miasto jako system społeczno-gospodarczy, Zarządzanie(1)


Miasto jako system społeczno-gospodarczy. Mechanizmy rozwoju miasta.

Plan pracy

  1. Wstęp

  2. Historia budowy miast

    1. Miasta w świecie starożytnym

    2. Miasto średniowieczne

    3. Miasta renesansu, baroku i neoklasycyzmu

  3. Miasta w podziale terytorialnym kraju

  4. Status prawno-administracyjny miasta w ustawodawstwie II i III Rzeczypospolitej

    1. Refleksja historyczna

    2. Okres 1918-1939

    3. Okres 1944 - 1989

    4. Status miasta według ustawy samorządowej z 8 marca 1990 r.

    5. Status prawno-administracyjny i gospodarczo-finansowy dużych miast w okresie od 1 stycznia 1996r. do 31 grudnia 1998 r. (miejskie strefy usług publicznych)

    6. Miasta na prawach powiatu

    7. Powierzchnia i liczba mieszkańców miast w Polsce

  5. Zarządzanie lokalnym rozwojem gospodarczym

    1. Mechanizm rozwoju lokalnego

    2. Instrumenty stymulowania rozwoju lokalnego

    3. Instrumenty infrastrukturalne

    4. Strategie rozwoju

  6. Promocja miasta

    1. Produkt miasta

    2. Uczestnicy promocji miasta

    3. Strategia promocji miasta

  7. Strategia rozwoju miasta Bełchatowa

    1. Bełchatów w regionie

    2. Władza w mieście

    3. Uwarunkowania historyczne

    4. Szanse rozwoju miasta

    5. Cechy niekorzystne dla rozwoju miasta

    6. Strategia rozwoju miasta

  8. Wnioski

  9. Bibliografia

1. Wstęp

Powierzchowna obserwacja dokonywana poprzez codzienny ogląd naszych miast wskazuje na korzystne przemiany, zachodzące od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Miasta, w tym zwłaszcza centra dużych miast, odnawiają się, modernizują, pięknieją: remontowane są elewacje kamienic, chodniki otrzymują nowe nawierzchnie, przebudowywane są jezdnie, instaluje się nowe oświetlenie ulic i placów, modernizuje się sklepy i ich wystawy, pojawiają się nowe, duże placówki handlowe typu hipermarket itp., buduje się nowe obiekty banków, instytucji ubezpieczeniowych, hoteli. Nadrabia się wieloletnie zaległości. Miasta przestają być szare, brudne, ponure.

Z drugiej jednak strony miasta tracą swoje dotychczasowe podstawy miastotwórcze. Stają często w obliczu dużych zagrożeń. Zniknęło wiele przedsiębiorstw przemysłowych, budowlanych, transportowych i innych; likwiduje się miejsca pracy i źródła utrzymania mieszkańców. Kolejnym przedsiębiorstwom grozi upadłość, a ich pracownikom masowe zwolnienia. Miasta tracą swoje dotychczasowe podstawy bytu gospodarczego. Skutki prywatyzacji okazują się bardzo zróżnicowane i często niekorzystne z punktu widzenia spodziewanej, lecz nie osiąganej poprawy efektywności gospodarowania. W miastach prawie zupełnie zniknęło osiedlowe budownictwo mieszkaniowe, nie podejmuje się inwestycji rozwojowych w postaci komunalnego i energetycznego uzbrojenia nowych terenów. Większość dróg i ulic miejskich jest w coraz gorszym stanie. Prawie każde większe miasto staje się wielkim korkiem komunikacyjnym.

Miasto jako system funkcjonuje w warunkach kształtowanych przez cechy systemów krajowych i regionalnych, które stanowią jego otoczenie. Cechy otoczenia nie są jednak stałe, zmieniają się one z biegiem czasu. Otoczenie wpływa na rozwój i funkcjonowanie miasta, a równocześnie miasto jako system oddziałuje na otoczenie poprzez swoje wyjścia. Tak, więc miasto jako system ewoluuje ze swoim otoczeniem. Miasto rozpatrywane jako system można charakteryzować poprzez określenie jego elementów, takich jak np.: ludność, funkcje, struktury społeczne i gospodarcze, teren, zagospodarowanie i środowisko przyrodnicze. Warunkiem sprawnego funkcjonowania miasta jest względna równowaga poszczególnych jego elementów, które z zasady rozwijają się nierównomiernie: jedne nieco szybciej, inne wolniej, co powoduje powstawanie sprzeczności i napięć wewnątrz systemu. Miasto nigdy nie osiągnie stanu trwałej równowagi wewnętrznej, lecz najwyżej równowagę przejściową, po której zaraz wystąpią stany napięć wewnętrznych. Stany te są przedmiotem sterowania rozwojem miast. Rozwój miasta jest, więc procesem ciągłym. Zmienia się ono jako całość, ulegają zmianom jego elementy i relacje między nimi. Miasto powstaje, rozwija się, przechodzi okresy kryzysów i regresu, wreszcie może ginąć. Nie istnieje, bowiem „docelowy stan” miasta, do którego by ono dążyło, lecz każdy stan jest tylko stanem przejściowym, punktem wyjścia do dalszych przeobrażeń, do następnego etapu rozwoju. W poszczególnych krajach procesy urbanizacyjne przebiegają w zróżnicowany sposób. Formy, zakres i tempo tych złożonych procesów uwarunkowane są, bowiem rozwojem społeczno-gospodarczego, warunkami geograficznymi, strukturami instytucjonalnymi danego kraju oraz preferencjami poszczególnych grup ludności, władz, podmiotów gospodarczych i innych uczestników procesów rozwoju społeczno-gospodarczego. W rezultacie przebieg procesów urbanizacyjnych oraz struktury fizyczne, będące wynikiem tych procesów także się różnią między sobą. W państwach silniej zurbanizowanych
i bardziej gospodarczo rozwiniętych miasta znajdują się w dalszych fazach rozwoju aniżeli tej samej wielkości miasta w krajach słabiej zaawansowanych w rozwoju.

2. Historia budowy miast

Historia budowy miast jest nauką, która zajmuje się powstawaniem
i rozwojem miasta w poszczególnych epokach historycznych; przedstawia jego problemy organizacyjne, techniczne, gospodarcze, społeczne
i kulturalne. Naukowcy mają różne poglądy na temat powstawania cywilizacji na świecie. Zdecydowana większość jest zdania, że cywilizacja na Ziemi zrodziła się równocześnie w kilku miejscach, a państwa o wysokiej kulturze powstawały w różnych częściach świata - w Afryce, Oceanii, Ameryce, Europie, na Dalekim Wschodzie i na krańcach zachodniej Azji.

„Miasto powstaje jako charakterystyczny objaw kultury kraju na pewnym poziomie jego rozwoju. Gdy ludność przechodzi od prymitywnego pasterskiego i myśliwskiego trybu życia do zajęć rolniczych, powstaje najprostsza forma stałego osiedla - wieś. Dalszy postęp życia gospodarczego

i społecznego, przyrost ludności, rozwój rzemiosła i handlu powoduje powstanie większych skupień ludzkich w postaci o typie wyższym w swej organizacji i formie. Powstaje miasto”. Miasto jest organizmem żywym, rozwijającym się dobrze lub źle, pełniącym zawsze pewną znaną rolę na obszarze regionu lub kraju. W poszczególnych krajach istnieją różne definicje określające istotę pojęcia miasta. Można przyjąć, że „miasto jest skupiskiem ludzi odróżniającym się od innych skupisk ludności przede wszystkim swymi nierolniczymi funkcjami oraz znaczną wielkością i intensywnością zabudowy”. Biorąc pod uwagę dominującą funkcję określonego miasta rozróżniamy: ośrodki administracji, ośrodki nauki, miasta portowe, handlowe i inne.

Na kształtowanie się miasta w poszczególnych okresach historycznych miało zasadniczy wpływ działanie różnych czynników:

Warunki przyrodzone wynikają z wpływów, jakie stwarza przyroda w miejscu wybranym na założenie miasta (położenie geograficzne, klimat, woda).

Czynnik gospodarczy. Produkcja w mieście rozwijającym się pod wpływem czynnika gospodarczego ma początkowo mały zasięg, stopniowo się rozszerza i obejmuje większe obszary. W ten sposób dochodzi do większej specjalizacji tej produkcji.

Czynnik warowności związany jest przede wszystkim z czynnikiem warunków przyrodzonych i czynnikiem gospodarczym. Mieszkańcy miast starożytnych czy średniowiecznych zasiedlali tereny chroniące przed niebezpieczeństwem najazdów ze strony wroga bądź też budowali mury obronne.

Czynnik komunikacji jest bardzo ważny dla rozwoju miasta. W początkowym okresie rozwoju miast wystarczała jedna droga lokalna, później powstawały drogi dla ruchu międzymiastowego i międzynarodowego. Czynnik ten jest związany z warunkami topograficznymi.

Czynnik obyczajowo-prawny odgrywa dużą rolę. Obyczaje, tradycje, przepisy i prawo wpływają na życie społeczne miasta.

Czynnik kompozycji jest to czynnik świadomej twórczości, działa w każdej epoce historycznej. Stopień wpływu poszczególnych czynników na powstanie i rozwój miast jest różny i zależy od polityki państwa, środowiska przyrodniczego i stosunków ekonomicznych.

2.1 Miasta w świecie starożytnym

Najstarsze znane miasta starożytnego Egiptu i Babilonu, to miasta-państwa o ustroju niewolniczym. Pierwsze miasta powstały prawdopodobnie na terenach położonych w dolinie Tygrysu i Eufratu, u wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego i w dolinie Nilu. Podstawą bytu gospodarczego tych miast była gospodarka rolna oparta na systemie nawadniania. Ludność skupiała się na wąskim pasie dolin rzecznych. Wzdłuż brzegów Nilu powstał łańcuch miast rozwijających się jako ośrodki administracyjno-gospodarcze lub ośrodki kultu religijnego społeczeństwa opartego na niewolnictwie.

Układ prostokątny miast, istniejący w początkowych formach już w Egipcie
i Babilonie, ukształtował się i rozwinął w Grecji w V wieku p.n.e. na przełomie VI i V w. p.n.e. powstały nowe zasady planowania miast. Twórcą ich był Hippodamos z Miletu. Starożytni Grecy projektowali i budowali swoje miasta uwzględniając zasadę kompozycji urbanistycznej, pojmowali miasto jako jednolitą całość.

2.2 Miasto średniowieczne

Upadkowi ustroju niewolniczego i zagładzie imperium rzymskiego towarzyszył upadek miast i zanik ich panowania nad wsią. Wraz z powstanie feudalizmu rozpoczął się powolny proces rozwoju nowych miast. Przy końcu pierwszego tysiąclecia nowej ery zaczyna się rozwijać i odradzać miasto. Początkowo wpływają na powstawanie miast czynniki podstawowe tj.: warunki przyrodzone, system gospodarki i warowność. W miarę rozwoju miasta na jego kształt i funkcjonowanie zaczynają wpływać pozostałe czynniki. Duży wpływ na powstawanie średniowiecznego miasta miało oddzielenie rzemiosła i handlu od gospodarki rolnej oraz ześrodkowanie ich w osiedlach powstających przy zamku.

W centrum średniowiecznego miasta znajdowały się przeważnie zamek, katedra, rynek i ratusz. Zabudowa mieszkaniowa skupiała się dookoła rynku. Całość była otoczona warownymi murami. Późniejsza rozbudowa szła wzdłuż dróg rozchodzących się promieniście i prowadzących za miasto. Miasta te zaczęły odgrywać coraz to większą rolę społeczną i polityczną. Początkowo liczyły one kilka, później kilkanaście do kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Przestrzeń otoczona murami miejskimi była wyznaczona odpowiednio do przewidywanej wielkości miasta.

2.3 Miasta renesansu, baroku i neoklasycyzmu

Szybki i wszechstronny rozwój gospodarczy, wzrost produkcji
i wymiany towarów - nie tylko pomiędzy poszczególnymi krajami Europy, ale również między różnymi częściami świata powoduje, ze na rozwój miast ma silny wpływ czynnik geograficzny. Jednocześnie następuje rozwój czynnika kompozycji urbanistycznej.

Kompozycja urbanistyczna obejmuje wszystkie aktualne przejawy życia miasta i wszystkie zasadnicze funkcje organizmu miejskiego. Poza pierwiastkiem czysto budowlanym obejmuje ona nowy pierwiastek, nie mający znaczenia w średniowieczu, a mianowicie element wolnej przestrzeni (ogrody, woda, wolny plac).

Nowe warunki polityczne stwarzają nowe drogi działania dla czynnika warowności. Powstają nowe miasta - twierdze. Powstawanie miasta
o charakterze rezydencji i nowych warowni, odpowiadających zmienionym układom sił politycznych i militarnych, pociąga za sobą nowe zabiegi dotyczące kształtowania ulicy, domu, parceli i całości planu miasta.

3. Miasta w podziale terytorialnym kraju

Miasto jest jednostką terytorialną wyróżniającą się ze swego wiejskiego otoczenia określonym profilem produkcji, struktura zawodową, miejskim charakterem zabudowy oraz bardziej rozwiniętą infrastrukturą komunalną
i społeczną. W zależności od wielkości miasta, mierzonej liczbą mieszkańców, mogą one tworzyć oddzielne jednostki samorządu terytorialnego. Granice miasta w pewnym stopniu oddzielają miasto od obszarów sąsiednich powiązanych z nimi wieloma więzami współzależności. Miasto najczęściej jest zainteresowane w rozbudowie infrastruktury społecznej i komunalnej obszarów z nim sąsiadujących, przewidując te tereny jako potencjalne obszary przyszłego zainwestowania miejskiego.

Miasto tworzy się na zurbanizowanym, o przewadze ludności nierolniczej, mającym wykształconą strukturę w sferze urządzeń komunalnych obszarze. Przy ocenie poziomu dojrzałości danego ośrodka wiejskiego do ewentualnej zmiany statusu bierze się pod uwagę m.in. kryterium:

- urbanistyczne - uwzględniające typ, zwartość i gęstość zabudowy, ich stan techniczny, a także infrastrukturę w odniesieniu do urządzeń komunalnych,

- administracyjne - określające rolę i funkcje danej miejscowości
w województwie lub regionie,

- geograficzne - wynikające z analizy w skali województwa (regionu) istniejącej sieci miast oraz powiązań ekonomiczno-przestrzennych,

- historyczne - dotyczące posiadania praw miejskich lub okoliczności,
w których dana miejscowość utraciła to, co pozostało z dawnej struktury miejskiej itp.

4. Status prawno-administracyjny miasta w ustawodawstwie
II i III Rzeczypospolitej

4.1 Refleksja historyczna

Wzrost osadnictwa w okresie wczesnopiastowskim (X-XI w.) prowadził do wyodrębnienia się miast, funkcjonujących początkowo jako ośrodki władzy plemiennej, a w dalszym swym rozwoju - na skutek pobudzania przez handel i rzemiosło - przekształcających się w rozwinięte ośrodki
grodowo-plemienne. Powstały takie miasta, jak: Poznań, Gniezno, Wrocław, Opole, Kalisz, Sieradz, Gdańsk, Płock, Lublin, Przemyśl, Sandomierz i wiele innych, spełniających rolę ośrodków prowincji, zarządzanych przez komesów ustanawianych przez monarchę i książąt. Nadawanie osadom handlowo-rzemieślniczym przywilejów i praw targowych, tworzenie się podgrodzi
i miejscowości targowych na skrzyżowaniach szlaków handlowych i przepraw rzecznych - prowadziło do rozwoju miast z ich funkcjami administracyjnymi, gospodarczymi, sądowymi, religijnymi. Nabywanie i utrwalanie statusu miejskiego opartego na przywilejach monarchów i panów feudalnych, na zasadach lokacji czy wykupu praw miejskich, sprzyjało wzrostowi polskich miast. Ich struktury prawne opierały się na przywilejach lokacyjnych
i statutach wyodrębniających takie organy, jak wójt, ława miejska czy rada miejska. W pierwszej połowie XIV w. ludność miast śląskich wynosiła według ustaleń K. Maleczyńskiego: we Wrocławiu - 3000-15000 osób, Krakowie - ok. 10000, Legnicy - 9000-11500, Głogowie - 8900-9900,
Nysie - 4500, Opolu - 2400. Miasta rozwijały swe funkcje gospodarcze, administracyjne i wojskowe, stosowały cła i podatki, tworzyły systemy monetarne, rozwijały funkcje sądowe.

Z jednej strony miasta rozwijały się i umacniały organizację samorządu miejskiego, a z drugiej - tworzyły warunki do rozwoju samorządu cechów (których np. we Wrocławiu w 1303 r. było 29), bractw i gildii oraz różnych powiązanych ośrodków miejskich związanych z ochroną ich pozycji
i interesów (konfederacje miast). Kwitł handel dalekosiężny z miastami wybrzeża, z Niemcami, Holandią i Anglią na zachodzie Europy, z Rusią

i Turcją na wschodzie, a z Czechami, Węgrami i państwami-miastami włoskimi na południu.

Narastająca rola miast i ich wpływy ekonomiczno-polityczne napotkały opór możnowładztwa, magnaterii i szlachty, skutkujący ograniczaniem praw miast, ich uprawnień jurysdykcyjnych i podatkowych. W XV i XVI w. nastąpiło załamanie wzrostu miast oraz osłabienie ich pozycji i wpływów politycznych w systemie polskiej monarchii stanowej. W okresie dominacji gospodarki folwarczno-szlacheckiej (XVI-XVII w.) doszło do degradacji miast; system polityczny Rzeczpospolitej szlacheckiej hamował rozwój miast, a z nim handlu i rzemiosła, prowadząc przy licznych przywilejach prawnych
i ekonomicznych szlachty do osłabienia ekonomicznego, politycznego
i militarnego Rzeczpospolitej, tworząc warunki do koalicji sąsiadów: Niemiec, Austrii i Rosji, zmierzających do osłabienia i upadku państwa polskiego.

Ten proces regresu próbowano powstrzymać reformami podejmowanymi w okresie Sejmu Czteroletniego. Z inicjatywy prezydenta Warszawy J. Dekerta - bogatego kupca, zjazd miast królewskich uchwalił memoriał przewidujący rozszerzenie praw ludności miejskiej, który mimo sprzeciwów konserwatywnej szlachty i magnaterii - delegacje miast złożyły

2 grudnia 1789 r. W kwietniu 1791 r. doszło do uchwalenia przez Sejm Czteroletni ustawy o miastach, która włączona została do Konstytucji
3 maja 1791 r. Jednak dokonany w następnych latach trzeci rozbiór Polski uniemożliwił realizację tej ustawy i zasad konstytucyjnych odnoszących się do miast i ich statusu prawnego i rzemiosła oraz różnorodnych usług na rzecz wsi i ludności wiejskiej.

W okresie zaborów, aż do odzyskania państwowości polskiej
w listopadzie 1918 r., dawne miasta polskie z ich mieszkańcami podlegały prawom państw zaborczych. Przechodziły w tym czasie różne przemiany - trwały i rozwijały się w zaborach pruskim i austriackim, ulegały degradacji, traciły swój charakter i status miejski w zaborze rosyjskim.

Przy dynamicznym rozwoju gospodarki kapitalistycznej w XIX w., przy rozkwicie miast w Anglii, Francji, Niemczech i innych krajach Europy,
a także w Stanach Zjednoczonych, miasta polskie m.in.: Poznań, Łódź, Lwów, Kraków, Warszawa, Białystok - przeżywały okres stagnacji, nie podążając za wieloma miastami europejskimi.

4.2 Okres 1918-1939

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 r. ustrój jej administracji ogólnej i samorządowej opierał się przez wiele lat na systemach prawnych państw zaborczych, które w następnych okresach dostosowywane były do polskich rozwiązań konstytucyjnych
i administracyjnych. Poważne zmiany systemowe wprowadziło rozporządzenie prezydenta RP z 19 stycznia 1928 r. o organizacji i zakresie działania władz administracji ogólnej. Odnośnie do miast znajduje się tam postanowienie (art. 73), iż miasta liczące więcej niż 75 tyś. mieszkańców tworzą odrębne powiaty miejskie dla celów administracji państwowej, przy czym Rada Ministrów uzyskała uprawnienia do tworzenia w wyjątkowych przypadkach powiatów miejskich dla miast liczących mniej niż 75 tyś. mieszkańców. Na czele powiatu miejskiego stał starosta grodzki mianowany przez ministra spraw wewnętrznych. Natomiast w odniesieniu do pozostałych miast obowiązywały rozwiązania prawno-administracyjne ustanowione dla gmin (zarówno miejskich, jak i wiejskich). Pełne systemowe uregulowanie prawnego ustroju i podziału administracyjnego kraju (z wyjątkiem Śląska) wprowadziła ustawa z 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego .

Ustawa z 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego zawiera odrębny rozdział (art. 34-42) poświęcony miastu. Zamieszczone tam ogólne postanowienia znajdują rozwinięcie w rozdziałach poświęconych gminom wiejskim i miastom, określających zakres działania ich organów, zasady działania zarządów gmin i magistratów (art. 44) oraz formy prawno-organizacyjne działania organów wykonawczych (art. 46-48). Ustawa ta reguluje również status zawodowych i niezawodowych członków zarządzających w gminach wiejskich i miastach (rozdz. VI), a także problemy kontroli i nadzoru nad działalnością samorządów miast i ich organów wewnętrznych.

Ustawa z 23 marca 1933 r. stanowiła, iż zniesienie miasta liczącego, co najmniej 3 tyś. mieszkańców mogło nastąpić tylko w drodze ustawodawczej, natomiast miasta o liczbie mieszkańców mniejszej od 3 tyś. osób - decyzją Rady Ministrów.

Z wejściem w życie tej ustawy uchylona została moc obowiązująca przepisów prawnych państw zaborczych normujących status gmin wiejskich i miast.

W systemie administracji rządowej i samorządowej Polski istniały według stanu z 1939 r. 602 miasta, a na ludność miejską przypadało 27,2% ogółu ludności w kraju w jego kształcie terytorialnym istniejącym do września 1939 r., czyli do chwili rozpoczęcia II wojny światowej. Pod względem zaludnienia przeważały miasta liczące do 10 tyś. mieszkańców. Było ich 447, a miast liczących powyżej 10 tyś. osób - 155.

4.3 Okres 1944 - 1989

Po II wojnie światowej podział administracyjny Polski opierał się na rozwiązaniach przyjętych w wyniku reformy samorządowej przeprowadzonej w 1933 r. W nawiązaniu do komunistycznego systemu rat władze państwowe, poczynając od 1944 r., dokonywały modyfikacji systemu administracji publicznej - ogólnej i samorządowej - w kierunku zespolenia tych pionów i poddania ich kierownictwu politycznemu partii komunistycznej. Kierunek ten wyrażały takie akty prawne, jak: dekret PKWN z 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz administracji ogólnej I i II instancji, ustawa z 11 września 1944 r. o organizacji działania rad narodowych, dekret PKWN z 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego. Dualny system administracji publicznej: administracji ogólnej i administracji samorządowej utrzymał się do 1950 r., kiedy to na mocy ustawy z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej doszło do połączenia tych struktur administracyjnych.

Po uwzględnieniu zmian terytorialnych Polski zaistniałych w wyniku II wojny światowej i jej następstw, w końcu 1948 r. funkcjonowało w kraju
16 województw, 271 powiatów, 44 miasta wydzielone (powiaty miejskie), 2994 gminy i 40124 gromady. Przy dużych obszarowo gminach zbiorczych

i znacznych odległościach wsi w stosunku do siedzib gmin istniała znacząca liczba gromad, które w kolejnych latach uległy redukcji. W 1954 r. została przeprowadzona reforma w kierunku likwidacji gmin jako jednostek zbyt rozległych terytorialnie i powołania średnio trzykrotnie od nich mniejszych gromad. Dalsze zmiany przyniosły reformy z 1973 r., znoszące osiedla
i wprowadzające w miejsce gromad gminy i organy wspólne z gminami dla miast liczących do 5 tyś mieszkańców. W wyniku tych reform powstało 2365 gmin, w ramach, których tworzono sołectwa.

Status prawny miast po zakończeniu II wojny światowej unormował wspomniany wyżej dekret PKWN z 23 listopada 1944 r. o organizacji z zakresie działania samorządu terytorialnego. Dekret stanowił, iż organem wykonawczym miejskiej rady narodowej jest zarząd miejski, składający się z prezydenta i wiceprezydenta (możliwość powiększenia liczby wiceprezydentów w miastach liczących ponad 50 tyś mieszkańców) w miastach wydzielonych, burmistrza i wiceburmistrza w miastach niewydzielonych oraz 3-6 członków zarządu. Prezydenta, wiceprezydentów o burmistrza i wiceburmistrzów wybierała właściwa rada narodowa, przy czym dokonany wybór podlegał zatwierdzeniu przez kierownika resortu administracji publicznej (prezydentów i wiceprezydentów) lub wojewodę (burmistrza
i wiceburmistrzów), po wysłuchaniu opinii właściwej rady narodowej.

Liczba miast w Polsce w 1973 r. wynosiła 836 miast, łącznie
z miastami wyłączonymi z województw i miastami stanowiącymi powiaty miejskie. Miasta wyłączone z województw to: Warszawa, Kraków, Łódź, Poznań i Wrocław. Powiatów miejskich było łącznie 76.

Przemiany te stworzyły warunki do wprowadzenia w latach 1973-1975 systemu administracyjnego dwustopniowego - z funkcjonującymi w kraju gminami i 49 małymi województwami, utworzonymi reformami wprowadzonymi w życie 1 czerwca 1975 r.

Zniesiono wówczas 314 powiatów oraz 17 województw i 5 miast stanowiących samodzielne województwa. W ramach 49 nowych województw utworzono trzy województwa miejskie (Warszawa, Kraków, Łódź) oraz województwo wrocławskie, obejmujące zarówno miasto jak i otaczające je przyległe obszary.

Według struktury administracyjnej utrzymującej się od 1975 r. do końca 1989 r. w poszczególnych województwach istniała bardzo zróżnicowana liczba miast: od 69 w województwie katowickim i ponad
30 w województwach wałbrzyskim, poznańskim i opolskim, do 4 miast
w województwie chełmskim i 5 w zamojskim.

4.4 Status miasta według ustawy samorządowej z 8 marca 1990 r.

Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym w swym pierwotnym tekście nie dostrzegała problematyki i specyfiki miast, w jej treści nie znalazły się postanowienia regulujące tę kwestię. Dopiero w następnych latach, kiedy samorządy gmin zaczęły występować o nadanie im praw miejskich, z całą ostrością ujawniła się luka w owym akcie prawnym, wymagająca wypełnienia w drodze odpowiedniej nowelizacji. Dokonano tego ustawą z 6 listopada 1992 r. o zmianie ustawy o samorządzie terytorialnym; do znowelizowanego tekstu wprowadzony został przepis w formie pkt. 3 art. 4 ust. 1, który w kolejnych nowelizacjach został wyodrębniony jako art. 4a, o następującej treści:

1. Nadanie gminie lub miejscowości statusu miasta następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów.

2. Nadając miejscowości status miasta Rada Ministrów określa jego granice.

3. Zmiana granic miasta następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami.

W związku z powyższymi sformułowaniami wnioskować można, że status miasta w rozumieniu ustawy samorządowej z 8 marca 1990 r. może być nadany zarówno gminom jak i miejscowościom, które spełniają ustalone warunki, ale nie stanowią gmin.

W trybie analogicznym decyzję o utracie statusu miasta podejmuje Rada Ministrów w drodze rozporządzenia.

Zapowiedziana w art. 4a ustawy samorządowej regulacja prawna wprowadzona została aktem Urzędu Rady Ministrów z 3 sierpnia 1990 r. oraz załącznikiem do tego aktu. Dokument ten określa wymagania merytoryczne i proceduralne związane z wnioskami gmin w sprawie zmiany ich statusu. I tak:

a) wniosek gminy o nadanie jej statusu miasta musi być skierowany do Rady Ministrów za pośrednictwem wojewody,

b) wniosek powinien zawierać wszechstronne uzasadnienie, a ponadto być udokumentowany pismami, opiniami, informacjami i mapami wymienionymi w załączniku do wytycznych z 3 sierpnia 1990 r., a także informacją o skutkach finansowych proponowanych zmian i ich ekonomicznych uwarunkowaniach,

c) w sprawie o nadawanie gminie statusu miasta konieczna jest opinia sejmiku samorządowego (obecnie samorządu województwa),

d) w każdym przypadku projektowana innowacja powinna być poddana konsultacji z mieszkańcami terenów objętych zamierzonymi zmianami, zgodnie z zasadami określonymi w przepisach o konsultacjach społecznych i referendum,

e) zmiany w podziale terytorialnym, dotyczące m. in. nadanie gminie statusu miasta, mogą być dokonywane tylko raz w roku - z dniem
1 stycznia, natomiast zmiany granic dwukrotnie w ciągu roku z dniem
1 stycznia i z dniem 1 lipca, w związku, z czym odnośne wnioski wraz z dokumentacją należy przedkładać Radzie Ministrów, z co najmniej
3-miesięcznym wyprzedzeniem, tj. odpowiednio w terminie do 30 września i 31 marca.

Wniosek o nadanie gminie statusu miasta powinien zawierać m.in. następującą dokumentacje:

a) określenie istniejących funkcji miastotwórczych,

b) informację właściwego do spraw planowania przestrzennego wydziału urzędu wojewódzkiego, zawierającą uzasadnienie perspektyw rozwoju danej miejscowości,

c) stanowisko właściwych w sprawach geodezji i gospodarki gruntami
oraz ochrony środowiska wydziałów urzędu wojewódzkiego, w kwestii zmiany statusu gminy,

d) wypis z rejestru gruntów, obejmujący powierzchnię nowo tworzonej jednostki miejskiej lub powierzchnię terenów włączonych lub wyłączonych z granic miasta

e) podstawowe dane statystyczne dotyczące demografii, sposobu gospodarowania, zatrudnienia, infrastruktury komunalnej,

f) załączniki kartograficzne.

Mogą być dołączone do wniosków również inne dokumenty i materiały dotyczące np. genezy i dziejów miejscowości, nazewnictwa szczególnych funkcji miejscowości, tradycji.

Podstawowe znaczenie posiada ukształtowana przez praktykę zasada, iż miasto tworzy się na terenie zurbanizowanym, o przewadze ludności nierolniczej, posiadającym wykształconą infrastrukturę komunalną oraz wykazującym dynamikę rozwoju powiązaną z funkcjami i cechami ośrodka miejskiego.

4.5 Status prawno-administracyjny i gospodarczo-finansowy dużych miast w okresie od 1 stycznia 1996 r. do 31 grudnia 1998 r. (miejskie strefy usług publicznych)

W celu rozszerzenia działalności gmin miejskich dużych miast
i stworzenia warunków ich współdziałania z przyległymi gminami wiejskimi Sejm uchwalił ustawę z 24 listopada 1995 r. o zmianie zakresu działania niektórych miast oraz miejskich strefach usług publicznych. Ustawa uogólniła i prawnie uregulowała wyniki funkcjonowania w latach 1992-1994 tzw. programu pilotażowego, przyjętego na podstawie porozumienia dużych miast (liczących ponad 100 tys. mieszkańców) z Radą Ministrów
i przewidującego rozszerzenie kompetencji i zadań tych miast ponad uregulowania określone ustawą z 8 marca 1990 r. Na mocy aktu z
24 listopada 1995 r. 46 miast wymienionych w załączniku, przyjęło do prowadzenia wiele dodatkowych zadań zleconych, przekazanych m.in. przez ministrów: kultury i sztuki, ochrony środowiska, zdrowia i opieki społecznej.

Ustawa z 1995 r. stworzyła szczególny system finansowania zadań miast, oparty na dochodach własnych i dotacjach budżetowych oraz wprowadziła odrębne zasady planowania i rozliczania środków finansowych. Działające na podstawie ustalonych statutem tzw. miejskie strefy usług publicznych powołały swoje zgromadzenia, składające się z delegatów gmin, o kompetencjach i zasadach działania określonych przepisami ustawowymi
i statutami poszczególnych sfer.

Ustawa z 24 listopada 1995 r. utraciła moc obowiązującą z dniem
31 grudnia 1998 r., ulegając derogacji na podstawie art. 15 ust. 1 ustawy
z 13 października 1998 r. Na mocy art. 15 ust. 2 powołanej ustawy istniejące w dniu 31 grudnia 1998 r. urzędy miejskich stref usług publicznych stały się z dniem 1 stycznia 1999 r. starostwami powiatowymi, albo tworzą starostwa powiatowe w połączeniu z istniejącymi do 31 grudnia 1998 r. urzędami rejonowymi lub ich zamiejscowymi jednostkami mającymi siedzibę na obszarze powiatu.

4.6 Miasta na prawach powiatu

Zgodnie z ustawą z 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, jednostkami zasadniczego podziału administracyjnego są gminy, powiaty oraz województwa, i w ich ramach dostrzegać należy status prawno-administracyjny miast. Miasta mogą być powiązane z wszystkimi jednostkami podziału administracyjnego; funkcjonują jako gminy miejskie czy miejsko-wiejskie, jako miasta na prawach powiatu, czy wspólne jednostki miejskie gminno-powiatowe, bądź jako metropolitarne, będące siedzibami województw z możliwością odrębnych siedzib wojewodów i sejmików województwa (np. województwo lubuskie).

Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym szczegółowo reguluje status miast na prawach powiatu. Jednostką taką jest miasto liczące więcej niż 100 tys. Mieszkańców oraz miasto, które przestało być siedzibą wojewody z dniem 31 grudnia 1998 r. Ustawa przewiduje:

a) uprawnienie Rady Ministrów do odstąpienia od nadania statusu miasta na prawach powiatu takiej jednostce terytorialnej, która przestała być siedzibą wojewody z dniem 31 grudnia 1998 r., jeśli z wnioskiem w tej sprawie wystąpi rada miejska określonego miasta,

b) uprawnienie Rady Ministrów do odmowy nadania miastu liczącemu więcej niż 100 tys. mieszkańców praw powiatu, jeżeli nadanie tego prawa mogłoby ograniczyć wspólnotom samorządowym wchodzącym w skład dotychczasowego powiatu dostęp do usług publicznych o charakterze powiatowym,

c) uprawnienie Rady Ministrów do nadania na wniosek rady miejskiej prawa powiatu miastu liczącemu mniej niż 100 tys. mieszkańców, jeżeli miasto to ma niezbędną infrastrukturę do wykonywania zadań powiatowych, a nadanie tego prawa nie ograniczy wspólnotom samorządowym wchodzącym w skład dotychczasowego powiatu dostępu do usług publicznych o charakterze powiatowym.

Decyzje Rady Ministrów w powyższych sprawach podejmowane są po zapoznaniu się z opiniami zainteresowanych rad gmin, rady powiatu oraz właściwego sejmiku województwa.

W art. 91 ust. 5 wyżej cytowanej ustawy wyrażona została zasada, że ilekroć w przepisach ustawy jest mowa o powiecie, rozumie się przez to również miasto na prawach powiatu. Do miast takich mają zastosowanie przepisy o gminie w rozumieniu ustawy samorządowej z 8 marca 1990 r. Miasta takie realizują równocześnie zadania gminy oraz dodatkowe kompetencje, obowiązki i prawa, określone ustawą o samorządzie powiatowym.

Zgodnie z treścią art. 92 ustawy o samorządzie powiatowym, funkcje organów powiatu w miastach na prawach powiatu sprawują: rada miasta
i zarząd miasta. Miasta na prawach powiatu wykonują ustawowe zadania powiatu, a nazwę, skład, liczebność oraz zasady i tryb działania organów miasta na prawach powiatu określa ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym.

W wyniku reform wprowadzonych w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. mamy w kraju 373 powiaty, z tego 308 ziemskich oraz 65 miast na prawach powiatu.

4.7 Powierzchnia i liczba mieszkańców miast w Polsce

Większość z nowo utworzonych miast w Polsce to miasta małe, liczące mniej niż 5000 mieszkańców. Wśród nich najmniejsze, bo liczące w dniu utworzenia poniżej 1000 mieszkańców, było miasto Borne - Sulinowo w województwie koszalińskim. Tworzenie miast o małej liczbie ludności oraz zmniejszanie się liczby ludności zamieszkałej w miastach powoduje, że obniża się w kraju liczba ludności przypadająca średnio na jedno miasto. W dniu 1 stycznia 1993 roku średnia ta wynosiła 28 558 osób,
w dniu 1 stycznia 1994 - 27 999 osób, natomiast 1 stycznia 1997 r. - 27 657 osób.

Wśród największych obszarowo miast Polski należy wymienić: miasto stołeczne Warszawa - 49282 ha, Kraków - 32684 ha, Szczecin - 30083 ha, Łódź - 29439 ha, Wrocław - 29284 ha i Poznań - 26131 ha. Natomiast najmniejsze powierzchnie mają miasta: Wielichowo - 124 ha, Ostroróg
- 126 ha, Chodecz - 131 ha, Jutrosin - 162 ha.

5. Zarządzanie lokalnym rozwojem gospodarczym

5.1 Mechanizm rozwoju lokalnego

W gospodarkach rynkowych znaczna część odpowiedzialności za pobudzanie i kształtowanie rozwoju gospodarczego spoczywa na władzach lokalnych, co pociąga za sobą przepływ kapitału i przedsiębiorców pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego. Bezpośrednia i pośrednia działalność gminy (miasta) w tym obszarze polega na kształtowaniu różnych warunków rozwoju lokalnego, na miarę swoich możliwości.
W ustawie powiatowej, gdy mowa o zakresie działania, podaje się jedynie specyfikację zadań publicznych, wśród których znajduje się m.in.:

Z kolei w ustawie o samorządzie województwa, władze poprzez strategię rozwoju województwa mają pobudzać aktywność gospodarczą, podnosić poziom konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa.

W ustawie - Prawo działalności gospodarczej do zadań jednostek samorządu terytorialnego zaliczano wspieranie działalności gospodarczej poprzez promowanie przedsiębiorczości, prowadzenie działalności informacyjnej i oświatowej współdziałanie z samorządem gospodarczym
i z organizacjami przedsiębiorców.

O istotnej roli samorządu terytorialnego w rozwoju lokalnym przesądza ich funkcja w życiu gospodarczym. Gmina i powiat stały się ważnymi podmiotami zarządzania gospodarką lokalną, co czyni niezbędne prowadzenie polityki lokalnego rozwoju.

Nie ulega więc wątpliwości, że tworzenie warunków dla trwałego rozwoju następuje na poziomie lokalnym. Można nawet stwierdzić, że poziom lokalny to obszar o znaczeniu strategicznym, który odgrywa główną rolę w procesie ożywiania i restrukturyzacji całej gospodarki.

Bardzo ważną rolę odgrywają tutaj władze lokalne, prowadzące dalekosiężną politykę społeczno-gospodarczą, wdrażające nowe metody działania, wspierające i inspirujące różne podmioty, instytucje, a nawet pojedyncze osoby i grupy działające na poziomie lokalnym. Tak ważną rolę władze gmin (miast) mogą odgrywać dopiero od 1990 r., kiedy to nastąpiło reaktywowanie polskiego samorządu terytorialnego. Głównym celem działania samorządu terytorialnego jest możliwie pełne zaspokajanie zbiorowych potrzeb społeczności, realizacja ich pragnień i aspiracji. Można powiedzieć, że miasto jest specyficznym rodzajem przedsiębiorstwa działającego na rynku. Umiejętne zarządzanie nim prowadzi do jego rozwoju i osiągania coraz większych korzyści i zysków. Tak jak w każdym przedsiębiorstwie ważne są i tutaj takie elementy zarządzania jak: planowanie, organizowanie, podejmowanie decyzji, przewodzenie, motywowanie czy kontrolowanie.

Rozwój miasta rozumiany jest jako wzrost poziomu życia i wyższy stopień zaspokajania potrzeb materialnych i niematerialnych jego mieszkańców. Może to być osiągane jedynie poprzez:

W obecnej sytuacji władze gminy (miasta) przejmują odpowiedzialność za stan i rozwój lokalnej gospodarki. W czasie opracowywania lokalnej strategii, władze samorządowe konfrontują potrzeby mieszkańców z możliwościami ich zaspokojenia. Przygotowując gminną strategię rozwoju gospodarczego, należy ocenić ją pod względem przydatności dla rozwoju całej gospodarki lokalnej.

Mechanizmy rozwoju lokalnego wyjaśnia teoria bazy ekonomicznej, wyodrębniająca funkcje miastotwórcze (egzogeniczne, podstawowe, bazowe) i funkcje obsługowe (endogeniczne). Funkcje egzogeniczne decydują
o rozwoju miasta. Dobra obsługa miasta (infrastruktura) wpływa na jego rozwój lub też staje się hamulcem.

Zarządzanie rozwojem lokalnym, polegające na oddziaływaniu władzy publicznej na mieszkańców i gospodarkę, w określonej skali przestrzennej jest wyrazem interwencjonizmu, w tym przypadku samorządowego.
W obszarze samorządu terytorialnego, w wielu dziedzinach rynek jako mechanizm alokacji zasobów staje się ułomny. Powoduje to konieczność, aktywnego pobudzania czynników rozwoju.

W polityce rozwoju lokalnego, szczególnego znaczenia nabiera pokonywanie przeszkód, ujawniających się w formie barier rozwojowych. Bariery te mają charakter instytucjonalny (związane np. z deficytem organizacji pomagających i wspierających rozwój lokalny), ustrojowy (niejasny podział zadań, w strukturach władzy a także a administracji publicznej), kompetencyjny (skomplikowane procedury załatwiania spraw)
i finansowy (słabości podstaw finansowych i brak planowania wieloletniego).

Rozwój lokalny polega w istocie na tworzeniu nowych wartości. Treścią rozwoju miast jest rozwój gospodarczy, obejmujący korzystne zmiany ilościowe i przemiany jakościowo-strukturalne oraz poprawę warunków życia ludności. Stąd wywodzi się główny cel rozwoju miast, który określa się jako zapewnienie dostatecznej liczby trwałych miejsc pracy i dochodów z tytułu zatrudnienia, gwarantujących długoterminowe bezpieczeństwo finansowe i socjalne ludności.

Z punktu widzenia metod pobudzania działalności gospodarczej,
w praktyce wykorzystywane są trzy sposoby:

5.2 Instrumenty stymulowania rozwoju lokalnego

W zapewnieniu warunków niezbędnych i sprzyjających rozwojowi lokalnemu, obok specyfikacji celów i ich hierarchizacji, centralnym zagadnieniem jest wybór odpowiednich instrumentów (narzędzi) przez władze lokalne (gminne, miejskie). Chodzi tutaj o instrumenty, które mogą

i powinny być wykorzystane przez organy zarządzające. W literaturze specjalistycznej i w praktyce stosowane są różne instrumenty oddziaływania. Z klasyfikacji zagranicznych użyteczny jest podział Petersona, który wśród środków polityki miejskiej wyodrębnia środki alokacyjne (np. podatki, ceny), redystrybucyjne (transfer dochodów) oraz rozwojowe, skierowane bezpośrednio na ekonomiczny rozwój miast.

Inny podział to podział instrumentów na bezpośrednie i pośrednie.

Wśród narzędzi wpływających na rozwój lokalny możemy również wymienić:

  1. - instrumenty prawno-administracyjne (np. normy prawne uchwalone przez władze lokalne, decyzje administracyjne, zawierające różnego rodzaju nakazy, zakazy i ograniczenia m.in. kwestie ochrony środowiska, gospodarki gruntami, ochrony przeciwpożarowej),

- instrumenty instytucjonalno-organizacyjne (mają one na celu tworzenie rozwiązań na rzecz rozwoju szeroko rozumianej przedsiębiorczości, kształtowanie jej klimatu,. Organy administracji mogą stwarzać przyjazny klimat, zarządzać usługami komunalnymi, wspierać inicjatywy i podejmować działania promocyjne). Organizacje pomocowe

i samorządowe odgrywają dużą rolę w rozwoju tzw. kultury biznesu, zapewniając informację gospodarczą i organizując współdziałania, w tym dostęp do źródeł finansowania. Zadaniem tych instytucji jest oddziaływanie na jakość środowiska biznesowego, przyciąganie inwestorów oraz utrzymanie miejsc pracy. Są one zaliczane do tzw. niematerialnych instrumentów wspierania rozwoju lokalnego. Im bogatsza sieć tych podmiotów, tym bardziej sprzyjające otoczenie dla przedsiębiorczości miasta. Obok różnorodnych agencji rozwoju regionalnego, powstają coraz częściej agencje lokalne (ogół spółek). Agencje te prowadząc działania na rzecz miasta, wyręczają w pewnym zakresie administracje komunalne np. poprzez akcje promocyjne i reklamowe, zarządzanie nieruchomościami, organizację imprez itp. Wiodącą tendencją staje się włączenie do nich jako udziałowców, instytucji konkurencyjnych lub organizacji, które nie są nastawione na zysk.

Swego czasu duże nadzieje wiązane były z uruchamianiem dużego rozwiązania systemowego, w postaci specjalnych stref ekonomicznych
i stref wolnego handlu. Specjalna strefa ekonomiczna jedynie stwarza możliwości rozwoju miasta i regionu poprzez uruchomienie nowych, preferowanych profili gospodarczych, co wiąże się z szansą kreowania przedsiębiorczości oraz powstawaniem nowych miejsc pracy. Nie przesądza jednak z góry o ożywieniu gospodarczym i dynamicznej dyfuzji innowacji. Wiele polskich stref zbyt optymistycznie szacowało przyszły wzrost zatrudnienia w strefie i jej otoczeniu. Preferowanie przez nowych pracodawców wysoko zaawansowanych technologii, znacząco wpłynęło na ograniczony wzrost zatrudnienia, np. w Łódzkiej Strefie Ekonomicznej wyniósł zaledwie 1,5 tys. wobec planowanego 7-10 tys. miejsc pracy.

Zbliżonym instrumentem ożywienia gospodarki lokalnej jest tworzenie przez gminy (miasta) własnej strefy aktywności gospodarczej dla przyciągnięcia inwestorów. Wiele gmin (miast) posiada nieużytki, tereny upadłych przedsiębiorstw, niezagospodarowane budynki i budowle. Ich racjonalne przygotowanie, lokalizacja, uzbrojenie, a następnie zwolnienie
z podatków lokalnych może stanowić walory dla potencjalnych przedsiębiorców.

- instrumenty ekonomiczno-finansowe - polegają na skłonieniu podmiotów gospodarczych, działających na terenie miasta do zachowań oczekiwanych z punktu widzenia miasta (gminy). Do najczęściej stosowanych narzędzi zaliczamy: podatki i opłaty lokalne (ulgi), opłaty za usług komunalne, dotacje, czynsze i ceny.

Operowanie podatkami musi być bardzo ostrożne. Na ogół chodzi
o zmniejszenie ich poziomu w celu zachęcenia potencjalnych inwestorów,
z drugiej zaś strony prowadzi to do ewidentnego zmniejszenia dochodów budżetowych.

Podobnie należy podchodzić do opłat (cen) komunalnych. Z reguły, rzadko spotyka się redukcję ich wielkości, ponieważ umiarkowany wzrost podyktowany jest względami kosztowymi i racjami odtworzenia majątku komunalnego.

5.3 Instrumenty infrastrukturalne

Dobre wyposażenie terenu w podstawowe urządzenia infrastruktury technicznej jak i społecznej tworzy stan dogodności lokalizacyjnej dla inwestorów i mieszkańców, czyniąc go bardziej atrakcyjnym pod różnymi względami. Znaczenie infrastruktury znajduje odbicie w wydatkach miasta, w których obiekty infrastruktury technicznej (drogi, komunikacja, zagospodarowanie odpadów, oczyszczalnie ścieków i wodociągi) obejmują ich znaczną część.

Rozwój infrastruktury głównie technicznej jest tradycyjnym instrumentem rozwoju lokalnego i regionalnego w Europie Zachodniej. W Unii Europejskiej tworzenie infrastruktury traktowane jest jako priorytet decyzji strategicznych. W Polsce występuje nadal duża luka infrastrukturalna. Kompleksowa polityka inwestycyjna gminy (miasta) powinna być skierowana na rozbudowę infrastruktury, która stanowi czynnik przyciągający inwestorów. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że nawet dobre zagospodarowanie infrastrukturalne nie przesądza jeszcze o powodzeniu rozwoju lokalnego. Wykorzystanie tego czynnika może być cenne z punktu widzenia rozwoju ekonomicznego, pod warunkiem stworzenia i wdrożenia programu specjalnego, silnie nawiązującego do czynników rynkowych, planowania przestrzennego czy sektora prywatnego.

5.4 Strategie rozwoju

W funkcjonowaniu i rozwoju gminy (miasta) istotną rolę odgrywa plan lub program, nazywany powszechni strategią rozwoju gminy (miasta). Dokument będący opracowaniem, stanowi doniosły instrument zarządzania gospodarką lokalną, a jednocześnie podstawę działania w dłuższej perspektywie czasowej. Ranga owych strategii rozwoju wynika z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, dzięki strategii rozwoju istnieje realna szansa racjonalnych decyzji rozwojowych i przekształceń strukturalnych gminy (miasta). Po drugie, posiadanie strategii rozwoju jest warunkiem ubiegania się o środki finansowe z różnych źródeł (system bankowy, fundusze europejskie). Motywem opracowania strategii może być także chęć poprawienia sposobu gospodarowania zasobami gminy (miasta) czy mobilizacji mieszkańców i lokalnych przedsiębiorców, jak też pobudzenie rozwoju gospodarczego. Mówiąc generalnie strategia rozwoju obrazuje scenariusz, docelową wizję rozwoju gminy (miasta), zawierającą cele, zadania strategiczne, oraz sposób (ścieżkę dojścia) ich realizacji. Kluczowymi elementami strategii rozwoju jest hierarchizacja i priorytety celów oraz programy, służące realizacji najważniejszych celów rozwoju.

Przygotowanie i realizacja strategii rozwoju gminy (miasta) jest niezwykle poważnym i złożonym procesem, wymagającym dużego wysiłku koncepcyjnego, organizacyjnego i finansowego. Nie wolno jej traktować w kategoriach mody czy powszechnego zainteresowania. Musi być ona dostosowana do możliwości i potrzeb danej gminy (miasta).

Mówiąc o założeniach strategii rozwoju, należy podkreślić, że jej integralnym celem jest zrównoważony rozwój, a więc pogodzenie ekonomicznej realności decyzji rozwojowych z celami polityki ekologicznej i społecznej akceptacji.

W budowie strategii wykorzystuje się wiele metodologii. Może to być metodologia własna, wypracowana w gminie (mieście), metodologia podsunięta przez współpracujących ekspertów zewnętrznych, sposób opisany w poradnikach czy metoda stosowana w innej gminie. Opracowanie takiej strategii wymaga także wysiłku finansowego. Może on się relatywnie zmniejszyć, gdy gmina (miasto) samo przygotowuje plan rozwoju.

W procedurze konstruowania strategii rozwoju stosowane są różne zasady postępowania, jednak ich wspólnym mianownikiem jest stopień zaangażowania władz i społeczności lokalnej w procesie przygotowania planu rozwoju. Warunkiem powodzenia strategii jest jej aprobata, przez jak najszersze kręgi mieszkańców i innych użytkowników gminy (miasta).

Strategia rozwoju gminy traci swoją siłę, jeśli nie jest powiązana z pozostałymi dokumentami, kształtującymi rozwój tj. ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz budżetem gminy.

Samo sformułowanie strategii rozwoju to zaledwie połowa ewentualnego sukcesu. Równie ważne jest jej wdrażanie, co nie zawsze ma miejsce. W wielu gminach (miastach) nie udało się zrealizować żadnego z postawionych celów, w innych udało się zrealizować zaledwie ich część. Wielkim osiągnięciem jest zrealizowanie wszystkich celów strategii rozwoju.

6. Promocja miasta

6.1 Produkt miasta

Przedmiotem działań promocyjnych jest produkt, dla którego określono klientów, tym samym wyznaczając zasięg rynku, następnie zaś konkurentów, spodziewane zyski, konieczne nakłady i inwestycje oraz perspektywy.

Do najistotniejszych elementów procesu podejmowania decyzji promocyjnych należy precyzyjne określenie rynku dla wytwarzanych produktów. Firma posiadając określony potencjał produkcyjny dokonuje rozpoznania rynku, a następnie na tej podstawie kształtuje cechy swego produktu. Miasto jest specyficznym rodzajem produktu. Walory (cechy) jakie posiada wynikają np. z jego położenia, historii, dotychczasowego rozwoju gospodarczego i mogą one składać się na ofertę danego miasta.

Wyróżnić można dwa główne kierunki promocji, mające zasadniczy wpływ na wizerunek miasta:

      1. do wewnątrz - przedstawienie miasta w odpowiedni sposób jego mieszkańcom, członkom Rady Miasta, przedsiębiorcom, itp.

      2. na zewnątrz - kreowanie wizerunku miasta dla potencjalnych klientów, innych miast (konkurentów) i gmin wiejskich, władz centralnych czy instytucji zagranicznych.

Określenie cech miasta, mające na celu rozpoznanie jego silnych i słabych stron, a tym samym atrakcyjności dla klientów oraz zagrożenia dla konkurentów musi być wielostronne powinno ono obejmować informacje dotyczące m.in.:

Na ich podstawie w połączeniu z celami promocji i czynnikami warunkującymi efektywność działań promocyjnych, przystąpić można do faktycznego kształtowania promocji produktu, jakim jest miasto.

6.2 Uczestnicy promocji miasta

1. Lokalne władze samorządowe

Ustawa z 8 marca 1990r. o samorządzie terytorialnym odrodziła władze lokalne, czyniąc z nich rzeczywistych gospodarzy powierzonego im obszaru. Prawne podstawy działalności władz samorządowych określone zostały w Konstytucji RP oraz wielu ustawach szczegółowych. zgodnie z ustawą z 8 marca r. zakres zadań samorządów sprowadza się do wykonywania dwóch rodzajów zadań: własnych - obejmujących m.in. problemy ładu przestrzennego, kultury, oświaty, ochrony zdrowia, porządku i bezpieczeństwa oraz zleconych z zakresu administracji rządowej.

Promocja gminy miejskiej czy wiejskiej nie jest zapisanym w ustawie zadaniem własnym władz lokalnym. Idea procesu promocji klasyfikuje go jak indywidualny cel gminy. Art. 18 poz. 2 ustawy o samorządzie terytorialnym określa, że do wyłącznej właściwości rady gminy należy uchwalenie programów gospodarczych, co wyraża się np. przyjmowaniem strategii rozwoju gospodarczego miasta. Rada decyduje w znacznym stopniu o gospodarczym profilu zarządzanego obszaru, wytycz kierunki rozwoju i zakres działań koniecznych do zrealizowania przyjętych celów. Środki finansowe, jakie chce się i można przeznaczyć na tego rodzaju przedsięwzięcia, określone są corocznie w budżecie gminy.

2. Mieszkańcy

Miasto to mieszkańcy zgromadzeni na określonym obszarze i utrzymujący się z określonej działalności. Odgrywają oni istotną rolę w procesie promocji miasta. Społeczeństwo miejskie jest niejako podmiotem i przedmiotem działań promocyjnych.

Przedmiotowy charakter mieszkańców miasta sprowadza się do stanowienia przez nich jednego z elementów klimatu miasta. W tym wypadku stanowią oni składnik oferty promocyjnej.

Jednocześnie są jednym z podmiotów promocji miasta. Świadomie podejmują działania przyczyniające się do tworzenia public relations: informują o mieście, przedstawiają jego atrakcje, przekonują do zalet lokalizacji itp.

3. Przedsiębiorstwa

Rola podmiotów gospodarczych w procesie promocji miasta przejawiać się może m.in. w:

6.3 Strategia promocji miasta

Strategia - to określenie długookresowych celów i zadań, dobór określonych sposobów działania i alokacja zasobów koniecznych do osiągnięcia tych celów w możliwie najlepszy sposób.

Proces tworzenia strategii jest współcześnie koniecznością każdego miasta wynikającą z realiów zarządzania.

Schematy konstruowania strategii rozwoju miasta składają się z dwóch podstawowych części:

1. diagnostycznej, która obejmuje charakterystykę terenu, identyfikację jego podstawowych cech, określenie listy czynników strategicznych: słabości, szans i zagrożeń oraz wynikających z tego wizji rozwoju i odpowiadających im celów

  1. projektowej - obejmującej tworzenie, wdrażanie, modyfikowanie i kontrolowanie propozycji działań realizujące cele strategiczne.

Główne etapy procesu promocji miasta

0x08 graphic
Cechy miasta Podmioty istniejące w mieście

0x08 graphic
0x08 graphic

Siły miasta Słabości miasta Uczestnicy promocji miasta

0x08 graphic

0x08 graphic

Cele i założenia strategiczne

0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
Oferta promocyjna miasta

Środki promocji Instrumenty promocji

0x08 graphic
0x08 graphic

Towar na rynku ofert miejskich

Cechy miasta:

  1. historia miasta i okolic

  2. ludzie, charakterystyczne cechy lokalnej społeczności

  3. kultura i tradycje

  4. szczególne atrakcje

  5. dziedzictwo przemysłowe

  6. rola miasta w regionie i inne

Przykładowe cele promocji miasta:

  1. informowanie o istnieniu miasta, położeniu i lokalizacji miasta, dostępnych zasobach miejskich

  2. przekonywanie o zaletach miasta

  3. pozycjonowanie i utrwalanie wizerunku miasta

Środki i instrumenty promocji miasta to m.in.:

  1. materiały promocyjne - foldery, plakaty itp.

  2. publicity - logo, slogan reklamowy

  3. promowanie wydarzeń w mieście

  4. marketing obiegowy - prospekty, zaproszenia, pokazy, wystawy

  1. Strategia rozwoju miasta Bełchatowa

7.1 Bełchatów w regionie

Bełchatów jest miastem powiatowym, położonym w województwie łódzkim. Bliska odległość od Łodzi oraz Warszawy, a także położenie na szlaku drogi krajowej nr 8 relacji Warszawa - Wrocław, powodują, iż Bełchatów jest ważnym dla województwa, ośrodkiem komunikacyjnym.

Bełchatów jest jednym z czterech największych pod względem ludności miast regionu łódzkiego, mającym z tego tytułu odpowiednio dużą i zagospodarowaną przestrzeń miejską oraz rozwiniętą infrastrukturę techniczną.

Zamieszkuje go około 65 tyś osób. Większość mieszkańców to ludzi młodzi. Blisko 33% ludności miasta to osoby poniżej osiemnastego roku życia, a prawie 62% jest w wieku produkcyjnym.

0x01 graphic

Ludność Bełchatowa w podziale na grupy wiekowe

7. 2 Władza w mieście

Naczelną władzą uchwałodawczą w mieście jest rada miejska, którą tworzy 23 radnych miejskich, wybieranych, co cztery lata w wyborach samorządowych. Na czele Rady stoi trzyosobowe prezydium: przewodniczący i dwóch zastępców. Radni Rady Miejskiej pracują w sześciu komisjach stałych. Obsługą Rady Miejskiej zajmuje się Biuro rady Miejskiej, którego siedziba mieści się w Urzędzie Miasta w Bełchatowie.

Władzę wykonawczą stanowi Prezydent Miasta (Marek Chrzanowski), który powołuje dwóch zastępców (Ewa Skorupa i Dariusz Matyśkiewicz).

7.3 Uwarunkowania historyczne

Pierwsza wzmianka o Bełchatowie pochodzi z 1391r. Pierwszym właścicielem i założycielem osady był Bełchat. Członkowie jego rodu od 1405r. używali nazwiska Bełchacki najprawdopodobniej stąd powstała nazwa Bełchatów. Formalne prawo nazywania Bełchatowa miastem otrzymał Franciszek Rychłowski w roku 1743 z rąk Augusta III Sasa.

W 1801r. założono w mieście pierwszą manufakturę włókienniczą. Dzięki rozwojowi sukiennictwa Bełchatów znalazł się w wykazie miast fabrycznych. Do roku 1850 miasto znacznie się rozrosło - wybudowano szosę Piotrków - Wieluń. Systematyczny wzrost liczby ludności spowodował konieczność organizacji szkół elementarnych (w pierwszej połowie XIX w. powstała szkoła katolicka).

W roku 1860 wśród 1499 mieszkańców Bełchatowa było 325 Polaków, 1139 Żydów i 35 Niemców.

130 lat po uzyskaniu praw miejskich Bełchatów utracił je w skutek aktywnego udziału mieszkańców w powstaniach niepodległościowych i w 1870r. przeszedł w posiadanie Niemca Reinholda Spillera. Mimo utraty praw miejskich osada nadal dynamicznie się rozwijała. Na początku XX w. powstała instalacji sieci telefonicznej, zorganizowano bank, sąd, bibliotekę publiczną i wybudowano elektrownię dla potrzeb miasta.

Po zakończeniu I wojny światowej w Bełchatowie nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze a w 1925r. miasto otrzymało powtórnie prawa miejskie. W 1931r. ludność miasta liczyła 8932 mieszkańców z czego 46,6% stanowili Polacy, 44,5% - Żydzi, 9% - Niemcy, 0,1% - inne narodowości.

II wojna światowa poważnie zniszczyła miasto. 6 września 1939r. armia niemiecka wkroczyła do miasta. Podczas okupacji w Bełchatowie zaktywizowała się mniejszość niemiecka, dzięki staraniom której miasto włączono do Rzeszy. Na terenie miasta, które ogłoszone zostało przez Niemców „miastem żydowskim” istniało getto zlikwidowane 1942r. Wojna zdziesiątkowała ludność miasta. Pozostało zaledwie 3,5 tyś mieszkańców. W pierwszych latach po wojnie, aż do uzyskania statusu miasta powiatowego w roku 1956 Bełchatów powoli podnosił się do życia. Bełchatów był miastem o funkcjach złożonych z dominacją przemysłu włókienniczego, którego bazę stanowiły Bełchatowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego. W 1975r. miasto liczyło 10837 mieszkańców wtedy to w wyniku reformy administracyjnej przestało być stolica powiatu i zostało włączone do nowopowstałego województwa piotrkowskiego. Rozwój miasta właśnie wtedy przybrał znacznie na sile, co związane było z odkryciem bogatych złóż węgla brunatnego. Budowa Zespołu Górniczo-Energetycznego „Bełchatów” spowodowała niespotykany w skali kraju rozwój miasta. W odległości kilkunastu kilometrów od Bełchatowa powstała odkrywka węgla brunatnego, dostarczająca najtańsze paliwo do największej w europie elektrowni konwencjonalnej. Do dziś oba zakłady stanowią główne miejsca pracy dla Bełchatowa i okolic. Inwestycje w latach 70-tych przyciągnęły do miasta kilka tysięcy młodych wykształconych ludzi, którzy osiedli tu na stałe. W ciągu niespełna 20 lat liczba mieszkańców wzrosła niemal ośmiokrotnie. Wraz z przemysłem rozwijało się miasto. Przybywało firm, obiektów handlowych i usługowych, szkół, ośrodków kultury.

W 1996r. zaakceptowano projekt budowy elektrowni „Bełchatów II” i rozpoczęto pracę na drugim złożu węgla brunatnego, które stanowi odkrywka „Szczerców”, w odległości kilkunastu kilometrów od Bełchatowa. Realizacja tych inwestycji jest szansą na dostatnie funkcjonowanie miasta i jego dalszy rozwój przynajmniej do połowy XXI w.

7.4 Szanse rozwoju miasta

Podstawę rozwoju społecznego i gospodarczego regionu stanowią odpowiednio wykorzystane i wzmocnione atuty miasta. Do najbardziej istotnych należy zaliczyć:

1. Atuty wynikające z położenia, cech środowiska naturalnego i dziedzictwa historycznego:

2. Atuty wynikające z cech demograficznych i charakterystyki sfery społecznej:

3. Atuty wynikające z charakterystyki gospodarki miasta:

4. Atuty wynikające z infrastrukturalnego zagospodarowania miasta:

7.5 Cechy niekorzystne dla rozwoju miasta

1. Słabości wynikające z położenia, cech środowiska naturalnego i dziedzictwa historycznego:

2. Słabości wynikające z cech demograficznych i charakterystyki sfery społecznej:

  1. Słabości wynikające z charakterystyki gospodarki miasta:

  1. Słabości wynikające z infrastrukturalnego zagospodarowania miasta:

7.6 Strategia rozwoju miasta

Cel podstawowy, do którego dąży społeczność lokalna to misja - określa przyszłość miasta. Aktualny stan miasta przedstawiany w diagnozach i analizach skłania do zaproponowania następującej misji miasta: zmiana bazy ekonomicznej Bełchatowa prowadząca do wzrostu jej atrakcyjności dla ludzi i podmiotów gospodarczych.

Tak sformułowana misja kieruje uwagę władz i mieszkańców na dwa podstawowe aspekty rozwoju miasta:

  1. Poprawienie warunków życia mieszkańców poprzez podnoszenie ogólnego poziomu cywilizacyjnego w mieście oraz stałe poprawianie jakości życia.

  2. Tworzenia sprzyjających warunków do prowadzenia działalności gospodarczej w drodze zapewnienia trwałego, zrównoważonego rozwoju gospodarki miasta opartego na konkurencyjnej i nowoczesnej bazie ekonomicznej.

Misja i wyodrębnione w niej problemy wyznaczają priorytety rozwojowe i w sposób kompleksowy określają główne sfery życia i działalności w mieście:

    1. Sferę ekonomiczną, w której priorytetem jest stworzenie własnej, nowoczesnej, wielofunkcyjnej bazy gospodarczej.

    2. Sferę społeczną, w której priorytetem jest wzrost poziomu jakości życia w mieście.

    3. Sferę funkcjonalno-przestrzenną, w której priorytetem jest stworzenie rzeczywistego centrum powiatu w wyniku rozwoju funkcji decyzyjnych i usługowych.

Sfery te traktowane są równorzędnie tzn. są jednakowo ważne z punktu widzenia rozwoju miasta.

Z uwagi na ograniczone możliwości budżetu miasta, co do możliwości sfinansowania poszczególnych celów ustala się jednak priorytetowe w rozwoju miasta poniższe dziedziny:

DZIEDZINA I - działania w kierunku zapewnienia miejsc pracy, szczególnie poprzez rozwój bazy produkcyjnej, stref przemysłowych oraz stworzenie warunków do rozwoju małych i średnich firm.

DZIEDZINA II - przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska, uregulowanie gospodarki wodno-ściekowej, w sposób zapewniający czystość wody w rzece Rakówce minimum najniższej klasy.

DZIEDZINA III - stworzenie lobbingu oraz podjęcie stosownych działań w celu wybudowania niezbędnych obwodnic zewnętrznych na ważnych drogach krajowych.

Przy planowaniu i realizacji celów strategicznych i zadań szczegółowych należy uwzględnić te, które zapewniają rozwiązanie problemów zawartych w w/w priorytetowych dziedzinach.

I Sfera ekonomiczna

Stworzenie własnej, nowoczesnej bazy gospodarczej.

Cele strategiczne:

II Sfera społeczna

Wzrost poziomu jakości życia w mieście.

Cele strategiczne:

III Sfera funkcjonalno-przestrzenna

Stworzenie rzeczywistego centrum powiatu w wyniku rozwoju funkcji decyzyjnych i usługowych.

Cele strategiczne:

  1. WNIOSKI

Zarządzanie miastem to podejmowanie różnorakich decyzji kształtujących codzienne warunki życia mieszkańców, realia działalności przedsiębiorstw, funkcjonowanie instytucji tworzących otoczenie biznesu itp. Złożoność struktury miejskiej znacznie utrudnia zarówno sprawne radzenie sobie z bieżącymi problemami, jak i określanie przyszłego stanu miasta.

Samorządowe władze lokalne tworzą na mocy obowiązującego prawa i w ramach powierzonych im kompetencji podstawy funkcjonowania miasta, określając kierunki strategicznego rozwoju powierzonego im terytorium. Tym samym stanowią również o krótkoterminowych zamierzeniach i wynikających z nich zadaniach bieżących. Całość działania władz lokalnych jest kompromisem po między aktualnymi problemami i interesami miasta, a długookresowymi zamierzeniami, stanowiącymi dążenie do osiągnięcia strategicznych celów.

Specyfika miasta, jako przedmiotu zarządzania związana jest przede wszystkim z jego społecznym charakterem. Oprócz wprowadzenia w życie strategii powodujących wzrost gospodarczy i rozwój miasta, konieczne jest uruchomienie mechanizmów gwarantujących, że w krótkim czasie nie nastąpi zahamowanie rozwoju i stagnacja. Rozwój powinien być zrównoważony, a wszelkie działania mające na celu stymulowanie rozwoju miasta powinny być tak zaplanowane, aby rozwojowi gospodarczemu towarzyszył dobry stan środowiska naturalnego oraz wzrost zadowolenia wśród mieszkańców. Brak lub niski stopień porozumienia społecznego i woli współpracy ze strony ludności, mogą skutecznie przeszkadzać w działaniach na rzecz rozwoju lokalnego.

Należy pamiętać, że miasto jest specyficznym rodzajem przedsiębiorstwa, które istnieje na rynku. Umiejętne zarządzanie nim prowadzi do jego rozwoju i osiągania coraz większych korzyści i zysków. Tak jak w każdym przedsiębiorstwie ważne są tutaj takie elementy zarządzania jak: planowanie, organizowanie, podejmowanie decyzji, przewodzenie, motywowanie czy kontrolowanie.

Bibliografia

  1. T. Marszał, Problemy zagospodarowania przestrzeni miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1996r.

  2. J. Słodczyk, Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażanie miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2000r.

  3. E. Wojciechowski, Zarządzanie w samorządzie terytorialnym, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2003r.

  4. E. Wysocka, Strategia rozwoju regionalnego i lokalnego po reformie administracyjnej państwa, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2000r.

  5. T. Markowski, Z. Nitkiewicz, T. Wrona, Rozwój lokalny i regionalny, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1997r.

  6. H. Sawczuk, Historia budowy miast, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 1991r.

  7. G. Rydlewski, Samorząd terytorialny, administracja rządowa, gmina, powiat, województwo, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
    Warszawa 1999r.

  8. Ustawa z dnia 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym
    (DzU 1990, nr 16, poz. 95)

  9. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998r. o samorządzie powiatowym
    (DzU 1998, nr 91, poz.578)

  10. www.belchatow.pl

H. Sawczuk, Historia budowy miast. Materiały pomocnicze, wyd. Politechnika Białostocka, Białystok 1991

s. 9

Sawczuk, Historia budowy miast. Materiały pomocnicze, wyd. Politechnika Białostocka, Białystok 1991

s. 10

Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, wyd. PWN, Warszawa 1998, s. 231

J.Bardach, B. Leśniodorski, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd, PWN 1996, s. 59

DzU RP 1933, nr 35, poz 294

Dz U RP 1944, nr 14, poz. 74

DzU 1990, nr 16, poz. 95

DzU 1992, nr 100, poz. 492

DzU 1995, nr 141, poz. 694 z późn. zm.

DzU 1998, nr 96, poz. 603

DzU 1998, nr 91, poz. 578.

W rozdziale VII pt. Samorząd terytorialny

11


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
WYKŁAD1I2Rachunkowość jako system ewidencji gospodarczej (1)
Rodzina jako system społeczny
Ogród w mieście Miasto jako system ekologiczny
1 Instytucja oświatowa jako system społeczno techniczny w środowisku lokalnym
systemy spoleczno gospodarcze
Rachunkowość jako system ewidencji gospodarczej, Materiały STUDIA, Semestr III, Rachunkowość finanso
System społeczno-gospodarczy Ziemi, Geografia społeczno-ekonomiczna
Szkola jako system spoleczno kulturowy w perspektywie interakcjonizmu
Szpital jako system społeczny
cechy organizacji jako systemu spoleczno
szpital jako system społeczny VIA5J64ZR77I23BBYAJSETCFO2W7HI4WBMZN2QI
WYKŁAD1I2Rachunkowość jako system ewidencji gospodarczej (1)
Ogród w mieście Miasto jako system ekologiczny
Ogród w mieście Miasto jako system ekologiczny

więcej podobnych podstron