WYKŁAD I

HISTORIA ROZWOJU PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

Decydujący wpływ na rozwój psychologii klinicznej miał rozwój innych nauk, przede wszystkim filozofii i medycyny, a w szczególności jej klinicznych działów takich jak psychiatria czy neurologia.

WYDARZENIA KTÓRE WPŁYNEŁY NA ROZWÓJ PSYCHOLOGII KLINICZNEJ:

• 1896 r. Stworzenie przez Witnera pierwszej kliniki psychiatrycznej przy Uniwersytecie Pensylwania w Filadelfii. Zajmowano się tam dziećmi niepełnosprawnymi i niedostosowanymi społecznie.

Z inicjatywy Witnera powstało też pierwsze czasopismo z zakresu psychologii klinicznej

„Psychological clinic”.

• 1908 r. Powołanie przez Beerscha Stowarzyszenia Osób Propagujących Higienę Psychiczną.

1909 r. powołanie Organizacji Towarzystwa Higieny Psychicznej (również przez Beerscha)

• Osiągnięcia Freuda i jego propozycja opisu i interpretacji zaburzeń.

• Publikacje prac Kretschmera, w których akcentował zróżnicowanie konstytucjonalne i związek budowy ciała z przejawianiem niektórych psychopatologii.

• Rozwój eksperymentalno - empirycznego nurtu badań w ramach psychologii. Wykorzystywanie eksperymentów i testów psychologicznych do diagnozowania pacjentów.

Taki sposób rozpoznawania zaburzeń zapoczątkował Kraepelin (twórca pierwszej nowoczesnej klasyfikacji zaburzeń psychicznych). Eksperymentalny sposób poznawania zaburzeń był rozwijany przez rosyjskich uczonych, takich jak: Łuria, Zeigarnik, Korsakow.

• Powołanie Psychologicznych Towarzystw naukowych, które przekazywały wiedzę z psychologii klinicznej i tym samym ułatwiały psychologom nabywanie umiejętności zawodowych.

• Rozwój ogólnych i cząstkowych teorii psychologicznych, propagujących określony model interpretacji oraz terapii zaburzeń, (np. psychoanaliza, behawioryzm itp.)

WYKŁAD II

WYDARZENIA W POLSCE

Twórcami psychologii klinicznej w Polsce są: Ochorowicz, Abramowski, Błachowski, Grzegorzewska, K. Dąbrowski, Lewicki, Susłowska.

• Julian Ochorowicz - założył w 1891r. sekcję psychologii przy Towarzystwie Lekarzy i Przyrodników, w 1916r. opublikował pracę pt. „Psychologia i medycyna”;

• Stefan Błachowski - założyciel PTP -1949r. Był naczelnym redaktorem „Kwartalnika Psychologicznego”, a następnie redaktorem „Przeglądu Psychologicznego” (od 1952). Współpracował z lekarzami, swoje doświadczenia zawodowe prezentował w czasopiśmie „Neurologia polska”;

• Edward Abramowski - twórca katedry psychologii na UW w 1910r., twórca prac teoretycznych poświęconych podświadomości, w 1914 r. opublikował książkę „Źródła podświadomości i jej przejawy”;

• Maria Grzegorzewska - organizator i dyrektor Instytutu Pedagogiki Specjalnej i Szkoły Wyższej w Warszawie. Prowadziła badania nad zjawiskami kompensacji (czyli takimi, które umożliwiały rozwój pomimo niepełnosprawności, wad wzroku lub słuchu).

• Kazimierz Dąbrowski - w 1932 r. zorganizował Instytut Higieny Psychicznej oraz Wyższą Szkołę Higieny Psychicznej. Z inicjatywy Instytutu powoływano poradnie dla dzieci.

Na rozwój psychologii klinicznej w Polsce miało organizowanie od 1950 r. psychologicznych kierunków studiów na kilku uczelniach oraz powoływanie różnych zakładów (katedr).

Polska: 1958 -1962r.:

• powstanie katedry psychologii klinicznej w Poznaniu (A. Lewicki);

• powołanie Zakładu Psychologii Klinicznej w Warszawie i Krakowie (w Krakowie Susłowska);

• powołanie sekcji psychologii klinicznej przy PTP;

• intensywne badania nad zaburzeniami przystosowania i zjawiskami z dziedziny psychopatologii;

• powołano Pracownię Psychometryczną PAN -kierowana przez M. Chojnowskiego (szkolenie praktyków -metody badania, wiedza psychologii klinicznej)

po 1962r.:

• w ramach studiów psychologicznych, na IV roku uwzględniono w programach nauczania specjalizację z psychologii klinicznej; Uczestnictwo w specjalizacji poprzedzone było przedmiotem psychologia stosowana z praktyką

• w 1969r. wydano pracę zbiorową pod redakcją A. Lewickiego „Psychologia kliniczna” (przez wiele lat był to jedyny użyteczny podręcznik psychologii klinicznej. Zamieszczano w nim wyniki badań i opinie polskich psychologów: A. Frączka, K. Obuchowskiego, J. Reykowskiego, M. Sułowskiej i Lewickiego) Tematyka dotyczyła stresu psychologicznego, frustracji -agresji, zaburzeń zachowania w sytuacjach trudnych, mechanizmów obronnych, psychopatologii procesów poznawczych. Konsekwencją tego zróżnicowania było powstawanie subdyscyplin naukowych w ramach psychologii klinicznej.

Lata 1970 - 1980

• burzliwy rozwój praktyki psychologicznej, różnych form terapii i pomocy. Aktywnie działające PTP i publikacje zamieszczane w „Nowinach psychologicznych” zachęcały psychologów do doskonalenia zawodowego

Lata 1980 - 1990

• zapewniono możliwość uzyskania specjalizacji zawodowej z psychologii klinicznej. Powołano do tego krajowego specjalistę do spraw psychiatrii i neurologii.

• Akcentowanie społecznego kontekstu diagnozy i terapii oraz środowiskowego modelu działalności psychologów.

Psychologia kliniczna jest nauką teoretyczną i praktyczną (stosowaną). Nauką teoretyczną stała się, gdy zgromadzono i opisano informacje dotyczące różnych przejawów nieprawidłowego rozwoju i zachowania człowieka. Natomiast nauką stosowaną stała się, gdy jej przedstawiciele zaczęli stosować różne formy pomocy osobom nieprawidłowo funkcjonującym w społeczeństwie.

Swoją uwagę koncentrowała na osobach z zaburzeniami zachowania, czyli na takim ich zachowaniu, które nie spełniało przynajmniej jednej z dwóch funkcji regulacyjnych, czyli:

• Nie pozwalało na zaspokojenie różnych potrzeb, np. samorealizacji ale też tych potrzeb bardziej podstawowych, np. poczucia bezpieczeństwa

• Nie pozwalało na realizację ważnych zadań rozwojowych, ponieważ zachowanie to było chaotyczne, zdezorganizowane, nie ukierunkowane na cel. Zachowania te nie przynosiły efektów, bo (wg Kostrzewskiego) u jednostki nie wykształciły się lub uległy rozpadowi mechanizmy sterujące zachowaniem.

Dlatego psychologia kliniczna może być uważana za naukę zajmującą się zaburzeniami w kształtowaniu i funkcjonowaniu zachowań człowieka lub nauką o zaburzeniach w kształtowaniu się samorealizacji.

Samorealizacja - (Reykowski) to zdolność do coraz bardziej samodzielnego układania programów różnych działań, nie wchodzących w kolizję z normami społecznymi i zasadami postępowania oraz działań, które modyfikują warunki życia i umożliwiają w ten sposób realizację ważnych programów.

PRZEDMIOT ZAINTERESOWAŃ PSYCH. KLINICZNEJ:

Jako nauka stosowana psychologia kliniczna koncentruje się na osobach które:

• Mają trudności w zaspokajaniu własnych potrzeb (np. osoby głęboko upośledzone lub po ciężkich urazach mózgowo - czaszkowych)

• Nie realizują odpowiednich dla ich fazy życia zadań rozwojowych (np. osoby niedostosowane społecznie, uczniowie uciekający ze szkoły itp.)

• Wchodzą w kolizję z normami i oczekiwaniami społecznymi (np. przestępcy nieletni i dorośli)

• Prezentują model rozwoju odbiegający od prawidłowego (np. dzieci autystyczne)

• Nie mogą samodzielnie zapewnić sobie optymalnych warunków rozwoju (np. głusi, niewidomi, inwalidzi)

Psychologia kliniczna musi także zajmować się przyczynami i patomechanizmami zaburzeń rozwoju, a także metodami umożliwiającymi zmianę nieprawidłowego rozwoju i zachowania. W tym celu koncentruje się na teoriach psychologicznych, pozwalających zrozumieć genezę zaburzeń i zastosować odpowiednie formy pomocy.

WYKŁAD III

DZIAŁY PSYCHOLOGII KLINICZNEJ (SUBDYSCYPLINY):

• Psychologia defektologiczna = rewalidacyjna - interesuje się osobami upośledzonymi, bada psychologiczne skutki upośledzenia umysłowego, uszkodzeń narządów percepcyjno - motorycznych, zajmuje się rehabilitacją osób niepełnosprawnych za pomocą takich oddziaływań psychomedycznych, które minimalizują skutki niepełnosprawności. Akcentuje potrzebę prawidłowego sporządzania bilansu funkcjonalnego, który chroni przed negatywną, zgeneralizowaną samooceną i oceną. Poprzez ukazanie funkcji zatraconych, osłabionych stwarza możliwość dobrania odpowiedniego typu rehabilitacji i wybrania zawodu.

• Psychologia sądowa i penitencjarna - specjalizuje się w realizowaniu różnych zadań na potrzeby sądu, ułatwia podjęcie właściwej decyzji w sprawach cywilnych lub karnych. Pomaga w ocenie wiarygodności zeznań świadków, w ocenie stopnia poczytalności, także w ocenie motywów przestępstwa. Pomaga w ocenie sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej i siły więzi między rodzicami i dzieckiem. Psychologia penitencjarna koncentruje się na osobach, które wchodzą w kolizję z prawem, które charakteryzują się zachowaniami antyspołecznymi, osadzonych w zakładach karnych i ośrodkach zamkniętych.

• Psychopatologia - interesują ją zaburzenia procesów poznawczych, zaburzenia osobowości i zachowań, także przyczyny i czynniki determinujące takie zaburzenia jak: urojenia, omamy, halucynacje. Zajmuje się chorobami psychicznymi i ich przyczynami.

• Patopsychologia - bada życie psychiczne ludzi z chorobami somatycznymi. Wpływ choroby na psychikę. Posiada dwa działy:

• Somatopsychologię

• Psychosomatykę - wpływ myślenia, nastawienia psychicznego na rozwój choroby. Wyróżnia czynniki chorobotwórcze takie jak:

• Konflikty

• Traumatyczne przeżycia

• Przeciążenie układu nerwowego

• Deprywacja potrzeb (głównie emocjonalnych)

• Przewlekła frustracja

• Agresja

• Lęki

• Zaburzenia komunikacji i stosunków interpersonalnych

• Neuropsychologia - interesują ją zaburzenia powstałe na podłożu niepełnowartościowego układu nerwowego lub spowodowane jego uszkodzeniami (np. poprzez choroby genetyczne, guzy, wylewy itp.) Dzieli objawy zaburzeń układu nerwowego na:

• Objawy ogniskowe - uszkodzenia wybiórczych, izolowanych struktur nerwowych, np. móżdżku, dróg piramidowych, Ośrodka Broca, okolic czołowych itp.

• Objawy uogólnione (rozlane) - gdy proces chorobowy dotyczy większych partii, a nawet całości mózgu i powoduje złożone zespoły zaburzeń, np. spowodowane degradacją komórek nerwowych (Alzheimer, zespół organiczny).

• Toksykomania - inaczej psychologia uzależnień. Interesuje się psychofizycznymi skutkami uzależnień, objawami zespołu abstynenckiego, skupia się także na środkach uzależniających i motywacji do ich zażywania. Organizuje pomoc psychologiczna na oddziałach odwykowych, pomoc w utrzymaniu trzeźwości w takich ośrodkach jak Monar, czy kluby AA. Interesuje się także osobami współuzależnionymi i DDA (Dorosłymi Dziećmi Alkoholików)

• Suicydologia - dotyczy zamachów samobójczych i motywacji podejmowania działań skierowanych na odebranie sobie życia. Wiedza jaką gromadzi pozwala na ocenę ryzyka samobójstw u dorosłych i u dzieci. Wskazuje też na skuteczne sposoby pomagania i przeciwdziałania.

• Rozwojowo - Kliniczna - dotyczy nieprawidłowości rozwojowych zauważonych we wczesnych fazach rozwojowych, ograniczeń rozwoju spowodowanych np. mózgowym porażeniem dziecięcym, padaczką, autyzmem, zaburzeniami przywiązania. Opracowuje metody rehabilitacji minimalizujące skutki zaburzeń rozwoju.

• Kliniczno - Wychowawcza - dotyczy trudności przejawiających się u dzieci podczas zorganizowanych form nauczania i wychowywania. Gromadzi wiedzę o przyczynach nieprzystosowania szkolnego i trudności w nauce. Organizuje skuteczne metody pomocy w formie reedukacji (zajęcia korekcyjno - kompensacyjne) i socjoterapii.

• Psychodiagnostyka - w sposób pośredni lub bezpośredni dostarcza wiedzy dotyczącej diagnozy psychologicznej, metodach użytecznych w procesie rozpoznawania i terapii zaburzeń. Podkreśla znaczenie rozmowy psychologicznej, wywiadu, eksperymentu klinicznego w ocenie i korekcie nieprawidłowości psychofizycznych, wskazania metody pomocnej w uzyskiwaniu i aktywizowaniu różnych psychofizycznych reakcji. Metody te powtarzane w kolejnych spotkaniach pozwalają przeprowadzić dynamiczną diagnozę dokonujących się zmian w zachowaniu. Diagnoza pozwala wykryć przyczyny i patomechanizmy zaburzeń i zakwalifikować je do określonych kategorii, np. autyzm, czy depresja itp.

• Psychohigiena = psychologia zdrowia = prewencja = psychoprofilaktyka - jest działem całej psychologii (i nie tylko bo także np. pedagogiki) i nie tylko psychologii klinicznej. Jest to również ruch społeczny podejmujący działania zapobiegające powstawaniu zaburzeń psychicznych lub działania minimalizujące zaburzenia które już istnieją. Głównym ich celem jest próba tworzenia optymalnych warunków zapewniających osiągnięcie zdrowia. Najczęściej jest to działalność zawodowa kojarzona z następującymi formami prewencji:

• Prewencja pierwotna - skupia się na oddziaływaniach minimalizujących możliwość pojawienia się zaburzeń, poprzez takie formy pracy jak:

• Poradami psychologicznymi

• Wsparciem emocjonalnym

• Pomocą w nabyciu kompetencji osobistych (np. kompetencji w radzeniu sobie ze stresem)

• Uczestnictwem w grupach wsparcia lub grupach samopomocy.

• Prewencja wtórna - system oddziaływań skupiony na osobach, u których już pojawiły się objawy zaburzeń i istnieje duże prawdopodobieństwo ich pogłębiania się. Tego typu zagrożenia eliminowane są poprzez takie formy pomocy jak:

• Psychoterapia - forma pomocy oparta na różnych środkach psychologicznych, zapewniających lepszą znajomość siebie i swoich zachowań, łagodzących objawy zaburzeń i ułatwiających przystosowanie do warunków życia, np. treningi relaksacyjne, psychodramy. Rodzaj stosowanych metod zależy od teorii psychologicznych, a także od rodzaju problemu z którym zgłasza się do nas pacjent.

• Reedukacja = zajęcia korekcyjno - kompensacyjne - forma pomocy dzieciom z deficytami funkcji sensoryczno - motorycznych, z dysleksją, autyzmem, lub dzieciom zaniedbanym wychowawczo i środowiskowo.

• Rehabilitacja - system leczenia i usprawniania osób z dysfunkcjami narządów wzroku, słuchu i ruchu, minimalizujący skutki niepełnosprawności i przewlekłych chorób (często jest to forma pomocy medycznej)

• Resocjalizacja - system oddziaływań uspołeczniających, modyfikujący zachowania osób wchodzących w kolizję z prawem i normami społecznymi.

• Prewencja III stopnia - poprzez różne formy pomocy stara się zapobiegać negatywnym skutkom chorób psychicznych, pobytów w szpitalu psychiatrycznym i powtórnych hospitalizacji. Jedną z form pomocy jest organizowanie oddziałów hospitalizacji domowej. Prewencja nazywana jest też profilaktyką I, II, III rzędową.

• Profilaktyka I rzędowa - działania promujące zdrowie i przedłużające życie poprzez rozwój umiejętności dostosowywania się do wymogów życia.

• Profilaktyka II rzędowa - stara się identyfikować osoby o największej podatności na uzależnienia. Dlatego jej specyficzna działalność koncentruje się na osobach i grupach podatnych na różne przejawy zaburzenia zachowania.

• Profilaktyka III rzędowa - zajmuje się działaniami interwencyjnymi po zaistnieniu choroby lub uzależnień. Stosuje różne formy pomocy w powrocie do zdrowia i akceptowanego stylu życia.

WYKŁAD IV

ZADANIA PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

1. Poznać i zrozumieć relacje pacjenta z jego najbliższym polem życiowym. Dokonać diagnozy sytuacji społecznej (praktycznie nie ma takich zaburzeń, które nie miałyby kontekstu społecznego). Na pole życiowe składają się:

1. warunki materialne,

2. struktura rodziny

3. sytuacja w pracy

4. związki towarzyskie

2. Diagnoza przyczyn i patomechanizmów zaburzeń poprzez odwołanie się do prawidłowości charakterystycznych dla poszczególnych faz rozwojowych oraz ogólnych i cząstkowych teorii psychologicznych.

3. Udzielanie pomocy psychologicznej - stosowanie form i środków oddziaływań minimalizujących zaburzenia, czy trudności. Pomoc udzielana jest poprzez psychoterapię, interwencję kryzysową, różne formy wsparcia (głównie emocjonalnego), poprzez zapewnienie uczestnictwa w grupach dyskusyjnych, grupach wsparcia lub samopomocy, poprzez kompleksową rehabilitację, poradnictwo, konsultacje i doradztwo psychologiczne.

4. Konstruowanie orzeczeń i opinii na użytek szkoły lub sądu, których celem jest pomoc w rozwiązaniu problemu lub w wyborze środków mających ułatwić przystosowanie.

5. Upowszechnianie, popularyzacja wiedzy psychologicznej, promowanie zdrowia i form radzenia sobie ze stresem.

UMIEJĘTNOŚCI PSYCHOLOGA KLINICZNEGO

• Umiejętność dochowania tajemnicy - ze względu na fakt, że jest to zawód zaufania społecznego

• Umiejętność nawiązywania kontaktów

• Umiejętność pracy w zespole

• Umiejętność pełnienia wielu ról (diagnosty, terapeuty, konsultanta, doradcy, eksperta)

• Umiejętność słuchania

• Naturalność zachowania

• Kompetencje

MIEJSCA PRACY PSYCHOLOGA KLINICZNEGO

• Kliniki psychiatryczne

• Poradnie zdrowia psychicznego

• Praca na oddziałach medycyny klinicznej (neurologia, neurochirurgia, ginekologia, położnictwo)

• Więziennictwo

• Ośrodki szkolno - wychowawcze, również te specjalne

• Sanatoria

• Poradnie psychologiczno - pedagogiczne

• Poradnie wczesnej diagnozy i rehabilitacji

• Różnego rodzaju stowarzyszenia

• Domy Pomocy Społecznej

PROBLEM ZDROWIA I CHOROBY

Jakimi ludźmi, o jakich cechach, właściwościach powinna zajmować się psychologia kliniczna? Okazało się, że nie zawsze jest to proste pytanie, możliwe do zrealizowania (nie ma jednoznacznej odpowiedzi). Odpowiedź jest pozornie łatwa, bo przedmiotem badań psychologii klinicznej powinni być ludzie odbiegający od normy. Aby tych ludzi identyfikować, psychologia kliniczna starała się zdefiniować zdrowie i normę psychiczną. Ale jest to trudne - brak konsekwencji, zmienność i sprzeczność w definicjach, np. samorealizacja i akceptacja, refleksja i działanie, adaptacja i oryginalność.

Zdrowie - w świadomości potocznej jego rozumienie jest zindywidualizowane i zróżnicowane. Może być rozumiane jako:

• Brak choroby

• Stan bycia w równowadze

• Wartość, którą można osiągnąć poprzez kształtowanie zdrowego pola życiowego

• Posiadanie najkorzystniejszych cech

Współczesne naukowe rozumienie tego pojęcia wskazuje na jego zależność od czynników genetycznych, psychospołecznych, odpornościowych oraz wypracowanych strategii radzenia sobie z wymogami życia. Definicje te wskazują również na możliwość osiągnięcia zdrowia poprzez utrzymywanie stanu równowagi, która ulega zachwianiu pod wpływem różnych obciążeń. Obecnie przeważają dwa rodzaje poglądów:

1. Istnieje wyraźna granica między normą i patologią, zdrowiem i chorobą

2. Istnienie takiej granicy jest niemożliwe, ponieważ u zdrowych ludzi również mogą okresowo pojawić się elementy zaburzeń, czy uczucie dyskomfortu psychicznego lub fizycznego. Mogą oni reagować lękiem, skrajnym przygnębieniem, może mówić i myśleć nielogicznie. Pogląd ten akcentuje wielowymiarowy model zdrowia psychicznego, obecność wielu ważnych dla zdrowia cech psychofizycznych, których natężenie może być oceniane w skali od 1 do 100, nie ma to jednak większego praktycznego znaczenia, ponieważ na skali pomiarowej nie zawsze można znaleźć punkt graniczny dla normy i patologii, ułatwiający rozpoznanie osób chorych i wymagających pomocy.

Próbowano definiować zdrowie, poprzez podanie cech dla niego istotnych. Jednak cechy podane przez naukowców zmieniały się i często były opozycyjne względem siebie np. samorealizacja i akceptacja, refleksja i działanie, adaptacja i oryginalność. Zdrowie nie może być wyznacznikiem samo w sobie, a niezgoda na aktualny styl życia nie może być oznaką choroby.

Mimo trudności w doborze cech świadczących o zdrowiu, w literaturze zauważa się ich listy lub zestawy:

CECHY ZDROWIA (wg Seligmana)

• Pozytywne nastawienie do samego siebie

• Wzrost i rozwój osobisty

• Autonomia

• Adekwatne spostrzeganie rzeczywistości

• Kompetencja w działaniu

• Pozytywne relacje interpersonalne

CECHY WYKLUCZAJĄCE ZDROWIE

• Cierpienie

• Trudności w przystosowaniu

• Nieracjonalność i dziwaczność

• Nieprzewidywalność i utrata kontroli

• Wyrazistość i niekonwencjonalność

• Zachowania wyzwalające dyskomfort u obserwatora

• Naruszanie ideałów i norm moralnych

WYKŁAD V

Definiując pojęcie zdrowia, literatura odnosi się do kryterium ogólnobiologicznego, antropocentrycznego i psychopatologicznego.

• Kryterium ogólnobiologiczne - mówi o tym, że o zdrowiu świadczy zdolność przystosowania się do środowiska, prawidłowe z nim relacje, umiejętność radzenia sobie z własnym organizmem (umiejętność tę wyklucza choroba psychiczna)

• Kryterium antropocentryczne - dowodem zdrowia jest pełna realizacja własnych, potencjalnych możliwości, zdolność osiągania coraz lepszych umiejętności świadczących o samodzielności myślenia, ustalania hierarchii wartości, oceniania.

• Kryterium psychopatologiczne - wskaźnikiem zdrowia jest realizm w postrzeganiu świata, myśleniu i podejmowaniu decyzji (choroba psychiczna wyklucza ten aspekt, bo w niej człowiek nieadekwatnie postrzega siebie i świat).

DWIE GŁÓWNE KATEGORIE DEFINICJI ZDROWIA I CHOROBY

• Definicje negatywne - bazują na dokładnie opracowanym zestawie zaburzeń, świadczących o różnych jednostkach chorobowych. Brak objawów choroby świadczy o zdrowiu. Definicje te są bardzo użyteczne w praktyce ale nie pozbawione wad ponieważ:

• Zmieniają się opinie na temat objawów, które dawniej wskazywały na chorobę (np. masturbacja)

• Koncentracja wyłącznie na objawie, bez wiedzy o przyczynach i motywacji może powodować błędne diagnozy.

• Istnieje wiele nietypowych zachowań które nie odgrywają większego znaczenia w diagnozie. Są to najczęściej zachowania sytuacyjne, występujące np. pod wpływem stresu, zmęczenia lub nawet zakochania.

• Koncentracja na objawach sugeruje, że negatywne koncepcje i ich zwolennicy negują potrzebę definiowania pojęcia zdrowia.

• Definicje pozytywne - poszukują i starają się opisać wskaźniki zdrowia. Zestawiając cechy świadczące o zdrowiu, wytyczają kierunki i cele rozwoju (samorealizacji). Dowodem zdrowia ma być osiąganie pożądanych cech, czyli zestawu właściwości, które powinien posiadać aktualnie żyjący człowiek.

Ogromne zróżnicowanie populacji ludzkiej wyklucza zasadność posługiwania się jedną uniwersalną definicją zdrowia, jednym zestawem cech, które wszyscy powinni osiągnąć w toku swojego rozwoju.

Psychomedyczna praktyka zawodowa wykazała, że powinno się tworzyć różne pozytywne definicje zdrowia, różne wykazy zadań dostosowane do możliwości każdego człowieka (inne dla upośledzonego, inne dla niedostosowanego społecznie).

Jedna uniwersalna definicja zdrowia potrzebna jest by wskazywać granice między zdrowym i patologicznym zachowaniem, zdrowymi i patologicznymi potrzebami, między prawidłowym i patologicznym środowiskiem. Zauważa się dwie główne grupy definicji:

• Postulatywne - wskazują idealny model osobowości, wzorzec do którego osiągnięcia powinna dążyć jednostka w toku rozwoju osobowościowym i zawodowym.

• Realistyczno - adaptacyjne - akcentują konieczność dostosowania się do norm społecznych.

Pozytywne definicje zdrowia stawiają przed człowiekiem bardzo wysokie wymagania.

KRYTERIA SELEKCJI OSÓB DO POMOCY

• Statystyczne - prawidłowymi zachowaniami człowieka są takie, które często występują w populacji lub posiadają przeciętne natężenie ( czyli nie odbiegają od średniej w populacji). Kryterium to odgrywa znaczącą rolę w diagnozie medycznej, ale nie może mieć powszechnego zastosowania, zwłaszcza w psychologii ponieważ:

• Odchylenia, zwłaszcza „po wyżej” nie muszą wcale świadczyć o zaburzeniach (np. wyższa inteligencja)

• Zachowania nie występujące często w populacji również nie muszą być dowodem zaburzeń (np. zachowania altruistyczne)

• Nie ma określonych norm dla wielu psychofizycznych cech i zachowań lub istniejące normy nie są upowszechnione (dotyczy to szczególnie zachowań interpersonalnych - np. nie określono ile razy można się do kogoś uśmiechnąć)

• Społeczno - kliniczne (społeczno - kulturowe) - zachowania zdrowe, to takie, które są zgodne z porządkiem kulturowym, oczekiwaniami społecznymi. Osoby zachowujące się inaczej narażone są na sankcje ze strony grupy, lub są delegowane do pomocy psychiatrycznej. Dowodem presji społecznej są dokonywane przez grupę etykiety i stwierdzenia np. świr, dziwny, psychol, głupek, zaburzony. Ostrość reakcji otoczenia, presja wymuszająca leczenie zależy od:

• poziomu kulturowego środowiska

• też od tego jaką normę jednostka złamała

Na inność zachowań silniej reagują takie środowiska jak wieś, wojsko, szkoła. Z drugiej strony bezkrytyczne naśladowanie i powielanie obowiązującego w grupie stylu życia, może oznaczać zgodę na nieprawidłowy rozwój (np. przystosowanie dziecka do życia w patologicznej rodzinie, akceptacja wzorców zachowań proponowanych przez współczesną cywilizację - komórki, fanatyzm antyhumanitarnych porządków społecznych, identyfikacja z grupą przestępczą).

Oparte na kryterium kulturowym definicje zdrowia akcentujące przystosowanie do grupy społecznej, całkowicie ignorują indywidualne możliwości człowieka. Konsekwencją tego może być nadmierny relatywizm w ocenianiu zdrowia lub choroby (czyli ocena zależy od tolerancji społeczności, nauczyciela lub grupy)

MOTYWACJA DO PODJĘCIA LECZENIA I POSZUKIWANIA POMOCY MEDYCZNEJ

• motywacja zewnętrzna - pod wpływem presji otoczenia, ingerencji osób znaczących, opiekunów, rodziców itp. Szeroko rozumiane otoczenie społeczne może poszukiwać pomocy dla osób, których rozwój lub zachowanie jest niezgodne z normami. Do pomocy psychomedycznej delegowane są dzieci i dorośli bezkrytyczni wobec własnego pijackiego stylu życia lub u których intensywnie objawiają się syndromy zaburzeń psychicznych. Wyraźnie zaznacza się podczas tzw przymusowego leczenia lub hospitalizacji (odwyk)

• motywacja wewnętrzna - poszukiwanie pomocy z własnej inicjatywy. Decyzja leczenia szpitalnego podejmowana pod wpływem odczuwanego dyskomfortu psychicznego lub fizycznego, postrzegania swojego zachowania jako niezgodnego z normami, także pod wpływem wskaźników takich jak poziom białka we krwi itp. Motywem jest niezgodność własnego zachowania z normą statystyczną lub kulturową. Także potrzeba lepszego godniejszego życia lub doskonalenia się. Taka motywacja najczęściej obserwowana jest u osób z prawidłowym rozwojem umysłowym, co najmniej przeciętną inteligencją, u osób zdolnych do refleksji, do wglądu w swoje zachowania i krytycznej oceny własnego życia. Osoby takie mają pewne wizje własnego rozwoju, wiedzą kim chcą być a kim nie chcą. Najczęściej są to osoby wkraczające w okres dojrzewania i inne kolejne fazy rozwojowe. Każda z faz rozwojowych stawia przed człowiekiem kolejne wymagania które mogą być postrzegane i oceniane jako zbyt trudne, wyzwalające problemy i konflikty.

WYKŁAD VI

PRAKTYKA PSYCHOLOGICZNA. RODZAJ ZGŁASZANYCH PROBLEMÓW

Rodzaj zgłaszanych problemów zależy od wieku, płci i specyfiki instytucji świadczącej pomoc psychologiczną. Powody dla których człowiek szuka pomocy są niezwykle zróżnicowane gdyż

„z wszystkiego stworzenia, co żywoistne na ziemi, Coli oddycha i pełza — nic smutniejszego mać ziemia nie rodzi ponad człowieka.” J.Szczepański „Sprawy ludzkie” (Chodzi o zdolność człowieka do refleksji nad swoim życiem i światem). Przedmiotem refleksji i źródłem bólu człowieka mogą być następujące zagadnienia filozoficzno - egzystencjalne:

• cierpienie (jego sens i rola w życiu)

• samotność i osamotnienie

• obraz samego siebie z komponentem poznania własnej wartości

• inni ludzie (potrzebni czy przeszkadzający)

• świat zewnętrzny (przejawy zła, pogardy, obojętności, nietolerancji)

• starość

• śmierć

• problem sensu życia i jego wartości

Obserwuje się stałość i trwałość niektórych problemów ludzkich, są to problemy zlokalizowane w ważnych dziedzinach życia człowieka (miłość, małżeństwo, seks, stan zdrowia, relacje rodzinne).

Ale pojawiają się problemy nowe związane z nowymi wymaganiami (np. społecznymi), z nowymi zagrożeniami i wydarzeniami (AIDS, alkoholizm, narkomania, materialne ubóstwo, terroryzm).

Wiele zgłaszanych problemów ma podłoże społeczne, bo człowiek nie żyje sam, a jego potrzeby skoncentrowane są wokół wielu problemów społecznych. Inni ludzie mogą być źródłem frustracji, lęku społecznego.

Problemy zgłaszane w telefonie zaufania, jako instytucji udzielania pomocy, która jest zrzeszona z Międzynarodowym Stowarzyszeniem Pomocy Telefonicznej - IFOTES. Kategorie problemów:

• związane ze złym stanem zdrowia

• myśli i próby samobójcze

• problemy seksualne i z dziedziny erotyki

• niepożądana ciąża

• konflikty rodzinne

• trudności wychowawcze i niepowodzenia dydaktyczne

• niepokoje światopoglądowe

• trudności w pracy zawodowej

• problemy socjalno - prawne

• nagłe, obciążające psychicznie wydarzenia, wypadki

• deficyt ważnych informacji

• problemy w relacji narzeczeństwa

• konflikty z otoczeniem

• troska o innych

KLASYFIKACJA ZABURZEŃ:

1. ze względu na rodzaj zaburzeń - rozpoznanie poprzez odwołanie się do różnych podsystemów osobowości, poprzez odwołanie się do lokalizacji objawów (objawy zawsze dotyczą funkcji, mogą występować w sposób izolowany, wskazując na istnienie jednej patologicznej reakcji, lub mogą współwystępować, tworząc zespoły lub syndromy chorobowe).

• zaburzenia myślenia (myślenie paralogiczne, rezonerstwo - nadmierne werbalizowanie);

• zaburzenia świadomości (przymglenie świadomości, majaczenie, śpiączka = coma)

• zaburzenia napędu psychoruchowego (nadpobudliwość)

• zaburzenia ruchu i działania (zaburzenia piramidowe, pozapiramidowe, ataksja, apraksje)

• zaburzenia procesów poznawczych (upośledzenie myślenia słowno - pojęciowego)

• zaburzenia emocji i motywacji (niekontrolowane ataki agresji, aktywność patologicznych popędów)

• zaburzenia osobowości (negatywizm bierny i czynny, osobowość wieloraka

• ze względu na rozległość zaburzeń - pozwala ocenić ilość występujących reakcji patologicznych, ilość podsystemów objętych zaburzeniem. Są to

• zaburzenia monosymptomatyczne vs zaburzenia polisymptomatyczne

• zaburzenia parcjalne vs zaburzenia globalne

• ze względu na głębokość zaburzeń - czyli intensywność manifestowania się objawów chorobowych i częstotliwość ich występowania; określony stopień podatności na terapię, rehabilitację i leczenie

• lekki stopień upośledzenia vs głęboki stopień upośledzenia

• zachowania aspołeczne vs zachowania antyspołeczne

• niedostosowanie społeczne vs socjopatia

• ze względu na dynamikę objawów - czyli sposób manifestowania się objawów, stopień ich stałości. Każda choroba ma swoją dynamikę, np. w schizofrenii może wystąpić okres remisji, okres nasilenia się objawów, mogą być stany ostre i poostre

• zaburzenia sytuacyjne vs trwałe

• zaburzenia przejściowe = okresowe = przełomowe vs chroniczne

• ze względu na etiologię objawów - kryterium to ma ograniczoną wartość bo nie zawsze udaje się wyodrębnić przyczyny zaburzeń; klasyfikacja uwzględniająca przyczyny zaburzeń pozwala wyodrębnić:

• endogenne (genetyczne) vs egzogenne (nabyte w różnych fazach rozwoju na skutek działania niekorzystnych czynników zewnętrznych w fazach pre- peri- i postnatalnych)

• organiczne (zaburzenia Centralnego Układu Nerwowego, psychozy inwolucyjne, psychozy o niejasnej etiologii) vs funkcjonalne (zaburzenia funkcji bez tła organicznego np. wysoki poziom lęku)

• ze względu na okres rozwoju w którym ujawniło się zaburzenie - ma swoje odzwierciedlenie w konkretnych rozpoznaniach, np.

• choroba sieroca (objawia się w okresie dziecięcym do 6-7 roku życia. Dawniej nazywana chorobą szpitalną bo sądzono, że tylko długi pobyty w szpitalu są przyczyną pojawienia się tego zaburzenia)

• psychozy inwolucyjne (takie które pojawiły się w przełomowych momentach rozwoju np. w okresie dorastania, starości)

• ze względu na miejsce i okoliczności wystąpienia zaburzenia - odwołuje się do zaburzonych form aktywności występujących w ważnych obszarach życia, np.

• nieprzystosowanie szkolne

• fobia szkolna

• choroba szpitalna

• specyficzne zaburzenia w uczeniu się jak np. dysleksja

WYKŁAD VII

SYSTEMY KLASYFIKACYJNE POMOCNE W DIAGNOZOWANIU I SKUTECZNYM LECZENIU

1. Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego - ta klasyfikacja utożsamiana jest z symboliką diagnostyczną, statystyczny podręcznik zaburzeń. Najbardziej znany i popularny w świecie system, posiadający wiele rewizji - od DSM-I do DSM-IV. W trakcie diagnozowania uwzględnia 5 ogólnych wymiarów:

• Zespoły kliniczne (schizofrenia, depresja)

• Zaburzenia osobowości i upośledzenie umysłowe (zaburzenia z dzieciństwa, których aktywność się utrzymuje)

• Stany ogólnomedyczne (analiza somatycznego stanu zdrowia, potwierdzenie istnienia choroby wyzwalającej ważne zaburzenia psychiczne)

• Problemy psychospołeczne i środowiskowe ( obecność stresorów psychospołecznych będących źródłem problemów)

• Ocena poziomu funkcjonowania globalnego i poziom stresu w ostatnim roku, ocenia się także relacje społeczne. Funkcjonowanie zaburzone ocenia się od 0 do 100. Siłę stresorów ocenia się od 1 do 6.

• 1 - nieobecne

• 2 - łagodne

• 3 - umiarkowane

• 4 - ciężkie

• 5 - bardzo ciężkie (???)

• 6 - katastroficzne

W DSM zaburzenie rozumiane jest jako zespół objawów powodujących cierpienie, niesprawność, złe funkcjonowanie, zwiększone ryzyko śmierci, bóle, utrata swobody.

2. Międzynarodowa statystyczna klasyfikacja chorób i problemów zdrowotnych - ICD-10 -opracowana przez WHO. Główne kategorie diagnostyczne dotyczą liczby objawów, intensywności ich manifestowania się, a także czasu trwania.

CZYNNIKI SPOŁECZNE BĘDĄCE ŹRÓDŁEM ZABURZEŃ W ZACHOWANIU

Czynniki te mogą występować w izolacji lub być powiązane z czynnikami np. biologicznymi (współdziałanie na zasadzie mechanizmu zwrotnego). Skoncentrowane są w czterech środowiskach:

1. rodzina

2. szkoła i przedszkole

3. grupa rówieśnicza

4. miejsce pracy

AD. 1 RODZINA

Czynniki patogenne tkwiące w rodzinie:

• cechy osobowościowe rodziców, determinujące stosunek do dziecka (nadmierna dominacja lub uległość, separacja emocjonalna, brak więzi uczuciowych między rodzicami, konfliktowe relacje wobec dzieci i siebie, zaniedbywanie funkcji opiekuńczych, nadmierna symbioza - uzależnianie dziecka od siebie, parentyfikacja - „wtłaczanie” dziecka w role, do których jeszcze nie dorosło)

• granice swobody członków rodziny

• proces komunikowania się (brak lub niepełny przepływ informacji, sprzeczność przekazywanych komunikatów werbalnych i niewerbalnych - zjawisko podwójnego wiązania - u dziecka pojawia się konflikt między dążeniem a unikaniem, nieważne do którego komunikatu się dostosowuje, zawsze otrzymuje karę, niejasne, zawoalowane komunikaty, treści które deprymują potrzebę uznania, znaczenia, utrudniające właściwą interpretację pojęć i miłości, wysyłanie komunikatów toksycznych - utrudniające zaspokajanie potrzeb, funkcjonowanie w nowych rolach społecznych, uniemożliwiających rozwiązanie bieżących problemów).

• mechanizmy utrwalające sposób funkcjonowania rodziny będące modelem patologii

• struktura władzy

• stan zdrowia

• warunki materialne

• struktura rodziny (pełna, nie pełna, zrekonstruowana)

• relacje uczuciowo - interpersonalne

• trudności w nabywaniu atrybutów charakterystycznych dla płci (trudności w utrzymywaniu ról związanych z płcią: zaniedbywanie ról rodzicielskich, uwodzicielskie, erotyczne zachowania wobec dziecka, lękowa postawa matki wobec obowiązków, nieobecny psychicznie ojciec, ojciec nadmiernie rygorystyczny, agresywny o paranoidalnym stosunku do dziecka)

• trudności w relacjach z płcią przeciwną

Struktura rodziny - rozbicie rodziny, ponowna rekonstrukcja rodziny -nadmiar ojców, matek, wujków, cioć. Niepełna rodzina: synowie bez matek, córki wychowywane bez ojców - trudności w nawiązywaniu kontaktów z osobami płci przeciwnej. Badania wskazują, że chłopcy wychowywani bez ojca demonstrują słabsze przystosowanie do życia, bojaźliwość, upór, trudności w przystosowaniu do wymagań szkolnych, tendencję do tworzenia idealistycznego obrazu ojca, trudności w nawiązywaniu kontaktów partnerskich z rówieśnikami.

WYKŁAD VIII

Mechanizmy utrwalające patologiczną równowagę rodziny:

• przymierza - związki osób które chcą osiągnąć bieżący lub długofalowy cel. Motywem ich zakładania jest możliwość łatwiejszego zrealizowania celu i przełamania oporu innych osób z systemu rodzinnego.

• Koalicje - bardziej trwałe niż przymierza, wyraźnie oddzielone od innych osób w rodzinie, należących do innych rywalizujących lub podtrzymujących inny podsystem, który postrzegają jako patologiczny.

• związki koluzyjne (opracował J. Willi) - nieprawidłowe ustosunkowanie istniejące zazwyczaj w relacji małżeńskiej i powielane prze obserwatorów, czyli przez dorastające dzieci. Związki te powstają na podłożu przymusowego poszukiwania osób o cechach dopełniających ( silny szuka słabego, dominujący szuka uległego itp.) Partnerzy w takich związkach nie pozwalają sobie wzajemnie na zmianę postaw i wymuszają na sobie trwanie w pierwotnych rolach stosując w tym celu różnorodne manipulacje. Związki kolizyjne mogą wykraczać poza relacje małżeńskie, mogą w nie być także włączane dzieci (np. ojciec musi mieć syna zależnego lub chorego).

• mechanizm ukrytej lojalności wobec tradycji rodzinnych (opracował Spark) - lojalność wobec systemów rodzinnych, z którymi małżonkowie zetknęli się w swoim dzieciństwie. Forma posłuszeństwa wobec zwyczajów i norm wyniesionych z domu rodzinnego. Staje się receptą na całe życie, wzorcem zachowań spełniającym oczekiwania rodziców. Chroni przed poczuciem winy i utratą moralnego i finansowego wsparcia. Dotyczy osób dorosłych, które weszły w nowe role (męża, żony).

• Delegowanie do ról (opracował Sterling) - wyjaśnia hipotezę wielu, niejasnych ról pełnionych przez dzieci. Role te zaburzają ich rozwój, ponieważ opierają się tylko i wyłącznie na patologicznych potrzebach osób znaczących. Delegacja rozumiana jako wysyłanie i zlecanie. Wysyłanie zawiera siłę odśrodkową, pozwalającą dziecku oddalić się od rodziny, żyć samodzielnie. Zlecanie zawiera siłę dośrodkową, która wymusza na dziecku zaspokajanie potrzeb rodziców i życia w zgodzie z ich potrzebami.

Cechy „zleceń”, które wypaczają rozwój dziecka:

• Zlecenia roli niedostosowanej do możliwości psychofizycznych dziecka

• Wchodzące w koalicję z potrzebami dziecka (zabawa w dorosłego)

• Wykluczające się

• Takie, które zaspokajają następujące potrzeby rodziców:

• Zlecenia niezwykłej czystości moralnej (bo nobilitują rodzinę, ktoś kto ma tak grzeczne dziecko nie może być zły)

• Zlecenie posiadania cech których nie mógł nabyć rodzic w toku swojego rozwoju (mogą być pozytywne i negatywne)

• Zlecenia licznych przygód miłosnych (np. podstarzały ojciec „wysyła” syna)

Charakter zleceń jest różnorodny. Może być zgodny lub nie z talentami i możliwościami dziecka. Mogą to być zlecenia niespójne wewnętrznie i pozbawione warunków do realizacji.

Uwzględniając różne cechy systemów rodzinnych zauważa się, że najbardziej zagrażające dla prawidłowego rozwoju dziecka są takie typy jak:

• Rodzina niepełna

• Rodzina zrekonstruowana (bo zderzają się systemy np. ojca i ojczyma)

• Rodzina zdemoralizowana (gdzie obserwuje się zachowania sprzeczne z normami, dla których charakterystyczny jest alkoholizm, kradzieże, rozboje, prostytucja, stręczycielstwo, włóczęgostwo, bezrobocie)

Rodziny takiego typu pozbawiają dziecko ważnych dla rozwoju mechanizmów, uniemożliwiając zaspokojenie potrzeb, uniemożliwiając naśladownictwo prawidłowych wzorców zachowania, korzystanie z jasnych informacji dotyczących właściwego systemu wartości.

Środowisko szkolne - teren na którym ujawniają się występujące u dziecka deficyty, niezauważalne we wcześniejszych etapach rozwoju, teren też może wyzwalać też nowe problemy rozwojowe (nerwowość, nadpobudliwość psychoruchową, fobie szkolne)

Czynniki zaburzające funkcjonowanie dziecka w środowisku szkolnym:

• Przekraczający wytrzymałość dziecka hałas

• Nadmierne zagęszczenie dzieci w klasach

• Nadmierne obciążenie pracą umysłową

• Ograniczenie aktywności ruchowej

• Stres związany z kontrolą osiągnięć szkolnych

• Nadmierne zagęszczenie sytuacji trudnych: przeciążenia, zanucenia, deprywacji potrzeb, destabilizacji utrwalonych wzorców zachowania

• Przedmiotowe traktowanie dziecka

• Nadmierna koncentracja na zasobach intelektualnych i ignorowanie innych wartości

• Przeładowany program nauczania

• Negatywna selekcja do zawodu nauczyciela

• Przemoc, agresja, moda na używki

Nieprawidłowości w pełnieniu roli ucznia:

• Niepowodzenia szkolne = niepowodzenia dydaktyczne - gdy brak jest harmonii między wymaganiami szkoły a postępami ucznia, rozbieżność między wymogami programowymi a osiągnięciami ( z powodu niedojrzałości szkolnej dziecka, zaniedbań środowiskowych, sztywności postaw nauczyciela)

• Trudności szkolne = trudności dydaktyczne - mniej nasilona forma niepowodzeń szkolnych. Zauważa się minimalne osiągnięcia przy bardzo dużym wkładzie pracy dziecka (może to być spowodowane niższym niż przeciętnie ilorazem inteligencji, wolnym tempem myślenia, trudnościami w organizowaniu pracy umysłowej)

• Trudności wychowawcze - niezgodność między wymaganiami szkoły a zachowaniem ucznia (często przyczyną jest negatywny stosunek do zadań szkolnych lub pochodzenie z rodziny zdemoralizowanej, może to być też z winy nauczyciela który w pewnym stopniu deleguje ucznia do bycia słabym)

• Nieprzystosowanie szkolne - gdy trudności wychowawcze utrzymują się i dziecko nie prawidłowo funkcjonuje w roli ucznia. Wyrazem nieprzystosowania są:

• Małe postępy w nauce

• Brak motywacji do nauki i rozwijania uzdolnień

• Niewłaściwa aktywność społeczna

• Nieprawidłowe relacje z rówieśnikami

• Fobia szkolna - niechęć i odmowa uczęszczania do szkoły. Objawy tego zespołu charakterystyczne są dla dzieci, ale także dla młodzieży. Jej zwiastunem są dolegliwości somatyczne występujące w okresie poprzedzającym wyjście do szkoły. Wyróżnia się dwie formy fobii szkolnej ze względu na sposób nieprzystosowania:

• Ostra postać - spowodowana zazwyczaj traumatycznym przeżyciem emocjonalnym zaistniałym na terenie szkoły.

• Przewlekła - narastająca stopniowo, poprzedzona epizodami opuszczania zajęć szkolnych w I i II klasie.

Przyczynami fobii szkolnej jest przede wszystkim lęk, który może być generowany przez szkołę (trudności w nauce, zaburzone relacje z nauczycielami lub rówieśnikami) lub dom (oczekiwanie wyłącznie wybitnych osiągnięć, lękowa postawa matki wobec nowych zadań dziecka, przekazywanie mu lęku, niepokoju, niesprawne pełnienie roli rodziców - postawa braku czasu dla dziecka i dawanie mu tego czasu w nadmiarze, gdy jest chore). Przyczyny mogą też tkwić w samym dziecku i wynikać z jego cech (niedojrzałość społeczna, emocjonalna, słabe ego - postawa zależności, egocentryzm, deficyty funkcji percepcyjno - motorycznych).

• Dysleksja = specyficzne trudności w nauce = specyficzne zaburzenia umiejętności szkolnych - w wąskim rozumieniu są to duże trudności w nauce płynnego czytania i czytania ze zrozumieniem, w szerokim rozumieniu są to również trudności w poprawnym pisaniu, pisaniu ze słuchu, pisaniu z pamięci oraz trudności w wykonywaniu działań matematycznych. Zaburzenie te można zdiagnozować tylko u takich dzieci, u których:

• poziom rozwoju intelektualnego jest w normie (nie mogą to być dzieci z upośledzeniem umysłowym)

• które rekrutują się z przeciętnych środowisk wychowawczych (nie pochodzą z rodzin patologicznych, ponieważ w przeciwnym przypadku ich trudności mogłyby być spowodowane nie dysleksją, a zaniedbaniami środowiskowymi)

• które pomimo stosowania standardowych metod do nauki czytania i pisania nie rozwinęły tych umiejętności.

• U dzieci do III klasy szkoły podstawowej (czyli do około 10 r.ż) mówi się o tzw. ryzyku dysleksji (by wykluczyć fakt, że ich problemy mogą być skutkiem zaniedbań). Dysleksję możemy diagnozować dopiero u dzieci które rozpoczęły IV klasę szkoły podstawowej (czyli które mają około 11 lat).

Istnieje wiele różnych teorii próbujących wyjaśnić przyczynę dysleksji. Patomechanizmy wyróżniane w teoriach: genetycznej, organicznej, neuropsychologicznej i psychogennej to:

1. Zaburzenia funkcji percepcyjno - motorycznych

2. Zaburzenia integracji informacji napływających z różnych analizatorów

3. Zaburzenia mowy 9zaburzenia językowe)

4. Zaburzenia fiksacji wzroku podczas czytania

5. Nieprawidłowa czynność bioelektryczna mózgu

6. Zaburzenia gospodarki hormonalnej

7. Zaburzenia migracji neuronów do poszczególnych warstw kory mózgowej (już w okresie prenatalnym)

8. Uszkodzony system przedsionkowo - mózgowy

9. Zamieniona asymetria funkcjonalna półkul mózgowych - może pojawić się tzw. odwrócony wzorzec asymetrii tj. przewaga prawej półkuli w odbiorze informacji werbalnych (a powinna być lewa)

Typy dysleksji:

• DYSFONETYCZNA - nieumiejętność wydzielania liter składowych słowa (problemy z analizą)

• DYSEJDETYWNA - nieumiejętność syntezowania liter w słowo

• MIESZANA - połączenie objawów pierwszego i drugiego typu.

Bardziej izolowane zaburzenia występują w takiej jednostce chorobowej jak dysortografia. Mamy tu do czynienia z: zamianą liter o podobnym kształcie np. b i d, zamiana liter o podobnym brzmieniu fonetycznym, dodawanie liter i sylab w wyrazie, nie gramatyczne wypowiedzi, zamiany wyrazu na inny sensowny lub bezsensowny wyraz, wolne tempo pisania, obniżony poziom graficzny, błędy ortograficzne pomimo dobrej znajomości reguł pisowni.

Innym podobnym zaburzeniem jest dyskalkulia, czyli niemożność opanowania umiejętności arytmetycznych występujące u dzieci z normą intelektualną wobec których zastosowano prawidłowy tok nauczenia.

WYKŁAD IX

Grupy dzieci bardziej narażone na ryzyko trudności szkolnych:

• dzieci płci męskiej

• ze środowisk wiejskich

• ze złych warunków socjalno - bytowych

• dzieci z niedojrzałością szkolną

• dzieci opóźnione w rozwoju

• przewlekle chore

• z zaburzeniami neurodynamiki procesów nerwowych

• z fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi

• z dysharmonią i opóźnionym rozwojem somatycznym

• z wybitnymi uzdolnieniami

Środowisko rówieśnicze - odgrywa bardzo ważną rolę w prawidłowym rozwoju ponieważ:

• ułatwia finalizację wrastania w role płciowe

• pozwala sprawdzić własną skuteczność w nawiązywaniu kontaktów, zdolność współpracy, własną atrakcyjność

• akceptacja grupy ułatwia kształtowanie pozytywnej samooceny i poczucia własnej wartości

Może również zagrażać prawidłowemu rozwojowi gdy:

• dziecko narażone jest na odrzucenie ze strony grupy

• pełni w niej rolę błazna, ofiary lub kata

• nadmierna identyfikacja z grupą sprzyja nabywaniu sztywnych, jedynych słusznych postaw życiowych proponowanych przez grupy nieformalne takie jak np. punki, skini, sprayowcy, sataniści, grupa Emo

• prawidłowemu rozwojowi zagraża nie tylko ideologia tych grup ale też takie ich cechy jak:

• silne ograniczenie zewnętrzne

• hermetyczność

• duża siła dośrodkowa (potrzeba wspólnego spotykania się, realizowania wspólnego celu)

• nonkonformizm = konfrontacja ze światem zewnętrznym

• konformizm wewnętrzny, którego przejawem mogą być np. atrybuty wyglądu zewnętrznego, preferowany typ muzyki, będący wyrazem poglądów i przeżyć emocjonalnych, żargon

Alternatywnych grup poszukują osoby, które mają słabe więzi z rodziną lub grupą formalną taką jak np. klasa. Poszukują ich także dzieci pozbawione możliwości realizacji potrzeb sukcesu, afiliacji, znaczenia. Dyskomfort wynikający z tego typu sytuacji życiowej dzieci próbują zlikwidować poprzez kontakty z grupami alternatywnymi które:

• określają własny świat wartości głównie poprzez atrybuty wyglądu zewnętrznego (np. punki, skini)

• określają się poprzez działania na rzecz innych (np. Monar, ruch oazowy)

• określają się poprzez działania na rzecz autorozwoju, np. buddyści, Harry Kriszna

• określają się poprzez aktywność o charakterze przestępczym bez lub ze słabo uświadomioną ideologią wyznaczającą cele i zadania

• poprzez zbiorową i wspólną działalność aspołeczną (ucieczki z domu, wagary, włuczęgostwo) i antyspołeczną (kradzieże, agresja)

Grupy te charakteryzują się jedynym słusznym stylem życia!!! Stopień zagrożenia dla rozwoju w tych grupach nie zawsze jest taki sam!!!

Postawy otoczenia

Otoczenie lokalne na poziomie deklaratywnym przejawia postawy umiarkowanie pozytywne, jednak na poziomie behawioralnym postawy te są negatywne. Postawy otoczenia są trwałe i mało podatne na zmiany.

Czynniki determinujące negatywne postawy to:

• lęk

• brak wiedzy na temat jakiegoś zjawiska (np. AIDS)

• uprzedzenia (np. do osób niepełnosprawnych)

• stereotypy

• negatywny przyjęty przez społeczeństwo system wartości (np. lubimy silnych, zaradnych, przydatnych społecznie ludzi, na których nie trzeba płacić)

• cechy, właściwości osób z grup mniejszościowych (klinicznych) np. zdeformowane ciało, zaskakujące, nieprzewidywalne zachowania, zaniedbania higieny

Metody utwierdzające społeczeństwo w sztywnych przekonaniach:

• selektywne spostrzeganie - widzenie tylko tego, co potwierdza założoną teorię

• wyolbrzymianie zagrożenia ze strony osób z grup klinicznych

• działania o charakterze samospełniającej się przepowiedni

Czynniki łagodzące negatywne postawy:

• kontakty z osobami z grupy klinicznej

• dokładna, rzetelna wiedza na temat grup mniejszościowych i szerzenie jej w społeczeństwie

• przynależność do jakiejś grupy klinicznej (poczucie przynależności do takiej grupy połączone z brakiem akceptacji może powodować u jednostki silną agresję)

• zachowania typu wendety (gdy kat ma świadomość, że może stać się ofiarą)

Teoria interakcyjno - komunikacyjna - informacje na temat zaburzeń wyznaczają sposób zachowania wobec nich. Należy wyeliminować czynniki negatywne i w zamiast nich dostarczyć czynników korektywnych (np. jeżeli w rodzinie jest zaburzona komunikacja, to należy wyeliminować z niej to, co złe i w zamian wprowadzić zasady efektywnej komunikacji)

Sposoby wprowadzania korektywnych doświadczeń skierowanych do rodzin. Cele terapii rodzinnej:

• identyfikowanie patologii w rodzinie (ich przyczyny i rodzaj)

• identyfikacja potrzeb członków tej rodziny ze szczególnym zwróceniem uwagi na potrzeby patologiczne, bo to właśnie one są przyczyną nieprawidłowych procesów interpersonalnych

• identyfikacja pełnionych ról w rodzinie szczególnie ról ukrytych, nie jawnych

• analiza interakcji i komunikacji między poszczególnymi członkami rodziny

• ustalenie genezy aktualnego funkcjonowania małżonków, zdając sobie sprawę z faktu, że rodzice mogą powielać wzorce zachowania funkcjonujące w ich własnych rodzinach (mechanizm ukrytej lojalności)

• pomoc rodzinie w opanowaniu destrukcyjnych sił (np. wzajemnego negatywnego obrazu członków rodziny)

• analiza stopnia zaspokajania szczególnych potrzeb

WYKŁAD X

SPECYFIKA ZABURZEŃ U DZIECI:

1. W dzieciństwie występuje szczególna podatność na zaburzenia spowodowana dużą wrażliwością i mała odpornością układu nerwowego, bezradnością w sytuacjach trudnych, niezdolnością do komunikowania problemów (np. problemu molestowania seksualnego), brakiem ukształtowanych technik adaptacyjnych

2. Każdy rodzaj zaburzeń wpływa negatywnie na całość rozwoju i utrudnia dokonywanie się zmian progresywnych. Jeśli nie usuniemy wycinkowego zaburzenia to na nim narosną kolejne objawy.

3. Zauważalna jest duża zmienność objawów pojawiających się na podłożu pierwotnych zaburzeń (modyfikacja objawów)

4. Wśród pierwotnych zaburzeń stosunkowo często zauważalna jest obecność objawów monosynaptycznych (u dorosłych najczęściej występują zespoły objawów), a także objawów związanych z nauką szkolną i takich będących skutkiem kształtowania się nawyków, zautomatyzowanych czynności samoobsługowych.

5. Znaczącą rolę w korygowaniu zaburzeń u dzieci odgrywają oddziaływania opiekunów.

Zaburzenia powstające na podłożu LĘKU SEPARACYJNEGO:

Lęk separacyjny to lęk związany z koniecznością oddzielenia się od matki, proces separacji zaczyna się około 5-6 miesiąca życia, a wyraźnie zaznacza się około 1-2 roku życia. Objawy zaburzeń, które powstają pod jego wpływem spowodowane są zazwyczaj źle rozwiązanym konfliktem między potrzebą przynależności a potrzebą odrębności. Trudności w rozwiązaniu tego konfliktu nasilają się pod wpływem nieodpowiednich postaw matek, które świadomie lub nieświadomie nie pozwalają na przecięcie pępowiny.

Objawy zaburzenia tworzą niejednolity obraz: mogą manifestować się inaczej u różnych dzieci, a nawet inaczej u tego samego dziecka na różnych etapach jego rozwoju. Mogą być to objawy występujące jedynie okresowo, sytuacyjnie i w niewielkim nasileniu. Mogą nabierać cech trwałości i wtedy traktowane są jako utrwalona reakcja nerwicowa. Mogą też manifestować się w sposób drastyczny i wtedy mamy do czynienia z tzw. psychozą symbiotyczną.

Te objawy to:

• Regresywne zachowania przystosowawcze - zaburzenia snu, niepokój ruchowy, płacz, utrata apetytu lub wcześniej nabytych umiejętności. Reakcje te zauważalne są najbardziej w czasie oddalania się matki od dziecka.

• Napady złości w okresach poprzedzających wyjście matki

• Odmowa wychodzenia z domu do przedszkola lub żłobka

• Niemożność zasypiania bez obecności matki

• Sny i lęki o tematyce separacyjnej

• Objawy wegetatywne przed wyjściem do przedszkola lub żłobka

• Nieprawidłowe kontakty z rówieśnikami

CHOROBA SIEROCA = ZABURZENIA PRZYWIĄZANIA = DEPRESJA ANAKLITYCZNA = CHOROBA SZPITALNA

Zjawisko to opisali Bowlby, Spitz i Robertson. Jako przyczyny podaje się:

• Wczesną deprywację uczuciową

• Brak warunków umożliwiających zaspokajanie potrzeby przynależności i więzi emocjonalnej z matką z powodu:

• Niekorzystnych dla opieki cech matki (niedojrzałość, brak odpowiednich wzorców z domu rodzinnego)

• Porzucenia psychicznego i fizycznego dziecka

• Niekorzystnej sytuacji rodzinnej (patologie, hospitalizacja matki itp.)

• Trudnych, utrudniających zaakceptowanie cech dziecka (wady rozwojowe dziecka, upośledzenie itp.)

Każdy człowiek odczuwa potrzebę przynależności i należy zapewnić mu takie warunki, aby potrzeba ta mogła się realizować.

W toku rozwoju mogą występować różne objawy tej choroby. Ich rodzaj zależy od długości osamotnienia, psychofizycznych cech dziecka, długości przebywania w niekorzystnym środowisku wychowawczym (ważne też jest czy dziecko miało wcześniej szanse wytworzenia z kimś więzi i ta więź została przerwana, czy też nigdy nie miało okazji żeby ją wytworzyć). Objawy mogą też zależeć od FAZY REAKCJI NA OSIEROCENIE:

• Faza protestu - trwa albo kilka godzin albo kilka dni. Przejawiają się w niej różne formy czynnego protestu dziecka na zaistniałą sytuację (odmowa jedzenia, snu itp.)

• Faza rozpaczy - trwa albo kilka dni albo kilka tygodni. Obserwuje się w niej podstawowy objaw jakim jest obniżenie aktywności dziecka. Jest to faza w której dziecko sygnalizuje jeszcze w sposób werbalny lub niewerbalny (częściej w ten drugi) potrzebę pomocy, potrzebę zmiany sytuacji. Obserwuje się także zespół reakcji ambiwalentnych - z jednej strony dziecko bardzo chce nawiązać kontakt z druga osobą z drugiej strony robi wszystko by tego kontaktu nie nawiązać (płacze gdy próbuje się do niego podejść, ale kiedy się oddala płacze jeszcze mocniej)

• Faza tłumienia = wygaszania emocji i potrzeb pozytywnych dla rozwoju - zanikają emocje o pozytywnym znaku, dominują emocje negatywne. Występuje mniejsza odporność organizmu na infekcje, zubożone kontakty, wzmożona pobudliwość, pojawiają się zaburzenia wtórne (np. negatywna tożsamość). Może występować hiperkineza, nadpobudliwość psychoruchowa, brak zainteresowań poznawczych, objawy niedostosowania społecznego, niezdolność do pełnienia ról rodzicielskich i nawiązywania trwałych więzi. Innym razem można zaobserwować poszukiwanie kontaktów za wszelką cenę, występujące jako reakcja przymusowa (np. podbieganie do obcych ludzi na ulicy i przytulanie się)

Fazy te zachodzą na siebie i niekoniecznie da się oddzielić jedna od drugiej. Mogą też dominować objawy charakterystyczne dla jednej z faz. W fazie pierwszej i drugiej możliwe jest jeszcze wyleczenie poprzez wychowanie rodzinne, polepszenie sytuacji środowiskowej. W ostatniej fazie można złagodzić objawy, ale całkowite wyleczenie jest już niemożliwe.

MÓZGOWE PORAŻENIE DZIECIĘCE

Upośledzenie neuro - motoryczne spowodowane nieprawidłowym rozwojem mózgu, jego uszkodzeniem lub nieprawidłowym rozwojem jego funkcji. Może wystąpić przed porodem, w czasie porodu, lub po porodzie. Nie ma zgodności co do przyczyn jego powstawania, podaje się wiele: różnych czynników:

• Niedotlenienie

• Urazy

• Zaburzenia przemiany materii

• Okołoporodową encefalopatię niedotleniowo - niedokrwienną

Prawdopodobieństwo wystąpienia tej choroby wzrasta przy wcześniactwie, ciąży mnogiej, niedotlenieniu, wylewach krwi do mózgu, przy występowaniu tej choroby w rodzinie.

MPD ma różne formy, które zależą od rodzaju uszkodzeń struktur mózgowych odpowiedzialnych za rozwój postawy i motoryki, a także od rozległości i głębokości uszkodzenia. KLASYFIKACJA:

• Ze względu na rodzaj uszkodzeń struktur mózgowych wyróżnia się:

• Postać piramidową

• Postać pozapiramidową

• Postać móżdżkową

• Postać mieszaną

• Ze względu na zakres i lokalizacje zaburzeń = kryterium topograficzne (wg Ingrama):

• Porażenia kurczowe połowicze (niedowłady lub porażenia po jednej stronie ciała)

• Obustronne porażenie kurczowe (zazwyczaj porażenie czterech kończyn ale najczęściej kończyny dolne są bardziej porażone niż górne)

• Obustronne porażenie połowicze (porażone są cztery kończyny ale górne są porażone w większym stopniu niż dolne)

• Postać możdżkowa = ataksja

• Postać pozapiramidowa

• Postać mieszana

• Ze względu na ilość porażonych kończyn:

• Tetraplegia (porażone 4 kończyny)

• Triplegia

• Diplegia

• Paraplegia - sparaliżowane dwie kończyny ale obie dolne

• Hemiplegia - sparaliżowane obie kończyny po tej samej stronie ciała

• Kryterium patofizjologiczne (dominujące objawy):

• Atetoza - ruchy mimowolne, skręcające, ruchy robaczkowe, głównie rąk i w pobliżu szyi

• Sztywność

• Ataksja (niezborność ruchów)

• Drżenie zamiarowe

• Atonia - zanik prawidłowego napięcia mięśni gładkich

Objawy można klasyfikować jako podstawowe i dodatkowe, pierwotne i wtórne. Do objawów podstawowych zalicza się zaburzenia w obrębie motoryki i postawy. Objawy dodatkowe to takie, które częściej występują w populacji dzieci z MPD niż w populacji dzieci zdrowych, ale nie u wszystkich dzieci chorych na MPD można je zauważyć.

Konsekwencją występowania Mózgowego Porażenia Dziecięcego są trudności w rozwoju psychoruchowym, emocjonalnymi i umysłowym. Niektóre objawy można przezwyciężyć lub załagodzić poprzez stosowania kompleksowej rehabilitacji, w tym pomocy medycznej (różne techniki usprawniania, np. metoda Bobatha) psychopedagogicznej (dostosowanie środków nauczania do możliwości dziecka) i właściwych form opieki zapobiegających narastaniu wtórnych zaburzeń






1

23

---