucza tego, iż pewne czyny, które w przeszłości klasyfikował jako „nieludzkie lub poniżające”, a nie jako „tortury”, w przyszłości mogły będą być klasyfikowane inaczej. Wynika to z tego, iż systematycznie zwiększający się wysoki standard wymagany w sferze ochrony praw człowieka i jego podstawowych wolności, w sposób nieunikniony wymaga większej stanowczości w ocenie naruszeń dotyczących fundamentalnych wartości społeczeństw demokratycznych (Selmouni przeciwko Francji wyrok z 28 lipca 1999 r.)

Wielość form zakazanych zachowań

Do naruszenia zakazu o którym stanowi art. 3 EKPCZ dochodzi w wielu, niezwykle zróżnicowanych sytuacjach. Koresponduje to z wielowarstwowością godności ludzkiej. Chodzi tu przykładowo o:

• stosowanie najbardziej brutalnych metod fizycznego udręczenia więźniów w celu wymuszania od nich informacji,

• drastyczne lub rodzące zagrożenie dla życia i zdrowia warunki odbywania kary,

• okazjonalne zastosowania w sposób nadmierny środków przymusu bezpośredniego w trakcie interwencji porządkowych,

• przypadki incydentalnego nękania osoby (np. przymusowe zgolenie włosów więźniowi,

• upokarzające komentarze słowne pod adresem nagiego więźnia.

Wymiar niesprawiedliwości w sprawach karnych

Wolność od tortur aktualizuje się w głównej mierze w warunkach szeroko rozumianego systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.

Inne sfery zakazu tortur, rozstrzyga sposób traktowania. Horyzontalność.

Nie jest to jednak jedyna sfera, gdyż na tej samej zasadzie standard funkcjonuje w obrębie każdej instytucji publicznej (per analogiam także instytucji prywatnej), o ile sposób traktowania jednostki w ramach jej działalności wyczerpuje znamiona zabronionych w standardzie form zachowań. Ta ostatnia uwaga dotyczy zwłaszcza zakazu poniżającego traktowania jednostki np. przez urzędników czy personel wychowawczy w szkołach.

Zakaz ekstradycji. Szeroki zakres

W orzecznictwie organów międzynarodowych ochrona praw człowieka wolność od tortur pojawia się w jeszcze jednym ciekawym aspekcie, a mianowicie zakaz wydalenia cudzoziemca z terytorium państwa do kraju, w którym istnieje realne ryzyko, iż poddana zostanie ona tam torturom, nieludzkiemu bądź poniżającemu traktowaniu lub karaniu (por. art. 19 ust. 2 KPP UE)

W orzecznictwie strasburskim w omawianym zakresie pojawiła się wyraźna tendencja poszerzająca zakres stosowania tego zakazu tj. do typowych sytuacji prawnokarnych, gdzie w grę wchodzi stosowanie surowych kar kryminalnych wobec osoby wydalanej (np. długoterminowe oczekiwanie na egzekucję kary śmierci),po przypadki, gdy przeciwko wydaleniu przemawiają „naglące względy humanitarne” (osoba terminalnie chora, wymagająca specjalistycznej opieki medycznej wydalana do kraju o niskim standardzie opieki zdrowotnej)

Konwencje wyspecjalizowane

• Głównym celem konwencji wyspecjalizowanej dot. zwalczania tortur było stworzenie dodatkowego mechanizmu kontrolnego.

• Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu (1978 r.) stanowi proceduralne uzupełnienie i wzmocnienie standardów ogólnej ochrony praw człowieka.

• Efektem jej uchwalenia jest stworzenie w podwójnej formie kontroli międzynarodowej, tj. ogólnej (procedury skargowe) i szczególnej (procedury skargowe, wizytacje).

• Ratyfikacja przez RP: 1995.

• Główne postanowienia

• Powołanie Komitetu (art.1)- tworzy się Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (zwany dalej Komitetem). Komitet będzie badał, poprzez wizytacje, traktowanie osób pozbawionych wolności w celu wzmocnienia w razie potrzeby ich ochrony przed torturami bądź nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem.

• Forma kontroli przez Komitet (art. 2) - każda Strona zezwoli na odbycie wizytacji, zgodnie z niniejszą konwencją, w każdym miejscu w obrębie swej jurysdykcji, w którym znajdują się osoby pozbawione wolności przez władzę publiczną.

• Skład i status Komitetu (art. 4)

1. Komitet składa się z członków o liczbie równej liczbie Stron (…)

4. Członkowie pełnią swe funkcje we własnym imieniu, powinni być niezależni i bezstronni oraz powinni pozostawać w dyspozycji w celu efektywnego sprawowania funkcji w Komitecie.

• Wizytacje okresowe i inne (art. 7)

1. Komitet organizuje wizytacje w miejscach, o którym mowa w art. 2. Poza wizytacjami okresowymi Komitet może, gdy jego zdaniem wymagają tego okoliczności, organizować również inne wizytacje.

2. Wizytacje są przeprowadzane w zasadzie co najmniej przez dwóch członków Komitetu. Komitet może, jeśli uzna to za konieczne, korzystać z pomocy ekspertów i tłumaczy.

• Wymóg zawiadomienia państwa. Obowiązek współpracy Państwa z Komitetem (art. 8)

1. Komitet zawiadamia rząd Strony zainteresowanej o zamiarze przeprowadzenia wizytacji. Po takim zawiadomieniu Komitet jest uprawniony do przeprowadzenia w każdym czasie wizytacji miejsc, o którym mowa w art.2

2. Strona zapewni Komitetowi dla spełnienia jego zadania następujące udogodnienia:

a. dostęp na swoje terytorium i prawo przemieszczania się bez ograniczeń,

b. pełną informację o miejscach, w których przebywają osoby pozbawione wolności,

c. nieograniczony dostęp do każdego miejsca pozbawienia wolności, włącznie z prawem poruszania się bez ograniczeń wewnątrz takich miejsc,

d. wszelkie inne informacje, pozostające w dyspozycji Strony, niezbędne dla spełnienia przez Komitet jego zadania. Dążąc do uzyskania takich informacji Komitet będzie uwzględniał odpowiednie normy prawa krajowego oraz etyki zawodowej.

3. Komitet może przeprowadzać na osobności rozmowy z osobami pozbawionymi wolności

4. Komitet ma prawo swobodnie kontaktować się z każdą osobą, która w jego przekonaniu może mu dostarczyć istotnych informacji.

5. W przypadku, gdy jest to konieczne, Komitet może bezzwłocznie przekazać swe spostrzeżenia właściwym władzom zainteresowanej Strony.

• Prawo zgłoszenia przez Państwo zastrzeżeń (art. 9)

1. W wyjątkowych okolicznościach właściwe władze zainteresowanej Strony mogą przedstawić Komitetowi swoje zastrzeżenia co do czasu lub miejsca zamierzonej przez Komitet wizytacji. Zastrzeżenia takie mogą być podyktowane jedynie względami obrony narodowej, bezpieczeństwa publicznego lub uzasadnione poważnymi zamieszkami w miejscach przebywania osób pozbawionych wolności, stanem zdrowia osób albo nie cierpiącym zwłoki przesłuchaniem w trakcie śledztwa w sprawie ciężkiej zbrodni.

2. Po zgłoszeniu takich zastrzeżeń Komitet i zainteresowana Strona niezwłocznie przystępują do konsultacji w celu wyjaśnienia sytuacji i osiągnięcia porozumienia co do dalszych ustaleń pozwalających Komitetowi na możliwie szybkie wypełnienie jego funkcji. Takie ustalenia mogą obejmować przeniesienie w inne miejsce osoby, którą Komitet zamierza odwiedzić. Do czasu wizytacji Strona dostarcza Komitetowi informacji o każdej osobie będącej przedmiotem jego zainteresowania.

• Konsekwencje nie podejmowania współpracy z Komitetem (art. 10)

1. Po przeprowadzeniu wizytacji Komitet sporządzi sprawozdanie dotyczące faktów stwierdzonych w trakcie jej trwania, uwzględniające ewentualne uwagi zgłaszane przez Stronę zainteresowaną. Komitet przekaże tej ostatniej swoje sprawozdanie zawierające wszelkie zalecenia, jakie uzna za konieczne. Komitet może przeprowadzić ze Stroną konsultacje w celu skłonienia jej, w razie potrzeby, do wprowadzenia ulepszeń w zakresie ochrony osób pozbawionych wolności.

2. W przypadku gdy Strona uchyla się od współpracy lub odmawia poprawy sytuacji zgodnie z zaleceniami Komitetu, Komitet większością dwóch trzecich swych członków może podjąć decyzje o wydaniu publicznego oświadczenia w tej sprawie, jednak po uprzednim umożliwieniu Stronie przedstawienia jej stanowiska.

• Poufny charakter zbieranych przez Komitet informacji(art. 11) Generalnie nakaz zachowania poufności.

1. Informacje zebrane przez Komitet w związku z wizytacjami, jego sprawozdanie oraz jego konsultacje z zainteresowaną Stroną mają charakter poufny.

2. Na żądanie zainteresowanej Strony Komitet opublikuje swoje sprawozdanie wraz z wszelkimi komentarzami tej Strony.

3. Jednakże publikacja danych o charakterze osobistym jest dopuszczalna wyłącznie pod warunkiem uzyskania wyraźniej zgody osoby zainteresowanej.

• Ogólne sprawozdanie Komitetu (art. 12)

Komitet corocznie przedkłada Komitetowi Ministrów, z zachowaniem określonych w artykule 11 reguł poufności, ogólne sprawozdanie ze swej działalności, które jest przekazywane Zgromadzeniu Konsultatywnemu oraz podlega publikacji.

• Zakaz zgłaszania zastrzeżeń (art. 21)

W stosunku do postanowień niniejszej konwencji nie można wnosić żadnych zastrzeżeń.

• Możliwość wypowiedzenia Konwencji (art. 22)

1. Każda Strona może w dowolnym czasie wypowiedzieć niniejszą konwencję w drodze zawiadomienia skierowanego do Sekretarza Generalnego Rady Europy.

2. Takie wypowiedzenie staje się skuteczne pierwszego dnia miesiąca, który nastąpi po upływie 12 miesięcy od daty otrzymania zawiadomienia przez Sekretarza Generalnego.

ZAKAZ NIEWOLNICTWA I PODDAŃSTWA

Podstawy normatywne

Art. 4 ust. 1 EKPCZ

1. Nikt nie może być trzymany w niewoli lub w poddaństwie.

Brak definicji niewoli. Brak spraw przed EKPCZ.

• Organ Konwencji nie wypracował własnej, autonomicznej definicji pojęcia niewoli. Nie było zresztą spraw, w których pojawiłaby się taka potrzeba. Gdyby do tego doszło, Trybunał skorzystałby prawdopodobnie z definicji zawartej w Konwencji z 1926 r. o zakazie niewolnictwa (tzw. źródło zewnętrzne), do której przystąpiła ogromna większość państw Konwencji Europejskiej.

Charakter absolutny zakazu

• zakaz niewolnictwa jest bezwzględny

• brak szczegółowych klauzul limitujących (por. ust. 1 art. 4)

• wyłączenie zastosowania klauzul derogacyjnych zobowiązania państwa w czasie wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu (por. art. 15 ust. 2)

Szczególna forma pozbawienia wolności

Poddaństwo wchodzi natomiast w grę w razie szczególnie poważnej odmowy wolności.

W sprawie Van Droogenbroeck przeciwko Belgii, skarżący twierdził, że ze względu na obowiązek poddania się - jako recydywista specjalnemu nadzorowi władz, stał się poddanym. Organa Konwencji uznały, że poddaństwo nie wchodziło w grę środek nadzoru wprowadzono na czas określony, pozostawał pod kontrolą sądu, nie miał wpływu na status prawny Van Droogenbroecka. Komisja podkreśliła, że poza obowiązkiem wykonywania określonych posług na rzecz innej osoby, z poddaństwem wiąże się również obowiązek pobytu u właściciela bez możliwości zmiany tej sytuacji.

Podobnie jak w wypadku niewolnictwa, zakaz poddaństwa nie dopuszcza żadnych wyjątków.

Handel ludźmi jako współczesna forma niewolnictwa.

Sprawa Siliadin przeciwko Francji (2005)

Trybunał po raz pierwszy zaliczył prawa z art. 4 EKPC - jak to wcześniej odnosił do jej art. 2 i 3 - do „fundamentalnych wartości demokratycznych społeczeństw”, podkreślając przy tym, że „zobowiązania pozytywne jakie ciążą na państwach członkowskich z mocy art. 4 Konwencji, wymagają penalizacji i skutecznej represji wszelkich czynów służących utrzymaniu osoby w tego rodzaju sytuacji.”(pkt. 112)

Definicja poddaństwa

„poddaństwa” - „pozostając w związku poprzedzającym je pojęciem niewolnictwo” - „przejawiają się w obowiązku świadczenia swoich usług od przymusem”

Ścisły związek poddaństwa i niewolnictwa, a z drugiej strony z pracą przymusową lub obowiązkową. Trudności we wskazaniu dystynkcji.

ZAKAZ PRACY PRZYMUSOWEJ LUB OBOWIĄZKOWEJ

Podstawy normatywne

Art. 4 ust. 2 EKPCZ

2. Nikt nie może być zmuszony do świadczenia pracy przymusowej lub obowiązkowej.

3. W rozumieniu tego artykułu pojęcie „praca przymusowa lub obowiązkowa” nie obejmuje:

1. żadnej pracy, jakiej wymaga się zwykle w ramach wykonywania kary pozbawienia wolności orzeczonej zgodnie z postanowieniami artykułu 5 niniejszej Konwencji lub w okresie warunkowego zwolnienia,

2. żadnej służby o charakterze wojskowym bądź służby wymaganej zamiast obowiązkowej służby wojskowej w tych krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania,

3. żadnych świadczeń wymaganych w stanach nadzwyczajnych lub klęsk zagrażających życiu lub dobru społeczeństwa,

4. żadnej pracy ani świadczeń stanowiących część zwykłych obowiązków obywatelskich.

Brak definicji pracy przymusowej lub obowiązkowej

Z art. 4 nie wynika wyraźnie, jakie rodzaje pracy są objęte pojęciem „praca przymusowa lub obowiązkowa”

Definicja Komisji. Elementy konstytutywne

Przymus fizyczny lub psychiczny

Praca taka - zdaniem Komicji - wchodzi w grę, jeśli została podjęta lub jest wykonywana pod przymusem fizycznym lub psychicznym.

• Praca niedobrowolna, bezprawna, wymagana i pognębiająca. Chodzi więc o pracę niedobrowolną, bezprawnie wymaganą i pognębiającą.

• Prace o charakterze opresyjnym i powodująca nieusprawiedliwione cierpienie. Ma ona charakter opresyjny i powoduje nieusprawiedliwione cierpienia.

Konwencje MOP. Zewnętrzne źródło interpretacji

Podstawą interpretacji powinna być przede wszystkim Konwencja nr 29 MOP z 1930 r. (zm. z 1946 r. ), która miała głównie zapobiegać eksploatacji pracowników w koloniach, uzupełniona później przez Konwencję nr 105 MOP z 1957 r., przewidującą natychmiastowe i całkowite zniesienie pracy przymusowej lub obowiązkowej w określonych sytuacjach.

Według art. 1 tej Konwencji zakaz obejmuje korzystanie z niej „jako:

• środka nacisku lub wychowania politycznego

• sankcji w stosunku do osób posiadających lub wypowiadających określone poglądy polityczne lub manifestujących opozycję ideologiczną wobec konkretnego ustroju politycznego, społecznego lub gospodarczego,

• metody mobilizowania albo wykorzystywania siły roboczej dla celów rozwoju gospodarczego,

• środka dyscypliny pracy, jako

• kary za udział w strajkach,

• środka dyskryminacji rasowej, społecznej, narodowościowej albo religijnej.”

Powszechny i bezwzględny zakaz

• zakaz pracy przymusowej lub obowiązkowej jest powszechny i bezwzględny,

• brak szczegółowych klauzuli limitujących (por. ust. 2 art. 4)

• ma jednak zastosowanie klauzula derogująca zobowiązania państwa w stanie wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu (por. art. 15 ust. 2)

Negatywna klauzula definicyjna

Ust. 3 art. 4 ma znaczenie interpretacyjne. Jest element definicji pracy przymusowej lub obowiązkowej ułatwiający interpretację.

Poszczególne elementy:

• Praca, jakiej wymaga się zwykle w ramach wykonywania kary pozbawienia wolności orzeczonej zgodnie z postanowieniami artykułu 5 niniejszej Konwencji lub w okresie warunkowego zwolnienia.

Art. 4 ust. 3 lit. a zezwala na pracę zwykle wymaganą od osób pozbawionych wolności, która obejmuje nie tylko pracę w okresie pozbawienia wolności po wydaniu wyroku skazującego, ale również pracę wymagana od uwięzionych nieletnich lub włóczęgów

• Służba o charakterze wojskowym bądź służba wymagana zamiast obowiązkowej służby wojskowej w tych krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania.

Z artykułu 4 ust. 3 lit. b nie wynika prawo do odmowy służby wojskowej ze względów sumienia. Można je rozważać wyłącznie w związku z artykułem 9 Konwencji (wolność myśli, sumienia i wyznania). Kara za odmowę zasadniczej służby cywilnej nie narusza artykułu 9. Artykuł 4 ust. 3 lit. b wyraźnie wskazuje, iż od objectora, można wymagać zastępczej służby cywilnej, co oznacza, że państwo może podjąć kroki zapewniające spełnienie tego obowiązku, a w razie odmowy - wymierzyć karę.

• Świadczenie wymagane w stanach nadzwyczajnych lub klęsk zagrażających życiu lub dobru społeczeństwa.

• Praca i świadczenie stanowiących część zwykłych obowiązków obywatelskich.

Ocena przymusowego lub obowiązkowego charakteru pracy ad casum

Praca młodych dentystów w Norwegii.

Znaczenie pojęć „stan nadzwyczajny lub klęska zagrażająca życiu lub dobru społeczeństwa” oraz „zwykłe obowiązki obywatelskie” również nie są zupełnie jasne. Były rozważane np. w sprawie Iversen przeciwko Norwegii, w której Komisja uznała, że nie jest pracą przymusową lub obowiązkową praca młodych dentystów skierowanych do północnej części kraju. Wymaganie takiej służby może być podyktowane stanem nadzwyczajnym zagrażającym dobru społeczeństwa. W tym wypadku chodziło o katastrofalny brak dentystów.

Zwykłe obowiązki obywateli

Przy okazji tej sprawy Komisja wyraziła opinię, że przez zwykłe obowiązki obywatelskie należy rozumieć przede wszystkim zobowiązanie obywateli do wspólnych wysiłków w interesie ogółu lub na rzecz lokalnej społeczności.

Przymusowa służba w straży pożarnej, akcje w razie klęsk żywiołowych.

Za taki obowiązek Trybunał uznał przymusową służbę w straży pożarnej Badenii Wirternbergit orz akcje mające zapobiec lub naprawić skutki klęsk żywiołowych.

Praca aplikanta adwokackiego.

W orzeczeniu Van der Mussele przeciwko Belgii Trybunał zakwalifikował pracę aplikanta adwokackiego, będącą częścią normalnej działalności adwokatury i pozwalającą łączyć osobiste zyski z interesem ogólnym, za podobną do wykonywania zwykłych obowiązków obywatelskich.

Zobowiązania notariusza.

Zobowiązania notariuszy do stosowania obniżonych opłat przy załatwianiu

PRAWO DO WOLNOŚCI I BEZPIECZEŃSTWA OSOBISTEGO

WYKŁAD (13.11.2008)

PODSTAWA PRAWNA

Art. 5 EKPCZ

1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo (ustawa):

1. zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;

2. zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w wypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;

3. zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;

4. pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;

5. zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;

6. zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.

2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach.

3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ust. 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.

4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.

5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.

REGULACJA UZUPEŁNIAJĄCA TZW. ZAKAZ POZBAWIENIA WOLNOŚCI ZA DŁUGI

ART. 1 PROTOKOŁU IV (1963)

Nikt nie może być pozbawiony wolności jedynie z powodu niemożności wykonania zobowiązania umownego.

W bezpośrednim związku z tak uregulowaną wolnością i bezpieczeństwem osobistym człowieka pozostaje zakaz pozbawienia człowieka wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się z zobowiązań umownych (tzw. zakaz niewoli za długi por. art. 1 protokołu dodatkowego nr 4 z 1963 roku do EKPC)

Choć zakaz ten współcześnie może być traktowany jako relikt systemów minionych, to aktualna pozostaje jego ogólna wymowa, zgodnie z którą obiektywna niemożność uregulowania zaciągniętych długów nie może być wyłączną podstawą pozbawienia człowieka jego wolności.

DOBRO PRAWNIE CHRONIONE Wolność od

Faktycznie chodzi o dwa dobra:

1. wolność człowieka.

2. bezpieczeństwo osobiste człowieka.

Ochrona wyłącznie fizycznej egzystencji człowieka. Istotą jest wolności od arbitralnego stosowania środków detencyjnych, a więc środków polegających na pozbawieniu wolności.

WZGLĘDNY CHARAKTER DOPUSZCZALNA DEROGACJA

Standard wolności i bezpieczeństwa osobistego nie posiada statusu prawa absolutnego, wyjątki od zakazu wskazane są w punktach a - f ust. 1 art. 5, dodatkowo zobowiązania państwa mogą podlegać derogacji w stanie wojny lub niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu. (art. 15 EKPC)

TEST LEGALNOŚCI POZBAWIENIA WOLNOŚCI BEZWZGLĘDNY WYMÓG

Test legalności, tj. zgodności pozbawienia wolności/zatrzymania z wymogami materialnymi i procesowymi ma charakter absolutny w każdym przypadku pozbawienia wolności, również w warunkach sytuacji nadzwyczajnych. W razie niedochowania tych warunków istnieje prawo ubiegania się o odszkodowanie (art. 5 ust. 5 EKPC).

Przedmiot kontroli przed EKPC

• Prawo karne wewnętrzne

Wzorzec kontroli:

Art. 5 EKPCZ Kompatybilność z celem art. 5 KE, tj. ochroną jednostki przed arbitralnością decyzji organów państwowych.

FUNKCJA GWARANCYJNA ART. 5 EKPCZ WYJĄTKI EX DEFINITIONE

Art. 5 traktowany jest jako rozwiązanie modelowe dla oceny innych systemów ochrony praw człowieka, istotna jest szczegółowość wyjątków ex definitione od zakazu arbitralnego pozbawiania wolności. Pełni ono istotną funkcję gwarancyjną.

ZAKAZ ARBITRALNEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Tym samym funkcja gwarancyjna art. 5 EKPCZ wynika z:

1. enumeratywnego wyliczenia 6 sytuacji zgodnego z prawem pozbawienia człowieka wolności, oraz

2. odpowiedniego uściślenia tych sytuacji. Odnoszą się one do różnych form pozbawienia wolności. Nie mają więc jednego, spójnego charakteru. Nie odnoszą się one tylko do sfery prawa karnego.

Istota i natura tych sytuacji jest jednak taka sama, różnica tkwi, w opinii EKPCZ w stopniu i intensywności restrykcji.

Niemniej dzięki temu ograniczona została swoboda organów państwa w zakresie posługiwania się środkami detencyjnymi.

KATALOG PRZYPADKÓW DOZWOLONEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI

1. Zgodnie z prawem pozbawienie wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd (art. 5 ust.1 pkt. a EKPC)

Jest to jedna z najbardziej typowych sytuacji prawno - karnych.

Odnosi się do skazania prawomocnym wyrokiem sądowym na karę pozbawienia wolności, również na karę dożywocia.

Z tą sytuacją wiązać należy wymogi dot.

• Kary: przewidzianej przez prawo krajowe

• Sądu: sąd właściwy

• Wyroku: prawomocny wyrok skazujący

Wymóg w wyniku skazania jest realizowany również w sytuacjach szczególnych, takich jak odwołanie warunkowego przedterminowego zwolnienia, choćby ta druga decyzja nie była wydawana przez organ stricte sądowy. Z punktu widzenia standardu istotne jest bowiem to, by oryginalna decyzja skazująca była wydana przez właściwy sąd

2. Zgodne z prawem zatrzymanie lub aresztowanie w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku (art. 5 ust. 1 pkt. b EKPC)

Formy prawne dopuszczalnego pozbawienia wolności

Aresztowanie lub zatrzymanie

Realizacja celu korygującego zachowanie

W obu wypadkach chodzi nie o realizację celu punitywnego, a jedynie spowodowanie wymaganego przez prawo od danej osoby określonego zachowania (cel korygujący)

Zachowanie naganne uzasadniające ingerencję w zakaz:

• Niepodporządkowanie się wydanemu zgodnie z prawem orzeczenia sądu. Podobnie jak w pkt. a wymogi jakościowe: legalność, sąd.

• Niewykonanie obowiązku określonego w ustawie (prawie). Wymóg legalności w nakładaniu obowiązków.

Przykłady:

• Przymusowe doprowadzenie świadka na rozprawę sądową celem złożenia zeznań,

• Przymusowe przeprowadzenie testu krwi sprawcy wypadku drogowego,

• Trzymanie w celu ujawnienia tożsamości danej osoby, która nie czyni tego dobrowolnie

Oczywiście, wykonywanie przez daną osobę ciążących na niej obowiązków prawnych musi powodować niezwłoczne zwolnienie takiej osoby.

3. Zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu (art. 5 ust. 1 pkt. c EKPC)

Kolejna typowa sytuacja karno - procesowa. Jest to jedna z najbardziej rozbudowanych podstaw z katalogu zamieszczonym w art. 5 EKPC, bo dotycząca 3 różnych sytuacji faktycznych:

• Uzasadnione podejrzenie popełnianie czynu zabronionego,

• Konieczność zapobieżenia popełnieniu takiego czynu,

• Uniemożliwienie ucieczki sprawcy po dokonaniu czynu zabronionego.

Wspólny mianownik: cel

Wspólnym mianownikiem jest w tych trzech przypadkach natomiast to, iż pozbawienie wolności odbywa się w ogólnym celu doprowadzenia takiej osoby przed właściwy organ tj. organ sądowy.

Pojęcie organu sądowego w orzecznictwie EKPC.

Chodzi o tzw. organ sądowy tj. „sędzia lub inny urzędnik upoważniony prawnie do wykonywania władzy sądowej, a więc dający

• niezbędne gwarancje niezawisłości i bezstronności w sprawie. Wyjaśniając tą kategorię ETPC podkreślił, że aby móc uznać danego urzędnika państwowego „za wykonującego władzę sądową” musi on spełniać warunki zabezpieczające osobę zatrzymaną przed jakimkolwiek arbitralnym lub niesprawiedliwym pozbawieniem wolności.

Musi być on zatem niezależny od władzy wykonawczej i stron postępowania.

• urzędnik taki musi także wysłuchać osobę zatrzymaną i sprawdzić czy zatrzymanie jest zasadne i w przypadku braku takiego uzasadnienia, powinien zarządzić zwolnienie danej osoby.

Uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego. Obiektywizacja podejrzenia.

Dodatkowe zabezpieczenia „wpisane” we wskazane podstawy dopuszczalnego zatrzymania lub aresztowania polegają na podkreśleniu, że chodzi o uzasadnione podejrzenie względem danej osoby, a to oznacza istnienie faktów lub informacji, które były by w stanie przekonać obiektywnego obserwatora, iż właśnie ta osoba mogła popełnić dany czyn zabroniony.

Wina nie musi być przesądzona, a w akcie oskarżenia można podać inne fakty. Istnienie uzasadnionego podejrzenia nie oznacza, by wina osoby podejrzanej była już w tym stadium początkowym procesu ustalona, a zatem fakty, które zrodziły podejrzenie nie muszą być równoważne z tymi, które wymagane są dla skazania.

Innym słowy, warunkiem sine quo non legalności zatrzymania jest istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego przez osobę zatrzymaną.

Czas trwania zatrzymania dodatkowe przyczyny.

Konieczność ustalenia innych, dodatkowych przyczyn usprawiedliwiających potrzebę dalszego pozbawienia wolności danej osoby, np.

• obawa ucieczki,

• ryzyko popełnienia nowego czynu zabronionego.

• Nie mogą one być tylko hipotetyczne.

Te dodatkowe przyczyny nie mogą zaistnieć tylko hipotetycznie i być związane na przykład z wysokością grożącej sprawcy kary, czy z ciężarem gatunkowym zarzuconego mu czynu.

Zasadne przyjęcie istnienia takie ryzyka wymaga rozważenia całokształtu okoliczności sprawy oraz warunków i właściwości osobistych osoby pozbawionej wolności.

4. Pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem (art. 5 ust. 1 pkt. d EKPC)

Szczegółowość podmiotowa: nieletni

Podmiotem wobec których możliwa jest ingerencja są nieletni.

Warunki legalnej ingerencji w wolność i bezpieczeństwo osobiste nieletnich

Pozbawienie nieletniego wolności można dokonać:

• na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia (test legalności)

• w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego (test celowości)

• zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności (test legalności)

• w celu postawienia go przed właściwym organem (test celowości)

Działania wobec niego mogą mieć charakter prewencyjny i represyjny.

Działania o charakterze prewencyjnym wobec nieletniego

• pozbawienie wolności nieletniego celem ustanowienia nad nim nadzoru wychowawczego. Innymi słowy, chodzi o zapobieżenie pogłębieniu się przejawów demoralizacji osoby nieletniej.

• nadzór wychowawczy musi być ustanowiony w drodze orzeczenia, a więc przez organ sądowy.

Obowiązek pozytywny państwa

Wskazany tutaj cel pozbawienia wolności nieletniego (nadzór wychowawczy) wymaga od państwa podjęcia szeregu działań edukacyjno - terapeutycznych wobec nieletniego pozbawionego wolności i najczęściej umieszczenia do w przystosowanej do tego instytucji.

Działania o charakterze represyjnym wobec nieletniego

• pozbawienie wolności nieletniego jest możliwe, ale tylko zgodnie z prawem

• musi również być podjęte w określonym celu, tj. postawienia nieletniego przed właściwy organ tj. przed organ sądowy

5. Zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi (art. 5 ust. 1 pkt. e EKPC)

Szczegółowość podmiotowa

Możliwość ingerencji w wolność (przymusowej izolacji) określonej grupy osób

• osób chorych zakaźnie

• osób chorych psychicznie

• alkoholików

• narkomanów

• włóczęgów

Cel ingerencji: działania prewencyjne

Chodzi tu o prewencyjno - ochronne pozbawienie wolności takich kategorii osób, które z racji swojego stanu zdrowia lub stylu życia stwarzają zagrożenie dla siebie lub otoczenia, a przymusowa izolacja jest jedynym sposobem na skuteczną eliminację tego zagrożenia.

Przymusowa izolacja jako działania ultima ratio

W przypadku każdej z wymienionych tu grup podmiotów pozbawienie wolności musi być widziane w charakterze ultima ratio, a zatem dla zasadności przymusowej izolacji nie wystarcza samo stwierdzenie, że dana osoba jest chora zakaźnie lub znajduje się w stanie silnego upojenia alkoholowego, czy wreszcie nie ma stałego miejsca zamieszkania.

W każdym przypadku konieczne jest dodatkowe stwierdzenie, że pozbawienie wolności jest absolutnie niezbędne ze względów ochronnych.

Dodatkowe wymogi formalne w przypadku pozbawienia wolności osób psychicznie chorych

To dodatkowe potwierdzenie zasadności pozbawienia wolności może - w zależności od sytuacji - łączyć się z daleko idącymi warunkami formalnymi. Dotyczy to zwłaszcza osób chorych psychicznie, w przypadku których wymaga się:

• Sporządzenia obiektywnej ekspertyzy lekarskiej, diagnozującej zaburzenie psychiczne i stwierdzającej taki jego rodzaj lub stopień, który wymaga przymusowej izolacji

• W całym czasie stosowania izolacji osoba taka musi być poddawana sukcesywnym badaniom kontrolnym.

6. Zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję (art. 5 ust. 1 pkt. f EKPC)

Cel ingerencji

• zapobieżenie nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa,

• dla potrzeb prowadzonego przeciwko danej osobie postępowania o wydalenie lub ekstradycję.

Bezwzględny wymóg legalności ingerencji

ETPC podkreśla ten wymóg, co zresztą jest charakterystyczne dla całej regulacji art. 5 ust. 1 EKPC.

Wymóg wszczęcia postępowania

W tym wypadku wymaga się jedynie wszczęcia postępowania o wydalenie i nie jest konieczne dodatkowe uzasadnianie potrzeby stosowania zatrzymania lub aresztu np. celem zapobieżenia popełnienia przestępstwa lub ucieczki osoby tak jak w pkt. a ust. 1 art. 5 EKPC.

GWARANCJE NA WYPADEK POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Dwie kategorie wymogów gwarancji

• wymogi materialne (art. 5 ust. 1)

• wymogi - gwarancje proceduralne (art. 5 ust. 2-4)

Współzależność tych gwarancji. Istotna funkcja ochronna.

Dwie kategorie adresatów gwarancji proceduralnych

• gwarancje ogólne - adresowane do wszystkich kategorii osób pozbawionych wolności.

• gwarancje szczegółowe - adresowane jedynie osobom zatrzymanym lub aresztowanym w kontekście procesu karnego.

GWARANCJE OGÓLNE

Do grupy gwarancji ogólnych zalicza się:

• Prawo do niezwłocznej informacji o przyczynach pozbawienia wolności oraz wszelkich stawianych danej osobie zarzutach (art. 5 ust. 2 EKPC)

W przypadku tej gwarancji chodzi o to, by informacja dotarła do danej osoby tak szybko, jak jest to możliwe, a więc bez nieuzasadnionej zwłoki. Ma ona zapewnić niezbędną orientację tej osoby co do jej sytuacji prawnej oraz dalszych możliwości proceduralnych.

Musi być zatem przedstawiona w zrozumiałym dla zatrzymanej osoby języku.

Konieczność uwzględnienia zdolności percepcyjnych osoby zatrzymanej/pozbawionej wolności.

Tym samym organy stosujące środek detencyjny muszą uwzględniać tak oczywiste kwestie, jak stan i zdolności percepcyjne zatrzymanej osoby. Dotyczy to w szczególności osoby psychicznie chorej lub znajdującej się pod silnym wpływem alkoholu.

• Prawo do odwołania się do sądu, celem szybkiego ustalenia legalności pozbawienia wolności oraz zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności było niezgodne z prawem (art. 5 ust. 3 EKPC)

Ta tradycyjna gwarancja habeas corpus ma za swoje podstawowe zadanie kontrolę pozbawienia wolności, zwłaszcza utrzymywanego przez dłuższy czas.

Istota: sądowa kontrola

Istota tej gwarancji polega na przyznaniu osobie pozbawionej wolności prawa do zainicjowania sądowego postępowania kontrolnego, w ramach którego respektowana jest zasada równości broni stron procesowych.

Sądowe postępowanie kontrolujące legalność pozbawienia wolności ma być przeprowadzone „szybko”, co raz jeszcze potwierdza wyjątkowy charakter dopuszczalności pozbawienia człowieka wolności,

• Prawo do odszkodowania w wypadku bezprawnego pozbawienia wolności (art. 5 ust. 5 EKPC)

W opinii ETPC w przypadku tej gwarancji chodzi o zapewnienie osobie zainteresowanej możliwości ubiegania się o odszkodowanie w związku ze stwierdzeniem bezprawności pozbawienia wolności. Stąd absolutny wymóg legalności pozbawienia wolności.

Konieczność wystąpienia szkody

Nie może być mowy o odszkodowaniu, jeżeli nie wystąpiła szkoda materialna lub niemajątkowa, którą należało by zrekompensować.

Warunkiem sine quo non uzyskania przez osobę pozbawioną wolności tytułu do

dochodzenia odszkodowania jest stwierdzenie naruszenia któregokolwiek z warunków standardu wolności i bezpieczeństwa osobistego.

GWARANCJE SZCZEGÓLNE

Gwarancja szczególna: ograniczone w sensie podmiotowym. Związane z art. 5 ust. 1 pkt. c.

• prawo osoby zatrzymanej lub aresztowanej w związku z uzasadnionym podejrzeniem popełnienia czynu zabronionego polegające na niezwłocznym doprowadzeniu takiej osoby do organu sądowego,

• zapewnienie takiej osobie szybkiego osądzenia,

• prawo takiej osoby do zwolnienia na czas postępowania. Zwolnienie, o którym mowa może być uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawiennictwo na rozprawie.

Idea stosowania innych niż środki izolacyjne środków.

Możliwość stosowania środków alternatywnych wobec aresztu tymczasowego (np. kaucja, poręczenie majątkowe ) jest obecnie wyraźnie preferowana i zalecana organom krajowym.

Jako kolidujące z tym stanowiskiem, a w konsekwencji z art. 5 ust. 3 KE, ocenione zatem zostają takie regulacje prawne, które w sposób bezwarunkowy ex lege wykluczają pewne kategorie przestępstw spod możliwości zastosowania środków alternatywnych.

Niezwłoczne urzeczywistnianie tych gwarancji z urzędu.

Powyższe gwarancje są realizowane niezależnie od decyzji osoby pozbawionej wolności, gdyż powinny być urzeczywistniane z urzędu przez organ, który dokonał zatrzymania/aresztowania.

Dodatkowo, gwarancja ta musi być realizowana „niezwłocznie” (art. 5 ust. 3 EKPC)

Rozsądny czas tymczasowego aresztowania.

W kontekście tej właśnie gwarancji rozważany jest problem „rozsądności” czasu trwania aresztów tymczasowych.

Ocena ad casum

Rozstrzygnięcie tej kwestii nie może następować in abstracto. Pozostawanie oskarżonego w warunkach długoterminowego pozbawienia wolności musi być oceniane z uwzględnieniem wszystkich szczególnych okoliczności danej sprawy. Dopuszczalne jest zatem dłuższe stosowanie aresztu, o ile istnieją szczególne przesłanki rzeczywistego interesu publicznego, który - niezależnie od domniemania niewinności - przeważa nad zasadą poszanowania wolności jednostki.

Standardy RE w zakresie długości tymczasowego aresztowania.

Warto w tym miejscu nadmienić, iż w standardach zalecanych Rady Europy sugeruje się przyjęcie nieprzekraczalnego, górnego limitu trwania aresztu tymczasowego na poziomie:

• 6 miesięcy w przypadku przestępstw drobnych,

• 18 miesięcy w przypadku przestępstw poważnych.

PRAWO DO POSZANOWANIA ŻYCIA PRYWATNEGO I RODZINNEGO

WYKŁAD (27.11.2008)

Podstawy prawne

Art. 8 EKPC

Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego

1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego domu i swojej korespondencji.

2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Art. 12 EKPC

Prawo do zawarcia małżeństwa

Mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa.

ŹRÓDŁA AKSJOLOGICZNE I DOKTRYNALNE

Prawo do prywatności jako osobna kategoria jurydyczna pojawiło się znacznie później - dopiero pod koniec XIX wieku. Niemal powszechnie łączone jest ono ze słynnym artykułem Samuela D. Warrena (bostoński prawnik, jeden z największych amerykańskich prawników w swojej generacji, późniejszy sędzia SN) i Louisa D. Brandeisa ( przemysłowiec) opublikowanym w 1890 r. Harvard Law Review S. D. Warren, L. D. Brandeisa, The right to privacy. „Harvard Law Review” 4(1890), s. 193-220.

Przypominając, że odwieczną zasadą common law jest zapewnienie ochrony osobie i jej własności oraz wskazując na stałą ewolucję życia społecznego i nowe zagrożenia dla jednostki (możliwość utrwalania obrazu i głosu, rozwój prasy), wyrazili oni pogląd, że choć prawo podąża za tą ewolucją, od czasu do czasu konieczna jest redefinicja tej ochrony i zakresu.

Współczesne im common law - twierdzili - powinno …To be let alone, która chroni „nienaruszalną osobowość człowieka”. Postulat wydobywania przez sądy z common law zawartego w nim prawa do prywatności, by przyznawały prywatność jako wartość samoistną (per se)

Przyczyny popularności prawa do prywatności na gruncie amerykańskiej koncepcji praw człowieka:

• Dynamiczny rozwój prasy

• Koncepcja wolności przeciwko państwu

• Indywidualistyczna koncepcja społeczeństwa.

ZAKRES PRZEDMIOTOWY

Istota prawa w ETPC. Dwa elementy konstrukcyjne.

1. prawo do trybu życia w sposób zgodny z wolą jednostki i bez rozgłosu

2. prawo do nawiązywania i rozwijania stosunków z innymi osobami, szczególnie w sferze emocjonalnej, niezbędnych dla rozwoju i zaspokojenia potrzeb indywidualnych

• Konstrukcja normatywna:

• Wolność od ingerencji

• Prawo do poszanowania

• Sfery prywatności:

• Życie prywatne

• Życie rodzinne

• Dom

• Korespondencja

• Przenikanie się sfer prywatności

• Szerokie ujęcie sfer prywatności, w szczególności termin „życie rodzinne”. Szeroka interpretacja w orzecznictwie ETPC.

ZAKRES PODMIOTOWY

Różnorodne podmioty uprawnione:

• pojedyncze osoby,

• osoby o określonej orientacji seksualnej,

• osoby po operacjach zmiany płci,

• rodzina de iure, de facto, adopcyjna,

• osoby związane więziami rodzinnymi,

• dzieci,

• matki,

• ojcowie: biologiczni i “z prawdziwego zdarzenia”,

• osoby prawne.

GRANICE W KORZYSTANIU

• Wymóg legalności. Pojęcie „zgodności z prawem krajowym”

• Wymóg konieczności w demokratycznym społeczeństwie. Nakaz zachowania rozsądnej równowagi

• Cele prawowite:

• bezpieczeństwo państwowe,

• bezpieczeństwo publiczne,

• dobrobyt gospodarczy kraju,

• ochrona porządku

• zapobieganie przestępstwom,

• ochrona zdrowia,

• ochrona moralności,

• ochrona praw i wolności innych osób.

DEROGACJA W STANIE WOJNY LUB INNEG NIEBEZPIECZEŃSTWA ZAGRAŻAJĄCEGO ŻYCIU NARODU (art. 15 ust. 2 EKPC)

• Prawo podlegające derogacji,

• Szczególnie ważny wymóg legalności derogacji, tj. zgodność z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego.

• IV KG 1949 zapewnia „prawo do poszanowania … praw rodzinnych” i to „we wszystkich okolicznościach” (art. 27). W kontekście przesiedleń lub ewakuacji wymaga, by „ w możliwie największej mierze (…) nie dopuszczać do rozdzielenia rodzin” (art.49). W związku z internowaniem przewiduje, że „członkowie tej samej rodziny, a zwłaszcza rodzice i dzieci, umieszczeni będą w tym samym miejscu internowania” (także „w tych samych lokalach (…) oddzielnie od innych internowanych”). Generalna uwaga: międzynarodowe prawo humanitarne zawiera szerokie gwarancje prawa do poszanowania życia rodzinnego, którego - jak widać - żadna wojna nie przekreśla.

• Konstytucja RP wyraźnie wyklucza z ram dopuszczalności „ ograniczeń (…) w czasie stanu wojennego i wyjątkowego” m.in. „art. 48 i 72 (rodzina i dziecko)” (art. 233 ust. 1)

ROSZCZENIA Z TYTUŁU NARUSZENIA PRAWA

Trzy kategorie obowiązków państwa:

• Obowiązek negatywny

• Obowiązek pozytywny

• Obowiązek pozytywny materialny

• Obowiązek pozytywny proceduralny

Obowiązki pozytywne uzupełniają pierwszoplanowy obowiązek negatywny.

• Nawet relacje między jednostkami

Mogą one obejmować przyjęcie niezbędnych środków, mających na celu skuteczne zapewnienie poszanowania życia prywatnego nawet w stosunkach pomiędzy samymi jednostkami.

• Zróżnicowany charakter, ad casum

Mogą mieć bardzo zróżnicowany charakter (środki ustawodawcze, faktyczne działania ochronne) w zależności od konkretnego aspektu życia prywatnego, o który w danym przypadku chodzi.

• Dobór środków: swoboda regulacyjna państwa, wymóg zachowania równowagi miedzy interesem publicznym, a interesem indywidualnym

W tym także zakresie ETPC przyznaje państwom w pewnych szczególnych sytuacjach (np. ochrona transseksualistów, homoseksualistów) stosunkowo szeroki margines oceny. W opinii ETPC przy określaniu, czy zobowiązania pozytywne wchodzą w danym wypadku w grę należy mieć na względzie słuszną równowagę pomiędzy interesem ogólnym, a interesami jednostki. Jeżeli jednak państwo dysponuje kilkoma różnymi środkami do wyboru dla zaradzenia danej sytuacji konfliktowej, to jego własną kompetencją będzie uznanie który z tych środków jest w tym przypadku najbardziej właściwym.

PRAWO DO POSZANOWANIA ŻYCIA PRYWATNEGO

Brak wyczerpującej definicji

W opinii ETPC nie jest możliwe wyczerpujące zdefiniowanie pojęcia „życia prywatnego”. Z całą pewnością jednak nie byłoby właściwe ograniczanie go jedynie do „kręgu wewnętrznego”, w którym jednostka może prowadzić swój własny tryb życia osobistego, zgodnie z własnym wyborem.

Wymiar zewnętrzny prawa prywatnego. Kontakty z ludźmi

Poszanowanie życia prywatnego nie tylko może, ale także musi do pewnego stopnia obejmować prawo do kontaktów z innymi ludźmi również w sferze ich działalności zawodowej lub handlowej.

Życie zawodowe - elementem życia prywatnego

W rzeczywistości, w trakcie życia zawodowego większość osób ma często największą sposobność rozwijania stosunków ze światem zewnętrznym. Nie ma zatem racjonalnego powodu, dla którego z pojęcia „życie prywatne” należałoby wykluczyć aktywność profesjonalną czy zarobkową człowieka. To właśnie kontakty zawodowe mogą wywierać znaczący wpływ na rozwój osobowości człowieka i w konsekwencji determinować jego ogólny tryb życia.

Ponadto, w praktyce nie zawsze jest możliwe precyzyjne rozgraniczenie działań jednostki o charakterze wyłącznie zawodowym od pozazawodowych, zwłaszcza w przypadku tzw. wolnych zawodów.

Typowe sytuacje „życia prywatnego”

Do typowych sytuacji objętych zakresem tego pojęcia zaliczyć można:

1. ochronę integralności fizycznej i moralnej człowieka, np. w kontekście przeprowadzenia przymusowego badania ginekologicznego u zwalnianej z aresztu kobiety w celu zabezpieczenia policji przed potencjalnymi oskarżeniami o gwałt.

2. restrykcyjną regulację prawną dotyczącą kontaktów homoseksualnych,

3. kwestię uznania przez państwo aktualnej tożsamości płciowej pooperacyjnych transseksualistów,

4. rejestrowanie szczegółów osobistych dotyczących danej osoby lub jej rodziny,

5. gromadzenie danych osobowych przez służby ochrony państwa,

6. zezwolenie na seryjne publikacje prasowe, upowszechniające zdjęcia osoby bez jej zgody,

7. ograniczenie możliwości wyboru imienia dziecka lub zmiany nazwiska,

8. długoterminowy zakaz pracy w sektorze publicznym i prywatnym w konsekwencji zakwalifikowania danej osoby jako nielojalnej wobec narodu z powodu jej wcześniejszej współpracy ze służbami specjalnymi reżimu totalitarnego.

Zróżnicowanie zakresu ochrony ze względu na podmiot

W tym względzie tradycyjnie węższą ochronę przyznaje się tzw. osobom publicznym, w tym zwłaszcza politykom.

PRAWO DO POSZANOWANIA ŻYCIA RODZINNEGO

Autonomiczność pojęcia. Szeroki zakres.

Pojęcie „życia rodzinnego” w systemie EKPC ma charakter autonomiczny, a ETPC nadaje mu bardzo szeroki zakres, uznając zarazem, że mieści się w tym zakresie:

Rodzina de iure - „rodzina oparta na małżeństwie” (rodzina de iure) w kontekście art. 12 Konwencji.

Rodzina de facto - heteroseksualne związki pozamałżeńskie, a więc - jak to ujmuje Trybunał - „rodziny de facto”, nie automatycznie jednak, lecz w związku z ich dziećmi, pod warunkiem nieraz „życia razem”, wspólnego zamieszkania, prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego itd.

Rodzina adopcyjna - więzi w tej rodzinie podlegają ochronie z tytułu prawa do poszanowania życia rodzinnego, jest to rodzina w rozumieniu art. 12 Konwencji.

Rodzina zastępcza - relacje między dzieckiem, a jego opiekunami w ramach pozarodzicielskich form pieczy nad dzieckiem, w tym rodziny zastępczej, nie stanowią „życia rodzinnego” w rozumieniu EKPC, kolizja z prawem biologicznych rodziców do kontaktów i wizyt z dzieckiem, relacje te podlegają ochronie z tytułu „prawa do poszanowania życia prywatnego”

Więzi rodzinne

Czy życie rodzinne może się kształtować w kontekście związków z udziałem postoperacyjnego transseksualisty w szczególności „z kobiety na mężczyznę”? W tym zakresie istotny był wyrok ETPC w sprawie X, Y, Z przeciwko W. Brytanii, w którym Trybunał stwierdził istnienie między X (postoperacyjny transseksualista), a Y (jego partnerka) i Z (dziecko poczęte i urodzone dzięki zapłodnieniu in vitro) „więzi rodzinnych”, które oznaczają „życie rodzinne” w rozumieniu art. 8 EKPC.

Kategoria „życia rodzinnego” może się rozciągnąć w konkretnym kontekście sytuacyjnym także na relacje między dziadkami, a wnukami, wyjątkowo może też objąć innych bliskich krewnych.

• Wykluczenie: stosunki wzajemne między partnerami związków homoseksualnych

Stosunki takie jak gejowskie, jak i lesbijskie, nie oznaczają „życia rodzinnego”, podlegają one natomiast ochronie w kontekście ochrony i poszanowania życia prywatnego, na podstawie tegoż art. 8 EKPC.

Pozycja dziecka w związku homoseksualnym. Więzi rodzinne.

Jeśli się zdarzy dziecko w związku lesbijskim (zapłodnienie in vitro jednej z partnerek), życie rodzinne będzie wchodzić w grę jedynie pomiędzy dzieckiem, a kobietą, która je urodziła.

Pozycja dziecka w związku homoseksualnym. Więzi rodzinne.

Relację między lesbijkami oraz partnerką matki, a dzieckiem chronić może prawo poszanowania życia prywatnego.

Perspektywa szerszego ujęcia zakresu więzi rodzinnych

Trudno aktualnie wyobrażać (perspektywa klonowania? - ale jest prawnie zakazane!) relację z dzieckiem w ramach związków gejowskich. Jednakże, skoro w Europie coraz to dalsze kraje idą w swych porządkach krajowych w kierunkach dopuszczenia homoseksualnych związków partnerskich, a niektóre zgoła dochodzą do „zrównania z małżeństwem i dopuszczenia adopcji dziecka przez takie związki”, należałoby uznać, że także w tym zakresie zaczyna się aktualizować - wymagająca poszanowania z mocy art. 8 EKPC - kategoria „życia rodzinnego”.

Odmienne traktowanie kobiet i mężczyzn

Na tle filiacji i praw rodzicielskich występowało i nadal występuje odmienne traktowanie kobiet i mężczyzn. Wobec kobiety - matki w związkach pozamałżeńskich stosuje się tradycyjną regułę mater semper certa est, która może - co prawda - rodzić już wątpliwości na tle medycznie wspomaganej prokreacji w sytuacji, gdy dochodzi do implantacji kobiecie (matka zastępcza) już zapłodnionej in vitro komórki jajowej innej kobiety (zazwyczaj mężatki). Skrajnie wyjątkowo standardy bioetyczne taką praktykę dopuszczą, poniekąd obie kobiety mogą czuć się matkami, jednakże w razie kolizji przeważa tradycyjna reguła mater semper certa est i przewagę będzie miał co do zasady do macierzyństwa kobiety, która była ciężarną i dziecko urodziła.

Prawo ojców biologicznych do więzi rodzinnych z dzieckiem. Wielość sytuacji.

Istnieje obfite orzecznictwo strasburskie na tle dochodzenia roszczeń o ojcostwie przez ojców biologicznych.

Niepewność ojcostwa, domniemanie ojcostwa męża matki a skuteczność i preferencja badań DNA, prawa biologicznego ojca, a interes dziecka i wzgląd na stabilność i spójność rodziny (klauzule limitacyjne art. 8 ust. 2)

Ojciec z prawdziwego zdarzenia

Orzecznictwo strasburskie przyjęło standard „ojca z prawdziwego zdarzenia” (meritorious father), oznaczający, że tam, gdzie ojciec biologiczny od początku i konsekwentnie wykazuje zainteresowanie losem dziecka - choćby to było w tym czasie dziecko poczęte - wchodzi w grę prawo i ojca i dziecka do zintegrowania się we wspólnym życiu rodzinnym.

ELEMENTY PRAWA DO POSZANOWANIA ŻYCIA RODZINNEGO

Tak więc, jednym z elementów prawa do poszanowania życia rodzinnego jest:

1. prawo do integracji we wspólnym życiu rodzinnym, działające na korzyść tak rodziców, jak i dzieci. Uzupełnia je

2. prawo do spójności i łączności rodziny, czego odzwierciedleniem i poniekąd uzupełnieniem staje się

3. prawo do połączenia rodziny, jeśli się zdarzy, że zostaje ona rozdzielona. Nie jest to, oczywiście, prawo absolutne i podlega klauzuli limitacyjnej.

OBOWIĄZKI POZYTYWNE W ZAKRESIE OCHRONY PRAWA DO ŻYCIA RODZINNEGO I POZOSTAŁYCH ELEMENTÓW TEGO PRAWA

• obowiązki pozytywne ETPC formułuje w szczególności w kontekście art. 2,3,4 i 8 EKPC. Znajdują one źródło normatywne w formule „prawa do poszanowania (right to respekt)

• Wynikają z zasad wykładni Konwencji, której celem jest efektywna, a nie iluzoryczna ochrona podstawowych wolności.

Oznacza to, że państwo - poprzez swe kompetentne władze i organy - nie może się ograniczać do roli biernego obserwatora oraz do powstrzymywania się od ingerencji.

• Obowiązek „przyjęcia przez nie środków mających na względzie poszanowanie praw gwarantowanych przez ten artykuł, nawet jeśli chodzi o stosunki między samymi jednostkami”,

• Przy czym należy uwzględnić „słuszną równowagę między kolidującymi interesami jednostek i społeczeństwa jako całości”, co obejmuje:

• branie pod uwagę „odmienności sytuacji (…) oraz wyborów czynionych w sensie priorytetów i zasobów” oraz

• niedopuszczalność interpretacji tych obowiązków „w taki sposób, by nakładać na państwa nieznośny lub nadmierny ciężar.”

W ramach obowiązków pozytywnych wyróżnić można:

• obowiązki typu prewencyjnego, które np. mogą oznaczać:

• obowiązek przychodzenia z pomocą na rzecz rodzin zagrożonych,

• obowiązek pracy z niedoświadczonymi rodzicami,

• rozsądnej ingerencji w sytuacje patologiczne, w tym pomoc zwłaszcza wobec kobiet i dzieci

• obowiązki w zakresie prawa rodzica i dziecka do kontaktów i wizyt

• państwo jest zobowiązane do podjęcia wszelkich rozsądnych kroków w celu umożliwienia takich kontaktów i takich wizyt. JEST TO ZOBOWIĄZANIE ŚRODKÓW, A NIE ZOBOWIĄZANIE REZULTATU.

PRAWO DO POSZANOWANIA DOMU

• Prawo do poszanowania domu jest kolejnym składnikiem szerszego prawa do poszanowania prywatności,

• nie ma ono charakteru absolutnego,

• należy wiązać je z prawem do poszanowania życia rodzinnego,

• powiązane jest również z prawem do niezakłóconego korzystania ze swojego mienia (art. 1 PD nr 1 do EKPC)

Autonomiczność pojęcia „dom”

Kategoria „domu” w systemie EKPC również należy do autonomicznych pojęć konwencyjnych.

„Koncepcja <domu> w znaczeniu art. 8 nie ogranicza się do mieszkań, które są prawnie zajmowane bądź które zostały prawnie ustalone. <Dom> jest koncepcją autonomiczną, która nie zależy od kwalifikacji na podstawie prawa krajowego. To, czy dane miejsce zamieszkania stanowi <dom>, który obejmuje ochrona z art. 8, czy też nie, zależeć będzie od okoliczności faktycznych, a mianowicie od istnienia wystarczających i ciągłych powiązań z danym miejscem.”

Kłopoty terminologiczne

Ang. „home” (a nie „flat” czy „apartment”), fran. terminu „domicile”. Tymczasem w prawie polskim dominuje kategoria „nienaruszalności mieszkania” (por. np. art. 50 Konstytucji RP). W polskich tłumaczeniach dokumentów międzynarodowych pojawia się często zwrot „prawo do poszanowania miru domowego”. Moim zdaniem, skoro istnieje w języku polskim słowo „dom”, jakże bogate w treści, należy terminy konwencyjne „home” czy „domicile” tłumaczyć na język polski właśnie jako „dom”.

Pojęcie domu w orzecznictwie strasburskim. Funkcjonalne ujęcie

• nie tylko mieszkanie sensu stricto, ale też przyległe doń czy wydzielone zeń lokale służące działalności zawodowej lub handlowej, jak np. kancelaria adwokacka, notarialna czy radcowska, ale też przydomowy „biznes”, sklepik itd.

O uznaniu danego miejsca za dom przesądza jego znaczenie dla realizacji „przedmiotu i celu art. 8, a mianowicie ochrony jednostki przed arbitralną ingerencją władz publicznych”, wyjaśniając zarazem, że nie oznacza to dla państwa „nadmiernego obciążenia”, jako że jego tytuł do „ingerowania” „mógłby sięgać o wiele dalej tam, gdzie wchodziłyby w grę działalność czy pomieszczenia o charakterze zawodowym lub handlowym”.

• Okazać się nim może ad casum inne schronienie - klitka włóczęgi, namiot nad jeziorem czy zgoła cela więzienna.

• Domem jest też ustanowiona zgodnie z prawem rezydencja

• W przypadku Romów ich wozy składające się na tabor będą ich mobilnym „domem”

???????????????????????????

53 - 54 i 60), uznał ją, co prawda, za usprawiedliwioną, jako że była zgodna z prawem, służyła realizacji prawowitych celów i była konieczna w demokratycznym społeczeństwie (ibid. Pkt. 84 - 85)

Skargi właścicieli dążących do pozbycia się lokatorów

Wzorcem kontroli zarówno art. 8, jak i art. 1 PD nr I.

Prawo do poszanowania domu a aspekt środowiskowy

Prawo do poszanowania domu ma, rzec można swój aspekt środowiskowy. Oznacza bowiem również ochronę przed godzącymi w nie szkodliwymi wpływami zewnętrznymi. Zarzut naruszenia tego prawa zazwyczaj kojarzony jest z zarzutami braku poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Może to dotyczyć:

• poważnego zanieczyszczenia środowiska,

• nadmiernego hałasu z pobliskiego lotniska, przy czym kryterium istotnym jest wpływ takiego oddziaływania na „stopień korzystania z dobrodziejstw ich domu” (por. Hatton i inni pkt. 96)

• wpływ rozwoju urbanistycznego nie jest jednak wystarczającą okolicznością z racji której w ETPC uzna zawsze naruszenie praw z art. 8

• nadmiernych hałasów pochodzących z pobliskiej dyskoteki.

Treść prawa do poszanowania domu - zależność między poszanowaniem domu, a poszanowaniem życia rodzinnego i prywatnego

• Domem zazwyczaj będzie:

• miejsce, obszar fizycznie określony, na którym rozwija się życie prywatne i rodzinne.

• Prawo do poszanowania domu oznacza:

• prawo do aktualnego obszaru fizycznego,

• prawo do niezakłóconego korzystania z tego obszaru.

• Naruszenia prawa do poszanowania domu obejmują:

• naruszenia konkretne i fizyczne, takich jak wkroczenie do domu danej osoby bez upoważnienia

• naruszenia, które nie są ani konkretne, ani też fizyczne, takie jak hałas, emisje, wyziewy bądź inne formy ingerencji.

Poważne naruszenia mogą wynikać z pogwałcenia prawa osoby do poszanowania jej domu, jeżeli uniemożliwiają jej korzystanie z dobrodziejstw jej domu.

PRAWO DO POSZANOWANIA KORESPONDENCJI

Treść prawa do poszanowania korespondencji

Prawo do poszanowania korespondencji oznacza prawo do zachowania w tajemnicy treści przekazu wysyłanego do oznaczonego adresata, jeśli taka jest wola nadawcy. Forma przekazywania treści korespondencji nie ma znaczenia.

Względny charakter

Cele wskazane w art. 8 ust. 2, np. bezpieczeństwo narodowe, zapobieganie przestępstwom. Dotyczy to w szczególności różnorodnych form podsłuchu, przechwytywania korespondencji lub jej zatrzymywania. ETPC miał okazję wypowiadać się wielokrotnie na temat stosowania podsłuchu telefonicznego w kontekście postępowania karnego.

Podsłuchy i inne formy kontroli operacyjnej służb policyjnych

Najważniejsze zasady wynikające z orzecznictwa strasburskiego w związku z podsłuchami zostały zebrane w wyroku Valenzuela Contreras przeciwko Hiszpanii (1998r.), w którym Trybunał stwierdził naruszenie art. 8 Konwencji ze względu na niewystarczający stopień precyzji przepisów regulujących stosowanie podsłuchu telefonicznego.

Stosownie do ugruntowanego orzecznictwa Trybunału:

1. przechwytywanie rozmów telefonicznych stanowi ingerencję władzy publicznej w prawo do poszanowania życia prywatnego i korespondencji. Ingerencja będzie naruszeniem art. 8, jeśli nie spełnia trzech wymogów określonych w ust. 2 art. 8, tj. jeśli nie jest „zgodna z prawem krajowym”, nie realizuje „celu prawowitego” (test celowości) oraz nie jest „konieczna w społeczeństwie demokratycznym” (Kopp przeciwko Szwajcarii, 1998 r.),

2. sformułowanie „w zgodzie z prawem krajowym” wymaga:

• aby zakwestionowana ingerencja miała podstawę w prawie krajowym. Zgodność z prawem krajowym nie oznacza jedynie powołania się na to prawo, lecz odnosi się także do jakości prawa.

• aby prawo krajowe było zgodne z zasadami rządów prawa, tj. z zasadami poprawnej legislacji. Jakość prawa.

• ponadto „zgodność z prawem” implikuje dostępność środka ochrony prawnej przeciwko arbitralnym ingerencjom władzy publicznej w prawa chronione przez ustęp 1 artykułu 8.

3. korzystanie przez władzę wykonawczą z jej kompetencji w sposób poufny powoduje, że ryzyko arbitralności staje się oczywiste. W kontekście tajnych środków inwigilacji i przechwytywania (rozmów telefonicznych, korespondencji, etc.) stosowanych przez władze publiczne, wymóg przewidywalności prawa zakłada, że prawo krajowe jest wystarczająco jasne, aby jego adresaci otrzymali odpowiednie wskazówki co do okoliczności i warunków na jakich władza publiczna może podjąć środki o charakterze poufnym.

4. wspomniany wyżej wyrok Kruslin oraz Huvig przeciwko Francji (1990 r.) wymieniają następujące gwarancje minimalne, które powinny znaleźć się w ustawie, aby unikać nadużycia władzy:

1. definicja kategorii osób, w stosunku do których można zastosować sądowo nakazany podsłuch telefoniczny,

2. procedura sporządzania sprawozdań zawierających przechwycone rozmowy,

3. środki ostrożności podejmowane w celu przekazania całości nagrań w stanie nienaruszonym sędziemu oraz obronie w celu ewentualnego skontrolowania,

4. przesłanki fakultatywnego lub obowiązkowego wymazania lub zniszczenia nagrań, w szczególności gdy śledztwo umorzono lub oskarżony został uniewinniony.

Ingerencja w korespondencję osób pozbawionych wolności

Zasadniczo kontrola korespondencji per se nie narusza art. 8, bowiem wynika z wymogów pozbawienia wolności, jednak zakres i sposób tej kontroli warunkują ocenę zgodności ze standardem ochrony przewidzianym w art. 8 Konwencji. Należy rozróżnić w tym względzie szczególne kategorie korespondencji osób osadzonych i tymczasowo aresztowanych, mianowicie korespondencję z obrońcą, z organami publicznymi (np. Rzecznik Praw Obywatelskich) oraz z Kancelarią ETPC.

W wyroku Campbell przeciwko Zjednoczonemu Królestwu Trybunał stwierdził m.in., że „władze zakładu karnego mogą otworzyć list od obrońcy do osadzonego, jeśli mają uzasadnione przekonanie, że list ten zawiera niedozwolony załącznik, którego nie wykryto zwykłymi sposobami. Jednakże list tego typu powinien zostać otworzony, a nie przeczytany. Należy zapewnić odpowiednie gwarancje zapobiegające przed przeczytaniem listu np. otwieranie go w obecności osadzonego. Z drugiej strony przeczytanie listu do lub od obrońcy powinno być dozwolone jedynie w nadzwyczajnych okolicznościach, gdy władze mają uzasadnione przekonanie, że przywilej ten jest nadużywany (…) (por. pkt. 30 wyroku).

Szczególny charakter korespondencji osób pozbawionych wolności z Kancelarią Trybunału wiąże się z zobowiązaniami państwa nie tylko na podstawie art. 8 Konwencji, ale także z potencjalnym utrudnianiem korzystania przez skarżących z ich prawa do skargi indywidualnej (art. 34 Konwencji).

Z tego powodu Trybunał podchodzi dość rygorystycznie do poszanowania tajemnicy komunikowania się osób pozbawionych wolności z Kancelarią ETPC. Liczne sprawy polskie; problemem nie są przepisy KKW i regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności.

PRAWO DO POSZANOWANIA MIENIA

WYKŁAD (4.12.2008)

Podstawa prawna

Art. 1 Protokół nr 1 do EKPC

Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swojego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego. Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa Państwa do wydawania takich ustaw, jakie uzna za konieczne dla uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zapewnienia uiszczenia podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych.

Spory terminologiczne

Prawo własności, prawo do własności, ochrona własności, swoboda korzystania z mienia. Spośród tych terminów najlepiej istotę tego prawa oddaje termin: prawo do niezakłóconego (ang. peacefull) korzystania z mienia.

Istota prawa

Istotą prawa do poszanowania mienia jest ochrona osób przed nieuzasadnioną ingerencją ze strony państwa w niezakłócone korzystanie z mienia (obowiązek negatywny), ze strony innych osób (obowiązek pozytywny).

Trzy odrębne normy

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, art. 1 Protokołu nr 1 obejmuje trzy odrębne normy:

1. zasada niezakłóconego korzystania z własności (zdanie 1 art. 1)

2. dopuszczalność pozbawienia mienia, warunki dokonania takiego pozbawienia (zdanie 2 art. 1)

3. państwo - strony do kontroli korzystania przez podmioty uprawnione z mienia (zdanie 3 art. 1)

Ścisły związek między tymi normami, pierwszorzędne znaczenie ma norma I

Powyższe normy nie są jednak odrębne w rozumieniu braku powiązania między nimi. Druga i trzecia norma dotyczą szczególnych przypadków ingerencji w prawo do niezakłóconego korzystania z własności i dlatego winny być interpretowane w świetle ogólnej zasady ustanowionej w normie pierwszej.

Zakres podmiotowy. Ochrona mienia niepublicznego

Zakresem podmiotowym objęte są zarówno osoby fizyczne, jak i prawne.

Konsekwentnie: ochrona „mienie” niepubliczne, gdyż osoby prawa publicznego nie mogą co do zasady dochodzić swoich roszczeń przeciwko państwu na podstawie Konwencji. Stąd też jednostki samorządu terytorialnego czy przedsiębiorstwa państwowe nie mają locus standi do występowania z roszczeniami na podstawie art. 1 Protokołu nr 1.

Zakres przedmiotowy

Koncepcja mienie. Pojecie autonomiczne

• Trybunał wielokrotnie stwierdził, że koncepcja „mienia” w pierwszej części art. 1 Protokołu nr 1 ma znaczenie autonomiczne.

• Nie jest ograniczone do dóbr materialnych.

• Jest niezależne od kwalifikacji w prawie krajowym.

W ten sam sposób jak dobra materialne, niektóre inne prawa i interesy stanowiące aktywa mogą być również traktowane jako „prawa majątkowe”, a zatem jako „mienie” w rozumieniu tego przepisu.

Zgodnie z ustalonym orzecznictwem organów Konwencji, „mienie” obejmuje zarówno:

• „mienie istniejące”

• wartości majątkowe

• wierzytelności, wobec których skarżący może wywodzić, że ma przynajmniej „uzasadnione oczekiwanie” (ang. legitimate expectation) uzyskania efektywnego korzystania z własności.

Szerokie ujęcie terminu mienie

W praktyce zakresem przedmiotowym prawa do poszanowania mienia objęte jest:

• szeroka gama praw, roszczeń i interesów majątkowych, np.

• prawa autorskie,

• patenty,

• znaki towarowe,

• roszczenia pieniężne w związku ze zobowiązaniami umownymi, deliktami lub bezpodstawnym wzbogaceniem.

• także roszczenia publicznoprawne wchodzą w zakres pojęcia „mienia” w rozumieniu art. 1 Protokołu nr 1 - przede wszystkim:

• roszczenia odszkodowawcze,

• uprawnienia rentowe i emerytalne,

Granice ingerencji państwa

Test legalności

• Ingerencja zgodna z prawem krajowym

• Pojęcie prawa

• Jakość prawa. Przewidywalność prawa: jasność i precyzja

• Środek odwoławczy w przypadku naruszenia prawa. Związek z art. 13 EKPC

• Ingerencja dokonana na warunkach określonych przez prawo

• Ingerencja dokonana zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego

Test celowości

• Ingerencja dokonana w interesie publicznym

• Ocena sytuacji społecznej należy do państwa - strony. Duża swoboda oceny władz krajowych.

Trybunał podkreśla w swoich orzeczeniach, że margines oceny przysługujący ustawodawcy przy prowadzeniu polityki społecznej i ekonomicznej powinien być szeroki.

ETPC nie uznaje takich ocen, które są „w sposób oczywisty pozbawione uzasadnionych podstaw”

• Szeroki zakres pojęcia „interes publiczny”

Ma to w szczególności miejsce w przypadku: decyzji ustawodawcy w zakresie wywłaszczeń czy odszkodowań za wywłaszczone mienie z funduszy publicznych implikują rozważenie szeregu problemów politycznych, ekonomicznych i społecznych.

Test proporcjonalności

• Wymóg zachowania rozsądnej relacji miedzy wymogami ogólnego interesu społeczności, a potrzebą ochrony podstawowych praw jednostki.

• Nakaz zachowania właściwej równowagi

Dążenie do osiągnięcia tej równowagi jest odzwierciedlone w strukturze art. 1 Protokołu nr 1 jako całości.

• Środek, a cel

Nakaz zachowania rozsądnego stosunku proporcjonalności między środkami zastosowanymi przez państwo, w tym środkami pozbawiającymi osobę własności, a celem, który ma być osiągnięty za ich pomocą.

• Ocena każdej sytuacji ad casum

W każdej sprawie dotyczącej naruszenia tego artykułu Trybunał musi zatem ustalić, czy z powodu działania lub braku działania ze strony państwa osoba zainteresowana musiała ponieść nieproporcjonalny i nadmierny ciężar.

• Ocena całościowa - różnych interesów

Badając, czy zachowano wymogi art. 1 Protokołu nr 1, Trybunał musi dokonać całościowej oceny różnych wchodzących w grę interesów.

• Ochrona rzeczywista i skuteczna

ETPC musi brać pod uwagę, że Konwencja powstała w zamiarze chronienia praw „rzeczywistych i skutecznych”.

• Ocena wysokości przyznanego odszkodowania

• Musi on patrzeć nie tylko na przejawy, lecz także badać realia społeczne i ekonomiczne danego kraju.

• Wzięcie pod uwagę:

• Postępowanie stron

• Postępowanie właściwych organów

• Środki zastosowane przez państwo i ich realizację

• Postępowanie właściwych organów

Niepewność

• legislacyjna,

• administracyjna,

• czy też wynikająca z praktyk stosowanych przez władze - jest okolicznością, którą należy wziąć pod uwagę ocenie postępowania państwa. Jeśli w grę wchodzi kwestia interesu ogólnego władze publiczne obowiązane są do działania w stosownym czasie, w sposób właściwy i spójny.

Sprawy polskie na tle prawa do poszanowania mienia

Na uwagę zasługują orzeczenia Trybunału w sprawie Broniowski i sprawa Hutten-Czapska, gdyż oba wyroki dotyczyły sytuacji prawnej większej ilości osób; ponadto w wyroku Broniowski Trybunał po raz pierwszy zastosował koncepcję tzw. wyroku pilotażowego.

Sprawa Broniowski dotyczyła tzw. roszczeń zabużańskich, tj. uprawnień osób repatriowanych z Kresów Wschodnich do świadczeń rekompensacyjnych o przyjeździe do kraju. Realizacja świadczeń rekompensacyjnych wiązała się z wykonaniem tzw. umów republikańskich, które strona polska zawarła z rządami republik radzieckich w 1944 r., a także późniejszymi regulacjami w prawie polskim.

Istota zarzutu skarżącego co do naruszenia Konwencji tkwiła w braku zaspokojenia jego roszczenia o mienie odszkodowawcze, do którego uprawnienie przysługiwało mu nieprzerwanie na podstawie prawa polskiego.

• Niezgodność praktyki z prawem

W wyroku z 22.06.2004 r. Trybunał stwierdził, że władze polskie były zobowiązane do usunięcia istniejącej niezgodności pomiędzy literą prawa i stosowaną przez państwo praktyką, która utrudniała skuteczne korzystanie z prawa własności skarżącego.

• Wymóg działania we właściwy i spójny sposób

Te zasady wymagały także od państwa polskiego wypełnienia, w odpowiednim czasie oraz we właściwy i spójny sposób, ustawowych obietnic, jakie państwo złożyło w związku z realizacją roszczeń zabużańskich.

• Stan niepewności

Stan niepewności, w jakim znalazł się skarżący w rezultacie powtarzających się opóźnień i trwających wiele lat obstrukcji, za które władze były odpowiedzialne, był sam w sobie niezgodny ze zobowiązaniami do zapewnienia niezakłóconego korzystanie z mienia wynikającymi z art. 1 Protokołu nr 1, a w szczególności z obowiązkiem działania w odpowiednim czasie, we właściwy i spójny sposób tam, gdzie w grę wchodzi kwestia interesu ogólnego.

• Zróżnicowanie sytuacji prawnej zabużan: dwie grupy

Ponadto regulacja ta wprowadziła zróżnicowanie w traktowaniu poszczególnych zabużan

1. Ci, którzy nie otrzymali dotychczas żadnej kompensacji, otrzymali prawo do kwoty ograniczonej do pułapu 50.000 PLN - stanowiła konkretną propozycję (15%) ich uprawnienia,

2. Ci, którym przyznano wcześniej znacznie niższy procent wartości utraconego mienia, nie przyznano żadnej rekompensaty.

• Wysokość odszkodowania rozsądnie związana z jego wartością

Rodzina skarżącego otrzymała zaledwie 2% odszkodowania należnego na podstawie regulacji prawnych obowiązujących przed wejściem w życie Protokołu w stosunku do Polski, Trybunał uznał, że nastąpiło naruszenie gwarancji poszanowania mienia.

• W wyniku orzeczenia ETPC, a także polskiego Trybunału Konstytucyjnego z 15.12.2004 kwestionującego konstytucyjność części przepisów tzw. ustawy zabużańskiej z 2003 r., podjęto pracę nad nową ustawą, która została uchwalona 8.07. 2005 r.

Sprawa Hutten-Czapska

W sprawie Hutten-Czapska Trybunał orzekł o naruszeniu art. 1 Protokołu nr 1 z powodu ograniczeń w dysponowaniu własnością przez właścicieli lokali mieszkalnych, a konkretnie w administracyjnych ograniczeniach wzrostu czynszów z tytułu najmu lokali (tzw. czynsze regulowane)

• Sprawa ta ma dość zawiłe podłoże prawne, a jej sednem jest stosunek ustawodawstwa

CASE OF HELWIG v. POLAND

(Application no. 33550/02)

21 October 2008

ZARZUTY PODNIESIONE W SKARDZE PRZEZ SKARŻĄCEGO:

1. Naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC w zakresie prawa do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym (ang. the unreasonable length of the proceedings), tj. unieważnienia decyzji o wywłaszczeniu.

2. Naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC w zakresie prawa do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym (ang. the unreasonable length of the proceedings), tj. odszkodowania za niezgodne z prawem wywłaszczenie.

3. Naruszenie art. 1 Protokołu nr 1 do EKPC w zakresie przywrócenia prawa własności.

WYROK ETPC:

AD.1. Naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC. Sprawa była rozpatrywana przez blisko 14 lat; okres wzięty pod uwagę przez ETPC (ratione temporis): 1.05.1993 - 24.09.2003, tj. 10 lat; ETPC uznał, że tak długi okres trwania postępowania nie da się usprawiedliwić złożonym charakterem sprawy. Punkt 47; brak dowodów przyczynienia się skarżącego do opóźniania rozstrzygnięcia; ETPC wskazał na zaniechanie działania przez organy administracji rządowej, a NSA wydał wyrok po ponad 2 latach od złożenia skargi przez skarżącego. Punkt 49.

AD.2. Odrzucenie skargi w trybie art. 35 ust.4 EKPC w związku z art. 35 ust.1 EKPC, tj. nie zostały wyczerpane odnośnie tego zarzutu środki odwoławcze przewidziane prawem wewnętrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego. Punkt 51.

AD.3. Odrzucenie skargi w trybie art. 35 ust.4 EKPC w związku z art. 35 ust.1 EKPC, tj. skarżący nie wyczerpał wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych prawem krajowym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego; decyzja o wywłaszczeniu podjęta została w 1951/1958; okres wzięty pod uwagę przez EKPC (ratione temporis) to okres po 1.05.1993. Punkt 55; brak ratione materiae, skarżący wnosi o przywrócenie mu własności, tymczasem art. 1 PD nr 1 nie proklamuje prawa do przywrócenia własności (ang. a right of restitution of property), Punkt 56; skarżący nie wykorzystał skutecznych środków odwoławczych, które są przewidziane w prawie krajowym, w zakresie dochodzenia do odszkodowania za niezgodne z prawem wywłaszczenie. W efekcie tego decyzja o wysokości odszkodowania stała się ostateczna. Punkt 57.

UWAGI GENERALNE

• Zakres związania państwa - strony prawem międzynarodowym.

Zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego Państwo ponosi odpowiedzialność za decyzje, czyny, zdarzenia, które miały miejsce po ratyfikacji Konwencji. Polska ratyfikowała PD nr 1 10.10.1994 r. ETPC bada zatem czyny, decyzje, zdarzenia, które miały miejsce po tej dacie (ratione temporis). Okres po tej dacie Punkt 55.

CASE OF RATYŃSKA v. POLAND

(Application no. 12259/03)

21 October 2008

ZARZUTY PODNIESIONE W SKARDZE PRZEZ SKARŻĄCEGO:

1. Naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC w zakresie prawa do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym (ang. the unreasonable length of the proceedings).

2. Naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC w zakresie prawa do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd o zasadności odszkodowania (ang. unfairness of the proceedings for compensation)

3. Naruszenia art. 1 PD nr 1 w zakresie prawa do swobodnego korzystania z mienia w związku z długością postępowania.

WYROK ETPC:

AD.1. Naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC w zakresie dochowania wymogu rozstrzygnięcia przez sąd o prawach i obowiązkach skarżącej o charakterze cywilnym w „rozsądnym terminie” (ang. the reasonable time), punkt 24-25; okres wzięty pod uwagę przez ETPC to: 24.02.1997 - 27.11.2003; postępowanie zatem trwało 6 lat i 9 miesięcy, łącznie z kasacją; ETPC zwrócił uwagę na niemal trzy letni okres bezczynności władz w rozpatrywaniu złożonej przez skarżącą skargi; przedmiotem oceny ETC było postępowanie administracyjne i postępowanie sądowo-administracyjne.

AD.2. Podział skargi na dwie części. I część: odrzucenie skargi w zakresie naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC w związku z art. 1 PD nr 1, tj. prawa do rzetelnego procesu w zakresie odszkodowania za ingerencję w swobodę korzystania z mienia, dokonywaną w okresie sprzed 10.10.1994 r., skarga w tym zakresie jest poza kompetencją ratione temporis ETPC, jest zatem niezgodna z przepisami EKPC w rozumieniu art. 35 ust. 3 i podlega odrzuceniu zgodnie z art. 35 ust. 4 EKPC. II część skargi: uznanie, że ocena naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC po 10.10.1994 r. jest uzasadniona art. 19 EKPC (punkt 29). ETPC uznał, że tym okresie nie doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC, skarga w tej części została uznana za „oczywiście nieuzasadnioną” (ang. the application is manifestly ill-founded) i została odrzucona w trybie art. 35 paragrafy 3 i 4 EKPC (punkt 32)

AD.3. Odrzucenie skargi w zakresie naruszenia art. 1 PD nr 1 w związku z nie wyczerpaniem wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego unfairness of the proceedings for compensation (art. 35 ust. 1 EKPC) , sprawa jest w toku.

• Orzeczenie odszkodowania na rzecz skarżącego w wysokości 1,800 EURO za szkodę niemajątkową.

WOLNOŚĆ MYŚLI, SUMIENIA I WYZNANIA

WYKŁAD (18.12.2008)

Art. 9 EKPC

1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania, prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.

2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

ZWIĄZEK Z ZASADĄ PLURALIZMU

Wolność myśli, sumienia i wyznania jest jedną z podstaw demokratycznego społeczeństwa w rozumieniu Konwencji. Istnienie pluralizmu, nieodłącznie związanego z demokratycznym społeczeństwem, drogo okupionego przez wieki, zależy od poszanowania wolności o których mowa w art. 9.

PODSTAWOWA SFERA OCHRONY. FORUM WEWNĘTRZNE

Chroni on w pierwszym rzędzie sferę przekonań osobistych i religijnych jednostki, a więc tego, co nazywa się często forum wewnętrznym. Artykuł 9 ustęp 1 pozwala zachować niezależność w sferze duchowej.

ZNACZENIE TEJ WOLNOŚCI. OCHRONA WIERZĄCYCH I ATEISTÓW

W orzeczeniu Kokkinakis przeciwko Grecji Trybunał podkreślił znaczenie wolności wyznania dla ochrony tożsamości wierzących i kształtowania sposobu ich życia.

Dodał jednak, że „art. 9 Konwencji ma również duże znaczenie dla ateistów, agnostyków, sceptyków oraz osób religijnie obojętnych (…).

KATEGORIE WOLNOŚCI

Wolność religijna należy do sfery wewnętrznych przeżyć jednostki, wynika z niej również m.in. wolność uzewnętrzniania swego wyznania. Może polegać na manifestowaniu religii wspólnie z innymi, publicznie, w kręgu współwyznawców. Religia może być także przeżywana indywidualnie i w sposób intymny.

Oznacza to, że wolność ta obejmuje:

• wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz

• wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań indywidualnie lub

• wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań wspólnie z innymi,

• publicznie lub prywatnie,

• przez

• uprawianie kultu,

• nauczanie,

• praktykowanie i

• czynności rytualne.

CHARAKTER ABSOLUTNY WOLNOŚĆ SENSU SRTICTO

Wolność ta nie może podlegać żadnym ograniczeniom.

ZRÓŻNICOWANY ZAKRES OCHRONY. OGRANICZENIA WOLNOŚCI UZEWNETRZNIANIA

Nie oznacza to jednak, że tak samo chronione jest uzewnętrznianie wyznania lub przekonań. Ust. 2 art. 9 określa warunki, w jakich możliwa jest w takich wypadkach ingerencja państwa.

SPOŁECZEŃSTWO DEMOKRATYCZNE

W społeczeństwie demokratycznym, gdzie żyją obok siebie ludzie wyznający różne religie, pewne ograniczenia mogą okazać się konieczne, aby pogodzić w ten sposób interesy różnych grup i zapewnić poszanowanie przekonań każdej osoby.

ROLA WSPÓLNOT RELIGIJNYCH

Wspólnoty religijne tradycyjnie i powszechnie istnieją w formie zorganizowanych struktur. Poddane są regułom, które wyznawcy często uznają za mające boskie pochodzenie. Ceremonie religijne mają dla wyznawców wartość duchową, jeśli są prowadzone przez duchownych uprawnionych do tego zgodnie z obowiązującymi regułami.

Osobowość kapłana ma więc niewątpliwie znaczenie dla każdego członka wspólnoty. Udział w jej życiu jest uzewnętrznieniem religii chronionym w art. 9.

AUTOMONIA WSPÓLNOT RELIGIJNYCH

Wynika z niego oczekiwanie że, wspólnota ma swobodę działania, wolną od arbitralnych ingerencji państwa. Autonomia ta zajmuje główne miejsce w systemie ochrony wolności sumienia i wyznania. Odnosi się to bezpośrednio zarówno do organizacji wspólnoty, jak i do jej aktywnych członków. Gdyby organizacyjne życie wspólnoty nie było chronione, wszystkie inne aspekty swobody religijnej uległyby osłabieniu.

NAJWAŻNIEJSZA OCHRONA SĄDOWA

Jednym ze środków korzystania z prawa do manifestowania swojej religii, zwłaszcza przez wspólnotę religijną, jest możliwość zapewnienia jej oraz jej członkom i mieniu ochrony sądowej.

GRANICE OCHRONY WSPÓLNOT

Artykuł ten nie gwarantuje jednak kościołom lub ich wyznawcom statusu podatkowego innego niż pozostali podatnicy. Nie obejmuje zwłaszcza całkowitego zwolnienia z podatków kościołów i związków wyznaniowych.

RYZYKO KRYTYKI

Osoby korzystające z wolności religii nie mogą oczekiwać, iż będą wolne od krytycyzmu. Muszą tolerować i akceptować negowanie ich przekonań religijnych, a nawet propagowanie zasad wrogich ich wierze.

Skrajnym rezultatem stosowania określonych metod sprzeciwiania się przekonaniom religijnym lub ich negowania jest uniemożliwianie korzystania z wolności ich posiadania i wyrażania, sprzeczne z art. 9.

UNIKANIE KONFLIKTÓW

W orzeczeniu Otto-Preminger Institute przeciwko Austrii Trybunał podkreślił, że osoby korzystające z praw i wolności zawartych w art. 9 biorą na siebie „obowiązki i odpowiedzialność”. Do nich - w sferze opinii i przekonań religijnych - należy unikanie w miarę możliwości wyrażeń, które niepotrzebnie obrażają innych, naruszając ich prawa.

OBOWIĄZKI PAŃSTWA

Państwo musi stworzyć warunki zapewnienia spokojnego korzystania z prawa zagwarantowanego w art. 9. Odpowiada ono za sposób w jaki publicznie ścierają się przekonania religijne i doktryny. Może więc uznać za konieczne podjęcie środków represjonujących niektóre formy zachowania, łącznie z przekazywaniem informacji i idei, jeśli uważa, iż są niezgodne z poszanowaniem swobody myśli, sumienia i wyznania innych.

GRANICE INGERENCJI. Testy: konieczności, celowości i legalności.

Jest to usprawiedliwione zwłaszcza w razie umyślnego pogwałcenia ducha tolerancji, który musi cechować demokratyczne społeczeństwo, np. gdy przedmiot czci religijnej został celowo i w złym zamiarze przedstawiony w sposób prowokacyjny.

Podjęte środki muszą być jednak proporcjonalne do celu, którym jest poszanowanie wolności religii, nawet w stosunkach między osobami prywatnymi.

W pewnych okolicznościach środkami takimi mogą być prawne instrumenty mające zagwarantować, aby osoby postronne nie przeszkadzały w modlitwie i innych praktykach religijnych.

• Dbałość o zachowanie rzeczywistego pluralizmu religijnego

Szczególnie ważna jest przy tym dbałość o zapewnienie rzeczywistego pluralizmu religijnego.

• Wymóg zachowania ścisłej kontroli

Ograniczenia nałożone na swobodę manifestowania religii wymagają bardzo ścisłej kontroli. Trybunał podkreślił, że prawo do wolności religijnej wyklucza uprawnienie państwa do oceny, czy przekonania religijne lub środki służące do ich wyrażania są uprawnione.

W orzeczeniu Manoussakis i inni przeciwko Grecji, dotyczącym skazania Świadków Jehowy za zorganizowanie i prowadzenie domu modlitwy bez zgody ministra edukacji i spraw religijnych, Trybunał zwrócił uwagę, że przepisy odnoszące się do kościołów i domów modlitwy nie należących do cerkwi prawosławnej pozwalały władzom politycznym, administracyjnym i kościelnym poważnie ingerować w korzystanie z wolności religijnej.

• Różne warunki formalne dawały policji i lokalnej administracji dużą swobodę oraz pozwalały ministrowi edukacji i spraw religijnych odraczać odpowiedzi na wniosek.

• Mógł go oddalić bez podania powodów.

• Minister był uprawniony do oceny potrzeby posiadania przez wspólnotę religijną jeszcze jednego miejsca modlitwy.

Trybunał potwierdził, że prawo do wolności religijnej nie pozwala państwu oceniać, czy przekonania religijne lub środki służące do ich wyrażania są uprawnione.

• Granice kontroli. Wymogi formalne.

Wymóg zgody, nie narusza art. 9 Konwencji, jeśli organ państwa ogranicza się do sprawdzenia formalnych warunków.

Władze usiłowały natomiast korzystać z tych przepisów do wprowadzenia rygorystycznych i w rezultacie prohibicyjnych warunków, od których uzależnione było praktykowanie niektórych religii innych niż cerkiew, zwłaszcza Świadków Jehowy a prowadzenie przez nich domu modlitwy potrzebne było nie tylko administracyjne zezwolenie, ale także zgoda prawosławnego biskupa. Trybunał uznał, że wyrok skazujący w sprawie karnej o prowadzenie domu modlitwy bez zezwolenia miał bezpośredni wpływ na wolność religii. Nie było można uznać go za proporcjonalny do uprawnionego celu i w rezultacie konieczny w demokratycznym społeczeństwie.

• Ingerencja we wspólnotę. Karanie wyłącznie za bycie przywódcą.

W sprawie Serif przeciwko Grecji, dotyczącej skazania za uzurpację kapłana muzułmańskiego wybranego przez wiernych, pojawiła się problem granic ingerencji państwa w wybór przywódcy religijnego i możliwości sięgania po środki karne. Trybunał podkreślił, że nie da się uznać za zgodne z zasadami religijnego pluralizmu w demokratycznym społeczeństwie karania wyłącznie za pełnienie roli przywódcy religijnego grupy, która podporządkowała mu się z własnej woli. W razie podziałów we wspólnocie religijnej lub innej, możliwe są napięcia jako jedna z nieuniknionych konsekwencji pluralizmu, ale rolą władz nie jest usuwanie ich przez eliminowanie pluralizmu. Mają ne natomiast zapewnić, by rywalizujące ze sobą grupy wzajemnie się tolerowały.

• Ingerencja we wspólnotę. Jednolity przywódca.

Podobnie Trybunał ocenił działania państwa podjęte dla zmuszenia wspólnoty religijnej do połączenia się pod jednolitym przywództwem. Podkreślił, iż w społeczeństwie demokratycznym państwo nie ma potrzeby podejmowania środków zapewniających, aby wspólnoty religijne pozostawały pod jednolitym przywództwem.

NEGATYWNE UJĘCIE WOLNOŚCI

Obejmuje ono nie tylko prawo wyznawania religii, ale również niewyznawania żadnej i odmowy przynależności do jakiegokolwiek kościoła.

Chroni także przed zmuszaniem do udziału w czynnościach religijnych.

FUNKCJA WOLNOŚCI. OCHRONA PRZED INDOKTRYNACJĄ ZE STRONY PAŃSTWA

Przepis ten chroni przed religijną indoktrynacją ze strony państwa. W sprawie dotyczącej obowiązku ateisty uczestniczenia w kursie wiedzy religijnej, podstawą przekonania Korni tj. o braku ingerencji w korzystanie z wolności religii była okoliczność, iż nauczanie było zgodne z prawem, a uczeń był w znacznym stopniu zwolniony z tych lekcji i nie podlegał indoktrynacji religijnej w żadnej formie. Obowiązek ucznia udziału w lekcjach edukacji moralnej i społecznej w Luksemburgu nie został uznany za ingerencję w korzystanie ze swobody myśli lub sumienia, właśnie dlatego, że nie było podstaw do zarzutu indoktrynacji.

PRAWO RODZICÓW DO POSZANOWANIA ICH PRZEKONAŃ RELIGIJNYCH.

Z drugiej strony jednak, jeśli prawo rodziców do poszanowania ich przekonań religijnych wchodzi w konflikt z prawem dziecka do nauki - interesy dziecka przeważają.

WOLNOŚĆ A PEŁNIENIE FUNKCJI PUBLICZNYCH

W sprawie Bucarini i inni przeciwko San Marino pojawił się problem obowiązku posłów złożenia przed objęciem mandatu przysięgi na Ewangelię. Komisja podkreśliła w raporcie różnicę między spontaniczną manifestacją wiary religijnej i obowiązkiem dokonania publicznego aktu, który można interpretować jako akceptację konkretnej religii. Uznała, że nałożenie na reprezentanta wybranego przez społeczność obowiązku publicznej przysięgi, mającej zobowiązywać go do lojalności wobec państwa, nie jest sprzeczne z Konwencją. Praktyka taka istnieje w wielu krajach przy okazji obejmowania urzędu przez funkcjonariuszy lub inne osoby rozpoczynające pełnienie funkcji wiążących się z ogólnym interesem. To samo dotyczy np. obowiązku szkolnego.

Inaczej jest jednak, gdy podstawą przysięgi są wartości o charakterze religijnym bezpośrednio związane z określoną wizją świata. W wypadku osób wybranych przez społeczność jako jej reprezentanci obowiązek taki trudno pogodzić z tolerancją i szacunkiem dla innych. Komisja mocno podkreśliła, że w demokratycznym, pluralistycznym społeczeństwie laickim, wolność sumienia i religii jest ważną częścią mandatu parlamentarzysty. Nie można więc pozbawić posła lub senatora prawa do swobodnego wyrażania poglądów o różnych aspektach życia społeczeństwa, w tym również kwestii religijnych. Parlament jest z definicji miejscem ścierania się różnych poglądów i pluralistycznej wymiany myśli. Posłowie mają artykułować różne opinie istniejące w społeczeństwie. Obowiązek publicznego oświadczenia przy obejmowaniu mandatu o wierności określonym przekonaniom religijnym jest niezgodny z tymi wymaganiami. Byłoby czymś wzajemnie sprzecznym poddanie pełnienia mandatu warunkowi uznania tylko jednej wizji świata. Tak więc, obowiązek przysięgi na Ewangelię pod groźbą pozbawienia mandatu poselskiego był sprzeczny z fundamentalnymi zasadami nowoczesnego społeczeństwa laickiego i pluralistycznego.

UZEWNĘTRZNIANIE WYZNANIA

Artykuł 9 Konwencji wymienia różne formy, które może przyjąć manifestowanie własnej religii i przekonań: uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. Jest nią również m.in. ubój rytualny.

Artykuł ten nie chroni jednak każdego aktu motywowanego lub inspirowanego względami religijnymi lub wynikającymi z przekonań. W przeszłości Komisja uważała za zgodne z wolnością religii niektóre obowiązki wynikające z poddania się określonym regułom zachowania, ustalonym w celu zapewnienia poszanowania praw i wolności innych osób:

• obowiązek nauczyciela przestrzegania godzin pracy, które były jego zdaniem godzinami modlitwy,

• obowiązek motocyklisty używania kasku, który był w jego mniemaniu sprzeczny z obowiązkami religijnymi,

• regulacje dotyczące sposobu ubierania się na laickim uniwersytecie.

PRZYKŁAD: CZAS PRACY, A CZAS MODLITWY

Zwolnienie pracownika ze służby za nieposłuszeństwo wiążące się z przekonaniami może, w pewnych okolicznościach, rodzić problem na tle art. 9.

W sprawie Konttinen przeciwko Finlandii skarżący, należący do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, zarzucił, że naruszono jego prawo do wolności religijnej przez zwolnienie z pracy w Kolejach Państwowych. Uważał, że prawo to obejmuje przestrzeganie świąt, które są możliwe do zaakceptowania przez pracodawcę i nie naruszają praw innych osób, a także, w rozsądnych granicach, prawo funkcjonariusza publicznego do odmowy wykonania określonych obowiązków sprzecznych z jego religią, o ile to poważnie nie wpływa na wykonanie całości powierzonych mu zadań. Zwrócił uwagę, że konflikt między obowiązkami religijnymi, a harmonogramem pracy pojawiał się w jego przypadku jedynie kilka razy w roku, ze względu na wczesny zimowy zachód słońca. Wniosek o zastąpienie od czasu do czasu zimowej piątkowej zmiany wieczornej na piątkową zmianę poranną latem nie był - w jego mniemaniu - nieracjonalny i nie stawiałby go w uprzywilejowanej sytuacji wobec kolegów. Komisja, odrzucając skargę uznała, że zwolnienie nastąpiło nie ze względu na przekonania religijne, ale z powodu odmowy respektowania godzin pracy. Chociaż odmowa ta była motywowana przekonaniami religijnymi, nie można jej uznać za podlegającą ochronie na podstawie art. 9 ust. 1. Brak było dowodów na zmuszanie do zmiany poglądów religijnych lub uniemożliwiania praktyk religijnych. Jeśli godzin pracy nie dało się pogodzić z wymaganiami religii, skarżący mógł zrezygnować z pracy. Jest to jedna z podstawowych gwarancji prawa do wolności religii.

KONIECZOŚĆ UWZGLĘDNIANIA SPECYFIKI ZAWODOWEJ LUB SPOŁECZNEJ

Przy korzystaniu ze swobody manifestowania religii jednostka powinna uwzględniać swoją specyficzną sytuację zawodową lub społeczną.

Faruk Kalac był sędzią w tureckich wojskach lotniczych w randze kapitana. W 1990 r. przeniesiono go przymusowo w stan spoczynku. Uznano, iż jego zachowanie i postawa wskazywały, że wyznaje bezprawne i fundamentalistyczne poglądy. Zarzucono mu, że należał do tzw. Sekty Sulejmana, znanej ze swego fundamentalizmu.

Kalac twierdził natomiast, że ograniczał się do wypełniania obowiązków muzułmanina, a więc modlitwy pięć razy dziennie, postu w okresie ramadanu oraz piątkowych modlitwy w meczecie. Trybunał podkreślił, że mógł to swobodnie czynić w granicach wymagań wojskowego życia. Ponadto, powodem decyzji władz nie były opinie i przekonania religijne Kalaca albo sposób spełniania religijnych obowiązków, ale jego zachowanie i aktywność w sekcie z naruszeniem dyscypliny wojskowej oraz zasady świeckiego charakteru państwa i jego służb. Nie było więc ingerencji w prawo zagwarantowane w art. 9.

PRAWO DO EWANGELIZACJI

Z wolności religii wynika także prawo do podejmowania prób przekonania do swojej wiary innych ludzi. Bez tego wolność zmiany religii lub przekonań, o której mowa w art. 9, pozostałaby martwą literą - podkreślił Trybunał.

ODRZUCENIE PROZELITYZMU

SPRAWY PRZECIWKO GRECJI

W kilku sprawach przeciwko Grecji pojawił się problem prozelityzmu. W orzeczeniu Kokkinakis, w którym wchodziła w grę wolność religijna Świadków Jehowy Trybunał podkreślił różnicę między postawą bycia świadkiem Chrystusa i zgodnego z tą postawą nauczania, a nakłanianiem do zmiany religii w formach moralnie nagannych lub sprzecznych z prawem. Pierwsza z nich jest związana z prawdziwym ewangelizmem, druga natomiast oznacza korupcję lub wypaczenie ducha ewangelizmu i nie może szukać ochrony w gwarancji wolności myśli, sumienia i wyznania.

W orzeczeniu Laris i inni przeciwko Grecji zarzuty dotyczyły prozelityzmu w wojsku. Trybunał podkreślił, że struktury hierarchiczne, które są podstawą życia wojskowego, powodują, że żołnierzowi trudno odrzucić nagabywania osoby wyższej rangą lub wycofać się z rozmowy przez nią podjętej. W tej sytuacji to, co w świecie cywilnym może uchodzić za zwykłą wymianę idei, które odbiorca przyjmie lub odrzuci, w warunkach życia wojskowego może być uznane za formę ataku lub bezprawną presję z nadużyciem władzy. Nie każda dyskusja na temat religii lub innych delikatnych spraw między osobami o nierównej randze mieści się w tej kategorii. W pewnych okolicznościach usprawiedliwione jest podjęcie przez państwo specjalnych środków. W tej sprawie władze greckie sięgnęły po odpowiedzialność karną.

PACYFIZM

Pacyfizm jako filozofia mieści się w granicach prawa do wolności myśli i sumienia. Postawa pacyfistyczna może być więc uważana za przekonanie chronione przez art. 9 ust. 1.

ODMOWA SŁUŻBY WOJSKOWEJ

Prawa do odmowy służby wojskowej ze względów sumienia nie gwarantuje ani art. 9, ani żaden inny artykuł Konwencji lub jej Protokołów.

Z art. 4 ust. 3 lit. b wynika, że państwa mogą, ale nie muszą zgodzić się w takich wypadkach na służbę zastępczą. Tam, gdzie wprowadzono taką służbę, Konwencja nie zakazuje państwom karania osób, które odmawiają jej pełnienia.

Komisja w sprawie Autio przeciwko Finlandii, dotyczącej zarzutu zbyt długiego okresu służby zastępczej w stosunku do zwykłej służby wojskowej, zwróciła jednak uwagę, że art. 9, podobnie jak inne postanowienia Konwencji określające prawa o charakterze materialnym, należy odczytywać łącznie z art. 14 - zakazującym dyskryminacji. Tak więc środek, który jest zgodny z art. 9, może jednak go naruszać w połączeniu z art. 14, jeśli jest stosowany w dyskryminujący sposób.

EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA I PROTOKOŁY DODATKOWE

• Statut RE oparty na prawach człowieka

Traktat Londyński

Każde państwo europejskie może stać się członkiem Rady Europy pod warunkiem, że uznaje ono zasadę praworządności oraz zagwarantuje każdej osobie, która podlega jego jurysdykcji prawa człowieka i podstawowe wolności.

• Cele RE

Rada Europy jest organizacją międzynarodową wyznaczającą sobie następujące cele:

• ochronę praw człowieka, demokracji pluralistycznej oraz rządów prawa,

• działanie na rzecz podnoszenia świadomości i rozwoju tożsamości kulturowej i różnorodności w Europie,

• poszukiwanie sposobów rozwiązywania problemów nurtujących społeczeństwa (dyskryminacji mniejszości, ksenofobii, nietolerancji, ochrony środowiska, klonowania ludzi, AIDS, narkotyków, przestępczości zorganizowanej, itd.)

• pomoc w umacnianiu demokratycznej stabilności Europy poprzez popieranie reform politycznych, ustawodawczych i konstytucyjnych.

• 47 państw członkowskich

Rada Europy została utworzona w 1949 roku przez 10 państw Belgię, Danię, Francję, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Norwegię, Szwecję, Wielką Brytanię i Włochy. Statut RE.

Następnie, dołączyły do nich w sierpniu 1949 r. Grecja i Turcja. W latach późniejszych przystępowały do Rady Europy kolejno Islandia i Niemcy (1950), Austria (1956), Cypr (1960), Szwajcaria (1963), Malta (1965), Portugalia (1976), Hiszpania (1977), Liechtenstein (1978), San Marino (1988), Finlandia (1989), Węgry (1990), Polska (1991), Bułgaria (1992), Estonia, Litwa, Słowenia, Słowacja, Republika Czeska i Rumunia (1993), Andora (1994), Łotwa, Albania, Mołdawia, „Była Jugosłowiańska Republika Macedonii” i Ukraina (1995), Federacja Rosyjska i Chorwacja (1996), Gruzja (1999), Armenia i Azerbejdżan (2001), Bośnia i Hercegowina (2002), Serbia i Czarnogóra (2003), Monako (2004), Czarnogóra (2007). Obecnie Rada Europy liczy 47 państw członkowskich.

• Parlamenty krajowe - obserwatorzy przy Zgromadzeniu Parlamentarnym

Izrael (02.12.1957), Kanada (28.05.1997), Meksyk (04.11.1999)

• Pałac Europy

Centralną siedzibą Rady Europy jest Pałac Europy znajdujący się w Strasburgu (Francja)

• Kluczowe daty dla RE

• 5 maja 1949

Traktat Londyński, powołujący Radę Europy, podpisany przez dziesięć państw

• 4 listopada 1950

Podpisanie w Rzymie Konwencji Rady Europy o ochronie praw człowieka i podstawowych wartości - pierwszego międzynarodowego instrumentu prawnego chroniącego prawa człowieka.

• 18 września 1959

Europejski Trybunał Praw Człowieka utworzony przez Radę Europy w Strasburgu, na mocy Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w celu zapewnienia przestrzegania zobowiązań przyjętych przez państwa - strony Konwencji.

• 18 października 1961

Europejska Karta Społeczna Rady Europy podpisana w Turynie jako ekonomiczny i socjalny odpowiednik Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

• 26 listopada 1987

Podpisanie Europejskiej konwencji o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, opracowanej przez Radę Europy

• 10 maja 1990

Europejska Komisja na rzecz Demokracji przez Prawo (Komisja Wenecka) utworzona przez Radę Europy. Komisja ma zajmować się gwarancjami prawnymi dla demokracji

• 6 listopada 1990

Przystąpienie Węgier pierwszego państwa z byłego bloku sowieckiego

• 26 listopada 1991

Polska przystąpiła do Rady Europy

• 19 stycznia 1993

Polska ratyfikowała EKPCz

• 16 marca 1993

Polska złożyła deklarację o uznaniu kompetencji EKPCz do przyjmowania i rozpatrywania skarg indywidualnych.

Ze złożonej Deklaracji wynika, że po pierwsze Komisja może rozpatrywać tylko takie skargi, które zostały wniesione po 1 maja 1993 r., a ponadto podstawą skargi mogą być wyłącznie czyny, decyzje i fakty, które nastąpiły po 30 kwietnia 1993 r. Skargi nie mogą więc dotyczyć zdarzeń, które miały miejsce wcześniej.

• 1 lutego 1995

Podpisanie Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych, opracowanej przez Radę Europy

• 28 lutego 1996

Rosja wstępuje do Rady Europy

• 1 listopada 1998

Na mocy Protokołu nr 11 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w Strasburgu zostaje powołany stały Trybunał Praw Człowieka

GŁÓWNYMI ORGANAMI I INSTYTUCJAMI RADY EUROPY SĄ:

• Komitet Ministrów

jest organem decyzyjnym Rady Europy, w którym zasiadają ministrowie spraw zagranicznych wszystkich państw członkowskich (lub ich stali przedstawiciele)

• Zgromadzenie Parlamentarne (ZP)

jest organem „obradującym” organizacji, którego członkowie są wybierani przez parlamenty krajowe.

Zgromadzenie Parlamentarne, skupiające 636 członków (318 przedstawicieli i 318 zastępców) z 47 parlamentów krajowych oraz delegacje o statucie gościa specjalnego. Przewodniczącym Zgromadzenie jest obecnie Rene van der Linden (Holandia)

• Kongres Władz Lokalnych I Regionalnych Europy

jest organem doradczym reprezentującym władze lokalne i regionalne. W ten sposób rządy, parlamenty krajowe oraz władze lokalne i regionalne są reprezentowane oddzielnie. Przewodniczącym Kongresu jest obecnie Halvdan Skard (Norwegia)

• Sekretarz Generalny

Sekretarz Generalny jest wybierany przez ZP RE. Jego kadencja trwa 5 lat, koordynuje i kieruje działalnością organizacji. Sekretarzem Generalnym RE jest obecnie Terry Davis (Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej), były wiceprzewodniczący Zgromadzenia Parlamentarnego i były Przewodniczący Grupy Socjalistycznej Zgromadzenia Parlamentarnego.

• Sekretariat Organizacji

Sekretarz Generalny stoi na czele Sekretariatu Organizacji. Pracuje w nim około 1800 pracowników jako stały personel - administracji państwowej desygnowanych przez państwa członkowskie.

• Szczyty Rady Europy tj. szefów państw i rządów (Summits of Heads of State and Government)

W celu wzmocnienia europejskiej stabilności, szczególnie po upadku reżimów komunistycznych, Rada Europy wzmocnił nowy impuls polityczny za sprawą spotkań na najwyższym szczeblu w formie szczytów szefów państw i rządów

Dotychczas odbyły się trzy Szczyty:

Szczyt I, Wiedeń, 1993 r.,

Szczyt II, Strasburg, 1997 r.,

Szczyt III, Warszawa, 2005 r.,

• Konferencje Ministerialne tj. okresowe konferencje ministerialne

Rada Europy organizuje okresowe konferencje właściwych ministrów (odpowiedzialnych za wymiar sprawiedliwości, edukację, sprawy rodziny, zdrowie, środowisko, władze lokalne, migrację, równość kobiet i mężczyzn, pracę, media, kulturę, sport, sprawy młodzieży itd.) Na konferencjach dyskutowane są najważniejsze problemy pojawiające się w resortach reprezentowanych przez uczestniczących ministrów. Sprzyjają one również utrwalaniu stałych kontaktów między zainteresowanymi ministerstwami państw członkowskich. Na ich forum przygotowywane są projekty działań do wspólnej realizacji oraz propozycje do programu pracy RE

• Zasady finansowania RE

Rada Europy jest finansowana przez rządy państw członkowskich, których składki do budżetu Organizacji obliczane są proporcjonalnie do:

• liczby ludności

• zasobów państwa

• Budżet zwyczajny RE

W 2008 roku 200 999 600 euro

• Języki oficjalne

Oficjalnymi językami Rady Europy są język angielski i francuski.

Ponadto, w pracach Zgromadzenia Parlamentarnego, używane są także języki niemiecki, rosyjski i włoski. Po spełnieniu pewnych warunków, posiedzenia mogą być tłumaczone również na inne języki.

SFERY DZIAŁALNOŚCI RE

1. Prawa człowieka - ochrona, promocja i zapobieganie naruszeniu praw

2. Media i demokracja

3. Współpraca prawna

4. Demokracja lokalna i współpraca transgraniczna

5. Spójność społeczna

6. Ochrona zdrowia

7. Edukacja

8. Kultura i dziedzictwo narodowe

9. Ochrona środowiska i zagospodarowanie terenu

10. Sport

11. Młodzież

Najistotniejsze traktaty w dziedzinie praw człowieka w systemie Rady Europy

• Europejska Konwencja Praw Człowieka,

• Europejska Karta Społeczna (EKS/ ZEKS)

• Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub degradującemu traktowaniu lub karaniu,

• Ramowa Konwencja o ochronie mniejszości narodowych.

EUROPEJSKA KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA (1950/1953)

Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (ETS No 005)

CHARAKTER EKPCZ

Uznawana jest powszechnie za kluczowe osiągnięcie RE.

W zakresie katalogu praw i wolności oraz środków formalnych i proceduralnych ochrony praw człowieka EKPCZ uzupełniona została protokołami dodatkowymi (14)

TREŚĆ EKPCZ

Konwencja określa prawa i wolności oraz zobowiązuje państwa do ich zagwarantowania każdej osobie podlegającej ich jurysdykcji oraz ustanawia międzynarodowy system ochrony praw i wolności. Państwa, a także osoby indywidualne, bez względu na ich narodowość mogą wnosić skargi do instytucji prawnych w Strasburgu, powołanych do życia na mocy Konwencji w przypadku zarzutu domniemanego naruszenia zagwarantowanych praw przez państwo będące stronom Konwencji.

STRUKTURA WEWNĘTRZNA

• Wstęp

• Art. 1 zakres podmiotowy EKPC

• Rozdział I

Prawa i wolności, art. 2, art. 18

• Rozdział II

Europejski Trybunał Praw Człowieka art. 19-59

PROTOKOŁY DODATKOWE

Dwie kategorie protokołów:

• Protokoły mające charakter techniczno - proceduralny. Protokoły: 2, 3, 5, 8, 9, 10, 11 i 14 - zmieniają przepisy dotyczące postępowania przed organami Rady. Po ratyfikacji stanowią integralną część EKPC.

• Protokoły rozszerzające katalog zapisanych w Konwencji praw i wolności. Protokoły: 1, 4, 6, 7, 12 i 13 są protokołami materialnymi. Mają samodzielny charakter. Ratyfikacje są dokonywane odrębnie.

WYKAZ PRAW I WOLNOŚCI PROKLAMOWANYCH W EKPC I PD

• EKPC (1950/1953)

• Prawo do życia (art. 2)

• Zakaz tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania lub karania (art. 3)

• Zakaz niewolnictwa i poddaństwa (art. 4 ust.1)

• Zakaz pracy przymusowej lub obowiązkowej (art. 4 ust. 2)

• Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Zakaz arbitralnego pozbawienia wolności (art. 5)

• Prawo do rzetelnego procesu sądowego w sprawach cywilnych i w sprawach karnych (art. 6)

• Zakaz karania bez podstawy prawnej. Zasada proporcjonalności kar (art. 7)

• Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, domu i korespondencji (art. 8)

• Wolność myśli, sumienia, wyznania (art. 9)

• Wolność wyrażania opinii (art. 10)

• Wolność zgromadzania się i stowarzyszania się (art. 11)

• Prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12)

• Prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13)

• Zakaz dyskryminacji w korzystaniu z praw i wolności (art. 14)

• Protokół 1 (1952/ 1954)

• Ochrona swobodnego korzystania z własności (art. 1)

• Prawo do nauki (art. 2)

• Prawo do wolnych wyborów (art. 3)

• Protokół 4 (1963/ 1968)

• Zakaz pozbawiania wolności za zobowiązania umowne (art. 1)

• Prawo do swobodnego poruszania się (art. 2)

• Zakaz wydalania obywateli (art. 3)

• Zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców (art. 4)

• Protokół 6 (1983/ 1985)

• Zniesienie kary śmierci (art. 1)

• Kara śmierci w czasie wojny (art. 2)

• Protokół 7 (1984/ 1988)

• Gwarancje proceduralne dotyczące wydalania cudzoziemców (art. 1)

• Prawo do odwołania w sprawach karnych (art. 2)

• Odszkodowanie za niesłuszne skazanie (art. 3)

• Zakaz ponownego sądzenia lub karania (art. 4)

• Równość małżonków (art. 5)

• Protokół 12 (2000/ 2005)

• Ogólny zakaz dyskryminacji

• Protokół 13 (2002/ 2005)

• zniesienie kary śmierci we wszystkich okolicznościach

MECHANIZMY KONTROLI PRZESTRZEGANIA TRAKTATOWYCH ZOBOWIĄZAŃ Z ZAKRESU PRAW CZŁOWIEKA

• Pierwotnie mechanizm kontroli

Pierwotnie mechanizm kontroli nad przestrzeganiem postanowień Konwencji składał się z dwóch instytucji:

• Europejskiej Komisji Praw Człowieka (1954), która w zasadzie pełniła funkcję filtra i

• Europejski Trybunał Praw Człowieka (1959), który orzekał w sprawach wnoszonych do Trybunału przez Komisję lub rządy

• Początkowo KE RE nie tylko nadzorował wykonanie orzeczeń Trybunału, ale także sam wydawał orzeczenia w sprawach, w których Komisja stwierdziła naruszenie postanowień Konwencji, a które nie zostały skierowane do Trybunału.

• Wzrost liczby skarg

Począwszy od wczesnych lat 80-tych, liczba skarg stale wzrasta powodując rosnące przeciążenie istniejącego systemu oraz wydłużenie nawet niekiedy do 5 lat okresu proceduralnego od wniesienia skargi do momentu podjęcia ostatecznej decyzji.

• Permanentny rozwój systemu. Protokół nr 11 Protokół nr 14

Rosnąca liczba wnoszonych skarg, coraz większa ich złożoność oraz wzrost liczby państw członkowskich z 23 w 1989 do 40 w 1996 roku, spowodowały konieczność zreformowania systemu. W związku z tym, 1 listopada 1998 roku wszedł w życie nowy Protokół do EKPC (Protokół nr 11), który powołał w miejsce dotychczasowych dwóch instytucji jednolity stały Trybunał.

• Cele reformy w 1993 r.

Celem reformy, zgodnie z ustaleniami szefów państw i rządów państw członkowskich Rady Europy, podjętymi w Wiedniu 9 października 1993 r. było:

1. podniesienie efektywności środków ochrony,

2. skrócenie procedur,

3. ułatwienie jednostkom dostępności oraz

4. zachowanie dotychczasowej wysokiej jakości systemu ochrony praw człowieka.

2. Obligatoryjna jurysdykcja ETPC Protokół 11

Europejski Trybunał Praw Człowieka jest obecnie bezpośrednio dostępny dla osób indywidualnych, a jego obligatoryjna jurysdykcja z urzędu rozciąga się na wszystkie państwa będące stronami Konwencji.

• Obraduje w sposób ciągły

ETPC obraduje w sposób ciągły, zajmując się wszystkimi etapami rozpatrywania skargi, począwszy od jej wstępnej analizy, a na wydawaniu orzeczeń kończąc.

• Skład Trybunału. Sędziowie niezawiśli i niezależni.

W skład Trybunału wchodzą sędziowie, których liczebność równa jest liczbie państw będących stronami Konwencji. Jakkolwiek kandydaci na sędziów są wstępnie zgłaszani przez poszczególne rządy, to jednak są oni w pełni niezależni w wypełnianiu swoich zadań i nie reprezentują państw, które ich zgłosiły.

• Ostateczne orzeczenia Trybunału są wiążące dla państw zainteresowanych

• Komitet Ministrów RE jako organ wykonawczy

• Organem wykonawczym orzeczeń ETPC jest Komitet Ministrów RE, który monitoruje orzeczenia Trybunału dotyczące skarg, w których stwierdzono naruszenie postanowień Konwencji i podejmuje działania niezbędna dla zapobiegania dalszym naruszeniom (prowadzące do zmiany przepisów prawnych, orzecznictwa, zasad postępowania lub praktyk).

• Upewnia się także, czy skarżący otrzymał należne mu zadośćuczynienie, przyznane przez Trybunał, a w niektórych przypadkach podejmuje inne konkretne środki dla zapewnienia przyznania pełnej rekompensaty.

• ponowienie postępowania,

• zniesienie zakazu lub

• odwołanie polecenia konfiskaty,

• anulowanie protokołu policyjnego lub

• przyznanie karty pobytu.

• Skargi do ETPC.

SKARGA MIĘDZYPAŃSTWOWA

Artykuł 33

Sprawy międzypaństwowe

Każda z Wysokich Układających się Stron może wnieść skargę do Trybunału, jeśli uważa, że inna Wysoka Układająca się Strona naruszyła postanowienia Konwencji lub jej protokołów.

Artykuł 29

Decyzje Izby w sprawie dopuszczalności i przedmiotu

2. W sprawie dopuszczalności i przedmiotu skarg międzypaństwowych wniesionych w trybie art. 33 decyduje Izba.

Artykuł 31

Kompetencje Wielkiej Izby

Wielka Izba:

a. rozstrzyga skargi wniesione albo w trybie art. 33 lub 34 (…)

SKARGA INDYWIDUALNA

Artykuł 34

Skargi indywidualne: zakres przedmiotowy i podmiotowy

Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron praw zawartych w Konwencji lub jej protokołach. Wysokie Układające się Strony zobowiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu wykonywaniu tego prawa.

Artykuł 35

Wymogi dopuszczalności skargi indywidualnej

Przesłanki dopuszczalności:

1. Trybunał może rozpatrywać sprawę dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego, i jeśli spraw została wniesiona w ciągu sześciu miesięcy od daty podjęcia ostatecznej decyzji.

Przesłanki niedopuszczalności:

2. Trybunał nie rozpatruje żadnej skargi wniesionej w trybie art. 34, która:

a. jest anonimowa lub

b. jest co do istoty identyczna ze sprawą już rozpatrywaną przez Trybunał lub ze sprawą, która została poddana innej międzynarodowej procedurze dochodzenia lub rozstrzygnięcia, i jeśli skarga nie zawiera nowych, istotnych informacji.

3. Trybunał uznaje za niedopuszczalną każdą skargę indywidualną wniesioną w trybie art. 34, jeśli uważa, że skarga nie daje się pogodzić z postanowieniami Konwencji lub jej protokołów, jest w sposób oczywisty nieuzasadniona lub stanowi nadużycie prawa do skargi.

4. Trybunał odrzuca każdą skargę, którą uzna za niedopuszczalną w myśli niniejszego artykułu Trybunał może tak zdecydować w każdej fazie postępowania.

Orzeczenie McCann i inni v. Wielka Brytania z 27.09.1995.

Orzeczenie Pretty v. Wielka Brytania z 29.04.2002., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 2346/02 par. 39 (dot. odmowy zgody na zwolnienie od odpowiedzialności karnej za pomoc w samobójstwie osoby nieuleczalnie chorej.)

Orzeczenie McCann i inni v. Wielka Brytania z 27.09.1995. A. 324, par. 148-149, decyzja Steward v. Wielka Brytania z 10.07.1984., skarga nr 10044/82, DR 39/162.

Decyzja W. v. Wielka Brytania z 28.03.1983., skarga nr 9348/81, DR.32/190.

Orzeczenie Osman v. Wielka Brytania z 28.10. 1998., RID 1998 par. 115-116.

Jw., zob. również orzeczenie Keenan v. Wielka Brytania z 03.04.2001.

Orzeczenie Calvelli i Ciglio v. Włochy., par. 51.

Np. orzeczenie Ozgur Gunder v. Turcja z 20.05.1999, Wielka Izba, ECHR 1999 - III, par. 78.

Orzeczenie Androniecu i Constantinou v. Cypr z 09.10.1997.

Orzeczenie Ergi v. Turcja z 28.07.1998., RJD 1998-IV, par. 79.

Orzeczenie Cakici v. Turcja z 08.07.1999., Wielka Izba, ECHR 1999-IV, par. 87.

Orzeczenie Timurtas v. Turcja z 13.06.2000., Izba (Sekcja) 1, skarga nr 23531/94, ECHR 2000 - VI, par. 82. Orzeczenie Taz v. Turcja z 14.11.2000., Izba (Sekcja) 1, skarga nr 24396/94.

Orzeczenie Ilhan v. Turcja z 27.06.2000., Wielka Izba, skarga nr 22317/93.

Orzeczenie Velikova v. Bułgaria z 18.05.2000., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 41488/98, ECHR 2000 - VI, par. 80. Ew. par. 70; Salman v. Turcja z 27.06.2000., Wielka Izba, skarga nr 21986/98, ECHR 2000 - VII, par. 99.

Np. orzeczenie Hugh Jordan v. Wielka Brytania z 04.05.2001., Izba (Sekcja) m, skarga nr 24746/94, par. 106, RJD 2001.

Jw. par.105, Denizci i inni v. Cypr z 23.05.2001., Izba (Sekcja) IV, skarga nr 25316 - 21/ 94 i 27205/95. par. 378, RJD 2001.

Orzeczenie Hugh Jordan, par. 109.

Orzeczenie Cypr v. Turcja, par. 146.

Orzeczenie Kaya v. Turcja z 19.02.1998. RJD 1998 - I, par. 86 - 87, 148 zob. Black's Laiu Diction, Sixth Edition, West Publishing Co., 1990, s. 1327.

Zob. Black's Laiu Diction, Sixth Edition, West Publishing Co., 1990, s. 1327.

Decyzja Steward v. Wielka Brytania z 10.07.1984., skarga nr 10044/82, DR 39/162, s. 171.

Zob. Black's Laiu Diction, Sixth Edition, West Publishing Co., 1990, s. 808.

Orzeczenie Gulec v. Turcja z 27.07.1998., RJD 1998 - IV, par. 71. 152.

Raport Elahaddar v. Holandia z 13.09.1996, skarga nr 25894, par. 72 -81, DJR 1998 - 1.

Decyzja Paton v. Wielka Brytania z 13.05.1980. skarga nr 8416/79, DR 19/244.

Orzeczenie z 29.10.1992. A 246 A, par. 66.

Irlandia przeciwko Zjednoczonemu Królestwu wyrok z 18 stycznia 1978 r.

Element upubliczniania kary jest natomiast czynnikiem dodatkowo kwalifikującym - Twer przeciwko Zjednoczonemu Królestwu wyrok z 25 kwietnia 1978 r.

Kalashrikow przeciwko Rosji wyrok z 15 lipca 2002 r.

Salman przeciwko Turcji, wyrok z 27 czerwca 2000 r.

Dotagaz przeciwko Grecji, wyrok z 6 marca 2001 r., Van der Ven przeciwko Holandii, wyrok z 4 lutego 2003 r.

Assenow przeciwko Bułgarii, wyrok z 28 października 1998 r. Berliński przeciwko Polsce, wyrok z 20 czerwca 2002 r.

Yankow przeciwko Bułgarii, wyrok z 11 grudnia 2003 r.

Iwańczuk przeciwko Polsce, wyrok z 15 listopada 2001 r.

B. przeciwko Francji, wyrok z 25 marca 1992 r.

Castella - Roberts przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z 25 marca 1993 r.

Soering przeciwko Zjednoczonemu królestwu, wyrok z 7 lipca 1989 r.

D. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z 2 maja 1981 r.

Orzeczenie Van Droogenbroeck v Belgia z 24.06.1982, A 50, par. 58.

Raport Van Droogenbroeck v Belgia z 9.07.1980, B. 44, par. 79.

Orzeczenie Van der Mussele v. Belgia z 23.11. 1983, A 70, par. 37.

Orzeczenie De Wilde, Ooms i Versyp v. Belgia z 18.06. 1971, A. 12 , por 89.

Decyzja X v. Niemcy z 21.12.1960, skarga nr 77060.

Decyzja Iversen v. Norwegii z 14.10.1983.

Decyzja Iversen v. Norwegii z 14.10.1983.

Bozano przeciwko Włochom, wyrok z 2 grudnia 1986 r.

Guzzardi przeciwko Włochom, wyrok z 2 października 1980 r.

V przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z 16 grudnia 1999 r.

Vasileva przeciwko Danii, wyrok z 25 września 2003 r.

Assenov i inni przeciwko Bułgarii, wyrok z 28 października 1998 r.

( K. F. przeciwko RFN, wyrok z 27 listopada 1997 r.)

N. C. przeciwko Włochom, wyrok z 11 stycznia 2001 r. , O'Hara przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z 16 października 2001 r.

Ilijkov przeciwko Bułgarii, wyrok z 26 lipca 2001 r.

Letellier przeciwko Francji, wyrok z 26 czerwca 1991 r.

Bouamar przeciwko Belgii, wyrok z 30 stycznia 1988 r., D. G. przeciwko Irlandii, wyrok z 16 maja 2002 r.

Humen przeciwko Polsce, wyrok z 4 kwietnia 2000 r., H. M. przeciwko Szwajcarii, wyrok z 26.08.2002 r.

Winterwerp przeciwko Holandii, wyrok z 24 października 1979 r., Rakevich przeciwko Rosji, wyrok z 29 października 2003 r.

Van der Leer przeciwko Holandii, wyrok z 21 lutego 1990.

Wassink przeciwko Holandii, wyrok z 27 września 1990.

(S.B.C. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z 19 czerwca 2001 r.)

(Jabłoński przeciwko Polsce, wyrok z 21 grudnia 2000 r.)

1

---