Dr Bogumiła Walak

PEDAGOGIKA SPOŁECZNA

1. Pojęcie środowiska wychowawczego

Bardzo ważną rolę w wychowaniu a także nauce odgrywa środowisko wychowawcze tj. rodzina. Rodzina jest jednym z najważniejszych i najbliższych kręgów środowiskowych każdej jednostki. Środowisko rodzinne jest przede wszystkim złożoną całością, stanowiącą układ różnorodnych osobiście dostępnych jednostce warunków środowiska domowego dzieci, rodziców i ewentualnie pozostałych członków rodziny, które wynikają bezpośrednio lub pośrednio ze struktury rodziny, a zwłaszcza z jej funkcjonowania.

2. Rodzina jako środowisko wychowawczego

• Rodzina jako mikrośrodowisko

Rodzina jest także bardzo ważnym wyznacznikiem szans edukacyjnych dzieci, często nawet czynnikiem decydującym. Stanowi ona spo­łeczny mikroukład, przekazujący podstawowe wartości społeczne następnej gene­racji, a w ten sposób warunkuje szkolne osiągnięcia dzieci, podobnie jak ich przy­szłe karieiy zawodowe

Dzieci ulegaja różnym wpływom:

rówieśnicy

rodzeństwo

rodzice

domowekoścół

środki masowego przekazu

Wszystko to co doswiadcza dziecko zależy od środowiska w którym ono życje.

Toteż jeśli dzecko żyje w... :

atmosferze krytyki - uczy sie ktytykować

wrogości - uczy sie sie walczyć

śmieszności - uczy sie wstydzić

zawstydzeniu - uczy sie być winnym

w tolerancji - uczy sie cierpliwości

atmosferze pochwały - uczy sie deceniania

w uczciwości - uczy sie sprawiedliwości

w bezpieczeństwie - uczy sie mieć wiare

w atmosferze deoceniania -uczy sie lubic siebie

zgodzie i przyjaźni - znajdować sie w swiecie miłosci

Badania empiryczne Katarzyny Segiet prowadzone w środowisku wi skim wskazują na ścisłe powiązania czynników rodzinnych i poziomu edukacji szkolnej dzieci. Na rozwój biosocjokulturalny dziecka wpływają takie cechy środowiska rodzinnego jak:

struktura i dzietność rodziny,

warunki materialne i mieszkaniowe,

wykształcenie i praca zawodowa rodziców;

wiedza i umiejętności rodziców w zabieganiu dobry rozwój dziecka —

przestrzeganie zasad, norm żywienia i higieny,

udział dzieci w życiu domu oraz podejmowanie przez nie obowiązków domowych;

atmosfera rodzinna,

czas wolny dziecka i rodziców,

stosunek rodziców do dziecka i jego nauki, poziom opieki nad dzieckiem.

Bardzo ważną rolę w wychowaniu a także nauce odgrywa środowisko wychowawcze tj. rodzina. Rodzina jest jednym z najważniejszych i najbliższych kręgów środowiskowych każdej jednostki. Środowisko rodzinne jest przede wszystkim złożoną całością, stanowiącą układ różnorodnych osobiście dostępnych jednostce warunków środowiska domowego dzieci, rodziców i ewentualnie pozostałych członków rodziny, które wynikają bezpośrednio lub pośrednio ze struktury rodziny, a zwłaszcza z jej funkcjonowania.
Specyficzną cechą środowiska rodzinnego jest to, że jego funkcje stanowią ograniczoną całość, złożoną i jednolitą, których nie można w życiu codziennym spełniać oddzielnie. Dlatego też jakiekolwiek zaburzenie utrudniające realizację którejś z podstawowych funkcji powoduje krótszą lub dłuższą niezdolność. Należy jednak rozróżnić pojęcie funkcji i zadań. Funkcje rodziny są to skutki wywoływane przez działanie i zachowanie się członków rodziny, zawierające się w samej rodzinie lub po za nią, bez względu na to czy były one zamierzone lub pożądane. Przez zadania rozumie się natomiast ogólne czynności, które mają wywołać pożądane skutki, zalecane przez zbiorowości szersze czy też podjęte świadomie przez samą grupę. Rodzinie jako grupie społecznej, przypisuje się spełnianie różnorodnych funkcji. Najpełniejszy ich wykaz podaje M. Ziemska, kiedy mówi, iż są to funkcje : prokreatywne, usługowo-opieuńcze, socjologiczne i psychologiczne. Zaś według S. Kawuli funkcja prokreatywna, ekonomiczna, kulturalna, emocjonalna i

3. Pojęcie rodziny

„Definiując rodzinę można ją określić jako zbiorowość ludzi, grupę społeczna powiązaną ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa, adopcji”.

Rodziny istnieją we wszystkich społecznościach ludzkich po to, by płodzić i wychowywać potomstwo i w ten sposób zapewnić przetrwanie danej grupy. Nie ma innej instytucji, która okazałaby się zdolna do zapewnienia takiej osobistej, zindywidualizowanej opieki i ochrony, jaką potrafią dawać sobie nawzajem członkowie rodziny.

W socjologicznych definicjach rodziny podkreśla się także, że spełnia ona dwa doniosłe dla społeczeństwa zadania, którymi są prokreacja i socjalizacja młodego pokolenia. Najbardziej charakterystyczne dla tych definicji jest postrzeganie rodziny, która:

1. stanowi uznany społecznie typ trwałego obcowania płciowego;

2. jest instytucjonalną formą małżeństwa;

3. zapewnia pewien system nomenklatury określające stosunki pokrewieństwa;

4. jest swoistą jednostką gospodarczą, zapewniającą przede wszystkim dzieciom utrzymanie i wychowanie;

4 ) jest grupą społeczną na ogół stale zamieszkującą wspólnie.

rodzina jest zorganizowaną i zróżnicowaną całością, o charakterze dynamicznym, funkcjonującym w szerszym systemie, na który składają się warunki życia w społeczeństwie globalnym i w określonej sytuacji ekonomicznej, społecznej i politycznej.

Rodzina to Grupa społeczna; zbiorowość, ma poczucie odrębności; ma własne zadania i cele życiowe; ma Układ stałych międzyosobniczych stosunków; ma określoną strukturę; występują w niej bezpośrednie, bliskie, intymne i emocjonalne kontakty.

4. Funkcje rodziny

Prokreacyjna

Opiekuńcza

Gospodarcza

Wychowawcza - ( socjalizacyjna )

Stratyfikacyjna -( gwarantuje członkom rodziny określony status życiowy,wyznacza

ich przynależność do określonej warstwy społecznej )

Funkcje rodziny wg Tyszki:

• biopsychiczne:

*prokreacyjne

*zewnętrzne

• ekonomiczne:

*materialno-ekonomiczne

*opiekuńczo-zabezpieczające

• społeczno-wyznaczające:

*klasowa

*legalizacyjno-kontrolna

• socjopsychiczne:

*socjalizacyjna

*kulturalna

*emocjonalno-ekspresyjna

*rekreacyjno-towarzyska

5. Typy rodzin

Rodzina jest postrzegana jako grupa społeczna zamieszkująca na ogół wspólnie. Połączona więzami krwi, pokrewieństwem bądź adopcją. Uznana społecznie jako typ trwałego obcowania płciowego, instytucjonalna forma małżeństwa, która zawiera pewien system określający stosunki pokrewieństwa. Rodzina to swoista jednostka gospodarcza zapewniająca przede wszystkim dzieciom utrzymanie i wychowanie.

Podstawę rodziny pełnej stanowi zawsze małżeństwo, którego wzory zawierania i rozwiązywania są zróżnicowane, zależnie od kultury, epoki historycznej, religii, środowiska społecznego itp.

Rodzina monogamiczna [edytuj]

Małżeństwo jednego mężczyzny i jednej kobiety.

Rodzina poligamiczna [edytuj]

Wielomałżeństwo, więcej niż dwoje partnerów.

• Rodzina endogamiczna [edytuj]

Wybór współmałżonka w ramach własnej zbiorowości etnicznej, religijnej, klasowej, terytorialnej, szczepu, rodu, kasty, klanu.

Zawarcie związku z osobą spoza danej grupy uważane jest za pogwałcenie podstawowych zasad i bywa karane wykluczeniem ze społeczności.

Rodzina egzogamiczna [edytuj]

W niektórych społecznościach, głównie na wyspach Oceanii, istnieje natomiast nakaz szukania partnera poza swoją grupą. Jest to wybór małżonka poza własną zbiorowością.

Rodzina matriarchalna [edytuj]

Władza należy głównie do matki i żony

• uprzywilejowana pozycja kobiet,

Rodzina patriarchalna [edytuj]

Władza i prestiż należą głównie do ojca i męża

• uprzywilejowana sytuacja mężczyzny,

• wyłączna jego odpowiedzialność za byt i standard życia rodziny

• wyłączne prawo do podejmowania strategicznych decyzji

• podział zadań oparty o kryterium płci.

Władza jest oparta na uznaniu reguł, za którymi stoi siła, a nie na poszanowaniu więzów krwi i miłości.Rodzina partnerska [edytuj]

Model, który ukształtował się współcześnie, wówczas, gdy kobieta i mężczyzna dzielą prawa i obowiązki wynikające z uczestnictwa w życiu rodzinnym.

Rodzina matrylokalna [edytuj]

Małżeństwo zamieszkuje w domu rodzinnym żony. Mężczyzna włączony zostaje do grupy w której żyje żona.

• Rodzina patrylokalna [edytuj]

Małżeństwo zamieszkuje w domu rodzinnym męża. Kobieta włączona zostaje do grupy w której żyje mąż.

• Rodzina neolokalna [edytuj]

Występuje najczęściej w nowoczesnych społeczeństwach. Małżeństwo zamieszkuje osobno od

rodziców we własnym domu

6. Wymień cechy rodziny zdrowej

Rodzina  to  swoiste „sanktuarium”,  w  którym  życie  ma  być  właściwie  przyjęte

i chronione. Poprzez przykład, słowo, zachowanie, decyzje i reakcje rodzice uczą swoje dzieci szacunku do innych, akceptacji, dialogu, współistnienia obok innych. Praca wychowawcza  rodziców  powinna  trwać  nieustannie i  służyć  rozwojowi  dzieci.

            Postawy prezentowane przez rodziców i ich autorytet stanowią niekwestionowany wzór. Jeżeli zachowania rodziców przestaną być autentyczne i wiarygodne tracą oni swoją pozycję postrzeganą oczami dzieci.

Konsekwentna postawa natomiast, mądre wymagania, właściwie stosowany system kar i nagród zaowocuje wielokrotnie w przyszłym, dorosłym życiu.

Owo dziedzictwo rodzinne będzie przenosić się na pokolenia, stanowić będzie również o wielkości kraju, narodu i państwa. Rodzina traktowana jako pierwsze środowisko wychowawcze musi być zdrowa pod każdym względem, bowiem to bogactwo przekazywać będzie młodemu pokoleniu.

Ważny czynnik życia rodzinnego stanowi wewnętrzna atmosfera panująca w rodzinie. Wpływa na nią  wzajemna  relacja  osób,  kultura  jej  członków,  życzliwość  oraz  szczerość.

Aby mówić o rodzinie, że jest zdrowa i szczęśliwa musi zaistnieć w niej matka i ojciec, których brak w rodzinie nie sprzyja prawidłowemu funkcjonowaniu rodziny. Parafrazując znany przebój stwierdzić można, że „ do tanga trzeba dwojga, tak ten świat złożony jest ...”   

- zasada obecności obojga rodziców,

- zasada stałości i konsekwencji w wymaganiach,

- zasada jednolitości ( określa zachowanie obydwojga rodziców ),

- zasada umiaru ( w karach i nagradzaniu ),

• zasada indywidualizacji ( każde dziecko jest inne ),

7. Wymień cechy rodziny dysfunkcyjnej

Dysfunkcjonalna rodzina to taka, która nie spełnia już swoich naturalnych funkcji. Na przykład z natury rodziny, jako związku małżeńskiego kobiety i mężczyzny, wypływa naturalna funkcja zrodzenia dzieci, a następnie opieki nad nimi i ich wychowania. I tak funkcja rodzicielska łączy się ściśle z funkcją opiekuńczą i wychowawczą. Gdy spotykamy się z przypadkami np. porzucenia dziecka, mówimy, że dokonali tego wynaturzeni rodzice, wynaturzona matka. Było to, bowiem zachowanie wbrew naturalnemu, przyrodzonemu ładowi moralnemu.

Badania na terenie Polski przeprowadziła B. Grzelak-Włodarska; poddała bowiem analizie 34 placówki wychowawcze (na 35 tego typu w Polsce). Wskazała na 80% badanych rodzin, w których wystąpiły następujące wskaźniki dysfunkcjonalności:

• Brak jednego z rodziców - najczęściej ojca;

• Brak obojga rodziców, a dziecko jest wychowywane w rodzinie zastępczej niewydolnej wychowawczo;

• Skłócenie rodziców poprzedzające rozpad rodziny i rozwód;

• Rodzina zrekonstruowana, ale współżycie niezgodne, brak akceptacji ze strony dzieci dla ojczyma, macochy;

• Wielodzietność (powyżej 6 dzieci) - występowało zaniedbywanie dzieci;

• Zjawiska patologiczne - najczęściej alkoholizm;

• Długotrwała choroba lub inwalidztwo jednego lub obojga rodziców

Wśród przyczyn dysfunkcjonalności rodziny, które niejako są poza nią i negatywnie wpływają na jej funkcjonowanie, są złożone uwarunkowania społeczne, do których zalicza się:

• Stałą pracę jedynego z rodziców poza miejscem zamieszkania, np. pracę poza granicami kraju;

• Pracę obojga rodziców w systemie 3-zmianowym, 4-brygadowym lub 12- godzinnym;

• Niechęć do podjęcia pracy przez jednego lub oboje rodziców (a więc pasożytniczy tryb życia z nieuczciwych dochodów);

• Bezrobocie lat dziewięćdziesiątych;

• Kryzysową sytuację bytową rodzin - niesprzyjającą wykształtowaniu się u dzieci prawidłowych postaw społecznych.

• Negatywny wpływ środków masowego przekazu na rozwój dzieci i młodzieży;

• Przynależność młodocianych do ruchów i sekt.

• Dysfunkcja oznacza:

- zaburzenia komunikacyjne

- zaburzenia strukturalne

- zaburzenia własnych granic

- zaburzenie granic między poszczególnymi osobami rodziny

- stosowania destrukcyjnych mechanizmów

Rodzina dysfunkcyjna to:

z problemami alkoholowymi

- z problemem wykorzystywania seksualnego

- z terrorem psychicznym

- z przemoca fizyczną

- jedno z rodziców cierpi na stałe schorzenie typu cukrzyca, bądź jest przykute do łóżka a za swój stan obwz problemami alkoholowymi

inia domownikówinia domowników

Dysfunkcję rodziny można podzielić ze względu za zachowania rodzica, które determinuje działanie całego układu, wymuszając specyficzny sposób jego funkcjonowanie:

- zachowania kompulsywne (uzależnienia, natręctwa)

- przemoc fizyczna

- przemoc emocjonalna

Rodzina dysfunkcyjne to taka w której stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami są przejawem współuzależnienia czyli opiera się na charakterystycznych regułach:

- kontrola (służy obronie przed przeżywaniem uczucia wstydu)

- perfekcjonizm (maskowanie własnego poczucia bycia gorszym, - służy unikaniu konfrontowania się z realnym obrazem siebie i przeżywaniem uczuć, stałe porównywanie się z innymi)

- oskarżenie ( służy ukrywaniu wstydu, pozwala przerzucić przykre emocje na innych ludzi, daje poczucie ulgi, chroni przed konfrontacją ze swoimi potrzebami, pozwala odzyskać iluzję)

- zaprzeczenie ( służy negowaniu własnych uczuć, dążeń i wyobrażeń)

- milczenie ( fundamentalna zasada tematu tabu, pogłębia izolację rodziny.)

- iluzja ( służy tworzeniu mitów.)

- niedokończenie ( niepodejmowanie decyzji co dalej)

• brak zaufania ( wzmacnia potrzebę samowystarczalności)

8. Wymień postawy rodzicielskie

   Rodzina  to  swoiste „sanktuarium”,  w  którym  życie  ma  być  właściwie  przyjęte

i chronione. Poprzez przykład, słowo, zachowanie, decyzje i reakcje rodzice uczą swoje dzieci szacunku do innych, akceptacji, dialogu, współistnienia obok innych. Praca wychowawcza  rodziców  powinna  trwać  nieustannie i  służyć  rozwojowi  dzieci.

            Postawy prezentowane przez rodziców i ich autorytet stanowią niekwestionowany wzór. Jeżeli zachowania rodziców przestaną być autentyczne i wiarygodne tracą oni swoją pozycję postrzeganą oczami dzieci.

Konsekwentna postawa natomiast, mądre wymagania, właściwie stosowany system kar i nagród zaowocuje wielokrotnie w przyszłym, dorosłym życiu.

Owo dziedzictwo rodzinne będzie przenosić się na pokolenia, stanowić będzie również o wielkości kraju, narodu i państwa. Rodzina traktowana jako pierwsze środowisko wychowawcze musi być zdrowa pod każdym względem, bowiem to bogactwo przekazywać będzie młodemu pokoleniu.

Ważny czynnik życia rodzinnego stanowi wewnętrzna atmosfera panująca w rodzinie. Wpływa na nią  wzajemna  relacja  osób,  kultura  jej  członków,  życzliwość  oraz  szczerość.

            Aby mówić o rodzinie, że jest zdrowa i szczęśliwa musi zaistnieć w niej matka i ojciec, których brak w rodzinie nie sprzyja prawidłowemu funkcjonowaniu rodziny. Parafrazując znany przebój stwierdzić można, że „ do tanga trzeba dwojga, tak ten świat złożony jest ...”   

            Matka, tak często wysławiana przez poetów zajmuje w rodzinie doniosłą pozycję. Jest symbolem i źródłem miłości. Będąc ze swym dzieckiem od pierwszej chwili otwiera go na miłość. Dziecko wzrastające w pewności, że jest kochane na pewno odda tą miłość innym.

Każdy potrzebuje miłości, małe dziecko musi więc tą miłością matczyną nasiąknąć, wypełnić się nią po brzegi. Dziecko wyposażone w taką miłość ma pozytywny obraz siebie, z większą odpornością pokonuje przeszkody. Matka to dla dziecka pierwsze „ty”, uczy się przez matkę kontaktowania z drugim człowiekiem; matka to autorytet dziecka - to ona uczy go pierwszych rzeczy, ustala pewien porządek i kolejność wykonywania określonych czynności.

W rodzinie matka dla córki jest swoistym prawzorem, dla chłopca stanowi kobietę jego przyszłego życia. Ważna jest tutaj osobowość matki jako kobiety, bowiem nieprawidłowa postawa może zaburzyć obraz przyszłej żony.

            Rola ojca w rodzinie jest również doniosła. Zasada komplementarności ról mówi, że role powinny się nawzajem uzupełniać, brak ojca może zachwiać równowagę rodziny. Miłość ojca traktowana jest jako męska, taka na którą trzeba zasłużyć. Mężczyzna jest potrzebny jako ten, który zapewnia rodzinie bezpieczeństwo, stwarza z racji swej siły dyscyplinę, karność i posłuszeństwo wobec siebie. Mężczyzna mówi: „ zasłuż na moją miłość, daj z siebie pewien wysiłek ...”

Niezwykłość rodziców wyraża się w tym, że uczestniczą w rozwoju dziecka na kilka sposobów.

Po pierwsze: z natury  swej  pełnią  role  rodzicielskie,  po  drugie: wychowują  przez  to,

że reprezentują określone postawy i modele zachowań; po trzecie: wychowują na tyle ile mają kultury pedagogicznej. W wychowaniu dzieci pomocne są zasady, które zostały określone przez pedagogikę. Dosyć szeroko zostały one opisane przez M. Ziemską w książce „

Postawy rodzicielskie”. Ich stosowanie, przynajmniej części, to podstawa sukcesu wychowawczego. Zasady ważne dla funkcjonowania rodziny :

- zasada obecności obojga rodziców,

- zasada stałości i konsekwencji w wymaganiach,

- zasada jednolitości ( określa zachowanie obydwojga rodziców ),

- zasada umiaru ( w karach i nagradzaniu ),

- zasada indywidualizacji ( każde dziecko jest inne ),

- zasada motywacji religijnej.

Analizując funkcje ojca i matki w rodzinie należy podkreślić,

że ważna jest również funkcja wspierająca, np. pomoc żonie jako matce aby mogła wypełniać swe obowiązki. Istotne znaczenie ma pomoc psychiczna matce, bowiem świadomość, że ma  w mężu oparcie uczyni ją skłonną do wielkich poświęceń. Dla cywilizacji miłości jest sprawą ważną, aby mężczyzna czuł się obdarzony macierzyństwem kobiety, swej żony. Ma to wpływ na cały proces wychowawczy. Ogromnie wiele zależy od tego czy i w jaki sposób uczestniczy on i angażuje swą męskość i ojcostwo w macierzyństwo żony.

             Ogromny  wpływ  na  wychowanie  ma  także  wiedza  rodziców  jak  wychować,

w jaki sposób wpływać na wychowanie swoich dzieci. Rodzina na pozór szczęśliwa często jest nieszczęśliwa, ponieważ naczelne miejsce przypisuje się bogactwu materialnemu i gromadzeniu wszelkiego rodzaju dóbr. W rodzinie takiej dziecko staje się intruzem, ponieważ bogactwo materialne i pęd do niego stają się najważniejsze.

Innym zagrożeniem dla rodziny i dziecka są pozarodzinne źródła kształtowania osobowości dziecka: telewizja, video, gry komputerowe. To właśnie tam pokazywane są brutalne morderstwa, zemsta, okaleczenie. Dzieci uczą się agresji i nienawiści, skumulowanie zaś przemocy prowadzi do zobojętnienia młodych ludzi na krzywdę drugiego człowieka, do fałszywego pojmowania kategorii dobra i zła, do uznania przestępstwa za normę, zaś agresję - za postawę konieczną do przetrwania. Rodzice często nie zdają sobie sprawy z tego zagrożenia, są przekonani, że jeśli dziecko nie jest poza domem, to nic mu nie zaszkodzi. Prawda jednak jest inna, w domu bowiem może przebywać wróg, który stopniowo wypacza psychikę dziecka. Statystyki wskazują, a raporty donoszą, że w krajach, w których spada przestępczość wśród nieletnich istotną rolę odegrał sprzeciw społeczeństwa wobec przemocy ukazywanej w mediach.

Telewizja niestety wypiera z naszych rodzin rozmowy, rodzinne i towarzyskie spotkania i uczy pasywności. Od mądrości rodziców zależy jakie programy pozwolą dziecku oglądać i ile czasu mogą na to poświęcać. Świadamość, wiedza, kultura, duchowość, stanowczość, miłość rodziców to elementy wychowawcze, które umiejętnie stosowane w kształceniu osobowości dziecka stanowić będą o jego  przyszłym losie.

Postawy rodzicielskie wg opracowania M Ziemskiej

1. Postawa akceptacji dziecka - Postawa odtrącenia dziecka

2. Postawa współdziałania z dzieckiem - Unikanie dziecka

3. Postawa rozumnej swobody - Nadmierne ochranianie

4. Postawa uznanie praw dziecka - Zbytnie wymagania

9. Jaka jest rola społeczna rodziny

• Rodzina jako grupa społeczna Związek intymnego, wzajemnego uczucia, współdziałania i wzajemnej odpowiedzialności, w którym akcent pada na wzmacnianie wewnętrznych relacji i interakcji.

• W tym ujęciu rodzina pełni funkcje osobowe:

• Małżeńską lub partnerską - bycie żoną lub mężem,

• partnerem lub partnerką

• Rodzicielską - bycie ojcem lub matką

• Braterską - bycie siostrą lub bratem

• Rodzina jako instytucja społeczna

Grupa określona przez stosunki seksualne, odpowiednio unormowane i trwałe, tak by mogła zapewnić odnawianie się sfery reprodukcji.

• Funkcje instytucjonalne rodziny:

• Materialno-ekonomiczna

• Opiekuńczo-zabezpieczająca

• Prokreacyjna

• Seksualna

• Legalizacyjno-kontrolna

• Socjalizacyjna

• Klasowa

• Kulturalna

• Rekreacyjno-towarzyska

• Emocjonalna

Zazwyczaj jako rodzinę rozumie się dwójkę partnerów i wychowywane potomstwo. Tego typu rodzinę określa się jako nuklearną (w genealogii to rodzina mała), gdy jedno z partnerów zamieszkuje także z rodzicami, to jest to rodzina wielopokoleniowa. Jednak tak naprawdę granic rodziny nie da się jednoznacznie określić, choć da się stopniować pokrewieństwo lub powinowactwo. Ogół osób, o których wiadomo, że są spokrewnione lub spowinowacone chociażby w linii bocznej, w genealogii również nazywa się rodziną (dla odróżnienia od rodziny małej nazywa ją się rodziną wielką). Rodzinę równiez stanowi samotny rodzic z wychowywanym własnym lub adoptowanym potomstwem stanowiący rodzinę niepełną jak i dwie osoby tworzące związek małżenski lub inny w tym także nieformalny konkubinat. Sam fakt zamieszkania razem może klasyfikować pewną grupę ludzi jako rodzinę.

• Rodzaje

Istnieją różne formy rodziny, rozróżniane według odmiennych kryteriów:

1. Formalnego lub nieformalnego związku cywilnego stanowiącego trzon rodziny:

2. Najczęściej małżeństwa mogącego mieć charakter monogamii lub poligamii, Konkubinatu,

4. Związku partnerskiego.

5. Dziedziczenie w rodzinie może być patrylinearne, matrylinearne lub bilateralne;

6. Rozkład władzy w rodzinie może mieć charakter matriarchalny, patriarchalny lub partnerski;

7. Ze względu na reguły zamieszkania możemy mówić o rodzinie matrylokalnej, patrylokalnej lub lokalnej.

Współczesne społeczeństwa wykształciły tzw. alternatywne formy rodziny takie jak:

• Rodzina zastępcza

• Rodzina zrekonstruowana

• Rodzina niepełna

• Rodzinny dom dziecka

• Funkcje rodziny: 

• Rodzina, zarówno ta duża, jak i mała, spełnia w społeczeństwie wiele różnych funkcji. Funkcje te można ogólnie podzielić na cztery grupy.

• Pierwszą i podstawową funkcją rodziny jest pro-kreacja i podtrzymanie ciągłości rodu.

• Druga polega na socjalizacji dzieci, czyli nauczeniu ich reguł zachowania, uznanych prawideł postępowania w danym społeczeństwie za właściwe i przekazania przyjętego systemu wartości.

• Trzecią funkcją rodziny jest zabezpieczenie podstawowych potrzeb (czyli jedzenia, schronienia i ubrania) jej członkom.

• Czwarta polega na wskazaniu odpowiedniego miejsca w społeczeństwie.
  Warto też wspomnieć, że rodzina jako grupa społeczna jest z natury cykliczna, czy też odnawialna.

• Człowiek, w miarę upływu lat, pełni kolejne role w rodzinie. Od dziecka, poprzez ojca czy matkę, aż po głowę rodu w społeczeństwach, gdzie funkcjonują rodziny wielkie.

• Dysfunkcjonalna rodzina to taka, która nie spełnia już swoich naturalnych funkcji. Na przykład z natury rodziny, jako związku małżeńskiego kobiety i mężczyzny, wypływa naturalna funkcja zrodzenia dzieci, a następnie opieki nad nimi i ich wychowania. I tak funkcja rodzicielska łączy się ściśle z funkcją opiekuńczą i wychowawczą. Gdy spotykamy się z przypadkami np. porzucenia dziecka, mówimy, że dokonali tego wynaturzeni rodzice, wynaturzona matka. Było to, bowiem zachowanie wbrew naturalnemu, przyrodzonemu ładowi moralnemu.

Badania na terenie Polski przeprowadziła B. Grzelak-Włodarska; poddała bowiem analizie 34 placówki wychowawcze (na 35 tego typu w Polsce). Wskazała na 80% badanych rodzin, w których wystąpiły następujące wskaźniki dysfunkcjonalności:

• Brak jednego z rodziców - najczęściej ojca;

• Brak obojga rodziców, a dziecko jest wychowywane w rodzinie zastępczej niewydolnej wychowawczo;

• Skłócenie rodziców poprzedzające rozpad rodziny i rozwód;

• Rodzina zrekonstruowana, ale współżycie niezgodne, brak akceptacji ze strony dzieci dla ojczyma, macochy;

• Wielodzietność (powyżej 6 dzieci) - występowało zaniedbywanie dzieci;

• Zjawiska patologiczne - najczęściej alkoholizm;

• Długotrwała choroba lub inwalidztwo jednego lub obojga rodziców

Wśród przyczyn dysfunkcjonalności rodziny, które niejako są poza nią i negatywnie wpływają na jej funkcjonowanie, są złożone uwarunkowania społeczne, do których zalicza się:

5. Stałą pracę jedynego z rodziców poza miejscem zamieszkania, np. pracę poza granicami kraju;

6. Pracę obojga rodziców w systemie 3-zmianowym, 4-brygadowym lub 12- godzinnym;

7. Niechęć do podjęcia pracy przez jednego lub oboje rodziców (a więc pasożytniczy tryb życia z nieuczciwych dochodów);

8. Bezrobocie lat dziewięćdziesiątych;

9. Kryzysową sytuację bytową rodzin - niesprzyjającą wykształtowaniu się u dzieci prawidłowych postaw społecznych.

10. Negatywny wpływ środków masowego przekazu na rozwój dzieci i młodzieży;

11. Przynależność młodocianych do ruchów i sekt.

We współczesnej rodzinie dokonuje się wiele przemian, nierozerwalnie związanych z pełnionymi funkcjami:

Funkcja seksualna - wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych, bardziej cenione, niż w przeszłości, małżeńskie współżycie seksualne, pod kątem jakości przeżyć i pełnej satysfakcji obojga małżonków (większe wymagania kobiet, konflikty z powodu braku satysfakcji),

• Funkcja materialno- ekonomiczna - partykularyzacja dochodów członków rodziny (w większości zarobkują oboje małżonkowie i dorastające dzieci, część dochodów trafia do wspólnej "kasy", reszta - w gestii poszczególnych członków rodziny),

• Funkcja kontrolna - ograniczona nieformalna kontrola rodziny nad jej członkami (autonomizacja członków, zwiększony czas przebywania poza domem, zanik norm i sposobów właściwego postępowania - przestępczość),

• Funkcja socjalizacyjno - wychowawcza - zakres zawężony na skutek działania innych instytucji; nieprawidłowa socjalizacja sprzyja patologii społecznej; brutalizacja treści płynących ze środków masowego przekazu - stąd rola rodziny w dostarczaniu odpowiedniego systemu wartości i zainteresowań, umożliwiających dokonanie, przez młodych ludzi, odpowiedniej selekcji, emancypacja dzieci, a zwłaszcza młodzieży (większa swoboda, niezależność, zmniejszenie świadomego wpływu rodziców na dzieci oraz wpływów wewnątrzrodzinnej, spontanicznej socjalizacji); różnicowanie się postaw życiowych i działań wychowawczych matek i ojców (indywidualizacja oddziaływań),

• Funkcja emocjonalno - ekspresyjna - wzrost rangi uczuć wyższych (miłość), małe wsparcie emocjonalne człowieka ze strony pozarodzinnych grup wspólnotowych; zapewnienie przez rodzinę, poczucia bezpieczeństwa, higieny psychicznej, równowagi emocjonalnej jednostki, umożliwienie ekspresji osobowości (niepowtarzalnych cech jednostki) i aprobowanie jej; im mniej konfliktowa i zdezorganizowana, tym skuteczniejsza jej funkcja emocjonalno - ekspresyjna.
  Generalizując, za społeczne konsekwencje zachodzących w rodzinie przemian uważa się:

• Wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów (malejąca spójność rodziny, jej dezorganizacja i dezintegracja), Wzrost zatrudnienia kobiet dla ciekawszego życia, samorealizacji, nie tylko z pobudek ekonomicznych,

• Relatywne zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencja),

• Indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań,

• Dyferencjacja (zróżnicowanie) norm i wartości u poszczególnych członków rodziny - nawzajem w stosunku do siebie,

• Zmniejszenie się więzi rodzinno - sąsiedzkich, zmiana więzi rodzinno - towarzyskich,

• Malejąca liczba ślubów, wzrost liczby małżeństw i rodzin niesformalizowanych (konkubinat, kohabitacja),

• Zmniejszenie przyrostu naturalnego, oddzielenie funkcji seksualnej od prokreacyjnej w rodzinie - zmniejszenie dzietności (środki antykoncepcyjne),

• Nasilenie się ruchliwości geograficznej z powodów ekonomicznych i politycznych,

• Wzrost zagrożeń ekologicznych i społecznych (patologia społeczna jednostek, spatologizowane rodziny),

• Równouprawnienie rodzin: małej (dwupokoleniowej) wobec dużej (wielopokoleniowej).

Rodzina odzwierciedla w swej strukturze i funkcjonowaniu przeobrażenia ogólnospołeczne, z czasem dostosowując się do nich. Łącząc elementy tradycji z elementami postępującej nowoczesności, ułatwia swoim członkom adaptację do zmieniającej się rzeczywistości społecznej, jednocześnie będąc dla niej oparciem i strefą ochronną. Poddana wpływom zewnętrznym, zmienia się, zmieniając jednocześnie jednostki, poprzez wewnątrzrodzinną socjalizację. Zmiany te jednak są zarówno korzystne, jak i niekorzystne.
Rodzina współczesna wpływa na osobowość, funkcjonowanie jednostek, kształtuje ich losy, pełni szereg funkcji. Jeśli jej kondycja pogarsza się to wpływa ujemnie na funkcjonowanie i losy zarówno jednostek, jak i społeczeństwa, a więc w ich interesie powinno być prawidłowe funkcjonowanie rodzin oraz tworzenie warunków dla prawidłowego ich funkcjonowania.

10. Scharakteryzuj pojęcie klasa szkolna

• Specyfika klasy jako grupy
  
      Nauczyciel, a szczególnie wychowawca klasowy nie może traktować klasy jako sumy poszczególnych uczniów i nie uświadamiać sobie, że zarówno stosunek do nauki, postawy wobec szkoły, klasy, nauczycieli, jak i realne zachowanie w szkole są ściśle związane z procesami społecznymi zachodzącymi w klasie i z jej strukturą społeczną.
       Klasa w miarę poznawania się i zżywania uczniów przekształca się w grupę społeczną; właściwie więc, rozumienie uczniów i towarzyszące mu oddziaływanie musi uwzględniać zależności jakie zachodzą między uczniem, a klasą jako grupą społeczna.
       M.Pilkiewicz mówiąc o klasie szkolnej jako o grupie społecznej, zwraca uwagę, po pierwsze, co w niej jest wspólne ze wszystkimi innymi grupami społecznymi, i - po drugie co ją wyróżnia spośród tych grup. M.Pilkiewicz, przyjmuje także określenie, że grupa jest zbiorem jednostek połączonych ze sobą więzią psychiczną, podporządkowanych wspólnym celom i zdolnych do wspólnego działania. Zastrzega, iż nie każdy zbiór jednostek zasługuje na miano grupy, np. nie stanowią grupy klienci w sklepie, publiczność w kinie itp. nie spełniają oni, bowiem dalszych warunków wymienionych w podanym określeniu (poczucie więzi, zdolność do wspólnego działania).
       Najważniejszym wnioskiem wynikającym z przytoczonego określenia grupy jest wiec uświadomienie sobie, że grupa to nie suma jednostek, lecz zupełnie nowa jakość, gdyż z chwilą znalezienia się w niej poszczególne jednostki mogą zmienić swój sposób bycia i zachować się tak, jak nigdy nie zachowałyby się będąc same.
       Pod tym względem klasa szkolna nie różni się od innych grup społecznych. Nie różni się ona także od innych grup (np. zespół pracowników urzędu) i pod innymi względami: można w niej wyróżnić określone cele i zadania, które ma do spełnienia w ramach szkoły;

• w skład jej wchodzą członkowie (uczniowie), których wspólnym zadaniem jest realizacja celów całej grupy;

• aktywność członków (uczniów) jest kontrolowana w sposób gwarantujący osiągnięcie założonych celów;

• nie działa w próżni społecznej, lecz jest powiązana z innymi grupami czy instytucjami (np. szkołą, rodziną, społeczeństwem).

     Istotnym dla ukształtowania się całego szeregu zjawisk w klasie jest fakt, że powstaje ona w sposób instytucjonalny. Oznacza to, że uczeń zasadniczo nie ma wpływu na to, do której klasy będzie należał, ani na dobór uczniów w tej klasie, ani na dobór wychowawcy i innych nauczycieli, ani - co najważniejsze na dobór celów, do realizacji których klasa jest powołana. Klasa jest grupą roboczą docelowa, przy czym celami, które mają realizować jej członkowie, jest głównie uczenie się, zdobywanie wiadomości, umiejętności i przygotowania się do przyszłych ról społecznych. Specyfika klasy jako grupy roboczej polega na tym, że jej członkowie nie wytwarzają żadnych produktów, lecz sami poddawani są zaplanowanemu oddziaływaniu wychowawczemu. Cele, które klasa realizuje, nie są ustalone oddolnie przez uczniów, lecz wynikają z odgórnie ustalonych programów nauczania i wychowania.
     Indywidualne oczekiwania i potrzeby ucznia nie zawsze odnoszą się do tych samych celów. W miarę wzbogacania się jej życia wewnętrznego rozwija się i utrwala w niej obok struktury formalnej - struktura nieformalna oparta na emocjonalnej więzi między uczniami oraz uczniami i wychowawcą.
     Grupa uczniów pozostających przez pewien czas razem tworzy normy wspólnego zachowania. Proces tworzenia norm kierujących postępowaniem młodych ludzi rozpoczyna się od postrzegania pewnych regularnie powtarzających się zjawisk. Normy stanowią jakby wzorcowe uogólnienia dotyczące przewidywań zachowania się członków grupy w ważnych dla nich sytuacjach. Przewidywania pozwalają na określenie oczekiwań dotyczących członka grupy. Układ norm obowiązujących w klasie szkolnej tworzy swoistą atmosferę tej klasy.
     Spójność grupy według Sowińskiej, to stopień wartościowania przez jednostki swego członkostwa w niej. Inaczej mówiąc, stopień spójności określa się tym, na ile grupa jest dla jej członków atrakcyjna. Wysoka spójność wyraża się w gotowości ogółu członków do rozszerzania i podtrzymywania interakcji, do podejmowania współpracy i współdziałania w ramach zespołu, w życzliwych i ofiarnych reakcjach grupy na zachowanie jednostek. Ma to ogromne znaczenie dla skuteczności wpływu grupy na swoich członków.
     Im bardziej postrzegają oni życie w grupie jako atrakcyjne, w tym większym stopniu zależy im na czynnym udziale w nim i dlatego tym bardziej są skłonni podporządkować się regułą zbiorowego życia, akceptować poglądy funkcjonujące w grupie, wzory zachowania. Wynika z tego, że w pracy z klasą trzeba zabiegać o podniesienie poziomu jej integracji, jednak ogromnie ważne jest to, by pozycja wychowawcy znalazła się w obrębie struktury klasy. Rozwinięcie się, bowiem wysokiej spójności grupy przy jednoczesnym braku akceptacji dla wychowawcy prowadzi z reguły do tego, że nie ma on żadnego wpływu na jej działalność, stosunki niechęci i wrogości pogłębiają się.
     Dla pełniejszej charakterystyki klasy jako grupy społecznej warto jeszcze dodać, że składa się ona z członków podobnych do siebie pod względem wielu cech, a więc wieku, poziomu rozwoju fizycznego i psychicznego, indywidualnych doświadczeń życiowych. W związku z tym mają one zbliżone potrzeby, zbliżone zainteresowania, zbliżony poziom umiejętności oceniania i wartościowania różnych zjawisk moralno-społecznych. Klasa szkolna, nie jest wyizolowaną grupą społeczną, lecz poddana wpływom wielu grup i instytucji - od innych klas, nauczycieli i szkoły jako całości poczynając, a na pozaszkolnym środowisku rówieśniczym i rodzicach kończąc.

Klasa jak środowisko wychowawcze

     Człowiek żyje w określonym środowisku społecznym, jest od niego uzależniony, równocześnie je kształtuje. Składnikami środowiska społecznego są ludzie, którymi dany osobnik ma bezpośrednią styczność, na których oddziałuje i którzy na niego oddziałują. Dokonuje się to w trakcie interakcji przyjmujących formę współdziałania, wzajemnej pomocy, rywalizacji, konfliktów lub antagonizmów.
     Jednym ze składników środowiska społecznego jest środowisko wychowawcze. Tworzą je poszczególne osoby lub zespoły ludzkie wpływające na rozwój psychiczny i kształtowanie się osobowości dzieci i młodzieży.
     R.Wroczyński wyróżnia naturalne i intencjonalne środowiska wychowawcze. Środowiska naturalne to rodzina, grupa rówieśnicza, społeczność lokalna, oddziałujące w sposób spontaniczny, często niezamierzony, na osoby pozostające pod ich wpływem. Środowisko intencjonalne tworzą instytucje podejmujące zamierzone oddziaływania zgodnie z określonym wzorem, modelem, ideałem wychowawczym. Funkcję taką spełniają szkoły oraz różne instytucje i organizacje dziecięce lub młodzieżowe.
     Podstawowe środowiska wychowawcze to rodzina, grupy rówieśnicze oraz szkoła. Rodzina wywiera znaczny, choć nieraz niezamierzony wpływ na rozwój dziecka. Odgrywa szczególnie ważną rolę w pierwszych latach życia dziecka, gdy pozostaje ono pod wyłączną niejednokrotnie opieką rodziców.
     Wpływ rodziny zaznacza się również w wieku szkolnym w okresie dorastania, gdy obok niej na rozwój psychospołeczny dzieci i młodzieży oddziałują inne osoby i grupy.
     Grupy rówieśnicze są jednym ze składników środowiska wychowawczego, którymi dziecko kontaktuje się od wczesnych lat życia. Wywierają one wpływ na współżycie społeczne oraz kształtowanie się osobowości ich członków.
     Środowisko szkolne tworzą uczniowie, nauczyciele, przejawiane przez nich postawy wobec uczniów, stosowane metody wychowawcze, kontakty społeczne ukształtowane w klasie. Składnikami środowiska szkolnego są również - wyposażenie szkoły w sprzęt i pomoce naukowe, jak również jej otoczenie.
     Podstawową grupą na terenie szkoły jest klasa, która stanowi formalny element w organizacyjnej strukturze szkoły - posiada względnie stały skład uczniów, określone przepisy i sposób funkcjonowania. Oprócz tego klasa jest grupą zadaniową, powołaną w celu przyswajania treści związanych z procesem nauczania. Jest też, a może nawet przede wszystkim środowiskiem wychowawczym - w niej dokonuje się proces wychowania: przekazywanie wzorów zachowań, norm moralnych, kształtowanie postaw.
     H.Muszyński wyróżnia trzy grupy mechanizmów socjalizacyjnych, występujących w klasie szkolnej:

• mechanizm kontroli społecznej, który polega na stymulacji rozwoju jednostki poprzez interakcje w ramach grupy;

• mechanizm wpływu osób znaczących polegający na stymulacji rozwoju jednostki poprzez kontakty z tymi osobami, które są dla niej ważne (rodzice, wychowawcy, koledzy). Może on działać jako modelowanie lub jako identyfikacja;

• mechanizm wzmacniania wewnętrznego, który polega na tym, że jednostka, pełniąc określoną rolę społeczna, internalizuje jej wymogi i sama ocenia swe postępowanie z punktu widzenia zgodności z tą rolą.

     W środowisku szkolnym centralną rolę odgrywa nauczyciel, kierujący rozwojem umysłowym i społecznym uczniów oraz realizujący związane z tym cele wychowania. Od rodzaju postawy nauczyciela zależy ogólna atmosfera klasie, jej morale i stopień świadomości grupowej oraz przede wszystkim efektywność pracy. Kierowanie klasą skrajnie autorytatywne lub autokratyczne, jak również liberalne jest niekorzystne. Pierwsze wywołuje ze strony uczniów postawę pozornej pracy, maskowanej lojalności albo jawnej agresji; drugie prowadzi do ogólnej dezorganizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego. Autokratyzm powoduje obcość nauczyciela w klasie, liberalizm pozbawia go autorytetu.
     Atmosferę sprzyjającą wysokiemu poziomowi świadomości grupowej i interakcji sił aktualizujących się w procesie lekcyjnym stwarza postawa demokratyczna nauczyciela, wszakże z zachowaniem postawy autorytatywnej w takim stopniu, jak tego wymaga wiek uczniów, nawet rodzaj zajęć. Postawa ta stwarza płaszczyznę sprzyjającą przezwyciężaniu tradycyjnego wzoru nauczyciela jako obcego w klasie.

Role pełnione w klasie szkolnej

     Klasa jest zbiorem wzajemnie od siebie zależnych jednostek. Na dynamikę ich stosunków wpływają role ustalone w toku ciągłych interakcji. Kiedy następuje jakaś zmiana w oczekiwanym zachowaniu któregoś członka grupy, następuje dynamiczny łańcuch reakcji na tę zmianę i w rezultacie sieć wzajemnych reakcji też ulega pewnej zmianie. Często występuje zjawisko „samopotwierdzających” się oczekiwań. Grupa przewiduje jakieś zachowania swego członka i on w ten sposób się zachowuje - „gra swoją rolę”. Wiele jest takich ról w klasie np. rola „wesołka”, od którego oczekuje się ciągłych wygłupów, i on te oczekiwania spełnia, rola „walczącego o prawa uczniów”, do którego zadań należy sprzeciwianie się, ilekroć nauczyciel dokonuje „zamachu” na ich wolność, rola „pomysłodawcy”, rola „łagodzącego” spory itd.
     J.Janowski dokonał następujących klasyfikacji ról społecznych pełnionych przez uczniów:

3. role związane z zadaniem grupy (role rzeczowe): inicjator, poszukiwacz informacji, poszukiwacz opinii, osobnik udzielający informacji, osobnik udzielający opinii, „realizator”, koordynator, „osobnik określający”, agitator, sprawozdawca, osobnik wykonujący drobne zadania techniczne;

4. role związane z życiem grupy (role integratywne): osobnik określający, zachęcający innych, osobnik rozładowujący napięcie, osobnik doprowadzający do kompromisów między różnymi poglądami, osobnik ułatwiający innym aktywny udział w grupie, osobnik wyrażający (podsuwający w grupie) zasady, normy, ideały, osobnik obserwujący i komentujący wydarzenia w grupie;

5. role antygrupowe: agresor, osobnik negatywistycznie blokujący uchwały, prace, postanowienia, osobnik starający się zwrócić myśli i działania grupy w swoim kierunku, osobnik, który używa grupy jako audytorium do wyrażania własnych (nie związanych z sytuacją) poglądów, ideologii, „kawalarz” komentujący nonszalancko lub cynicznie wszystkie wydarzenia w grupie, osobnik, który usiłuje dowolnie dominować nad wszystkimi, osobnik podlizujący się innym, osobnik zajmujący się tylko własnymi, specyficznymi zainteresowaniami.

     Na uwagę zasługują takie role jak: najlepszy uczeń, czynny, najinteligentniejszy, miss klasy, robiący najwięcej na rzecz klasy, przystojny, ulubieniec nauczyciela.
H. Muszyński wyodrębnia takie role społeczne funkcjonujące na terenie klasy:

• poszukiwacz wiedzy - to uczeń podejmujący czynności związane z samodzielnym zdobywaniem wiedzy lub znajdowaniem rozwiązań praktycznych;

• odkrywca wiedzy - rola odkrywcy wiedzy polega na samodzielnym poznawaniu rzeczywistości, odkrywaniu czegoś i dochodzeniu do własnych wniosków;

• użytkownik wiedzy - to uczeń, który po opanowaniu jej w wymaganym stopniu, dzieli się nabytymi wiadomościami i umiejętnościami z członkami swojego zespołu lub innych zespołów;

• rola „specjalisty” i „fachowca”. Uczeń, który posiada określone praktyczne umiejętności, zostaje wdrożony przez szkołę do roli fachowca. Uczeń zainteresowany całokształtem przedmiotu nauczania i wykazujący uzdolnienia w danym kierunku zostaje wdrożony do roli specjalisty;

• rola samouka polegająca na samodzielnym podejmowaniu w stosunku do siebie samego tych czynności, które w nauczaniu spełniane są przez nauczyciela.

J.Gawlina na podstawie badań wyodrębnił następujące role społeczne pełnione w klasie szkolnej:

5. Role nastawione na kierowanie i egzekwowanie (przywódca, przewodniczący).

6. Role nastawione na wykonywanie obowiązków (wykonawca, podwładny, specjalista).

7. Role nastawione na rozrywkę i zabawę (uczestnik gry lub zabawy, partner w zabawie, wodzirej).

8. Role nastawione na koleżeństwo (kolega, przyjaciel, opiekun).

9. Role karne związane z degradacją społeczną (oferma, lizus, obibok, egoista, maminsynek itp.).

Literatura:
Zięba L., Niektóre aspekty podejmowania i spełniania ról społecznych w klasie szkolnej.
Janowski A, Stachyra R., Prestiż ucznia wśród rówieśników.
Muszyński H, Dudzikowa M., Praca wychowawcza w toku nauczania,
Ekiert - Grabowska D., Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej,
Skorny Z., Proces socjalizacji dzieci i młodzieży,
Sowińska H., Klasa szkolna jako zespół wychowawczy,
Zaborowski Z., Podstawy wychowania zespołowego,
Kowalski S., Socjologia wychowania w zarysie,

11. Określ pojęcie grupy rówieśniczej

Grupa rówieśnicza to nieformalna grupa osób tworząca się spontanicznie z chęci wspólnego przebywania pewnej liczby osób

Grupa rówieśnicza - organizm społeczny, który wyróżnia się spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną, lecz ze względu na typ więzi, bliskie, nacechowane wzajemną aprobaty

12. Scharakteryzuj pojęcie dotyczące grupy rówieśniczej

Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze

Funkcje grupy rówieśniczej: (wg Misztala)

MAKROSPOŁECZNE

• wyznaje określony system wartości

• kreuje wzorce zachowań

• egzekwuje ich przestrzeganie

MIKROSPOŁECZNE (złożone)

• dostarcza motywacji do działania celowego

• wyznacza role społeczne , uczy samodzielności

MIKROSPOŁECZNE (proste)

• zaspokaja potrzebę przynależności i akceptacji

• źródło zabawy i rozrywki (organizowanie czasu wolnego)

• dostarcza wrażeń, przygód i nowych doświadczeń

Grupa rówieśnicza - organizm społeczny, który wyróżnia się spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną, lecz ze względu na typ więzi, bliskie, nacechowane wzajemną aprobatą uczestnictwo

Typy kierowania grupą rówieśniczą:

PRZODOWNICTWO- gotowość do współdziałania, osoba ta ze względu na swój charakter i

opiekuńczość obdarzona jest przez grupę zaufania

PRZYWÓDZTWO- jest zdobywane przy aprobacie członków grupy, może wynikać z

kwalifikacji lub możliwości jednostki

PANOWANIA(władza)- zdobywana instrumentalnie, głównie siłą,

autokratyzm, rygoryzm, centralizacja decyzyjna

Geneza:

Każda jednostka podczas całej swojej egzystencji należy do poszczególnych grup społecznych. Liczebność tych grup jest bardzo różna - od kilkuosobowych, poprzez grupy składające się z kilkunastu osób, aż do takich, do których należy kilkadziesiąt i więcej osób (np. zrzeszenia). Nie ma jednej definicji pojęcia "grupa". Jedni autorzy definiują ją w sposób dosyć ogólny, inni starają się stworzyć definicję bardziej szczegółową. Z powstaniem grupy na gruncie społecznych mamy do czynienia już od czasów Arystotelesa. Arystoteles stworzył wzorzec grupy małej (np. gmina lub rodzina) oraz dużej (np. państwo). Jego zasługą było również to, że uznał rodzinę za komórkę społeczną, określił jej strukturę oraz sposób funkcjonowania. Natomiast na gruncie socjologii zaczęła powstawać teoria grup społecznych, która nie do końca była zgodna z modelem Arystotelesa. Wspólną cechą obu teorii była przyjaźń, która jest jedną z głównych cech grupy społecznej.

Pojęcie grupy na gruncie wychowawczym i psychologicznym znacznie wcześniej pojawiło się w pedagogice, niż w socjologii. Przedstawiciele socjologii zwrócili uwagę na grupę dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy coraz częściej mówiło się o tym, że społeczeństwo składa się z pewnych zbiorowości ludzkich, które charakteryzują się zróżnicowaną genezą, strukturą i wielkością oraz pełnią zróżnicowane funkcje. Temu zróżnicowanemu obiektowi poddanemu analizie nadano miano "grupa", aby oznaczyć różne zbiorowości. Emil Durkheim jako jeden z pierwszych zajął się analizą grupy pierwotnej oraz odkrywaniem i przedstawianiem społecznych cech wychowania. Działania Durkheima w tym zakresie były niezwykle ważne dla myśli pedagogicznej, gdyż przyniosły nie tylko skutki teoretyczne, ale także praktyczne. Jego koncepcja w dużym stopniu przeniknęła koncepcje pedagogów społecznych, np. Heleny Radlińskiej, która twierdziła, człowiek powinien budować świat swoimi siłami, opierając się na własnych ideałach.

Przeprowadzanie badań dotyczących roli grupy w wychowaniu zapoczątkowali Emil Durkheim i Ferdynand Tonnies. Szczególną uwagę zwrócili oni na grupy rówieśnicze - zarówno dziecięce, jak i młodzieżowe. Każda jednostka od momentu narodzin zaczyna przynależeć do różnych grup rówieśniczych. Wśród ich cech konstytutywnych można wyróżnić "arystotelejską przyjaźń" i "tonniesowską wspólnotę". W przypadku tak rozumianej grupy rówieśniczej, grupa ta wyróżnia się spośród innych organizmów społecznych nie ze względu na wiek, ale ze względu na istnienie bliskich więzi. Uczestnictwo w takiej grupie cechuje się wzajemną aprobatą. Jest to grupa o charakterze pierwotnym, w której zawierają się inne formy grup (np. organizacje młodzieżowe), które mają charakter wtórny i celowy. Charles Horton Cooley - teoretyk zajmujący się grupami pierwotnymi - zdefiniował grupę pierwotna jako zbiorowość, w której mamy do czynienia ze współpracą, a zachodzące kontakty odbywają się twarzą w twarz. Pierwotny charakter tych grup wyraża się w tym, że odgrywają one podstawową rolę w kształtowaniu ideałów jednostki oraz jej społecznej natury. Jednym ze skutków tak bezpośredniego kontaktu jest to, że w danej grupie spotyka się wiele indywidualności, a wspólna działalność i wspólne cele grupy sprawiają, że w jakimś zakresie stają się one częścią jaźni danej jednostki. Charakter takiej grupy oddaje zaimek "my", który zakłada wzajemną sympatię oraz identyfikację poszczególnych członków grupy. Jednostka ma świadomość pewnej łączności z grupą i to poczucie wyznacza niektóre z jej dążeń.

Ryszard Wroczyński rozróżnił poszczególne środowiska wychowawcze, a za podstawowe kryterium uznał sposób ich powstawania. Posłużył się tu klasyfikacjami Ferdynanda Tonniesa oraz Roberta MacIvera, którzy zbiorowości ludzkie podzielili na wspólnoty i stowarzyszenia. Wspólnota to rodzaj grupy pierwotnej, która powstała bez ingerencji człowieka, w wyniku określonych ludzkich potrzeb i dążeń. Natomiast stowarzyszenie to taka grupa, która w sposób celowy i intencjonalny została utworzona przez człowieka, aby realizować określone zadania. Zatem do wspólnoty zalicza się rodzina, społeczność lokalna oraz grupa rówieśnicza. Ich pierwotność wyraża się w tym, że powstały w wyniku spontanicznych relacji międzyludzkich i że są obecne w naszym życiu od początku powstania gatunku ludzkiego. Wszystkie te wspólnoty odgrywają istotną rolę w kształtowaniu i rozwoju osobowości człowieka.

Rodzina to grupa, która występuje w każdym środowisku społecznym, bez względu na określony krąg kulturowy. Jest obecna na każdym etapie rozwoju gatunkowego. Na powstanie społeczności lokalnej miały wpływ określone warunki społeczno - przyrodnicze, które w pewnych momentach mogły być zagrożeniem dla jednostki i jej przetrwania. Warunki geograficzne, konieczność obrony oraz podział obowiązków - to podstawowe przyczyny powstawania zbiorowości. Początkowo miały one charakter typowo osiedleńczy, ale z czasem zaczęły przekształcać się w kulturowe formy społeczne, które dzisiaj są nazywane sąsiedztwem lub społecznością lokalną. Na rozwój i proces wychowania jednostki bardzo szybko zaczyna wywierać wpływ grupa rówieśnicza. Już w wieku trzech lat dzieci zaczynają tworzyć małe grupy, które służą im do wspólnej zabawy. W wieku przedszkolnym tworzenie grupa staje się czymś naturalnym. W wieku szkolnym jednostka zaczyna spotykać się z coraz większym wpływem grupy rówieśniczej. Najsilniejsze związki można zaobserwować w małych grupach (tak zwanych paczkach), których powstawanie oparte jest na zróżnicowanych zasadach. W początkowych latach szkoły takie grupy powstają głownie w celu wspólnych zabaw, później mogą stać się miejscem wymiany poglądów, rozmów, zwierzeń czy dyskusji na różne tematy. Małe grupy najczęściej są zorganizowane na zasadzie równości jej członków. Więź pomiędzy poszczególnymi osobami z grupy jest dosyć silna, a ich wzajemna solidarność - wysoka. W takiej grupy mamy do czynienia ze wzajemnym oddziaływaniem na siebie poszczególnych jej członków.

W całym procesie socjalizacji grupa rówieśnicza pełni niezwykle ważną rolę - zaspokaja ona te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić rodzice czy wychowawcy. Jednostka, która uczestniczy w grupie rówieśniczej ma możliwość podniesienia poczucia własnej wartości i przydatności. Dużo zależy od pełnionej tam roli - im wyższy poziom popularności w grupie, tym samoocena jednostki jest większa. Pozytywny wpływ na socjalizację jednostki w grupie rówieśniczej ma także fakt, że jednostce zależy na akceptacji i uznaniu ze strony innych członków grupy. Jednak na uznanie i sympatię trzeba sobie zasłużyć. W związku z tym jednostka podporządkowuje się obowiązującym w grupie normom i uznaje narzucane przez grupę sankcje. Zdarzają się takie sytuacje, że wśród celowych grup młodzieżowych zaczynają się tworzyć naturalne grupy rówieśnicze, których członkami stają się wszyscy lub niektórzy uczestnicy zbiorowości celowej. Może się zdarzyć także i tak, że w obrębie jednej grupy celowej powstanie kilka grup rówieśniczych. Natomiast w stowarzyszeniach często mamy do czynienia z powstawaniem wtórnych więzi rówieśniczych, gdyż powstawanie stowarzyszeń jest uwarunkowane określonymi związkami (np. religijnymi lub ideowymi) i często wynika z potrzeb emocjonalnych. Zadaniem każdego wychowawcy i pedagoga jest zapoznanie się z tym, jak związki rówieśnicze (zarówno grupy pierwotne, jak i grupy celowe) wpływają na jednostkę, gdyż podczas swojej pracy dydaktyczno - wychowawczej styka się z nimi niemal codziennie.

Grupa pierwotna:

• jednostka uczestniczy w niej w sposób spontaniczny

• każdy członek takiej grupy ma poczucie aprobaty innych członków

• przeważają więzi osobowe

• występuje wzajemna identyfikacja

• grupa pierwotna jest grupą niewielką

• członkowie grupy odczuwają przynależność w obrębie grupy i odczuwają poczucie odrębności w stosunku do otoczenia

• grupa wskazuje wzorce i określa wartości oraz normy

• istnieje kontrola i określony system sankcji

• grupa charakteryzuje się zmiennością celów oraz zmiennością wewnętrznej struktury i hierarchii

• przywództwo w grupie jest uwarunkowane cechami charakteru i musi być zaakceptowane przez grupę

Grupa celowa:

• nabór do grupy ma charakter formalny

• grupa opiera się na więzach rzeczowych

• grupa może być rozbudowana, może mieć odgałęzienia terenowe

• struktura wewnętrzna opiera się na sformalizowanym układzie hierarchicznym

• najważniejsze są cele grupy, cele indywidualne mają zdecydowanie mniejsze znaczenie

• grupa posiada formalne wzory zachowań

• sankcje są egzekwowane w sposób formalny

• decyzje grupy są zcentralizowane

• występuje koordynacja działań

• występuje jednolitość organizacyjna

• wyalienowanie przywódców grupy

Za pomocą badań socjometrycznych i biograficznych można określić rodzaj grupy i scharakteryzować jej wpływ na poszczególnych uczestników. Jednak w pracy wychowawczej nie jest to zadaniem prostym, gdyż wychowawca może jedynie przypuszczać, że wychowanek stał się członkiem jakiejś grupy. W związku z tym interpretacja zachowania i działań wychowanka powinna być oparta na dokładnej i fachowej diagnozie.

Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej:

Zdaniem Floriana Znanieckiego grupa rówieśnicza powstaje w sposób spontaniczny, bez ingerencji dorosłych. Taka grupa kształtuje mechanizmy, które regulują wewnętrzną organizację grupy oraz wzajemne zachowania poszczególnych członków. Grupa rówieśnicza pełni istotne funkcje w procesie wychowania jej uczestników. Zdaniem Znanieckiego grupa rówieśnicza jest pozbawiona określonych celów i wzorców, a jej głównym przesłaniem jest zabawa. Zachowania członków grupy są regulowane poprzez nastawienie tych osobników, którzy umieją narzucić grupie swój punkt widzenia. Cechą charakterystyczną grupy rówieśniczej jest zmienność celów oraz form życia zbiorowego i zabawy. Jest to konsekwencją tego, że członkowie grupy mają zmienne i często sprzeczne nastawienia. Do najczęstszych nastawień należą: przodownictwo, podporządkowanie, rywalizacja i współdziałanie. Dziecięce zachowania charakteryzują się spontanicznością i różnorodnością. Na tym tle mogą powstawać konflikty pomiędzy wzorami wyniesionymi z domu a chęcią żywiołowej zabawy. W tym konflikcie najczęściej wygrywa potrzeba zabawy z kolegami, a rygory narzucone przez rodzinę lub środowisko schodzą na dalszy plan. Mamy tu do czynienia z konfliktem, który może mieć określone skutki dla procesu socjalizacji jednostki oraz dla ogólnego porządku społecznego.

Organizacja, struktura i funkcje grupy rówieśniczej:

W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role społeczne. Można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:

• grupy dziecięce, oparte na zabawie

• grupy młodzieżowe, paczki

• grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze)

Na młodzieżową grupę rówieśniczą składa się określona struktura zachowań międzyludzkich. Elementy, które tworzą stosunki społeczne w grupie to:

10. wewnętrzna hierarchia grupy

11. system decyzyjny

12. układ kanałów komunikacyjnych

13. charakter więzi pomiędzy poszczególnymi członkami grupy

Niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można wyróżnić:

• przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków grupy

• przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę

• panowanie - władza zdobywana przy użyciu siły, nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości, główny cel panowania odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego

Na charakter przywództwa wpływają nie tylko cechy charakteru danej jednostki, ale także wielkość grupy, jej zadania oraz jej stosunek do otoczenia. W przypadku nieprzyjaznych stosunków grupy z otoczeniem mogą występować represje ze strony otoczenia. W takim przypadku zwiększają się tendencje do pełnienia władzy autorytarnej. Przywództwo, które najczęściej dominuje w grupach jest oparte na demokracji i liberalizmie. Główne zadanie takiego przywództwa opiera się na realizacji celów towarzyskich i zabawowych oraz podtrzymywaniu poczucia odrębności od otoczenia. Grupy dziecięce najczęściej opierają się przywództwie chaotycznym, gdzie często mamy do czynienia z chaosem decyzyjnym i z częstą zmianą osoby na stanowisku lidera. Roger Mucchielli przedstawił pięć układów komunikacyjnych, które dostarczają wiadomości o charakterze grupy. Są to:

6. układ szprychowy - każdy członek grupy ma kontakt z przywódcą, jest to niezwykle pomocne w przypadku konieczności szybkiego działania

7. układ bezpośredni - każdy kontaktuje się z każdym

8. układ kołowy - członkowie grupy przekazują informacje po kolei, jeden drugiemu

9. układ łańcuchowy - przywódca grupy przekazuje informacje jednej osobie, która rozpowszechnia ja wśród pozostałych członków grupy

10. układ scentralizowany - przywódca przekazuje informacje kilku zaufanym osobom, a ci przekazują ja pozostałym członkom grupy

Do ustalenia struktury grupy używa się socjogramu. Jest to przedstawienie w sposób graficzny pozycji poszczególnych członków grupy, które opierają się na stosunkach lubienia bądź nielubienia. Tak przedstawiona struktura jest strukturą nieformalną. Technika stosowana w socjometrii opiera się na zadawaniu członkom grupy określonych pytań, które są uzależnione od tego, co interesuje pytającego. W socjogramie poszczególni członkowie grupy są przedstawieni za pomocą punktów, natomiast ich wybory są przedstawiane za pomocą linii łączącej określone punkty. W przypadku zainteresowania strukturą grupy używa się socjogram hierarchiczny, który przedstawia ilość wyborów skierowanych do danych jednostek. Na podstawie socjogramu można wyróżnić poszczególne struktury i elementy tych struktur. Można tu wyróżnić:

• para - wzajemny wybór dwóch osób

• łańcuch - osoba A wybiera osobę B, osoba B wybiera osobę C itd.

• gwiazda - określona jednostka otrzymuje dużo wyborów, ale sama ich nie odwzajemnia

• sieć - wzajemny wybór wszystkich członków grupy

• klika - podgrupa osób, która wybiera się wzajemnie i odrzuca pozostałych członków grupy

Kryzys i upadek formalnych grup rówieśniczych:

W latach osiemdziesiątych niektóre ze związków młodzieżowych zostały pozbawione jednego z najważniejszych dla nich atrybutów, czyli samodzielności. Związki te zostały zmuszone do przyjęcia określonej struktury, ideologii oraz z góry określonych norm i wartości. Większość z tych narzuconych rzeczy pochodziła ze świata zewnętrznego, utożsamianego ze światem dorosłych. To wszystko powodowało, że młodzi ludzie odczuwali potrzebę buntu, co mogło sprawić zaostrzenie się konfliktów ze światem zewnętrznym. Jednak bunt był karany. Konsekwencją takiej sytuacji było powstawanie więzi i przyjaźni, a uczucia przynależności zaczęły rozwijać się także na gruncie prywatnym. Zaczęły powstawać spontaniczne układy rówieśnicze, oparte na patriotyzmie małych grup, których zadaniem było zaspokajanie potrzeby bliskości i bezpieczeństwa. Takie grupy dawały możliwość wyrażania własnych uczuć oraz pozwalały na określone zaangażowanie emocjonalne. Coraz bardziej zauważalna była ogólna nieufność skierowana w kierunku instytucji ich pracowników. Z równie dużą nieufnością były traktowane wszelkie mechanizmy życia społecznego. Taka postawa może być przyczyną nieprawidłowego przekazu informacji, braku dyskusji, blokowania krytyki, nepotyzmu, łapownictwa, a także sprzeciwiania się instytucji wobec wszelkich nowości. Postawa związków młodzieżowych w latach osiemdziesiątych jest także aktualna w czasach dzisiejszych. Jednak warto tu podkreślić fakt, że obecnie nie ma już tak dużo organizacji, a wielkość tych istniejących jest dużo mniejsza, niż kiedyś. Ale nie można wykluczyć tego, że być może stowarzyszenia i związki młodzieżowe zaczną się odradzać. Zatem jednym z zadań pedagogiki społecznej powinno być skupienie się na grupach rówieśniczych, które trwają i są niezniszczalne.

W podsumowaniu można powiedzieć, że grupa rówieśnicza to pewna zbiorowość składająca się z jednostek w podobnym wieku, pomiędzy którymi - pod wpływem bezpośredniego kontaktu - powstają więzi przyjaźni. Grupy rówieśnicze można zaliczyć do jednych z podstawowych form życia społecznego jednostek. Do głównych czynników wiążących grupę rówieśniczą można zaliczyć: wiek, występowanie określonych kontaktów, poczucie przynależności do wspólnej struktury, brak istotnych różnic w poziomie rozwoju poszczególnych członków.

Funkcje wychowawcze grup rówieśniczych:

• kształtowanie aktywności jednostek

• kształtowanie więzi z innymi ludźmi

• ułatwianie kontaktów interpersonalnych

• zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania

• konstruktywne współzawodnictwo

• pobudzanie do rozwijania zainteresowań

• umożliwianie kontaktów towarzyskich

• zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych

• zapełnianie wolnego czasu

Na podstawie wyżej wymienionych funkcji można powiedzieć, że grupy rówieśnicze maja ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości i rozwój społeczny każdej jednostki.

Jedną z najważniejszych grup, w której znajduje się jednostka jest klasa szkolna. Duży wpływ na atmosferę w tej grupie ma nauczyciel - jego osobowość, postawa, zaangażowanie w pracę, zdolności organizacyjne. Odpowiednie cechy nauczyciela mogą sprawić, że klasa dojdzie do wspaniałych osiągnięć. Na panującą w klasie atmosferę wpływają także inne czynniki: określone normy przyjęte przez grupę, poziom integracji członków grupy, stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami grupy oraz pozycja i rola danego członka grupy.

Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę jest widoczny w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się dla młodego człowieka punktem odniesienia. W tym czasie jednostka spędza z rówieśnikami większą część wolnego czasu, a grupa rówieśnicza wywiera wpływ na jej opinie, postawy i zachowania, na styl ubierania się, na wybór muzyki i literatury. Istnieją różne grupy młodzieżowe. Może to być paczka na osiedlu, klasa szkolna, grupa taneczna, sportowa czy zastęp harcerski. Pozycja, jaką w danej grupie zajmuje jednostka ma wpływ na jej samoocenę, poczucie własnej wartości, sposób spostrzegania swojej osoby i ogólne zadowolenia z życia.

Bibliografia:

Pedagogika społeczna: człowiek w zmieniającym się świecie, pod red. Tadeusza Pilcha, Ireny Lepalczyk, Żak, Warszawa 1995

---