Rozdział 1.

1.Gospodarka światowa i międzynarodowy podział pracy.

Gospodarka światowa to historycznie ukształtowany system zmieniających się w czasie różnorodnych form powiązań gospodarczych między określonymi podmiotami międzynarodowego podziału pracy. W danym momencie gospodarka światowa jest zbiorem określonych podmiotów wymieniających między sobą produkty (towary i usługi) oraz czynniki wytwórcze przy wykorzystaniu różnorodnych form.

Międzynarodowy podział pracy stanowi szczególną formę ewolucji społecznej podziału pracy jaki dokonuje się między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w ramach różnych organizmów państwowych. Międzynarodowy podział pracy ma miejsce wtedy, gdy jego uczestnicy znajdują się więcej niż w jednym kraju ( lub mają charakter transnarodowy) i wykazują trwałe zainteresowanie rozwojem produkcji pod kątem potrzeb obrotu międzynarodowego. Międzynarodowy podział pracy zaistniał kiedy to społeczny podział pracy osiągnął taki poziom, przy którym asortymentowy, ilościowy wzrost produkcji przekroczył skłonność rynków narodowych wewnętrznych. Pojawiły się nadwyżki produkcji, które dały impuls do wymiany handlowej poza granicami państwa.

Międzynarodowy podział pracy można rozpatrywać w kategoriach:

- statycznych

- dynamicznych

W statycznym pojmowaniu MPP zakłada się przyjęcie osiągniętej jego struktury towarowej i geograficznej za daną i niezmienną.

W podejściu dynamicznym zakłada się konieczność nieustannych zmian w strukturze produkcji i handlu, uwzględniających - z jednej strony - możliwości rozwojowe danej gospodarki, z drugiej zaś - potrzebę jej adaptacji do zmieniających się warunków w zakresie techniki wytwarzania, dostępu do bogactw naturalnych, zmian wielkości oraz struktury popytu i podaży itp.

2.Podmioty międzynarodowego podziału pracy.

Podział podmiotów międzynarodowego podziału pracy i gospodarki światowej:

a) Gospodarstwa domowe - pierwotni i współcześni producenci oraz konsumenci dóbr i usług prowadzący rozrachunek gospodarczy z otoczeniem, a zarazem mniej lub bardziej skłonni do oszczędzania i inwestowania.

b) Krajowe organizacje gospodarcze - przedsiębiorstwa produkcyjne, przedsiębiorstwa usługowe, banki, towarzystwa ubezpieczeniowe.

c) Zrzeszenia producentów i zrzeszenia konsumentów - kartele, konglomeraty.

d) Krajowe władze gospodarcze - organy państwowe odpowiedzialne za gospodarkę i zewnętrzne powiązania ekonomiczne (np. parlament, rząd, ministerstwa i instytucje wspomagające ich działalność).

e) Wielkie korporacje transnarodowe (WKT) - przedsiębiorstwa prowadzące działalność gospodarczą co najmniej na terenie dwóch krajów (np. Coca-cola, Volkswagen).

f) Organy i instytucje regionalnych ugrupowań integracyjnych - współcześnie w szczególności Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Światowa Organizacja Handlu.

Możliwy jest również drugi podział podmiotów MPP:

a) kraje rozumiane jako zamknięte granicami politycznymi i ekonomicznymi zbiory ludności, zasobów naturalnych, składników majątku narodowego oraz narodowego systemu gospodarczego i politycznego.

b) międzynarodowe instytucje i organizacje gospodarcze.

Podstawowym zadaniem władz gospodarczych jest zapewnienie w możliwie maksymalnym stopniu wewnętrznej i zewnętrznej równowagi gospodarczej. Chodzi głównie o zapewnienie odpowiedniego tempa wzrostu gospodarczego, możliwie najwyższego stopnia równowagi na wewnętrznym rynku produktów i czynników wytwórczych oraz o zapewnienie tzw. Równowagi zewnętrznej. Owe cele określa się mianem „magicznego czworoboku”. Nazwa pochodzi stąd, że występują olbrzymie trudności w jednoczesnym osiągnięciu czterech wymienionych celów:

a)tempo wzrostu produktu krajowego brutto (PKB), będące syntetycznym wyrazem przyrostu poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju;

b)stopa bezrobocia (U) mierzona jako stosunek liczby zatrudnionych do zasobów siły roboczej zdolnej do pracy;

c)stopa inflacji (CPI) traktowana jako wskaźnik równowagi wewnętrznej i mierzona wskaźnikiem wzrostu cen dóbr konsumpcyjnych;

d)stopa zadłużenia zagranicznego (CA) mierzona relacją salda budżetu analizowanego kraju do produktu krajowego brutto.

Współcześnie za istotny uważa się również stopień osiągnięcia piątego celu, tj. zapewnienie możliwie największego stopnia stabilizacji budżetu państwa. Skuteczność urzeczywistnienia tego celu też można mierzyć za pomocą wskaźnika zadłużenia sektora państwowego (G), będącego relacją salda budżetu analizowanego kraju do produktu krajowego brutto.

3.Przedmioty wymiany międzynarodowej.

Przedmioty międzynarodowych stosunków gospodarczych dzielimy na:

a)Międzynarodową wymianę produktów,

b)Międzynarodową wymianę czynników wytwórczych.

Koszty międzynarodowego przepływu towarów i czynników produkcji, rozumiane jako koszty transportu, koszty komunikowania się partnerów i różnego rodzaju koszty związane z pokrywaniem barier zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej to czynniki wpływające na kształtowanie się intensywności obrotów międzynarodowych.

Międzynarodowa wymiana produktów polega na wymianie różnego typu produktów w postaci towarów i usług. Międzynarodowa wymiana produktów określana jest najczęściej mianem handlu międzynarodowego; inaczej - przez pojęcie handlu międzynarodowego rozumie się międzynarodowy obrót towarami oraz często - choć nie zawsze - powiązany z tym międzynarodowy obrót usługami (np. usługami transportowymi, ubezpieczeniowymi, reasekuracyjnymi, bankowymi). Tak zdefiniowany handel międzynarodowy informuje, że chodzi w nim o transakcje między określonymi podmiotami gospodarczymi zlokalizowanymi na terenie co najmniej dwóch krajów oddzielonych granicą polityczną i/lub ekonomiczną. Innymi słowy, handel międzynarodowy to wymiana towarów między różnymi podmiotami gospodarczymi poprzez granice narodowe, której towarzyszy zazwyczaj świadczenie różnego typu usług. Trzeba przy tym wyraźnie podkreślić, że międzynarodowa wymiana usług nie zawsze jest powiązana z międzynarodową wymianą towarów. Międzynarodowy obrót usługami jest bowiem w wielu przypadkach zjawiskiem autonomicznym, absolutnie niepowiązanym z obrotami towarowymi. Dotyczy to m.in. usług pocztowych czy też prywatnie świadczonych usług konsultingowych, informatycznych, leczniczych.

Przedmiotem międzynarodowej wymiany produktów są towary i usługi.

Międzynarodowy handel towarami można podzielić wg kryterium gałęziowego na: międzygałęziowy i wewnątrzgałęziowy. Natomiast handel typu wewnątrzgałęziowego dzielimy na:

-handel towarami, ich częściami, zespołami itd. zróżnicowanymi poziomo (horyzontalnie);

-handel towarami, ich częściami, zespołami itd. zróżnicowanymi pionowo (wertykalnie).

Z wymianą wewnątrzgałęziową typu horyzontalnego mamy do czynienia wtedy, gdy poszczególne dobra mają taką samą jakość, lecz różnią się innymi cechami (np. barwą, kształtem czy smakiem) lub też wtedy, gdy dobra są identyczne, lecz nabywcy (konsumenci lub inwestorzy) uważają je za odmienne z im tylko względów.

Istota drugiego rodzaju wewnątrzgałęziowego podziału pracy sprawdza się z kolei do równoległego importu i eksportu wyrobów (także ich zespołów, podzespołów i części składowych) pochodzących z tej samej gałęzi, ale różniących się między sobą jakością, a zatem także ceną. Dlatego też pionowy handel wewnątrzgałęziowy określa się często mianem handlu wewnątrzgałęziowego o charakterze jakościowym.

Podmiotem wymiany międzynarodowej są również usługi. W przypadku usług chodzi o zmianę dotyczącą osoby lub dobrze należącego do określonego podmiotu gospodarczego, która jest wywołana działalnością innego podmiotu, jednak pod warunkiem wyrażenia na tę działalność zgody innej osoby lub określonej jednostki gospodarczej.

Międzynarodowa wymiana czynników wytwórczych polega na międzynarodowych obrotach różnorodnymi zasobami produkcyjnymi. Do podstawowych bezpośrednio wymienianych czynników wytwórczych zalicza się najczęściej siłę roboczą, kapitał i wiedzę techniczną.

Międzynarodowa wymiana czynników, określana jest mianem migracji. W skali międzynarodowej migruje m.in. ludność - podstawowy zasób produkcyjny każdego kraju, który określa się w literaturze fachowej mianem siły roboczej.

Migracja ludności - to przenoszenie się ludności poza granice narodowe.

Aby wystąpiła migracja ludności, muszą być spełnione trzy warunki. Musi istnieć:

-motyw pobudzający daną osobę do zmiany miejsca zamieszkania i pracy,

-mniejsza lub większa swoboda przekraczania granicy między krajami,

-możliwość pokrycia kosztu przemieszczania się z dawnego do nowego miejsca pobytu.

Migranci przemieszczają się najczęściej w jednym kierunku, czyli z krajów o niższych stawkach płac do krajów o wyższych stawkach. Młodzi pracownicy emigrują znacznie częściej niż starsi, m.in. dlatego, że mają przed sobą większe możliwości kontynuowania pracy za granicą i tym samym zdobywania wyższych wynagrodzeń. Innymi słowy, migracja - podobnie jak edukacja - jest inwestycją w kapitał ludzki.

Wyróżniamy migrację:

-dobrowolną - w celu podjęcia pracy poza krajem pochodzenia, w którym istnieją wolne miejsca pracy, a zatem o przemieszczenia sprzyjające w efekcie podniesieniu poziomu dochodów i standardu życia;

-przymusową - powstaje pod wpływem różnego typu antybodźców wymuszających na ludziach konieczność przeciwstawiania się normalnej motywacji, tj. chęci przebywania we własnym kraju. Antybodźcami są głównie czynniki o charakterze polityczno-militarnym, ideologicznym i religijnym, a także czynniki ekonomiczne, a zwłaszcza zagrożenie głodem i niedostatkiem.

Ze względu na czas migracje dzielimy na:

-krótkookresową - do 1 roku, tj. sezonowa,

-długookresową - powyżej 1 roku.

Rodzaje migracji:

-imigracja - napływ do danego kraju ludzi zamieszkujących dotychczas w innym kraju,

-emigracja - opuszczenie przez ludzi ich dotychczasowego kraju pobytu i osiedlenie się w innym kraju.

Pośrednie przepływy siły roboczej:

teoria obfitości zasobów i jej uzupełnienia; teoria handlu wewnątrzgałęziowego; rozwój outsourcingu offsourcingu - przesunięcie procesów biznesowych lub ich części do innej firmy i/lub poza granice kraju: przeniesienie produkcji nieskomplikowanych, pracochłonnych wyrobów do krajów o niższych kosztach siły roboczej; przeniesienie „prac umysłowych” poza granice kraju wymagających relatywnie wysokich kwalifikacji.

Bezpośrednie przepływy siły roboczej:

R.A. Mundell - międzynarodowa migracja siły roboczej może stanowić substytut międzynarodowej wymiany towarów; wprowadzenie barier w handlu stymuluje przepływ czynników, zwiększenie restrykcji w przepływie czynników-pobudza handel; Model Marrisa-Todaro - istotne znaczenie dla ruchów migracyjnych ma perspektywa poprawy warunków płacowych.

Czynniki determinujące migracje siły roboczej: wielkość i struktura potencjału demograficznego; przebieg koniunktury gospodarczej i różnice w poziomie stawek płac i dochodów, sytuacja osobista i rodzinna migrantów; poziom materialnych i kulturalnych warunków życia ludności; sytuacja na rynku pracy; sytuacja społeczno-polityczna państwa; stan bezpieczeństwa publicznego; działalność dużych firm międzynarodowych.

Czynniki ułatwiające migrację:

Postęp w transporcie i rozwój motoryzacji i komunikacji lotniczej; rozwinięte systemy informacji i mediów; ułatwienia paszportowe i wizytowe, umowy i porozumienia międzypaństwowe i międzynarodowe w sprawach przekraczania granic; posiadanie poza granicami kraju rodziny i znajomych; zorganizowane formy migracji zagranicznej (m.in. repatriacja).

Ochrona i regulacja przepływów:

-pośrednia (stosowanie barier parataryfowych) m.in. określenie norm i przepisów w stosunku do produktów wymienionych w skali międzynarodowej, a używanych przez ludzi w celach konsumpcyjnych i produkcyjnych;

-bezpośrednia: wprowadzenie ograniczeń imigracji i emigracji (włącznie z ich zakresem), stosowanie utrudnień administracyjnych (wizy, pozwolenia),

-charakter i intensywność barier zależy w znacznej mierze do czynników politycznych niż ekonomicznych.

Korzyści migracji: uzyskanie wyższego dochodu i podniesienia poziomu życia; lepsze warunki pracy, możliwości kształcenia i dokształcania się.

Koszty migracji: wydatki na transport; utrata dotychczasowego zatrudnienia i dochodu; wydatki związane z poszukiwaniem nowych miejsc pracy i szkoleniem; koszty ryzyka podejmowanych decyzji; koszty rozłąki z rodziną i dotychczasowym otoczeniem.

Koszty i korzyści kraju eksportującego siłę roboczą: zwiększenie możliwości zatrudnienia bezrobotnych; wzrost wydajności roboczej i stawek płac; podniesienie się stopy życiowej rodziny emigrantów; osiąganie korzyści „z powracających”; utrata przedsiębiorczej siły roboczej; podnoszenie kosztów kształcenia; opóźnienia strukturalne w gospodarce; identyfikacja handlu zagranicznego.

Koszty i korzyści kraju importującego siłę roboczą: pozyskanie pracowników z wykształceniem i kwalifikacjami; zapełnienie luki na rynku pracy (w przypadku siły roboczej); wzrost produkcji i identyfikacja obrotów handlowych; ponoszenie wydatków związanych z przystosowaniem się migrantów; społeczne i polityczne koszty nieprzystosowania się emigrantów oraz niezaakceptowania ich przez własnych obywateli.

Przedmiotem międzynarodowej wymiany czynników jest również kapitał - środki finansowe w różnej postaci: pieniądz pap. wart. Dzielimy go na:

-kapitał o szerokim znaczeniu - to wszelkiego rodzaju przepływy finansowe polegające na transferze siły nabywczej z określonego kraju za granicą i z zagranicy do danego kraju (transakcje kapitałowe ujmowane w bilansie płatniczym);

-kapitał o wąskim znaczeniu - to środki pieniężne, których wykorzystanie za granicą rodzi stosunek typu należności - zobowiązania między eksportem i importem. Tak zdefiniowany kapitał powstaje zawsze wskutek dokonywania oszczędności przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa produkcyjne, banki, budżety narodowe.

Podstawowym celem międzynarodowego przepływu kapitału jest przynoszenie zysku jego właścicielowi.

Rodzaje kapitałów:

-kapitał pożyczkowy - wymieniane bezpośrednio lub pośrednio wkłady gotówkowe oraz papiery wartościowe z wyłączeniem akcji, udzielane zagranicy pożyczek i kredytów finansowych lub towarowych, za które wynagrodzeniem są odpowiednie odsetki, zagraniczne inwestycje portfelowe, za które wynagrodzeniem są dywidendy.

Inwestycje portfelowe to inwestycje w papiery wartościowe, których celem jest osiągnięcie zysku przy określonym poziomie ryzyka. Inw. portf. polegają na zakupie akcji i innego typu papierów wartościowych zagranicznych przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych w celu uzyskania określonych dochodów, które są przysyłane do macierzystego kraju w formie procentów i dywidend, zasadniczym motywem jest rentowna alokacja kapitału, istotnym elementem jest wielkość ryzyka towarzyszącego transakcji.

Inwestycje bezpośrednie - długoterminowa lokata kapitałów w przedsiębiorstwo. Istota inw. bezp. sprowadza się do długoterminowego ulokowania kapitału, do dokonywania nakładów w przedsiębiorstwach zagranicznych w celu uruchomienia ich od podstaw (greenfield) albo ich zakupu w części lub w całości (brownfield). Ważne jest też by eksporter kapitału sprawował kontrolę nad zagranicznym przedsiębiorstwem, wartość dodatkowa uzyskiwana z inwestycji przekazywana jest do kraju macierzystego.

Przyczyny wywołujące ruch kapitału w skali międzynarodowej: możliwość osiągania wyższej stopy zysku w krótkim okresie; niższe koszty inwestycji i produkcji za granicą; dostęp do surowców, zwłaszcza o podstawowym znaczeniu; istnienie granic dla ekspansji firmy wewnątrz kraju; obejście barier celnych; odmienne kształtowanie się cen względy podatkowe; wykorzystanie przewagi technologicznej; zdobycie zagranicznych rynków zbytu.

Skutki przepływu kapitału dla kraju importującego: powiększenie środków pieniężnych (zwiększenie inwestycji, konsumpcji); zmniejszenie krańcowej i średniej produktywności kapitału; zmniejszenie poziomu stopy procentowej; wzrost produkcji oraz importu towarów i usług; wzrost poziomu cen; zwiększenie się poziomu dochodów; pozytywny wpływ na efektywność funkcjonowania rynków finansowych.

Skutki przepływu kapitału dla kraju eksportującego: zmniejszenie środków pieniężnych i oszczędnościowych możliwych do wykorzystania; zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego; uzyskiwanie dochodu z procentów i dywidend; pozytywne działanie mnożnika dochodowego; pogorszenie się trems of trade; zwiększenie krańcowej i średniej produktywności kapitału; zwiększenie poziomu stopy procentowej.

Kolejnym przedmiotem międzynarodowej wymiany czynników jest wiedza techniczna określana też mianem technologii lub wiedzy, zaś rozumiana jako zasób informacji i sposobów stosowanych w celu wywołania zmian w środowisku materialnym i/lub społecznym, m.in. przy wytwarzaniu towarów i świadczeniu usług, a także przy realizacji innego typu rodzajów działalności gospodarczej. Jest to czynnik relatywnie mało obfity i trudno dostępny. Dlatego też zwykle osiąga wysokie ceny, a jego ekonomiczna i społeczna użyteczność jest bardzo duża. Wiedza techniczna jest produktem działalności naukowej oraz doświadczenia nagromadzonego w procesie produkcji. Międzynarodowy transfer wiedzy technicznej ma miejsce wtedy gdy określona wiedza techniczna o charakterze ogólnym lub szczegółowym dostępna w jednym kraju staje się dostępna w innym kraju ale w odmienny sposób niż całkiem niezależne badania i doświadczenia. Import wiedzy technicznej i związany z nią efekt poznawczy nie jest bezpośrednio związany z uzyskiwaniem zysku przez importerów, ale jest środkiem do wytwarzania nowych produktów do zastosowania nowych metod i sposobów produkcji. Transfer wiedzy technicznej jest środkiem do wytwarzania nowych produktów i/lub zastosowania nowych metod i sposobów produkcji.

Wyróżniamy wiedzę:

-czystą (niucieleśnioną) tj. informacje o charakterze techniczno-organizacyjnym lub ekonomicznym występujące w postaci licencji, patentów, know-how;

-ucieleśnioną - to ta wiedza, która zawarta jest w produktach.

Rodzaje przenoszonej wiedzy:

-szczegółowa - dotycząca ściśle określonych produktów lub procesów produkcji, jest gotowa bezpośrednio do praktycznego zastosowania. W skład wchodzą: wynalazki, projekty, inwestycje, know-how;

-ogólna - zawsze wymaga dalszego przetworzenia (uzupełnienia), stanowi ona wkład do tworzenia nowej wiedzy szczegółowej, pozwala także na lepsze zrozumienie procesów produkcji a przez to na lepsze stosowanie.

Sposoby uzyskiwania wiedzy:

-odpłatne np. wymiana handlowa towarami o dużej wartości postępu technicznego, transakcje licencyjne,

-nieodpłatne np. wywiad przemysłowy, międzynarodowe targi i wystawy

Nośniki wiedzy: towary oraz ich zespoły, podzespoły i części składowe; ludzie, które ze względu na wykształcenie i/lub doświadczenie są w stanie wzbogacić zasób wiedzy w innych krajach; nosniki informacji i literatura, czasopisma, publikacje, dokumenty; patenty; licencje.

Kanały wiedzy technicznej:

Międzynarodowe operacje licencyjne; sprzedaż patentów za granicę; konsulting międzynarodowy; korzystanie z zagranicznej literatury fachowej; sprowadzenie zagranicznych producentów jako wzorców i ich kopiowanie; wydział gospodarczy; kształcenie studentów za granicą, wymiana praktykantów; szkolenia pracowników za granicą lub przez zagranicznych specjalistów w kraju, staże pracowników; międzynarodowe konferencje i sympozja; międzynarodowe kooperacje przemysłowe; międzynarodowe inwestycje bezpośrednie i współpraca techniczna wewnątrz korporacji trans-narodowych; handel międzynarodowy, migracje ludności; miedzynarodowe targi, wystawy przemysłowe; grabież; wiedza know-how.

Istotnym czynnikiem wymienianym pośrednio jest środowisko naturalne, w przypadku którego chodzi głównie o pośrednią wymianę ziemi wraz z tkwiącymi w niej zasobami (w tym nośnikami energii), ale także wody, powietrza, flory, a nawet fauny. Środowisko naturalne rozumiane jako specyficzny czynnik wytwórczy pełni w szeroko ujętym procesie gospodarowania dwie funkcje, które są konkurencyjne względem siebie. Z jednej strony, jest ono dobrem tzw. Konsumpcji powszechnej, z drugiej zaś absorbują zanieczyszczenia powstające w sferze produkcji i konsumpcji. Emisje z tych sfer są odbierane m.in. przez zanieczyszczających środowisko, którzy jednakże zarazem starają się mniej lub bardziej przeciwdziałać jego degradacji poprzez rozwijanie odpowiednich technologii czy też uiszczanie opłat na rzecz ochrony środowiska niszczonego poprzez eksploatację ziemi wraz z tkwiącymi w niej zasobami.

RODZIAŁ II

Tradycyjne i współczesne teorie handlu międzynarodowego.

Teoria handlu m/nar. -to zbiór teoretycznych uogólnień wyjaśniających kształtowanie się rozmiarów i struktury handlu międzynarodowego oraz wyjaśniające korzyści z tego handlu.

Istotną częścią składową nauki o międzynar. stos. gosp. i gosp. światowej stanowi teoria handlu m/nar.

Istota cele i funkcje teorii handlu międzynarodowego.

Każda teoria ekonomiczna powstaje w wyniku dążenia do osiągnięcia 3celów:

1.funkcja wyjaśniająca(na podstawie tej teorii będziemy mogli podjąć decyzję z którymi krajami podejmiemy wymianę)-chodzi o wyjaśnienie skomplikowanej rzeczywistości.

2.funkcja decyzyjna-ułatwienie procesu podejmowania decyzji i prognozowania rozwoju sytuacji w przyszłości.

3.funkcja optymalizacji uwarunkowań-dostarczenie wniosków dotyczących niezbędnych przemian w zakresie różnego typu uwarunkowań ekonomicznych i pozaekonomicznych w celu uzyskania optymalnych rezultatów gospodarczych.

Teorie handlu międzynarodowego:

>>Ujęcie przedklasyczne

*psychoza lęku przed brakiem towarów -dążenie do uzyskania możliwie jak największej ilości dóbr, starając się jednocześnie oferować w zamian możliwie jak najmniej.

*dogmat ceny sprawiedliwej-określa istotę ówczesnego handlu wewnętrznego i m/narod.

Zgodnie z nim każdy towar ma swoją słuszną cenę powyżej lub poniżej której nie powinien być sprzedawany. Słuszna cena to taka cena która, która pokrywa koszty produkcji.

*doktryna merkantylistyczna-uważana jest za pierwsze-uważana jest za pierwsze teoretyczne ujęcie i przedstawienie problematyki handlu. Doktryna ta miała miała pewne cechy wspólne z psychozą lęku przed brakiem towarów i dogmatem słusznej ceny (np.uzyskanie korzyści z tytułu rozwoju m/narodow. podziału pracy,brak sformalizowania i hipotetyczny charakter). Zatem jednak wyróżnia się pewną oryginalnością.

Merkantylistom chodziło o to, aby zwiększać eksport przez udzielanie subsydiów(dopłat) przy minimalizacji importuza pomocą ceł, kontyngentów importowych itp.

W początkowym okresie merkantylizmu za główny cel uważano zwiększanie zasobów kruszcowych, natomiast w okresie tzw. właściwego merkantylizmu kładziono nacisk na celowość zwiększania zasobów zagranicznych pieniędzy(w tym złota i srebra ).

U merkantylistów poraz pierwszy pojawiło się coś na kształt bilansu płatniczego ,bilans handlowy.

>>Teorie klasyczne

*Teoria kosztów absolutnych -(A. Smith-skrytykował merkantylistów)

Podstawowe założenia teorii kosztów absolutnych są następujące: dwa kraje wymieniają dwa towary, brak kosztów transportu, wolny rynek i wolny handel ,koszty produkcji mierzy się nakładami pracy i to w ujęciu statycznym.

Zgodnie z teorią kosztów absolutnych podstawą rozwoju specjalizacji m/narod., a zarazem źródłem osiągania korzyści z handlu m/narod. jest występowanie między różnymi krajami bezwzględnych różnic w kosztach wytwarzania , które można mierzyć nie tylko nakładami pracy. Zdaniem A.Smitha jeśli określony kraj A jest bardziej efektywny (dysponuje absolutną przewagą) w produkcji dobra X, a zarazem jest mniej efektywny niż kraj B(nie dysponuje nad tym krajem absolutną przewagą)w produkcji dobra Y, to oba te kraje mogą osiągać korzyści w skutek rozwoju m/narod. podziału pracy (bez względu na stan bilansu handlowego )pod warunkiem , że kraj A eksportuje do kraju B całość lub część towaru X, w przypadku którego dysponuje absolutną przewagą, w zamian za import z kraju B całości lub części globalnej produkcji towaru Y , w przypadku którego absolutną przewagą dysponuje jego partner handlowy.

Innymi słowy, rozwój m/narod. podziału pracy zgodnie z kształtowaniem się przewagi absolutnej prowadzi zdaniem A.Smitha do lepszego wykorzystania podstawowego zasobu (pracy ludzkiej) i powoduje wzrost rozmiarów produkcji obu dóbr , co z kolei jest bezpośrednią przyczyną osiągania przez partnerów określonych korzyści.

*teoria kosztów względnych.

Klasyczna teoria kosztów względnych jest rozszerzeniem a zarazem specyficznym uogólnieniem teorii kosztów względnych. Autorzy teorii kosztów wzgl.reprezentują typowe poglądy klasyków , zwłaszcza pogląd na temat kształtowania się wartości m/narod.(teoria wartości oparta na pracy),pogląd o ograniczonej mobilności czynników wytwórczych w skali m/narod., oraz preferują warunki wolnej konkurencji . zdaniem R.Torrensa i D.Ricarda możliwości korzystnej specjalizacji m/narod. istnieją również w warunkach utrzymywania się między dwoma krajami absolutnych różnic w kosztach wytwarzania mierzonych nakładami pracy, a także wtedy , gdy jeden z nich wytwarza wszystkie towary taniej(drożej)niż drugi.

Wystarczającą przesłanką w rozwoju specjalizacji i handlu m/narod. jest występowanie względnych różnic w kosztach wytwarzania mierzonych nakładami pracy.

Chodzi o to by w warunkach dysponowania przez kraj A absolutną przewagą nad krajem B w produkcji obydwu dóbr specjalizował się on w produkcji i eksporcie tego towaru , który może wyprodukować stosunkowo taniej niż kraj B ,tj.tego towaru, w przypadku którego jego przewaga nad krajem B mierzona nakładami pracy jest stosunkowo największa. Jednocześnie kraj B powinien specjalizować się w produkcji i eksporcie towaru , w przypadku którego niekorzystna pozycja tego kraju ujawnia się w stosunkowo najmniejszym stopniu.

Zasadę kosztów względnych można również sformułować w sposób odmienny , tzn. uwzględniając zamiast mierzonych nakładami pracy różnic w kosztach produkcji warunkujące je różnice w wydajności pracy. W takim ujęciu klasycznie rozumiana zasada kosztów względnych brzmi następująco:zawsze korzystna jest specjalizacja w tej dziedzinie produkcji, w której kraj A ma stosunkową przewagę w wydajności pracy nad krajem B , natomiast niekorzystna jest specjalizacja w tej dziedzinie , w której dany kraj nie ma stosunkowej przewagi nad partnerem handlowym.

Dla każdego kraju zawsze opłacalna jest specjalizacja w produkcji i eksporcie tych produktów , w przypadku których ma on stosunkową przewagę w wydajności pracy nad zagranicą , natomiast niekorzystna jest specjalizacja w produkcji i eksporcie tych produktów , w przypadku których kraj ten nie ma w stosunku do zagranicy (otoczenia) tak rozumianej przewagi względnej.

Zasada ta wskazuje ,jak uzyskać daną ilość określonego wyrobu przy minimalizacji nakładów lub jak uzyskać większy produkt przy danych nakładach.

PRAWO WZAJEMNEGO POPYTU

Kraj o relatywnie wysokim popycie na dobro importowe odnosi mniejsze korzyści z wymiany niż jego partner o stosunkowo mniejszym popycie nadobno importowane.

Stwierdzenia te składają się na słynne prawo wzajemnego popytu.

Wymiana zagraniczna prowadzi do zmiany relacji wymiennej obu towarów w obu krajach i w konsekwencji zmienia popyt na wzajemnie importowane towary. Zmiany te niekoniecznie muszą być proporcjonalne ;popyt w jednym kraju może wzrosnąć silniej niż w drugim.

Zdaniem J.Milla, jeśli popyt kraju A na importowany towar X wzrośnie silniej niż popyt kraju B na importowany towar Y , to relacja wymienna będzie się kształtowała korzystniej dla kraju B i na odwrót. Większe korzyści z handlu osiągnie ten kraj na którego towary popyt zagraniczny jest większy.

>>Teorie neoklasyczne

*teoria kosztów realnych-za autora rozwiniętej wersji teorii kosztów realnych uważa się powszechnie J.Vinera, który stwierdził przede wszystkim, że na koszty produkcji towarów (a zatem ich ceny) składają się nie tylko koszty pracy , ale również koszty wykorzystywania innych czynników wytwórczych.

Zgodnie z podstawowymi twierdzeniami teorii kosztów realnych możliwości korzystnej specjalizacji m/narod. istnieją wtedy , gdy między współpracującymi ze sobą krajami występują względne różnice „realnie” ujmowanych i wyrażanych w pieniądzu kosztów zastosowania pracy i innych czynników wytwórczych.

*teoria kosztów alternatywnych-pewną odmianą kierunku tzw. równowagi ogólnej , zmierzającego do powiązania strony podażowej i popytowej , jest sformułowana przez austriackiego ekonomistę G.Haberlera teoria kosztów alternatywnych. Teoria ta jest specyficznym rozwinięciem kosztów względnych, jednakże o wiele bardziej udanym i o większym znaczeniu. G.Haberler zakłada, że każdy kraj dysponuje określonym zasobem czynników, które mogą być alternatywnie zastosowane w gałęzi P produkującej dobro p (np.pszenicę) lub w gałęzi S wytwarzającej dobro S (np.sukno). jego zdaniem każdy kraj jest w stanie wytworzyć pewną ilość produktu p koncentrując się wyłącznie na jego produkcji , bądź pewną ilość produktu s ,bądź wreszcie pewną kombinację tych produktów przy skierowaniu czynników produkcji częściowo do gałęzi p, a częściowo do gałęzi s. zawsze istnieje możliwość wyboru między produkcją dobra p oraz s , co jednak powoduje powstawanie kosztów nazywanych przez Haberlera kosztami alternatywnymi. Przez pojęcie to rozumie on konieczność rezygnacji z produkcji określonej ilości dobra p po to by wytworzyć określoną ilość dobra s lub na odwrót. Jego zdaniem , owa rezygnacja i przesuwanie zasobów mogą , a nawet powinny mieć miejsce przy rozwijaniu korzystnej specjalizacji międzynarod.

Każdy kraj powinien się przy tym specjalizować w tych dziedzinach lub produktach , w przypadku których ma względną przewagę tj. relatywnie niższe koszty alternatywne.

*teoria obfitości zasobów-autorzy teorii obfitości zasobów ,tj.E.Heckscher,B.Ohlin, P.Samuelson wychodzą z założenia , że handel m/narod. jest tylko szczególnym przypadkiem handlu między różnymi regionami,toteż teoria handlu m/narod. stanowi jedynie rozwinięcie ogólniejszej teorii handlu międzyregionalnego.

Autorzy tej teorii koncentrują uwagę na kształtowaniu się kosztów i cen jako podstawowych przesłanek , a zarazem skutków rozwoju wymiany m/narod.

Założenia teorii obf. zas.-sformułow. Najbardziej precyzyjnie przez Samuelsona-można podzielić na3zasadnicze gr:

1.założenia wyjściowe

2.założenia dotyczące technicznych warunków produkcji i warunków wyboru konsumenta

3.założenia dotyczące systemu funkcjonowania gospodarki narodowej i rynku m/narod.

-dwa kraje dwa towary i dwa czynniki wytwórcze(kapitał i praca)

- brak kosztów transportu

- różne wyposażenie analizowanych krajów w czynniki wytwórcze

Zgodnie z poglądami autorów teorii obfitości zasobów , zwaną także teorią H-O-S jest wiele przesłanek rozwoju handlu m/narodow. i międzyregionalnego(rys.). Według nich podstawową przesłanką rozwoju tego handlu , a zarazem czynnikiem determinującym kształtowanie się jego struktury jest jednak występowanie między dwoma krajami relatywnych kosztów i cen.

Zgodnie z tą zasadą , każdy kraj (lub inny podmiot gosp.)powinien eksportować towary,których wewnętrzna produkcja wymaga bardziej intensywnego zastosowania relatywnie obfitszego i przez to tańszego czynnika produkcji, a jednocześnie importować towary wymagające bardziej intensywnego zastosowania relatywnie mniej obfitego i w związku z tym droższego czynnika produkcji.

5. Współczesne teorie i modele.

5.1. Teorie neoczynnikowe - są uzupełnieniem jak i rozwinięciem teorii obfitości zasobów. Zwolennicy tej teorii uważają, że każdy kraj(podmiot gospodarczy) powinien specjalizować się w wytwarzaniu i eksporcie takich towarów (i usług), których produkcja jest bardziej złożona i co za tym idzie droższa, a jednocześnie importować towary (i usługi), których produkcja jest prosta i zarazem tańsza. Dotychczas sformułowano 3 teorie neoczynnikowe. W 1 teorii zasoby naturalne traktowane są jako trzeci (obok pracy i kapitału) niezależny czynnik wytwórczy. W 2 teorii przy pominięciu zasobów naturalnych uwzględnia się wewnętrzną złożoność czynników pracy i kapitału oraz konsekwentnie wyodrębnia się pracę prostą i złożoną oraz kapitał rzeczowy i tzw. kapitał ludzki, tj. nagromadzony w społeczeństwie danego kraju zasób wiedzy i umiejętności. 3 teoria-jest teorią syntetyczną tzn. jej autorzy traktują zasoby naturalne jako czynnik jednorodny i niezależny, a zarazem uwzględniają złożoność pozostałych czynników. Należy dodać, że coraz częściej autorzy różnorodnych koncepcji uważają za istotny czynnik (zasób) szeroko rozumiane środowisko.

5.2. Teorie neotechnologiczne- są również specyficznym uzupełnieniem i rozwinięciem teorii

H-O-S, a ściślej-dynamicznie ujmowanej zasady obfitości zasobów. Szczególne znaczenie ma postęp technologiczny jako ważny czynnik determinujący kierunki specjalizacji w handlu, kierunki jego rozwoju oraz wielkość osiąganych korzyści. Wśród teorii neotechnologicznych na szczególną uwagę zasługują 3 z nich a mianowicie są to: 1.teoria luki technologicznej, 2. teoria cyklu życia produktu, 3.teoria korzyści ze skali produkcji i zbytu.

5.2.1 teoria luki technologicznej- w zasadniczych zarysach teorię tą sformułował M.V.Posner (1961), równie duży wkład w tą teorię mają inni ekonomiści a zwłaszcza G.C.Hufbauer ( 1965,1970) i P.Krugman (1979). Według teorii luki technologicznej o kierunkach i strukturze międzynarodowej handlu artykułami przemysłowymi decydują opóźnienia poszczególnych krajów w opanowaniu techniki produkcji nowoczesnych wyrobów oraz w wykorzystaniu osiągnięć postępu technicznego. Kraje w których przedsiębiorstwa, branże i gałęzie gospodarki odznaczają się dużą innowacyjnością, i które mogą sprostać wymaganiom nieustannego wyścigu technicznego w świecie-mają łatwiejszy dostęp do zagranicznych rynków zbytu (w rezultacie do przewagi technologicznej). Natomiast kraje o mniejszej zdolności innowacyjności muszą konkurować w eksporcie wyrobów i usług oraz dążyć do zdobycia zagranicznych rynków zbytu innymi sposobami (przez konkurencję cenową). Podsumowując kraje przodujące w innowacyjności eksportują przede wszystkim nowoczesne artykuły, natomiast pozostałe wywożą artykuły o mniejszym wkładzie postępu technologicznego. Według Posnera kolejny wyższy etap rozwoju wiedzy technicznej osiągają tylko niektóre kraje. Zanim kraje opóźnione zdążą „podciągnąć się” do poziomu czołówki, wówczas kraj przodujący zajmuje już w danej dziedzinie pozycję monopolistyczną.

5.2.2 Teoria cyklu życia produktu- w sposób całościowy przedstawił ją R.Vernon (1966). Teoria cykl życia produktu jest kompleksowa, tzn. jej autorzy uwzględniają w najszerszym zakresie różnorodne efekty postępu technicznego w produkcji i wymianie. Teoria ta opiera się na założeniu, że wiedza techniczna nie jest dobrem wolnym i równomiernie w świecie rozprzestrzenionym, a przepływ informacji o nowoczesnych technikach jest ograniczony przez stosowanie prawa patentowego i inne bariery. W związku z tym innowacje rozprzestrzeniają się stopniowo i nierównomiernie. Dany produkt-innowacja przechodzi kolejno przez 3 fazy są to: 1.faza innowacyjna, 2.faza dojrzewania, 3.faza standaryzacji. W 1 fazie- wytwarzany przez przedsiębiorstwo produkt ulega ciągłym modyfikacjom technologicznym i użytkowym(prowadzenie testów), jest wytwarzany w niewielkich ilościach na rynek kraju wysoko rozwiniętego, w którym przedsiębiorstwo zlokalizowało produkcję. Pod koniec tej fazy rozpoczyna się niewielki eksport do krajów o równie wysokim poziomie gospodarczym. 2 faza- faza, w której producent dąży do osiągnięcia korzyści skali poprzez umasowienie produkcji, obniżenie kosztów i zmniejszenie cen, którym towarzyszy rosnący popyt. Następuje zmniejszenie produkcji w kraju macierzystym, a przedsiębiorstwo zakłada filie w drodze inwestycji bezpośrednich w krajach rozwiniętych gospodarczo. W 3 fazie-następuje całkowita standaryzacja produktu oraz następuje stopniowe nasycenie się popytu (zaczyna się zmniejszać popyt oraz możliwości zbytu). Przedsiębiorstwo zostaje zmuszone do lokalizacji produkcji w krajach rozwijających się, gdzie ceny czynników produkcji są niższe.

Ponadto rozszerzoną wersję cyklu życia produktu zaprezentował S.Hirsch- wysunął koncepcję cyklu życia całych gałęzi gospodarki (również 3 fazy). Im wyższy jest poziom rozwoju gospodarczego danego kraju, tym większą ma on przewagę w gałęziach dynamicznych (czyli te w fazie 1-innowacyjnej i 2-dojrzewania). Kraj o najwyższym poziomie rozwoju dysponuje większymi zasobami kapitału ludzkiego jak i zasobami czynników wytwórczych niezbędnych w procesach innowacyjnych oraz przy wprowadzaniu produktów-nowości na rynek krajowy i na rynki zagraniczne.

5.2.3. Teoria korzyści ze skali produkcji i zbytu (w skrócie korzyści skali, niekiedy nazywana też teorią chłonności rynków). Początkowo koncentrowano się na korzyściach ze skali produkcji i zbytu w ujęciu makroekonomicznym (kraje i regiony), jednak z czasem zainteresowano się kształtowaniem korzyści na szczeblu różnego typu przedsiębiorstw, w tym zwłaszcza wielkich korporacji transnarodowych. Wyróżnia się następujące rodzaje korzyści skali: a) stałe, malejące i rosnące, b) statyczne i dynamiczne, c) wewnętrzne i zewnętrzne, d) zewnętrzne sensu stricto oraz zewnętrzne typu pieniężno-dochodowego. Najczęściej w literaturze wyróżnia się jednak stałe, rosnące i malejące korzyści skali. Przypadek stałych korzyści skali (stałych kosztów produkcji)-kiedy działa prawo stałych przychodów przy różnej skali produkcji (rzadko spotykany w praktyce). Przypadek malejących korzyści skali-kiedy działa prawo rosnących kosztów krańcowych w miarę wzrostu produkcji i eksportu. Przypadek rosnących korzyści skali-kiedy działa prawo wzrastających przychodów w miarę wzrostu produkcji i eksportu (malejących kosztów krańcowych).Rozmiary produkcji i zbytu rosną szybciej niż nakłady czynników wytwórczych. Wśród rosnących korzyści skali wyróżnia się: a) statyczne (krótkookresowe)- wskutek specjalizacji zwiększają się serie produkcyjne i serie sprzedaży. Prowadzi to do obniżenia jednostkowych kosztów wytwarzania dzięki zmniejszeniu częstotliwości przestawiania aparatu produkcyjnego, wzrostowi wydajności pracy zatrudnionych, rozłożeniu kosztów stałych (np. kosztów projektowania) na większą liczbę
jednostek, a także dzięki dokonywaniu drobnych, stopniowych usprawnień stosowanej techniki produkcji (ulepszeń sposobu wytwarzania w związku z kumulowaniem doświadczeń produkcyjnych itd.), oraz b) dynamiczne(średnio- i długookresowe)- mają miejsce, gdy występują bardziej radykalne zmiany technik produkcji i obrotu handlowego. Powoduje to m.in. poprawę technologii wytwarzania, zwiększenie zdolności produkcyjnej urządzeń czy wzrost ich sprawności itd. Istotną rolę odgrywa tu uczenie się przez działanie (learning by doing) czyli zwiększania doświadczenia poprzez powtarzanie procesów produkcyjnych. Równie ważne jest poszerzanie tej wiedzy, rozwijanie poprzez uczenie się nowych rzeczy (learning to learn) co związane jest z intensywnym inwestowaniem w człowieka (w jego rozwój). Wyróżnia się także wewnętrzne i zewnętrzne korzyści skali. Istota wewnętrznych korzyści skali- polega na tym, że w miarę wzrostu rozmiarów produkcji i eksportu przedsiębiorstw określonego kraju zmniejszają się koszty przeciętne tych przedsiębiorstw dzięki temu uzyskują względną przewagę kosztowo-cenową nad innymi przedsiębiorstwami z tego kraju (lub z innych krajów) zwłaszcza w warunkach konkurencji niedoskonałej. Natomiast zewnętrzne korzyści skali- to takie, które pojawiają się wskutek tego, że w danym przedsiębiorstwie danego kraju, odpowiednie obniżki przeciętnych kosztów i cen powodują zwiększenie poziomu ich konkurencyjności na tle pozostałych przedsiębiorstw działających w określonej branży w tym kraju. Z kolei zewnętrzne korzyści skali można podzielić na: a) korzyści sensu stricto oraz b) korzyści typu pieniężno-dochodowego. Zwiększenie skali produkcji i eksportu przyczynia się zazwyczaj do pojawienia się usprawnień typu technologicznego, co powoduje zmiany relacji między nakładami i wynikami. Efektem rozprzestrzeniania się określonej wiedzy między firmami określonego kraju czy też regionu jest wzrost poziomu ich konkurencyjności. Z występowaniem korzyści typu pieniężno-dochodowego mamy do czynienia tylko w warunkach konkurencji niedoskonałej. Istota tych korzyści sprowadza się do tego, że odpowiednie władze przedsiębiorstw dokonują zmian struktury produkcji, biorąc np. pod uwagę fakt, że w danym regionie, kraju czy grupie krajów funkcjonuje chłonny rynek zbytu na określone produkty oraz występuje wysoka siła nabywcza ludności.

*W teorii korzyści skali zakłada się, że na kształtowanie się rozmiarów i struktury handlu międzynarodowego może wpływać pogłębianie specjalizacji, wydłużanie serii produkowanych wyrobów, dokonywanie usprawnień technologicznych, organizacyjnych itp. Zwolennicy tej teorii uważają, że kraje o chłonnym i dużym rynku wewnętrznym są szczególnie uprzywilejowane (wyższy poziom konkurencyjności o charakterze cenowym i pozacenowym) Kraje te specjalizują się przede wszystkim w dziedzinach gwarantujących osiąganie odpowiednich korzyści.

5.3. Teorie popytowo- podażowe.- próbują wyjaśniać istotę wymiany międzynarodowej z uwzględnieniem zarówno strony popytowej, jak i podażowej (jednoczesny import i eksport wytwarzanych produktów). Poniżej omówione zostały trzy najczęściej spotykane w literaturze teorie popytowo-podażowe.

5.3.1. Teoria podobieństwa preferencji.

Autorem tej teorii jest S. Burenstam- Linder (1961). Zdaniem autora każdy kraj eksportuje głównie takie artykuły, na które istnieje tzw.„reprezentatywny popyt” na rynku wewnętrznym tj. takie zapotrzebowanie społeczeństwa, które gwarantuje podjęcie opłacalnej produkcji. Początkowo produkcja większości dóbr przemysłowych jest kierowana na rynek wewnętrzny. Następnie towary krajowe mogą być eksportowane przede wszystkim na rynki tych partnerów, u których również istnieje „reprezentatywny popyt”. Tak więc intensywność handlu międzynarodowego artykułami przemysłowymi jest tym większa, im bardziej zbliżone do siebie są struktury popytu krajów-partnerów. Zwykle te kraje mają zbliżony poziom rozwoju gospodarczego oraz występują podobne preferencje konsumentów.*Podsumowując najlepsza sytuacja jest gdy, preferencje rynku krajowego i preferencje zagranicy są podobne lub takie same.

5.3.2. Teoria zróżnicowania produktów.

Twórcami tej teorii są P.S. Armington (1969), G.C.Hufbauer (1970) i H.Hesse (1974). Teoria ta jest uzupełnieniem i rozwinięciem koncepcji podobieństwa preferencji. Według teorii zróżnicowania produktów wymiana handlowa pomiędzy krajami jest tym większa i bardziej intensywna, im większe jest zróżnicowanie (dywersyfikacja) wyrobów. Jeśli produkty stają się coraz bardziej zróżnicowane, to wielkość strumieni towarów wymienianych rośnie.

Zgodnie z tą teorią rozmiary i struktura międzynarodowych obrotów handlowych są pochodną dywersyfikacji produkcji przemysłowej, a także, choć w mniejszym stopniu, usług. Zróżnicowanie produktów dzieli się na dwa rodzaje: a) zróżnicowanie produktów ze względu na kraj ich pochodzenia, b) zróżnicowanie produktów w wyniku konkurencji monopolistycznej, dywersyfikacji popytu i polityki przedsiębiorstw. Ad.a) zauważono, że inwestorzy i konsumenci traktują zazwyczaj identyczne produkty z różnych krajów jako odmienne. Ad.b) w tym przypadku przedsiębiorstwa działające w warunkach konkurencji monopolistycznej i dążące do osiągnięcia swoich celów (czyli do maksymalizacji zysku) starają się oferować coraz większą gamę produktów. Produkty te są przy tym zróżnicowane rzeczywiście lub tylko pozornie. Istotny jest tylko fakt traktowania produktów jako różne (dzięki zastosowaniu odpowiednich technik marketingowych).

*Ponadto zwolennicy tej teorii podkreślają, że stopień zróżnicowania rośnie w miarę wzrostu dochodów indywidualnych oraz dywersyfikacji preferencji konsumentów.

5.3.3. Teoria handlu wewnątrzgałęziowego- zajmuje się analizą istoty i efektami ekonomicznymi zjawiska równoległego importu i eksportu produktów w ramach tych samych gałęzi przez poszczególne kraje. A przedmiotem rozważań tej teorii są przede wszystkim wyrobu będące bliskimi substytutami w sferze konsumpcji, produkcji lub w obu tych sferach łącznie. P. Krygman (1983) podejmując próbę teoretycznej interpretacji handlu wewnątrzgałęziowego, wyróżnił handel: a)międzygałęziowy (który rozwija się zgodnie z zasadą kosztów względnych) oraz b) wewnątrzgałęziowy (podstawową przyczyną rozwoju tego handlu jest dążenie firm do osiągania korzyści ze skali produkcji i zbytu). Handel międzygałęziowy- eksport i import towarów wytwarzanych w różnych gałęziach (branżach) gospodarki. Handel wewnątrzgałęziowy- który występuje wtedy, kiedy określony kraj równolegle eksportuje i importuje podobne rodzaje towarów, pochodzące z tych samych gałęzi (czy branż) np.: samochody, telewizory, komputery, telefony komórkowe itp.

B.Balassy (1979) dokonał podziału handlu wewnątrzgałęziowego na: a)poziomy (horyzontalny) i b) pionowy (wertykalny).

Ad.a) poziomy (horyzontalny) - w ramach danej branży lub gałęzi wymienia się dobra (także ich zespoły) bardziej kapitałochłonne na dobra i ich części składowe bardziej pracochłonne.

Ad.b) pionowy (wertykalny) - polega na eksporcie i imporcie wyrobów (ich zespołów, podzespołów)tych samych gałęzi(branż), z tym że różnią się one pod względem jakości i/lub stopnia ich użyteczności dla ostatecznego nabywcy. Współcześnie dominują modele wyjaśniające poziome zróżnicowanie produktów, można je podzielić na 2 grupy:

1) nawiązujące do koncepcji konkurencji monopolistycznej E.H.Chamberlina (nazywane też modelami „neochamberlinowskimi”) - w tym przypadku nabywcy lubią różnorodność towarów i chcą nabywać nie jedną odmianę danego dobra, lecz tak wiele, jak się tylko da,(zwykle te odmiany dóbr mają taką samą jakość, lecz różnią się innymi cechami jak-barwa, smak oraz zwykle produkty są identyczne lecz nabywcy uważają je za odmienne).Tak więc nabywcy poszukują „idealnego produktu” a producenci oferują odpowiednie warianty produktów.

2) nawiązujące do koncepcji asymetryczności funkcji użyteczności konsumentów H.Hotellinga (nazywane też modelami „neohotellingowskimi”) - w tym przypadku nabywcy dążą do nabycia jednej ulubionej odmiany danego produktu, co określa się czasem mianem hołdowania cechom charakterystycznym lub inaczej cechom wyróżniającym. Ci nabywcy zgadzają się na zakup odmiany subiektywnie gorszej od ideału tylko po niższej cenie. Konsumenci są skłonni nabywać produkty podobne, im większe jest prawdopodobieństwo nabycia „idealnego produktu” tym większa jest skłonność zapłacenia wyższej ceny.

Przyczyny rozwoju handlu wewnątrzgałęziowego wg. P.Krugmana- przyczyn rozwoju tego handlu i osiąganych z niego korzyści należy się dopatrywać w kształtowaniu się różnorodnych relacji i powiązań związanych z przepływem produktów (a także ich części składowych) między producentami i konsumentami określonych krajów A i B. Jeśli natomiast dochodzi do otwarcia granic i rozwoju handlu międzynarodowego, to nabywcy w obu krajach dokonują zakupów odmian odpowiednich produktów zarówno pochodzącch z produkcji krajowej, jak i z importu-czerpią z tego korzyści producenci i konsumenci. Korzyści rozwoju handlu wewnątrzgałęziowego produktami zróżnicowanymi poziomo wg. P.Krugmana (przyjmujemy model konkurencji niedoskonałej):

a) lepsze zaspokojenie potrzeb nabywców we współpracujących krajach,

b) zwiększenie zapotrzebowania nabywców na określone odmiany danego produktu (zwłaszcza gdy rośnie poziom rozwoju gospodarczego),

c) zwiększanie się dochodów producentów w wyniku swoistego poszukiwania-przy danej skali produkcji,

d) występowanie dużych możliwości wychodzenia z określonych segmentów danego rynku oraz duże możliwości wchodzenia na nowe rynki i ich segmenty.

*Przy rozwoju handlu wewnątrzgałęziowego typu poziomego, z makroekonomicznego punktu widzenia chodzi o osłabienie trudności w realizowaniu procesów restrukturyzacyjnych.

Pionowy (wertykalny) handel wewnątrzgałęziowy próbuje się współcześnie wyjaśnić za pomocą 3 grup modeli:

1) bazujące na teorii obfitości zasobów i teoriach neoczynnikowych,

2) bazujące na teorii podobieństwa preferencji i teoriach neotechnologicznych,

3) bazujące na teorii produkcji wieloetapowej (fragmentaryzacji produkcji).

W swojej pracy W. Ethier i R.W. Jones tłumaczą rozwój pionowego handlu wewnątrzgałęziowego pogłębianiem się powiązań między różnego typu producentami w zakresie tzw. produktów pośrednich, tj. zespołów, podzespołów i części składowych oraz towarzyszącej temu wymianie odpowiednich usług. Rozwój produkcji wieloetapowej (proces fragmentaryzacji produkcji) - powoduje obniżenie przeciętnego kosztu produkcji w skali międzynarodowej - zaś efektem tego jest pogłębianie się wewnątrzgałęziowego podziału pracy typu pionowego.

*Udział handlu wewnątrzgałęziowego w obrotach globalnych rośnie w miarę zwiększania stopnia agregacji danych.

6. Inne współczesne teorie i modele handlu międzynarodowego. - współcześnie mamy do czynienia z wieloma teoriami i modelami rozwoju handlu międzynarodowego, jedni autorzy uzupełniają rozważania klasyków a drudzy wyraźnie je rozszerzają. Do elementów rozwijającej się teorii handlu międzynarodowego należy zaliczyć:

-6.1. teoria przewagi z tytułu dysponowania produktami i czynnikami wytwórczymi oraz jej rozwinięcie- zgodnie z teorią I.B.Kravisa o kształtowaniu się rozmiarów i struktury handlu międzynarodowego decyduje to, że jedne kraje posiadają określone produkty i czynniki wytwórcze, inne zaś nie. Wymienia on 3 podstawowe grupy czynników wytwórczych i produktów, (którymi dysponuje dany kraj, a nie dysponuje nimi określony partner gospodarczy lub ich grupa) są to: 1) surowce naturalne, 2) wyroby o dużej wartości postępu technicznego, 3) wyroby różniące się od podobnych dodatkowymi specyficznymi właściwościami. Kravis uważa, że gdy istnieje możliwość regulowania przez partnerów wzajemnych zobowiązań finansowych oraz nie ma przeszkód w rozwoju handlu, to dysponowanie tymi wyrobami oraz surowcami naturalnymi przez określony kraj - przy jednoczesnym nie dysponowaniu nimi przez inne kraje - jest przesłanką rozwoju handlu międzynarodowego. Wprowadza on pojęcie absolutnego i względnego dysponowania oraz niedysponowania produktami i czynnikami wytwórczymi- ponieważ za granicą kupuje się towary, których nie ma w kraju. Określony kraj realizuje import zgodnie z teorią Kravisa, gdy występuje deficyt:

1. określonych surowców naturalnych w sensie absolutnym (kompletny brak) lub względnym (nadwyżka popytu nad podażą krajową), realizacja importu niezbędnego lub uzupełniającego produkcję krajową,

2. różnorodnego typu dóbr spowodowany oddziaływaniem czynników koniunkturalnych, (nadwyżka popytu nad rozmiarami produkcji wewnętrznej w okresie przyśpieszenia gospodarczego), realizacja importu niezbędnego,

3. uzasadniony niższym poziomem rozwoju wiedzy technicznej, infrastruktury naukowo-badawczej itd., realizacja importu zgodnie z teorią luki technologicznej i teorią cyklu życia produktu.

4. wywołany zróżnicowaniem produktów i preferencji konsumentów, realizacja importu mającego na celu zaspokojenie tzw. subiektywnego nie dysponowania dobrami o specyficznych właściwościach.

6.2. Zasada przewag komparatywnych (inaczej przewag względnych) oraz model R. Dornbuscha, S. Fischera i P.A. Samuelsona.►Zasada przewag komparatywnych(względnych) została sformułowana przez D. Ricarda.

Istotą tej teorii jest to, że wymiana międzynarodowa może być korzystna dla obu partnerów także w sytuacji gdy jeden z partnerów wytwarza większość towarów taniej niż drugi. Do uzyskania korzyści z handlu międzynarodowego wystarczy bowiem istnienie względnych różnic w kosztach wytwarzania (wydajności produkcji) w obu krajach. Korzystna dla obu stron wymiana, co jako pierwszy zauważył Ricardo może mieć bowiem miejsce także wówczas, gdy między krajami występują w tej dziedzinie różnice względne. Gdy, mówiąc obrazowo, kraj będący tańszym (wydajniejszym) producentem obu towarów nie ma nad droższym (mniej wydajnym) producentem jednakowej przewagi w produkcji obu dóbr.

Przewaga komparatywna to różnica między alternatywnym kosztem wytwarzania dobra, z którego trzeba zrezygnować, aby wytworzyć inne dobro. Otrzymujemy koszty różnych dóbr. Idea przewagi komparatywnej polega na tym, że kraje wytwarzają dobra, których względne koszty produkcji są niższe niż w innych krajach. Zgodnie z tą zasadą przewagi komparatywnej kraje wytwarzają i eksportują dobra, których względne koszty wytwarzania są niższe niż w innych krajach.

*Zasada przewag komparatywnych nie ma zastosowania wtedy, gdy jest brak przewagi danego kraju w stosunku do innego kraju (jest to przypadek rzadki)

►Istotę modelu R. Dornbuscha, S. Fischera i P.A. Samuelsona - stanowi rozszerzenie klasycznej zasady kosztów względnych na większą ilość dóbr wymienialnych w skali międzynarodowej. Czynnikiem decydującym o tym, jaki kraj ma produkować poszczególne towary, jest relacja płac w rozpatrywanych krajach. Warunkiem rozwoju handlu międzynarodowego jest to, żeby międzykrajowe (międzynarodowe) relacje płac nie były większe niż najwyższe relacje szeroko rozumianej wydajności pracy, a zarazem nie niższe niż najmniejsze relacje tejże wydajności - tylko wtedy możliwa jest wymiana handlowa gwarantująca zapewnienie równowagi bilansu handlowego i płatniczego. Istotną zaletą tego modelu jest wskazywanie na konieczność przestrzegania współzależności między szeroko rozumianą wydajnością pracy a poziomem płac, od czego zależy m.in. struktura międzynarodowych obrotów handlowych.

6.3. Model R. Ruffina jako ogniwo łączące teorię przewag komparatywnych z teorią obfitości zasobów.

W modelu R. Ruffina kluczowe znaczenie ma charakterystyczne podejście do wyposażenia w siłę roboczą. Analizowany przez niego świat składający się z kilku krajów dysponuje różnymi typami (rodzajami) siły roboczej, tj. wyróżniającymi się specyficznymi umiejętnościami, przy czym rozmieszczenie owych typów jest nierównomierne; każdy z krajów dysponuje tylko pewną liczbą pracowników danego typu, tzn. analizowane kraje różnią się między sobą proporcjami w jakich typy te (rodzaje) występują w ich całkowitym wyposażeniu w siłę roboczą. Tak więc istnieją różne możliwości kombinacji zróżnicowanych jakościowo typów (rodzajów) siły roboczej przy wytwarzaniu różnych dóbr. Różnice we względnym wyposażeniu w podstawowe czynniki można zdaniem R. Ruffina tłumaczyć różnicami nachyleń powierzchni transformacji analizowanych krajów. Dodatkowo uważa, że w modelu brakującego ogniwa musi dochodzić do ujednolicenia płac uzyskiwanych przez dany rodzaj czynnika bez względu na to, gdzie się on znajduje. Tym samym według. Ruffina w warunkach wolnego rynku i handlu wszędzie i zawsze musi dochodzić do wyrównywania się cen czynników wytwórczych.

Rozdział III

Teoria migracji siły roboczej.Wg. Rozważań Mundella międzynarodowa migracja siły roboczej rozwija się wskutek zróżnicowanego wyposażenie krajów w czynnik wytwórczy. Jeżeli w danym kraju I jest wyższy przyrost siły roboczej to stopa zysku (stawka płacy) jest niższa. Odwrotność tego widoczna jest, gdy w kraju II jest mniejszy przyrost siły roboczej, a tym samym jest ,,droższy''. Taki stan rzeczy jest równoważny z zachętą do migracji z kraju I do II, bowiem daje to możliwość uzyskania większych dochodów. Taki stan rzeczy będzie trwał do momentu, gdy zrównoważy się produktywność między tymi dwoma krajami.

Na międzynarodową migracje siły roboczej przyczynia się rozwój i efektywność obrotu międzynarodowego, w tym siła robocza przepływa z krajów, gdzie ich relatywna cena.(kapitał roboczy, stopa %) jest niższa niż w innych krajach. W międzynarodowej migracji wyrównują się produkcyjność i ceny, a tym samym zwiększa się poziom zamożności społeczeństw.

Uwzględniając efekty produkcyjne migracja międzynarodowa siły roboczej może być korzystna dla wszystkich krajów, migracja z kraju mniej efektywnego do bardziej efektywnego, powoduje wzrost wielkości produkcji obu rozpatrywanych krajów.

Rachunek strat i zysków przedstawi się nieco inaczej w każdym kraju. Redukcja zatrudnienia w kraju I i związane z tym zwiększenie krańcowej wydajności siły roboczej są równoznaczne ze wzrostem stawek płacy. Odmiennie przedstawia się sytuacja w II kraju. Dopływ siły roboczej z zagranicy wywołuje tam obniżenie poziomu wydajności, a zatem prowadzi do obniżenia płac. W związku z międzynarodową migracją siły roboczej zmieniają się stawki płac. Jeśli nie ma przeszkód dla tej migracji, to te zmiany są jednak zawsze zmianami relatywnymi. O podjęciu wymiany międzynarodowej nie decyduje teraz nie relatywne kształtowanie się cen produktów, ale relatywne kształtowanie się cen czynników wytwórczych, tj. kapitału i pracy.

Wg. Współczesnych teoretyków międzynarodowa migracja siły roboczej jest związana z występowaniem kosztów i korzyści. Koszty to: transport, poszukiwanie miejsca pracy, rozłąka z rodziną. Korzyści: wyższe stawki płacy, możliwość kształcenia i poprawa sytuacji materialnej rodziny.

Istota teorematu V.K Ramaswaniego, - jeśli określone kraje wyróżniają się identycznymi funkcjami produkcji, np. kraj A dysponuje większą ilością kapitału niż otoczenie W, to ten kraj jest eksporterem netto kapitału oraz importerem pracy, lub importerem tego i tego. W takiej sytuacji lepiej jest ograniczyć imigrację siły roboczej i eksportu kapitału.

II. Teorie migracji kapitału

Teoria ortodoksyjna - ekonomiczne skutki zaangażowania kapitału poza granicami kraju mają charakter ilościowy i jakościowy, należy je rozpatrywać w 3 ujęciach: 1) z punktu widzenia kraju wywożącego kapitał, 2) kraj, który przyjmuje obcy kapitał, 3) całej gospodarki światowej. W warunkach nieskrępowanego przepływu kapitału zmieniają się również warunki i efekty gospodarowania w kraju przyjmującym obcy kapitał, następuje obniżenie stopy rentowności, ale zarazem gospodarka realizowana w warunkach autarkii wzrasta.

Skutki międzynarodowej migracji wg teorii:

W krajach eksportujących:

-zmniejszenie ilości kapitału i produkcji

-zwiększenie krańcowej i średniej produktywności kapitału

-zwiększenie stopy kapitałowej

W krajach importujących:

-zwiększenie ilości kapitału i produkcji

-zmniejszenie krańcowej i średniej produktywności kapitału

-zmniejszenie poziomu stopy %

Skutki w ujęciu ilościowym:

-zwiększenie się dochodowości współpracujących krajów poprzez pozytywne efekty zmian relatywnych cen czynników wytwórczych.

-bezpośredni wzrost dochodów krajów -eksporterów kapitału

-bezpośredni wzrost krajów importujących kapitał

-pozytywny wpływ migracji na funkcjonowanie rynków finansowych i poprawa efektywności gospodarowania.

Przyczyny podnoszenia efektywności funkcjonowania rynków finansowych
i efektywności gospodarowania wg Krugmana:

-dywersyfikacja przepływów kapitałowych w przekroju geograficznym
i rodzajowym

-intermediacja przepływów kapitałowych

- informacyjna rola międzynarodowych przepływów kapitałów o sytuacji na różnych rynkach finansowych

-stymuluje oddziaływanie międzynarodowego przepływu kapitału- wzmocnienie mechanizmu konkurencyjności.

Rodzaj międzynarodowego przepływu kapitału:

-przepływy spowodowane występowaniem międzynarodowych różnic w obfitości kapitału (głównie długoterminowe) te przepływy odpowiadają specjalizacji i rozwoju handlu typu międzygałęziowego

-spowodowane dywersyfikacją międzynarodowych obrotów kapitałem (głównie krótko i średnio terminowym) oraz pełnienie prze nie funkcji intermediacyjnej- rozwój specjalizacji handlu typu wewnątrzgałęziowego.

2.2.Teorie makroekonomiczne - dotyczące zagranicznych inwestycji kapitałowych;

Teoria rentowności lokaty kapitału= hipoteza efektywności - przedłużenie rozważań dotyczących różnorodnych efektów związanych z międzynarodową migracja kapitału. Teoria stopy % bazuje na założeniach teorii obfitości zasobów. Natomiast w hipotezie efektywności chodzi o wyjaśnienie i uzasadnienie zjawiska zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Zarządzajmy dążą do maksymalizacji zysku, rozwijają działalność aż do momentu krańcowych kosztów inwestycji bezpośredniej. Zatem wewnętrzną stopę rentowności kapitału traktuje się, jako koszt alternatywny rentowności, oraz zakłada, że przepływ kapitału następuje z krajów o niższej rentowności do krajów o wyższe3j rentowności. Teoria wolumenu produkcji zagranicznej i chłonności rynków zagranicznych- w ujęciu hipotezy chłonności-istniej ścisła, dodatnia korelacja między rozmiarami chłonności rynko wewnętrznego danego kraju goszczącego zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Znaczenie 2 hipotezy wolumenu- to podkreślenie mikroekonomicznego związku między kształtowaniem się rozmiarów zagranicznych inwestycji bezpośrednich danej firmy a rozmiarem bądź tempem wzrostu produkcji
i obrotów. Teoria obszarów walutowych- (R.Z.Aliber 1970) realistyczne podziały gospodarki światowej na różne strefy walutowe. W tych warunkach pojawiają się inwestycje zagraniczne są one skutkiem różnej siły poszczególnych walut na międzynarodowym rynku pieniężnym. Każde przedsiębiorstwo utrzymuje swoje aktywa w określonej walucie, która może być mocniejsza lub słabsza. Na podstawie takich danych inwestorzy podejmują decyzje inwestycyjne, biorąc pod uwagę również stopień ryzyka dokonania zagranicznych inwestycji bezpośrednich czy też inwestycji portfelowych. Kalkulacja inwestycji przeprowadzana jest w walucie kraju inwestora, a dodatkowo uwzględnia się stopień ryzyka kursowego. Korzyści płyną z krajów o silnej walucie do krajów o słabszej walucie. Teoria względnych przesunięć kosztów siły roboczej i kapitału(K.Kojima 1973): zagraniczne inwestycje bezpośrednie można podzielić na 2 typy: 1- to rezultat mikroekonomicznych kalkulacji na szczeblu przedsiębiorstwa. 2- To zagraniczne inwestycje nastawione są na wykorzystywanie zachodzących w czasie zmian pozycji poszczególnych krajów, spowodowanych kształtowaniem się w nich kosztów zastosowania siły roboczej i kapitału. Tutaj zachodzą tylko relacje miedzy krajami wysokorozwiniętymi i rozwijającymi się. Teoria kształtowania się pozycji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych = teoria poziomu rozwoju gospodarczego (Dunning (1973)) - dążenie do wyjaśnienia zagranicznych inwestycji bezpośrednich krajów. Przyjmuje ona swoiste mierniki ich pozycji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych i uogólnia rozważania dotyczące współzależności między tym miernikiem a poziomem rozwoju gospodarczego. Wyróżnia 4 gr. krajów, odpowiadającym 4 stadiom rozwoju i 4 etapom kształtowania się pozycji na rynkach zagranicznych. Teorie i hipotezy mikroekonomiczne Mikroekonomiczne teorie i hipotezy dotyczą międzynarodowej migracji kapitału, w tym zjawiska zagranicznych inwestycji typu bezpośredniego i portfelowego. Teorie zagranicznych inwestycji bezpośrednich = teorie produkcji międzynarodowej = teorie umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstw (H.D.Gray). Teoria inwestycji port folio (H.D.Gray, G.C. HUFBAUER): podstawową przesłanką zagranicznych inwestycji jest chęć osiągnięcia przez inwestorów wyższych zysków. W związku z tym dokonuje się zakupu papierów wartościowych emitowanych w krajach wyróżniających się wyższą przeciętną stopą zysku i w rezultacie kapitał przepływa do tychże krajów. Teoria dywersyfikacji portfela inwestycyjnego (J.Tobin, H.W. Markowitz i F. Heidhues) - indywidualni przedsiębiorcy dążą do maksymalizacji stopy zysku przy danym stopniu ryzyka i są skłonni do większego ryzyka, jeśli takie postępowanie przynosi im większe zyski. Teoria zachowywania się przedsiębiorstw ( Y. Aharony 1966) - w skali międzynarodowej - kierownictwo jest skłonne przeceniać ryzyko z tworzenia filii poza granicami. W związku z tym podejmuje decyzje o ich tworzeniu, kiedy występują dodatkowo silne bodźce zewnętrzne, np. powstawanie poza granicami niezwykle korzystnych warunków inwestowania, czy wprowadzenia silnych barier rozwoju handlu. Teorie reakcji przedsiębiorstwa na warunki konkurencji typu oligopolistycznego (F.T.Knickerbocker 1973) - przedsiębiorstwa dokonują zagranicznych inwestycji bezpośrednich w warunkach konkurencji oligopolistycznej. Intensywność jest tym większa im bardziej intensywniejsza jest konkurencyjność typu oligopolistycznego na ich rynku krajowym, a tym samym w takich warunkach mamy do czynienia z naśladowaniem firm liderów. Teoria płynności finansowej filii zagranicznych- występuje pozytywny związek korelacyjny między stanem płynności finansowej przedsiębiorstw a rozmiarem ich inwestycji na rynku wewnętrznym. Podobnie jak w przypadku inwestycji przedsiębiorstw na terenie własnego kraju- te przedsiębiorstwa reinwestują poprzez filie zagraniczne na terenie kraju goszczącego zagraniczny kapitał. Istniej związek korelacyjny między płynnością finansową a kształtowaniem się rozmiarów reinwestycji w kraju goszczącym zagraniczny kapitał. Przy czym te reinwestycje są bardziej ryzykowne niż w kraju rodzimym. Teoria przewagi własnościowej przedsiębiorstwa (S.Hymer, R.Caves, F.T.Knickerbocker) - twórcy zakładają uwzględnienie- niedoskonałej konkurencji oraz postępujący w tych warunkach proces umiędzynarodowienia działalności wielu przedsiębiorstw, istotną przesłanką podejmowania przez nie ekspansji zagranicznej jest dysponowanie określoną przewagą oraz możliwościami trwałego wykorzystywania tej przewagi. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie rozwijały się w latach powojennych: udzielenie licencji. eksport towarów założenie własnej sieci sprzedaży za granicą założenie na miejscu montowni i/lub pakowni utworzenie wspólnego przedsiębiorstwa zagraniczne inwestycje bezpośrednie rozumiane, jako założenie poza granicami kraju w pełni kontrolowanej fili.

Hipoteza rozwoju transakcji wewnętrznych (A.M.Rugman 1980) - w późniejszych latach w motywach i strukturze form ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw nastąpiły zmiany spowodowane znacznym nasileniem konkurencji pozacenowej. Zaczęto wchodzić na rynek obcy za pomocą metod: eksportu towarów zagranicznych inwestycji bezpośrednich udzielenia licencji teoria transakcji wewnętrznych = teoria internalizacji - przedsiębiorstwo może omijać rynek, który nie jest najefektywniejszym mechanizmem. Dokonywanie transakcji na rynku niesie za sobą różne koszty, tj. koszty ustalenie ceny, ustalenie obowiązków partnera, opłaty administracyjne, koszty ryzyka itd., Zatem w niektórych sytuacjach korzystniejsze jest zinternalizowanie działalności gospodarczej, tj. dokonywanie transakcji wewnętrznych w ramach tego samego przedsiębiorstwa. Jest to możliwe, gdy przejmie ono kontrolę nad dostawcą lub odbiorcą. Wg Buckleya i Cassona motywem zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw jest ich przewaga własnościowa, technologiczna oraz przewaga wynikająca ze znajomości rynku zbytu, źródeł zaopatrzenia i rozwiniętych kanałów dystrybucji. Skłonność przedsiębiorstw do internalizacji zależy od siły i kierunku oddziaływania następujących czynników:

specyfikacji gałęzi (charakter produktu, struktura rynku) specyfikacji regionu (odległość geograficzna, różnice językowe i kulturowe) nspecyfikacji narodowej (system polityczny i podatkowy) specyfikacji przedsiębiorstwa (doświadczenie menadżerskie
i marketingowe) Hipoteza zawłaszczalności - (Magee 1980) - istotnym problemem dla przedsiębiorstw jest możliwe najskuteczniejsze przeciwdziałanie utracenia innowacji na rzecz konkurencji i naśladowców. Bowiem wiedza technologiczna jest dobrem publicznym i wielu konkurentów może ją skopiować. Konflikt między publicznym charakterem wiedzy technicznej a kształtowaniem się zysków przedsiębiorstwa - innowatora nazywa Magee problemem zawłaszczalności. Zawłaszczalnosć jest tym większa im wyższe korzyści może czerpać przedsiębiorstwo.2.2.3. Teorie mieszane Teoria lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpośrednich (J.H.Dunning, A.M.Rugman, P.Tesch) - wszyscy twórcy upatrują przyczyn lokalizacji inwestycji bezpośrednich we wspólnych czynnikach kształtujących przewagę kraju docelowego: przestrzenną strukturę rozmieszczenia czynników wytwórczych, produkcji i rynku zbytu jakość i wydajność pracy koszty transportu i komunikacji zakres i charakter inwestycji bezpośrednich tzw. Klimat dla zagranicznych inwestycji bezpośrednich

stan infrastruktury gospodarczej, transportowej, instytucjonalnej itd. W kraju lokaty kapitału

dystans psychologiczny w postaci barier kulturowych, językowych itd.

Wg twórców tej teorii, przesłanką rozwoju procesu umiędzynarodowienia przedsiębiorstw jest optymalne połączenie posiadanej przez nie przewagi własnościowej z przewagą lokalizacyjną kraju ekspansji.

Eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej (J.H.Dunning 1974-1979) - autor tej teorii uważa, że o podejmowaniu inwestycji zagranicznych przesądza występowanie 3 współzależnych rodzajów przewag przedsiębiorstw. Są to: Przewagi wynikające z ich specyfikacji Przewagi związane z internalizacją działalności gospodarczej Przewagi z tytułu lokalizacji III. Zarys teorii migracji wiedzy technicznej. Istnieje wiele barier swobodnego przepływu tejże wiedzy w skali międzynarodowej. Po 2 przepływ wiedzy technologicznej jest powiązany z przepływem kapitału typu produkcyjnego, łatwo jest to spostrzec w teorii względnych przesunięć siły roboczej i kapitału, eklektycznej teorii przepływu teorii produkcji międzynarodowej. Po 3 międzynarodowy przepływ wiedzy technicznej rozpatruje się w kontekście strategii działalności ponadnarodowych korporacji. Również ważny jest tu tzw. model cyklu doganiania cyklu życia produktu autorstwa Akamatsu. Wg tego cyklu kraje pozostające w tyle za czołówką światową pod względem stopnia zawansowania techniczno- technologicznego zaspakajają swoje potrzeby poprzez import. Dzięki temu wykonują potrzebne im dobra a czasem i nawet udoskonalają produkcję.

Zasoby wiedzy technicznej każdego kraju ulegają zmianom w czasie. Mogą to być zmiany wywołane czynnikami zewnętrznymi (napływ zagranicznej wiedzy technicznej do danego kraju) lub tez wewnętrznymi (innowacje produktowe lub procesowe.) Powiększenie zasobów wiedzy technicznej wpływa na kształtowanie się międzynarodowej konkurencji gospodarki narodowej każdego kraju biorącego udział w wymianie międzynarodowej.

IV. Elementy teorii gospodarowania środowiskiem naturalnym w skali międzynarodowej.

Środowisko naturalne jest to czynnik wytwórczy. Ma ono swoją relatywną cenę. Międzynarodowa wymiana pośrednia środowiskiem naturalnym dokonuje sie poprzez handel towarami mniej lub bardziej środowisko chłonnymi. Oraz poprzez handel wieloma usługami samoistnymi zwłaszcza transportowymi i budowlanymi. To też zagadnienie racjonalne gospodarowanie w obecnych czasach jest bardzo ważne. Często spotyka się z podziałem dóbr materialnych: czyste, sprzyjające ochronie środowiska naturalnego, oraz brudne, zanieczyszczające środowisko. Jednak każda produkcja zawiera w sobie każdy z tych podziałów i wpływają bardziej lub mniej negatywnie na środowisko naturalne- takie rozumowanie jest ujęte w hipotezie ekologicznego życie produktu. Zgodnie z tą hipotezą wytwarzanie dóbr przyczynia się do zanieczyszczenia środowiska, poprzez eksploatowanie surowców. A następnie prowadzi do degradacji środowiska naturalnego. Takie skutki można odpowiednio minimalizować poprze odpowiednią politykę recyklingu.
Wyczerpywanie się zasobów surowców nieodnawialnych, koszty odnowy czy też uboczne efekty cyklu ekologicznego życia produktów w postaci zwiększonego zanieczyszczenia w środowiska oraz wprowadzenie instrumentów mających na celu jego ochronę zmuszają w warunkach walki konkurencyjnej do poszukiwania odpowiednich rozwiązań. Poprzez przesuwanie produkcji do krajów o mniejszej restrykcji przepisami czy do obszarów nieobjętych ochroną ekologiczną. Istotnego znaczenia nabiera mobilizacja zasobów kapitałów oraz wiedzy technicznej, czego efektem jest odpowiednia inwestycyjność i innowacyjność. Chodzi o poprawę poziomu konkurencyjności na rynku międzynarodowym, oraz o uwzględnienie odpowiednich korzyści społecznych w postaci poprawy stanu środowiska naturalnego. I tutaj mamy do czynienie ze swoistymi sprzężeniami zwrotnymi prowadzenia polityki ochrony środowiska i zwiększenia stopnia jej rygorystyczności.

Wg Magee można mówić o 3 fazach cyklu życia surowców naturalnych: 1 fazie boomu po stronie popytu, fazie substytucji zasobów po stronie popytu i podaży oraz fazie wykorzystywania prac naukowo- badawczych. Mamy do czynienia ze znacznym wzrostem popytu na produkty, przy których wytwarzaniu wykorzystuje się określone surowce naturalne. Powoduje to wzrost cen tych produktów. W 2 fazie ceny rosną wolniej lub też ulegają obniżeniu, jako efekt wprowadzenia alternatywnych źródeł dostaw surowców i ich wykorzystywania przez nabywców. W 3 fazie wskutek postępu naukowo - badawczych i prac wdrożeniowych mam miejsce wprowadzenia materiałów syntetycznych i/lub sposobów bardziej oszczędnego wykorzystywania surowców naturalnych.

Gospodarowanie środowiskiem naturalnym w skali narodowej i międzynarodowej wywołuje wiele istotnych efektów. Ogólnie biorąc, chodzi o następujące efekty:

1. Produkcyjne, konsumpcyjne i handlowe

2. Techniczno- technologiczne

3. Skali

4. Strukturalne

5. Regulacyjne

Pozytywne lub negatywne efekty gospodarowania środowiskiem naturalnym mogą ujawnić się w większym lub mniejszym stopniu. I tak pozytywnymi efektami mamy do czynienia, gdy skutkiem zwiększenia rozmiarów handlu międzynarodowego jest przyśpieszenie tempa wzrostu gospodarczego i towarzyszą temu zmiany techniczno- technologiczne, do takiej ewolucji palety wytwarzanych i wymiennych dóbr, ze ostatecznie dochodzi do redukcji rozmiarów szkodliwych emisji na jednostkę produkcji. Z kolei negatywnym zmianą towarzyszy wzrost stopnia degradacji środowiska naturalnego w większym rozmiarze niż kompensujące skutki zmian technologicznych i zmian palet wytwarzanych i wymiennych dób

Rozdział IV. Teoretyczne podstawy międzynarodowej wymiany usług.

I. Pojęcie i rodzaje usług wymienianych w skali międzynarodowej.

Dotychczas brakuje jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji usług.

Pierwsze próby zdefiniowania usług podjęli A.G.B. Fischer(1939) i C. Clark(1940). Ujmowali oni całość usług jako coś innego niż produkcja rolnicza i przemysłowa włącznie z przemysłem wydobywczym.

Punktem wyjścia wszystkich rozważań na temat definicji usługi jest definicja T.P. Hilla (1977) która brzmi: „Usługę można określić jako zmianę warunków funkcjonowania osoby lub dobra będącego własnością określonego podmiotu gospodarczego, która ma miejsce wskutek działania innego podmiotu, pod warunkiem udzielenia na to pozwolenia w postaci odpowiedniego porozumienia tejże osoby lub tego drugiego podmiotu”. Tą definicję uznaje się do dzisiaj za najbardziej pojemną, logiczną i wewnętrznie spójną.

G.P. Samson i R. H. Snape za kryterium klasyfikacji usług wymienianych w skali przyjęli miejsce świadczenia usług.

Wyróżnili następujące ich rodzaje:

usługi bez migracji usługodawcy i usługobiorcy oraz bez migracji czynnikówwytwórczych - tzw. usługi samodzielne, np. świadczenie na podstawie aktów kupna;

usługi wymagające migracji czynników wytwórczych, ale bez migracji usługobiorcy, np. usługi na podstawie kupna - sprzedaży: budowlane, zdrowotne;

usługi wymagające migracji usługobiorcy do usługodawcy, np. świadczenie usług hotelarskich czy gastronomicznych na rzecz turystów zagranicznych;

usługi wymagające migracji czynników wytwórczych, ale także, i to równolegle, usługobiorców, np. usługi turystyczne czy ubezpieczeniowe świadczone na rzecz usługobiorców na terenie krajów trzecich;

Trzy rodzaje międzynarodowych transakcji dotyczących wymiany usług:

odseparowane, czyli dokonywane miedzy podmiotami gospodarczymi z różnych krajów prowadzących niezależną politykę ekonomiczną sensu stricto;

zawierane w warunkach stosowania przez poszczególne kraje i/lub ich grupyprotekcjonistycznych instrumentów polityki ekonomicznej względem międzynarodowej migracji usługodawców i/lub usługobiorców;

zawieranie w warunkach stosowania przez poszczególne kraje i/lub ich grupy protekcjonistycznych instrumentów w odniesieniu do międzynarodowej migracji innych niż siła robocza czynników wytwórczych, zwłaszcza w odniesieniu do kapitału, wiedzy technicznej i środowiska naturalnego;

Inny podział usług zaproponowała A. McCullock.(1987). Wyodrębniła usługi:

wymieniane w skali międzynarodowej jako komplementarne w stosunku do handlu określonymi i związanymi z nimi dobrami, np. usługi transportowe;

wymieniane w skali międzynarodowej jako alternatywne związane w stosunku do międzynarodowego handlu towarami, np. usługi konsultingowe;

wymieniane w skali międzynarodowej bez większego związku z rozwojem handlu międzynarodowego, np. usługi zdrowotne, edukacyjne;

Jeszcze inny podział usług wymienianych w skali międzynarodowej zaproponował F. Breuss(1990). Wyróżnił on usługi:

będące bezpośrednio przedmiotem obrotu międzynarodowego, np. usługi telekomunikacyjne;

świadczone przy międzynarodowych przepływach usługodawców, zwane usługami zorientowanymi popytowo lub determinowanymi przez popyt, np. usługi konsultingowe;

świadczone przy międzynarodowych przepływach usługobiorców, zwane usługami determinowanymi przez podaż, np. usługi turystyczne;

świadczone przy międzynarodowych przepływach zarówno usługodawców, jak i usługobiorców, np. usługi transportu lotniczego w postaci lotów czarterowych;

W przypadku usług będących bezpośrednio przedmiotem obrotu międzynarodowego nie wymagają międzynarodowych przepływów usługodawców, czy też usługobiorców, a które wymienia się podobnie jak towary i dlatego nazywa czasami mianem usług samoistnych.

Usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach usługodawców zwane usługami kontaktowymi, wyróżniają się tym, że przy ich świadczeniu niezbędna jest obecność poza granicami krajów czynników wytwórczych, którymi dysponuje usługodawca.

Od tego typu usług trzeba odróżnić te, które są świadczone przy międzynarodowych przepływach usługobiorców. Są one realizowane wyłącznie w kraju macierzystym usługodawcy i/lub oferenta usług, np. usługi turystyczne, edukacyjne, lecznicze.

Usługi świadczone przy międzynarodowych przepływach zarówno usługodawców, jak i usługobiorców, zwane usługami niezwiązanymi w przestrzeni. W tym przypadku chodzi przede wszystkim, o różnego typu usługi, które są świadczone i/lub z których korzystają podmioty gospodarcze z jednego lub większej ilości krajów na terenie kraju trzeciego, np. loty czarterowe i usługi świadczone w czasie wyjazdów na ważne międzynarodowe imprezy sportowe.

Obowiązujący dotychczas podział usług wymienianych w skali międzynarodowej przyjęty został na forum Układu Ogólnego ds. Taryf Celnych i Handlu, a ściślej na forum wyodrębnionej części tego układu określonego mianem GATS

II. Problematyka międzynarodowej wymiany usług w teoriach handlu międzynarodowego i teoriach międzynarodowej migracji czynników wytwórczych.

III. Modele rozwoju międzynarodowej wymiany usług.

Model powinien być:

możliwie najbardziej ogólny, ale jednocześnie ułatwiać scharakteryzowanie stosunkowo największej ilości aspektów związanych z międzynarodową wymianą usług;

oparty na zasadzie przewagi względnej lub jej reinterpretacji w postaci zasady obfitości zasobów, w warunkach konkurencji niedoskonałej;

Współcześnie mamy do czynienia z wieloma modelami rozwoju międzynarodowej wymiany usług. Do najbardziej znanych należą:

Model M.F. Deardorffa (1985). Punktem wyjścia jest statycznie ujmowana zasada obfitości zasobów.

Model J.R. Melvina(1989). Punktem wyjścia jest również zasada obfitości zasobów z tym, że do swoich rozważań wprowadza on dodatkowo kształtowanie się preferencji konsumentów.

Wyróżnia 3 rodzaje usług:

• usługi kontaktowe, np. usługi fryzjerskie, medyczne;

• usługi substytucyjne świadczone przy braku czasowej i przestrzennej zbieżności ich świadczenia i konsumpcji, np. usługi transportowe;

• usługi intermediacyjne (pośredniczące), np. usługi świadczone przy organizowaniu międzynarodowych imprez sportowych, czy kulturalnych;

Melvin nazywa kształtowanie się relatywnych przewag w międzynarodowym handlu usługami mianem przewag efemeralistycznych, tj. takich w przypadku których rzeczywiste przewagi pod względem kształtowani się kosztów są wyraźnie korygowane i/lub przekształcane wskutek specyfiki i różnicowania się preferencji usługobiorców. Dodaje też, że: po pierwsze nośnikami większości usług są ludzie z ich zdolnościami i umiejętnościami i po drugie na kształtowanie się owych przewag istotny wpływ wywierają rozmiary, struktura i efektywność tzw. inwestycji w człowieka.

1. Model F. Breussa(1990). Za podstawę swoich rozważań przyjmuje model H-O-S typu 2x2x2, z tym że jego model dotyczy dwóch krajów, dwóch produktów i dwóch czynników wytwórczych.

2. Model J.J. Stibory i A. de Vaala(1995). Punktem wyjścia jest przytoczona na samym początku definicja usługi Hilla. Bazując na tej definicji, dochodzą oni do wniosku, że modelując międzynarodowe obroty usługami, warto dostrzegać

4 następujące fakty:

• brak większej przydatności teoretycznych koncepcji zakładających funkcjonowanie wolnego rynku i handlu;

• heterogeniczność (zróżnicowanie) wymienianych usług na bardzo specyficznych rynkach branżowych;

• wysoką elastyczność świadczenia usług;

• brak możliwości składowani usług przy ich świadczeniu;

Istotną część pracy Stibory i de Vaala stanowią rozważania dotyczące związków miedzy usługami, a rozwijaniem przez dany kraj zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB).

Modelując wpływ ZIB, wyróżniają oni 3 scenariusze, a mianowicie:

1. scenariusz eksportu wiedzy technicznej,

2. scenariusz utworzenia filii,

3. scenariusz emigracji siły roboczej.

IV. Ogólna ocena.

teoria międzynarodowej wymian usług pełni trzy funkcje:

funkcja wyjaśniająca;

funkcja decyzyjna;

funkcja optymalizacji uwarunkowań;

Rozdział 6

Funkcjonowanie międzynarodowych rynków towarów i usług

Wstęp do całego rozdziału

Istotną część składową teorii międzynarodowych przepływów gospodarczych i teorii funkcjonowania gospodarki światowej stanowią rozważania dotyczące funkcjonowania międzynarodowych rynków produktów (towarów i usług) oraz międzynarodowych rynków czynników wytwórczych (siły roboczej, kapitału itd.) jeśli przy tym chodzi o funkcjonowanie owych rynków, to w warunkach wolnego rynku i handlu podstawowe znaczenie ma prawo popytu i podaży. W wyniku działania tego prawa w tychże uwarunkowaniach powinny się kształtować odpowiednie ceny, absolutne i relatywne.

Pojęcie i funkcje międzynarodowych cen towarów i usług

Międzynarodowa cena produktu jest to wyrażona w pieniądzu wartość określonego towaru i/lub usługi wymienialnych w skali międzynarodowej. Powstaje ona w wyniku zderzenia się na określonym rynku odpowiedniego popytu z odpowiednią podażą.

W myśl teorii międzynarodowe ceny towarów i usług są to normy oceniające ich szeroko rozumianą ograniczoność w sensie absolutnym (np. cena 1 kg cukru lub też baryłki ropy naftowej) lub też w sensie względnym (np. cena 1 kg cukru wyrażona w cenie jednej baryłki ropy naftowej). Inaczej rzecz ujmując, można mówić o absolutnych i względnych cenach produktów (towarów i usług) wymienianych w skali międzynarodowej, ale tylko o tych wymienialnych. Nie wszystkie takimi są. Mamy bowiem również do czynienia z dobrami niewymienialnymi tj. towary i usługi, które z tych czy innych względów nie są przedmiotami wymiany międzynarodowej.

Absolutne i relatywne ceny towarów i usług ( w tym ceny towarów i usług wymienialnych w skali międzynarodowej) pełnią trzy podstawowe funkcje: informacyjną, dystrybucyjną i agregacyjną.

Funkcja informacyjna ceny produktu sprowadza się do informowania producenta czy dostawcy o sile zapotrzebowania odbiorcy na określony towar czy też określoną usługę.

Funkcja dystrybucyjna polega na tym, że przez ceny towarów i usług dokonuje się w skali narodowej i międzynarodowej podziała wytworzonego dochodu.

Funkcja agregacyjna - cena narodowa czy międzynarodowa pełni ją tylko wtedy, kiedy jest to cena ukształtowana w warunkach normalnie funkcjonujących (tzn. funkcjonujących zgodnie z prawem popytu i podaży) rynków towarów, usług, czynników produkcji, a także pieniądza międzynarodowego. Tylko wtedy bowiem można ją potraktować jako rozsądną normę oceniającą i umożliwiającą racjonalną agregację odpowiednich danych.

Zagadnienia teoretycznej równowagi na międzynarodowych rynkach towarów i usług

W warunkach nieskrępowanego funkcjonowania prawa popytu i podaży na międzynarodowych rynkach produktów (towarów i usług), a zatem w zakładanych przez klasyków warunkach wolnego rynku i handlu, można sobie wyobrazić występowanie ogólnoświatowej równowagi w tym sensie, że mamy do czynienia z automatycznym procesem wyrównywania się międzynarodowych cen owych produktów, zarówno cen absolutnych jak i relatywnych. Ową równowagę można wyrazić za pomocą następującego równania:

gdzie:

nad światową podażą lub odwrotnie w zakresie dobra i, które w warunkach wolnego rynku i handlu prowadzą do ceny światowej gwarantującej równowagę na rynku produktu i.

Osiągnięcie równowagi na międzynarodowych rynkach produktów jest w świetle teorii absolutnie możliwe. W rozważaniach teoretycznych można bowiem przyjąć, że w wyniku określonych procesów dostosowawczych (dostosowywania się rozmiarów odpowiedniej podaży do rozmiarów odpowiedniego popytu i odwrotnie) dochodzi do ukształtowania się ceny światowej określonego produktu. Oczywiście wszystko to jest możliwe tylko wtedy, gdy - w naszym teoretycznym świecie - poszczególne przedsiębiorstwa osiągają ze swojej działalności maksymalne zyski, zaś konsumenci zaspokajają w pełni swoje potrzeby. W każdym razie można mówić o występowaniu światowej krzywej możliwości produkcyjnych (nazywanej także krzywą transformacji), która powinna występować w każdym planie czy też programie rozwoju produkcji. Chodzi o miejsca geometryczne wszystkich wariantów produkcji (wytwarzania) określonych dóbr oznaczonych dalej jako x i y przy pełnym wykorzystaniu najbardziej ograniczonego czynnika wytwórczego (np. pracy) w warunkach pełnej równowagi gospodarki światowej.

Przy założeniu określonego wyposażenia w czynniki wytwórcze i stosowania określonej technologii można wytworzyć określoną ilość dobra x lub y, albo też odpowiednią kombinację ilości tych dóbr. Krańcowa stopa transformacji będzie wyrażała alternatywny koszt wytworzenia dodatkowej jednostki dobra x w zamian za redukcję wytwarzania dodatkowej jednostki dobra y. Zakłada się dalej, że preferencji konsumentów wyrażona poprzez relacje cen dwóch dóbr kształtuje się odwrotnie i w sposób symetryczny.

W świetle teorii z międzynarodową równowagą na rynku wymienianych produktów możemy mieć do czynienia nie tylko w przypadku zwiększania lub też zmniejszania ich ilości. Z taką równowagą możemy mieć również do czynienia wtedy, gdy w warunkach wolnego rynku i handlu mają miejsce zmiany relacji cenowych między wytwarzanymi i wymienianymi dobrami, które są wywołane zmianami cen wykorzystywanych czynników wytwórczych. Spowodowany jakimikolwiek przyczynami wzrost relatywnej ceny dobra x prowadzi nieuchronnie do wzrostu relatywnej ceny czynnika używanego przy produkcji tegoż dobra, a zarazem do spadku relatywnej ceny czynnika wykorzystywanego mniej intensywnie, co z kolei oddziałuje na kształtowanie się dochodów właścicieli tychże czynników.

Mechanizmy wyrównywania się cen na międzynarodowych rynkach wymienialnych dóbr i usług składają się w sumie na tzw. prawo jednej ceny. H. Siebert pisze na temat tego prawa następująco: „Jeśli nie mamy do czynienia z występowaniem barier rozwoju handlu, zaś koszty transportu są równe zeru, zatem kiedy funkcjonują nieposegmentowane rynki, to wtedy w przypadku każdego homogenicznego dobra wszędzie musi obowiązywać ta sama cena. Oczywiście jest to znaczne uproszczenie rzeczywistości. To uproszczenie ułatwia jednak pełne wyjaśnienie pewnych istotnych aspektów, w szczególności zaś przestrzennego arbitrażu. Otóż, dopóki ujawnia się przestrzenne zróżnicowanie cen, dopóty opłaca się usunięcie owego zróżnicowania poprzez arbitraż w postaci przesunięcia dóbr z jednego miejsca ich lokalizacji do innego”.

Zgodnie z przyjętymi założeniami teoretycznymi, w zintegrowanej (nieposegmentowanej) gospodarce światowej może dochodzić i czasami faktycznie dochodzi do znacznego przyrostu zasobów siły roboczej, co można traktować jako przejściowe zakłócenie jej funkcjonowania. W sumie bowiem w tejże teoretycznej gospodarce światowej rozpoczynają się i pozytywnie kończą odpowiednie, wymuszone procesy wyrównywania się w miarę upływu czasu relatywnych cen dóbr wymienianych w skali międzynarodowej i relatywnych cen czynników wykorzystywanych w procesie ich wytwarzania i/lub świadczenia. Realia funkcjonowania współczesnej gospodarki światowej są oczywiście bardziej skomplikowane.

Rodzaje międzynarodowych rynków towarów i usług oraz ich charakterystyka

Współczesna gospodarka światowa i zasady jej funkcjonowania różnią się znacznie od tych teoretycznych, i to w dużym stopniu. Wiele jest przyczyn tego stanu rzeczy. Jeśli przy tym chodzi o funkcjonowanie międzynarodowych rynków towarów i usług, to do podstawowych należy zaliczyć fakt, że wiele z nich nie jest i niejako z natury rzeczy nie może być przedmiotem wymiany międzynarodowej (np. drogi i mosty). Inną przyczyną jest występowanie wielu wspomnianych wcześniej barier rozwoju tej wymiany, które tworzą ludzie, i to w określonych interesach, najczęściej politycy, uwzględniając przede wszystkim własne. Z tych głównie względów międzynarodowe rynki wymienialnych towarów oraz usług są współcześnie zdecydowanie podzielone, jednakże w mniejszym lub większym stopniu. Różne są przy tym kryteria owych podziałów, a także odpowiednie skutki w sferze realnej.

Międzynarodowe rynki wymienialnych w skali światowej towarów i usług można dzielić według różnorodnych kryteriów, a zatem także na różne sposoby. Najczęściej stosuje się przy tym następujące:

1. kryterium przedmiotowe;

2. kryterium podmiotowe;

3. kryterium geograficzne;

4. kryterium stopnia zorganizowania.

Zgodnie z kryterium przedmiotowym międzynarodowe rynki towarów i usług można podzielić na rynki wymienialnych w skali międzynarodowej różnorodnych towarów oraz na rynki wymienialnych w skali międzynarodowej różnego rodzaju usług.

Towary i usługi wymieniane w skali międzynarodowej można także podzielić wg kryterium podmiotowego na towary i/lub usługi wymieniane między poszczególnymi krajami czy też grupami krajów. Ale wtedy chodzi także o towary i/lub usługi wymieniane między różnorodnymi podmiotami gospodarczymi działającymi na terenie określonych krajów i/lub ugrupowań integracyjnych.

Według kryterium geograficznego można dzielić rynki międzynarodowe na różne sposoby. Możliwe jest wyodrębnienie odpowiedniego rynku europejskiego od rynku północnoamerykańskiego.

Współcześnie największe znaczenie ma podział międzynarodowych rynków wg kryterium stopnia ich zorganizowania, tj. stopnia ujawniania się konkurencji cenowej i pozacenowej, odpowiedniego podziału dochodów z rozwoju określonych form rozwoju wymiany międzynarodowej itd. z tego punktu widzenia najważniejszy wydaje się podział wg cech rynku i liczby jego uczestników.

Według kryterium stopnia zorganizowania międzynarodowych rynków towarów i usług można także dokonać innego ich podziału. Chodzi o podział na tzw. formalne rynki zorganizowane (formalne rynki regulowane) oraz nieformalne rynki zorganizowane (regulowane rynki nieformalne). Na rynkach zorganizowanych formalnie transakcje są dokonywane w określonym miejscu, czasie i w określonej formie. Chodzi tu głównie o giełdy i aukcje. Funkcjonują także rynki mniej lub bardziej ułomne, z których część ma pewne cechy formalnego rynku zorganizowanego (np. przetargi międzynarodowe), część zaś nie (np. obrót międzyfilialny).

Międzynarodowa wymiana towarów i usług odbywa się przede wszystkim na formalnych rynkach zorganizowanych, tzn. w miejscach zetknięcia się międzynarodowego popytu i podaży, odbywających się w określonym miejscu i czasie oraz w określonej formie podporządkowanej określonemu regulaminowi. Spośród zorganizowanych form rynku najbardziej popularne są przy tym giełdy, zaś po nich aukcje oraz targi i przetargi międzynarodowe.

Giełda towarowa to rynek towarów masowych, zorganizowany w specjalny sposób oraz funkcjonujący tylko w określonym miejscu i czasie. Handel na giełdzie odbywa się w sposób regulowany, gwarantujący stronom transakcji równy dostęp do informacji, zapewniający bezpieczeństwo obrotu oraz odpowiednią płynność transakcji i rozliczeń.

Aukcja jest to zorganizowany rynek formalny (stały lub doraźny), na którym przedmiotem handlu są takie towary. Które mimo jednoznacznego i powszechnie przyjętego określenia (np. herbata, diamenty) nie są całkowicie standardowe. W związku z tym na aukcji towar jest zawsze do wglądu albo w postaci próbek, albo całych partii lub egzemplarzy.

Kolejnymi formami organizowania wymiany międzynarodowej są targi i przetargi. Organizuje się je zazwyczaj w ważnych ośrodkach gospodarczych, przedmiotem handlu zaś są różnorodne towary, i to najczęściej w dużych ilościach (np. książki). Jeśli chodzi o obrót międzynarodowy, to przetargi są ogłaszane na ogół przez odpowiednie władze państwowe czy też krajowe organizacje gospodarcze i dotyczą z reguły obrotów towarowych i/lub przepływów czynników wytwórczych o dużej wartości.

Specyficzną formą nieformalnych rynków zorganizowanych są tzw. obroty międzyfilialne. Są to obroty między filiami wielkich korporacji transnarodowych.

Mechanizm kształtowania się międzynarodowych cen towarów w krótkim okresie

W teorii międzynarodowych stosunków gospodarczych i w teorii lokalizacji działalności gospodarczej na świecie za krótki okres uważa się taki, w którym w danym kraju i w całej gospodarce światowej nie zachodzą zasadnicze zmiany o charakterze strukturalnym czy też o charakterze techniczno-technologicznym. Zarazem odróżnia się obroty tzw. dobrami wystandaryzowanymi od obrotów tzw. dobrami zindywidualizowanymi. Pierwszą z tych grup stanowią towary, których walory użytkowe są identyczne i łatwe do jednoznacznej kwalifikacji, bez względu na miejsce ich wytworzenia. Tym samym są one zastępowalne i mogące być przedmiotem obrotów na giełdach międzynarodowych. Jeśli więc producent towaru standaryzowanego zechce podnieść cenę, na rynku międzynarodowym można szybko znaleźć innego dostawcę. Do tych towarów zalicza się przede wszystkim surowce oraz większość artykułów rolnych określonej strefy tropikalnej.

Drugą grupę towarów wymienialnych w skali międzynarodowej stanowią te, które wyróżniają się specyficznymi walorami użytkowymi określonymi przez potrzeby indywidualnych odbiorców lub poszczególnych segmentów rynku. Różnice pomiędzy walorami użytkowymi towarów tej grupy są niejednokrotnie trudne do ustalenia i często mają charakter pozorny, wynikający np. z reklamy.

Rozróżnianie wyszczególnionych rodzajów dóbr wymienianych w skali międzynarodowej nie jest dziełem przypadku. Otóż w realnym świecie mamy do czynienia z odmiennym kształtowaniem się cenowym elastyczności popytu i cenowej elastyczności podaży na te dobra. W teorii i w praktyce wyróżnia się odpowiednie cenowe elastyczności punktowe i cenowe elastyczności łukowe.

Cenowa elastyczność popytu punktowego (czyli w danym momencie) jest to współczynnik wskazujący na reakcję popytu na zmianę ceny, ściślej - gdy zmiana ceny jest bardzo mała.

Cenowa elastyczność popytu łukowego wskazuje na siłę reakcji popytu przy dużych zmianach cen

Podane formuły odnoszą się do tzw. cenowej elastyczności prostej (bezpośredniej). Wyróżnia się bowiem dodatkowo tzw. cenowe elastyczności mieszane, a wśród nich cenową elastyczność substytucyjną i cenową elastyczność komplementarną.

W teorii i w praktyce wyróżnia się również cenową elastyczność podaży.

Reakcje popytu i podaży na zmiany cen mogą być rozmaite. Ogólnie jednak biorąc, w krótkim okresie ceny towarów wystandaryzowanych są znacznie mniej stabilne niż ceny dóbr zindywidualizowanych.

W przypadku dóbr zindywidualizowanych, zwłaszcza w przypadku pewnych artykułów żywnościowych, mamy okresowo do czynienia z sytuacjami wręcz kuriozalnymi. Chodzi o tzw. regułę pajęczyny, która może być zbieżna lub rozbieżna.

Reguła pajęczyny ilustruje możliwe reakcje wyspecjalizowanego producenta i eksportera art. rolno-spożywczych (np. kakao), Przy początkowej podaży kakao, wynoszącej Q₁ istniejący popyt prowadzi do ustalenia ceny P₁. Cena ta wywołuje jednak w następnym roku podaż Q₂ która prowadzi do nowej ceny P₂. Z kolei cena P₂ wywołuje nową podaż Q₃, która prowadzi do kolejnej ceny P₃. Z "pajęczyną zbieżną" mamy do czynienia wtedy, gdy krzywe podaży i popytu są nachylone pod kątem mniejszym niż 45°. Wtedy też mniejsze są odpowiednie ceny. Większe zaś są one wtedy, gdy krzywe popytu i krzywe podaży przecinaj, się pod kątem 45°. W sytuacji pośredniej "pajęczyna" składa się z pojedynczego pasma, „wokół którego układają się prostokąty cen i ilości jak wokół pewnej ścieżki”.

Drugie wyjaśnienie dotyczy innych przyczyn kształtowania się; na niskim poziomie cenowej elastyczności podaży towarów standaryzowanych i niskiej elastyczności popytu: na te towary. Otóż okazuje się, że reakcje producentów artykułów rolno-spożywczych i surowców w okresach zmian sytuacji rynkowej może dodatkowo usztywniać polityka rządów krajów-eksporterów, które zazwyczaj sterują podażą w sposób utrudniający stabilizację cen. Zamiast ograniczać podaż w okresie spadku popytu, najczęściej ją utrzymują lub wręcz zwiększają, często subsydiując odpowiedni eksport. Krótkookresowe skutki prowadzenia takiej polityki są jednoznaczne (obniżenie cenowej elastyczności podaży plus koszty subsydiowania).

I wreszcie trzecie wyjaśnienie. Otóż mimo specyfiki międzynarodowych rynków towarów standaryzowanych to właśnie głównie kształtowanie się krótkookresowych wielkości popytu na artykuły rolno-spożywcze i surowce na rynku międzynarodowym, przy bardzo niskiej cenowej elastyczności podaży, decyduje o kształtowaniu się poziomu cen. Potwierdzają to przyczyny wahań cen surowców i żywności na rynku światowym. Do podstawowych przyczyn zalicza się zmiany popytu na import żywności i surowców, wynikające z niestabilności własnej produkcji w krajach importujących, zmiany popytu na surowce związane ze zmianami stanu aktywności gospodarczej w głównych ośrodkach ekonomicznych świata, oraz czynniki pozaekonomiczne - wydarzenia polityczne i społeczne, a takie politykę gospodarczą zazwyczaj do tego odpowiednio dopasowaną.

W krótkim okresie o poziomie międzynarodowych cen dóbr zindywidualizowanych decydują bardziej czynniki po stronie podaży niż po stronie popytu. W każdym razie kształtowanie się cen tych dóbr w krótkim okresie zależy w relatywnie niewielkim stopniu od wysokości kosztów produkcji, stanu koniunktury, sytuacji politycznej, nastrojów społecznych itd.

Mechanizm kształtowania się międzynarodowych cen towarów i usług w długim okresie

W długim okresie, a zatem w takim, w którym zmieniają się strukturalne i techniczno-technologiczne uwarunkowania rozwoju poszczegó1nych krajów i gospodarki światowej jako całości, mechanizmy kształtowania się międzynarodowych cen wymienialnych towarów i pewnej części usług kształtują się zupełnie inaczej, niż to ma miejsce w tzw. krótkim okresie. W ujęciu długookresowym zmienia się bowiem m.in. poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów, a zatem także poziom dochodów indywidualnych ludności (inwestorów i konsumentów), co wpływa na kształtowanie się popytu i podaży.

Zmiany dochodu wpływają także na kształtowanie się odpowiednich podaży. Teoretycznie wraz ze wzrostem dochodu podaż może wzrastać i zazwyczaj wzrasta.

Wskutek występowania we współczesnym świecie trudnych do opanowania tendencji inflacyjnych mamy także do czynienia ze wzrostem cen dóbr wymienianych w skali międzynarodowej. Okazuje się przy tym, że tempo wzrostu cen dóbr zindywidualizowanych jest wyższe niż tempo wzrostu cen dóbr wystandaryzowanych, głównie surowców naturalnych oraz artykułów rolno-spożywczych. W efekcie mamy do czynienia z tzw. rozwieraniem się nożyc cen na niekorzyść producentów i eksporterów artykułów surowcowo-rolnych. Stanowi to bezpośrednią konsekwencję relatywnie niskiego kształtowania się dochodowych elastyczności popytu na te artykuły.

W ujęciu długookresowym inaczej kształtują się też ceny dóbr zindywidualizowanych, w tym także znacznej części usług. Ale również w tym przypadku chodzi głównie o skutki określonego kształtowania się dochodowych elastyczności popyt na te dobra i dochodowych elastyczności ich podaży. Problem terms of trade i próby jego rozwiązywania w skali międzynarodowej

Narzędziem umożliwiającym syntetyczną ocenę zmian ceny dóbr są wskaźniki terms of trade. W języku polskim oznacza to dosłownie „warunki wymiany handlowej”.

Terms of trade to nic innego, jak relacje zmian cen względnie ilości dóbr wymienianych w skali międzynarodowej. Jeśli zaś chodzi o owe relacje, to można je ujmować na różne sposoby. Dlatego też mamy do czynienia z różnymi rodzajami terms of trade. Generalnie biorąc, wyróżnia się następujące ich odmiany:

cenowe (nominalne) terms of trade;

towarowe terms of trade;

realne (ilościowe) terms of trade;

dochodowe terms of trade;

czynnikowe terms of trade, dzielone czasem na jedno- i wieloczynnikowe.

Cenowe (nominalne) terms of trade to relacje zmian cen dóbr eksportowych do zmian cen dóbr importowych przez dany kraj.

Specyficzną odmianą cenowych terms of trade są tzw. towarowe terms of trade, rozumiane jako relacja zmian cen dóbr surowcowo-rolnych do zmian cen dóbr zindywidualizowanych.

Podstawową funkcją cenowych terms of trade oraz ich odmiany w postaci towarowych terms of trade jest informowanie o zmianach siły nabywczej eksportu w stosunku do importu w analizowanym okresie. Z kolei czynnikowe terms of trade mają wskazywać na wpływ zmian wydajności pracy na kształtowanie się korzyści z rozwoju zagranicznych obrotów towarami i usługami. Właściwie taki sam jest również cel obliczania realnych terms of trade rozumianych jako zmiany ilości dóbr eksportowych w porównaniu z ilościami dóbr importowanych w okresie badanym w porównaniu z okresem podstawowym.

Uważa się powszechnie, że cenowe terms of trade (także towarowe) poprawiają się, jeśli ceny dóbr eksportowanych w danym okresie rosną szybciej niż ceny dóbr importowanych przez dany kraj, zaś to jest równoznaczne ze wzrostem siły nabywczej eksportu tego kraju (za taką samą ilość dóbr X można kupić więcej dóbr Y lub też mniej za nie zapłacić). Ale przecież poprawa owej siły nabywczej i w efekcie wzrost poziomu dochodu narodowego i poziomu dobrobytu są możliwe nie tylko przy względnym wzroście cen eksportowych w stosunku do zmian cen płaconych w imporcie. Może to także mieć miejsce wtedy, gdy bezwzględny poziom cen eksportowych obniża się pod warunkiem, że ceny płacone w imporcie obniżają się jeszcze szybciej. Problem polega m.in. na tym, że o korzyściach odnoszonych z handlu międzynarodowego decydują nie tylko odpowiednie relacje cen i ich zmiany, ale także relacje kosztów i ich zmiany, będące z kolei pochodną efektywności wykorzystywania czynników wytwórczych przy wytwarzaniu odpowiednich dóbr. Miarą korzyści z wymiany międzynarodowej jest przecież różnica między cenami i kosztami, czyli zysk, który może być znaczny i zwiększać się nawet jeśli ceny dóbr eksportowanych rosną wolniej niż ceny dóbr importowanych.

Rozwiązaniami stabilizowania krótko- i długoterminowych cen wymienianych dóbr są m.in. międzynarodowe umowy kartelowe i międzynarodowe porozumienia surowcowe.

Międzynarodowe umowy kartelowe (OPEC) to organizacja przedsiębiorstw i/lub krajów dostarczających na odpowiedni rynek światowy dobra identyczne lub tego samego asortymentu albo w celu ograniczenia różnorodnych form konkurencji i/lub regulowania wspólnej ceny dla wszystkich zainteresowanych. Najczęściej chodzi o kartele eksportowe, które funkcjonują zgodnie z tzw. teorią monopolu.

Innym wykorzystywanym współcześnie sposobem krotko- i długookresowej stabilizacji cen na rynkach międzynarodowych, ale zarazem sposobem ich mniej lub bardziej formalnego zorganizowania, są tzw. międzynarodowe umowy surowcowe. W tych przypadkach chodzi w szczególności o uzgodnione w skali międzynarodowej nadzorowanie kształtowania się na danym rynku rozmiarów tzw. zapasów buforowych. Istota nadzorowania owych zapasów sprowadza się do tego, że dokonuje się zakupów i sprzedaży odpowiedniego surowca (np. miedzi) lub jakiegoś artykułu żywnościowego (np. pszenicy czy kawy). W tych przypadkach chodzi też o regulowanie przez określoną grupę krajów podaży danego dobra (np. miedzi), ale zarazem o regulowanie podziału wpływów pieniężnych będących konsekwencją tego typu podejścia.

Rozdział VII.

FUNKCJONOWANIE MIĘDZYNARODOWYCH RYNKÓW CZYNNIKÓW WYTWÓRCZYCH

1. Międzynarodowe rynki siły roboczej.

Międzynarodowy rynek siły roboczej wyróżnia się znacznym stopniem segmentacji, siła robocza nie jest czynnikiem homogenicznym, jednorodnym. Obywateli współczesnego świata można podzielić m.in. ze względu na wykształcenie czy osiągane zarobki.

2. Międzynarodowy rynek kapitału.

wysokie tempo procesu scalania międzynarodowego rynku kapitału w jeden rynek światowy;

- międzynarodowa równowaga pomiędzy oszczędnościami ludności (powstrzymywanie się ludzi od bieżącej konsumpcji na rzecz przyszłej) i realizowanymi inwestycjami (akumulacja kapitału);

- wielu ludzi oszczędza i w związku z tym po stronie podaży mamy do czynienia z dopływem nowego kapitału. Na ten kapitał istnieje określony popyt mniej lub bardziej proporcjonalny do zamiarów inwestycyjnych i produkcyjnych. Z punktu widzenia inwestorów i producentów możliwe jest wytworzenie w danym okresie dodatkowej jednostki określonego dobra przez tworzenie odpowiednich zasobów kapitału w poprzednim okresie i/lub wykorzystanie oszczędności innych. Powstrzymywanie się od bieżącej konsumpcji jest równoznaczne z szansami na przyszłość w sensie zwiększenia rozmiarów tej konsumpcji chociażby już w nowych uwarunkowaniach techniczno-organizacyjnych, tzn. przy większej sprawności wykorzystywanych czynników. Jest to z kolei równoznaczne z możliwościami dysponowania w przyszłości większą ilością danego dobra lub też większej ich ilości.

- równanie J. Tobina:

q = rynkowa wartość zainwestowanego kapitału/koszty wycofania zainwestowanego kapitału

Wskaźnik q może być mniejszy od jedności, większy od niej lub neutralny. Jeśli q<1, to wtedy wartość rynkowa zaangażowanych zasobów kapitałowych jest mało opłacalna w porównaniu z szeroko rozumianymi kosztami ich wycofania, a zatem mało racjonalne może być zaciąganie nowych środków (dalszego kapitału pochodzącego z oszczędności) na międzynarodowym rynku kapitałowym (na rynku akcji, obligacji itp.)Jeśli q>1 to zwiększenie rozmiarów wykorzystywanego kapitału rokuje duże nadzieje na przyszłość.

3. Międzynarodowy rynek wiedzy technicznej

-W świetle dotychczasowego dorobku teoretycznego funkcjonowanie międzynarodowego rynku wiedzy technicznej nie jest absolutnie możliwe. Nawet na gruncie ściśle teoretycznym można sobie jedynie wyobrazić funkcjonowanie bardzo podzielonych (posegmentowanych) elementów tego rynku, np. międzynarodowego rynku patentów czy licencji.

- szeroko rozumiana wiedza techniczna to istotny element składowy funkcjonowania międzynarodowego rynku pracy i kapitału. Istnieje związek miedzy kształtowaniem się cen pracy i kapitału a kształtowaniem się funkcji transformacji i produkcji.

- H. Siebert: „można stwierdzić, że krańcowa sprawność określonego czynnika wytwórczego przy ujęciu danej funkcji produkcji może się zwiększyć, używając mniej względnie więcej owych czynników, co jest równoznaczne z tym, ze jeśli używamy więcej jednego czynnika to jego krańcowa sprawność się zmniejsza i odwrotnie.

- to zagadnienie można przedstawić za pomocą koncepcji kształtowania się granicy cen wykorzystywanych czynników wytwórczych (tzw. factor - price - frontier). Owa granica jest punktem zbieżności wszystkich możliwych kombinacji wykorzystywanych czynników wytwórczych (np. pracy, kapitału i wiedzy technicznej).

4. Międzynarodowy rynek zasobów naturalnych.

pojecie to jest z założenia abstrakcyjne - nie mamy bowiem do czynienia z funkcjonowaniem międzynarodowego rynku ziemi, wody czy powietrza.

- z drugiej strony funkcjonują międzynarodowe rynki wielu surowców zawartych w ziemi oraz międzynarodowe rynki wielu artykułów żywnościowych, które można uprawiać i wyhodować, wykorzystując właśnie zasoby ziemi, wody i powietrza.

- funkcja produkcji Q = f, gdzie f to siła robocza, kapitał, wiedza techniczna i zasoby naturalne.

- jednym ze skrajnych wariantów niewłaściwego gospodarowania zasobami naturalnymi w skali światowej jest swoiste blokowanie dostępu do nich (np. do zasobów ropy naftowej, gazu i innych surowców).

- drugim ze skrajnych wariantów niewłaściwego gospodarowania zasobami naturalnymi w skali światowej jest nadmierne i bezkarne wykorzystywanie zasobów naturalnych.

5. Funkcjonowanie rynków czynników wytwórczych oraz rynków produktów i granice wzrostu gospodarczego.

- jakościowe aspekty wzrostu gospodarczego - kształtowanie się zasobów czynników wytwórczych i ich jakość.

- we współczesnej gospodarce światowej swego rodzaju kluczem do rozwiązywania wielu problemów jest spójność i sprawność systemów funkcjonowania gospodarek narodowych poszczególnych krajów i ich grup. Duża rolę odgrywają też uzgodnione uwarunkowania instytucjonalno-instrumentalne funkcjonowania międzynarodowych rynków produktów i rynków wytwórczych. Jednym z tych uwarunkowań jest sprawne funkcjonowanie pieniądza i polityki pieniężnej w poszczególnych krajach oraz systemu rozliczeń międzynarodowych.

Rozdział 11 Wzrost i rozwój gospodarczy oraz ich wpływ na handel międzynarodowy w teorii trzech sektorów.

Spośród wielu koncepcji dotyczących wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz ich wpływu na handel międzynarodowy na szczególną uwagę zasługuje tzw. teoria trzech sektorów autorstwa Fishera, którą później rozwinęli: Fourastie, Clark, Kuznest, Chedery. Zgodnie z tą teorią gospodarka narodowa przechodzi od tzw. sektora pierwotnego (zbieractwo, rybołówstwo, rolnictwo) do sektora drugiego (przemysłu), potem do sektora trzeciego (sektora usługowego). Towarzyszą temu zmiany w handlu zagranicznym poszczególnych krajów (w eksporcie) i w handlu międzynarodowym, przyczyną tych zmian jest kształtowanie się w zróżnicowany sposób dochodowych elastyczności popytu na dobra wytwarzane w ramach trzech sektorów.

Zgodnie z teorią trzech sektorów w związku z kształtowaniem się dochodowych elastyczności popytu (podaży) mamy do czynienia z wyraźnymi zmianami strukturalnymi w ramach owych sektorów. Ich zdaniem szczególne znaczenie ma podział na tzw. dynamiczne działy i gałęzie oraz działy i gałęzie tracące na znaczeniu. Te zmiany można przedstawić:

W ślad za zmianami strukturalnymi w gospodarkach krajów mamy do czynienia z ewolucją handlu międzynarodowego. Ze względu na określone kształtowanie się dochodowych elastyczności popytu i podaży w handlu zwiększa się relatywnie znaczenia obrotów wyrobami tzw. dynamicznych gałęzi przemysłu oraz znaczenie obrotów usługami. Nie może to dziwić z kilku względów:

a) w ujęciu długookresowym tempo wzrostu cen na przetworzone artykuły przemysłowe oraz tzw. dynamiczne usługi jest wyższe niż tempo wzrostu cen na artykuły surowcowo- rolne;

b) możliwości rozwoju wewnątrzgałęziowego międzynarodowego podziału pracy są znacznie większe w przemyśle i usługach niż w zakresie wyrobów tradycyjnego sektora i jego działów;

c) w ujęciu długookresowym większe są tzw. statyczne i dynamiczne korzyści z rozwijania wewnątrzgałęziowego podziału pracy w ramach sektorów wytwarzających dobra przetworzone lub świadczących usługi niż w ramach tzw. sektora pierwotnego , zwłaszcza w ramach działów tracących na znaczeniu.

Zgodnie z istotą teorii trzech sektorów i jej rozwinięć, w ujęciu długookresowym rozwój handlu zagranicznego i międzynarodowego może być korzystny dla wszystkich krajów świata, choć- ze względu na oddziaływanie różnorodnych czynników- podział tych korzyści nie jest równomierny między partnerami; w świetle teorii korzyści te są większe w krajach rozwiniętych gospodarczo niż w krajach surowcowo- rolniczych. Kraje surowcowo- rolnicze napotykają barierę niższych oraz krótkookresowych mało stabilnych wpływów z ich eksportu.

Wzrost gospodarczy oraz jego związki z handlem zagranicznym

- podst. teorie wzrostu zagranicznego

Wzrost gospodarczy jest to zwiększanie się realnej wartości produkcji i dochodu w gospodarce danego kraju. Tempo tego procesu jest nazywane stopą wzrostu gospodarczego. Procesowi temu towarzyszą liczne zmiany o charakterze jakościowym. Teorie wzrostu gospodarczego można podzielić na klasyczne, neoklasyczne i współczesne. Wśród współczesnych trzeba odróżnić teorię wzrostu egzogenicznego od teorii wzrostu endogenicznego.

znaczenie handlu zagranicznego i międzynarodowego w teorii klasycznej

Klasycy ekonomii politycznej (A.Smith, D.Ricardo) odrzucili poglądy, że źródłem bogactw narodów jest złoto i inne kruszce. Dostrzegając inne czynniki wytwórcze, twierdzili że źródłem wzrostu jest praca oraz że pożądana jest racjonalne gospodarowanie tym zasobem. Na bazie takiego rozumowania podstaw teorii kosztów absolutnych oraz teoria kosztów względnych. Klasyczny model wzrostu gospodarczego był i pozostaje krytykowany. Jako główne zarzuty traktuje się do dzisiaj bazowanie na jednym tylko czynniku wytwórczym, tj. pracy oraz statyczny charakter rozważań. Klasycy dostrzegali również znaczenie innych czynników wytwórczych, zaś pracę przyjęli za podstawowy czynnik wytwórczy dla uproszczenia swoich wywodów. Współcześnie dysponujemy już tzw. dynamiczną interpretacją zasady kosztów względnych, i to przy uwzględnieniu kosztów, jak i przy kształtowaniu się ich odwrotności, tj. wydajności pracy we współpracujących ze sobą krajach.

- neoklasyczne modele wzrostu gospodarczego a rozwój handlu zagranicznego i m-ynar.

W gr. Neoklasycznych modeli wzrostu gospodarczego znaczenie mają tzw. modele R.Solowa oraz tzw. modele R.Harroda i E.Domara. W obu modelach chodzi o ten sam proces oraz punktem wyjścia jest funkcja obrazująca max. rozmiary produkcji tego kraju, jakie można osiągnąć dzięki wykorzystaniu dostępnych zasobów pracy L oraz kapitału K, przy danym poziomie wiedzy technicznej oraz słabej dostępności ilości zasobów ziemi wraz z tkwiącymi z nimi zasobami naturalnymi. R.Solow posługuje się dla danego okresu t makroekonomiczną funkcją produkcji: Y=f(L,K)

Jeśli funkcję produkcji podzielimy przez nakłady pracy L:

Y/L= f(L/L,K/L) czyli y=f(k)

Gdzie: y- produkcja i dochód narodowy na jednego zatrudnionego,

k- ilość kapitału na jednego zatrudnionego.

Następnie R.Solow wprowadza funkcję produkcji Cebba- Douglasa: Y= K^α * L^1-α *λ

Gdzie: α- współczynnik elastyczności nakładów odpowiednich wyników mieszczące się w przedziale [0,1],

λ - współczynnik wpływu postępu technicznego.

Dzieląc funkcję Comba- Douglasa stronami przez nakłady pracy L: y= k^α *λ

Gdzie y, k, λ odpowiadają wcześniejszym oznaczeniom. F.

W modelu R. Solowa mamy do czynienia z rozwojem zrównoważonym, tzn. że produkcja oraz zasoby siły roboczej i kapitały wzrastają w jednakowym tempie, lub inaczej wielkość produkcji na jednego zatrudnionego i wielkość kapitału na 1 zatrudnionego są stałe. W modelu zakłada się brak pośrednich i bezpośrednich przepływów czynników wytwórczych. Model Solowa wymaga uzupełnienie z tego względu ,że- wielkość zasobów i możliwości ich wykorzystania zmieniają się w sposób zasadniczy w wyniku otwarcia gospodarki. W wyniku otwarcia gospodarki danego kraju na świat istnieją przede wszystkim możliwości zwiększenia zasobów pracy lub kapitału. Chodzi o efekty specjalizacji zgodnie z zasadą obfitości zasobów oraz związanego z tym efektu wyrównywania się cen czynników wytwórczych.

3. Znaczenie bezpośrednich międzynarodowych przepływów siły roboczej i kapitału w świetle teorii neoklasycznej.

Zgodnie z równaniem Solowa rozmiary inwestycji wewnętrznych danego kraju I równają się jego wewnętrznym oszczędnością O. oznacza to, że w ramach równowagi długookresowej każdy przyrost (spadek) liczby ludności wymaga takiego samego przyrostu (spadku) wewnętrznych oszczędności i inwestycji. Liczba ludności poszczególnych krajów zwiększa się. Może też się zwiększyć imigracja nad emigracją. Wówczas zwiększeniu ulega stopa wzrostu gospodarczego, zwiększa się zasób oszczędności. W stanie stacjonarnym jako że istnieje potrzeba wyposażenia nowo zatrudnionych w taką samą ilość kapitału jaka dysponuje ludność analizowanego kraju. Tego efektem jest spadek wielkości krajowego dochodu na jednego zatrudnionego.

W warunkach gospodarki zamkniętej mamy do czynienia ze stopa wzrostu gospodarczego n, zaś w warunkach gospodarki z nadwyżką imigracji nad emigracją ze stopą wzrostu gospodarczego n', przy czym z założenia n'>n. Krzywa rozbudowy kapitału wytwórczego (n+d)*n jest położona niżej niż krzywa (n'+d)*K, co jest równoznaczne ze spadkiem dochodu. Odwrotnie kształtuje się sytuacja w warunkach nadwyżki emigracji nad imigracją. W tych warunkach mamy do czynienia z przesunięciem się w dół krzywej ekstensywnej aparatu wytwórczego. Wtedy to stopa wzrostu gospodarczego danego kraju jest niższa, ale wyższy jest poziom produkcji i dochodu narodowego. Niezbędne jest rozszerzenie modelu wzrostu gospodarczego Solowa o wpływ na tenże wzrost międzynarodowy przepływów kapitału. Również trzeba odróżnić sytuację gospodarki zamkniętej danego kraju A, oraz innego kraju B będącego tzw. otoczeniem gospodarczym kraju A. W gospodarce otwartej istnieją możliwości powiększenia oszczędności wewnętrznych o oszczędności zagraniczne lub też inwestowania własnych oszczędności poza jej granicami, to nazywa się eksportem kapitału. Jeśli przy tym w danym kraju A stopa oszczędności jest niższa niż w jego otoczeniu gospodarczym B, to wtedy do tego kraju napływa zagraniczny kapitał i odwrotnie, powinno prowadzić do wyrównania się poziomu stóp procentowych w gospodarce światowej jako całości i podwyższenia się poziomu dobrobytu wszystkich ludzi świata. Jeśli w danym kraju A mamy do czynienia z wyższą stopą oszczędności niż w jego otoczeniu gospodarczym B, to wtedy w warunkach równowagi długookresowej w owym otoczeniu wyższa jest zarówno relacja kapitał/praca, jak i poziom produkcji. Oznacza to zarazem, że końcowa efektywność kapitału oraz jego cena jest niższa w owym otoczeniu niż w analizowanym kraju A. w takich uwarunkowaniach mamy do czynienia z napływem kapitału do analizowanego kraju A. W tymże kraju A ma miejsce deficyt bilansu obrotów bieżących, jako że nadwyżka oszczędności w otoczeniu gospodarczym B nad możliwościami ich wykorzystania służy finansowaniu inwestycji właśnie w kraju A. W okresie przejściowym do nowej równowagi typu stacjonarnego kraj A wyróżnia się wyższym tempem wzrostu produkcji dochodu narodowego niż tempo wzrostu produkcji i dochodu narodowego kraju B.

4. Krajowa i zagraniczna wiedza techniczna jako czynnik wzrostu gospodarczego.

W neoklasycznej funkcji produkcji Solowa brakuje wyodrębnienia zagranicznej wiedzy technicznej jako czynnika wzrostu gospodarczego. Wpływ rozwoju krajowej wiedzy technicznej oraz korzystania z jej zagranicznych zasobów można wprowadzić do modelu Solowa:

y =K^α *λ

gdzie: K^α wyraża średnią efektywność wykorzystania zasobów pracy i kapitału, λ- postęp techniczny. Ów postęp techniczny to wzrost produkcyjności kapitału i pracy. Istotny jest podział postępu technicznego na dwa rodzaje. Chodzi o tzw. postęp egzogeniczny i tzw. postęp endogeniczny. Egzogeniczny (zewnętrzny) jest równoznaczny z pojawieniem się w danym kraju różnego rodz. usprawnień organizacyjno- technicznych, które nie wymagają powstania nowych zasobów produkcji i dochodu narodowego. Wskutek rozwoju zewnętrznych powiązań gospodarczych postępu technicznego mamy do czynienia ze zwiększeniem rozmiarów produkcji i dochodu narodowego na jednego zatrudnionego, mimo że ilość zużywanych czynników wytwórczych się nie zmienia. Inaczej jest w warunkach postępu technicznego endogenicznego, nazywanego też ucieleśnionym. Wskutek jego występowania ma miejsce dodatkowe tworzenie czynników wytwórczych, zwłaszcza pracy i kapitału. W teorii ekonomii ekonomii wyróżnia się też postęp techniczny ucieleśniony w kapitale. Historia gospodarcza dostarcza wiele dowodów, że najważniejszym zasobem każdego z krajów świata jest jego ludność wraz z jej zdolnościami i umiejętnościami, najważniejszymi są zdolności i skłonności do oszczędzania, inwencji i innowacji oraz do samoorganizowania się. Istotne jest umiejętne gospodarowanie zasobami ludności. Chodzi o nakłady sprzyjające rozwojowi odpowiednich zdolności i umiejętności każdego człowieka, w tym oczywiście imigrującego oraz emigrującego. Dbanie o ludzi wymaga nakładów, chodzi o koszty wykształcenia, wydatki na wychowanie, edukację człowieka i warunki jego życia, które odgrywają we wzroście i rozwoju gospodarczym taka samą rolę jak inwestycje w przypadku kapitału. Z endogenicznym postępem technicznym ucieleśnionym w pracy wiąże się ściśle endogeniczny postęp techniczny ucieleśniony w kapitale, chociażby dlatego, że kapitał „współpracuje” zawsze z pracą oraz wiedzą techniczną, w skali międzynarodowej. Warunkiem koniecznym są oszczędności i inwestycje oraz zwiększenie ilości kapitały przypadającego na jednego zatrudnionego. W warunkach wewnętrznego rozwoju wiedzy technicznej lub jej napływu z zewnątrz wielkość produkcji na jednego zatrudnionego oraz wielkość dochodu zwiększa się jednocześnie pod wpływem zwiększania się porcji kapitału przypadającego na 1 zatrudnionego oraz na skutek wzrostu produkcyjności tegoż kapitału. Wzrost produkcyjności może następować przez działania ludzi w celu zdobycia miejsca pracy, bądź też uczenia się przez działanie. W praktyce owe procesy występują równolegle, zaś ich łączne oddziaływanie można określić mianem indukowanego postępu technicznego (wzrost i rozwój gospodarczy danego kraju i gospodarki światowej). Indukowany endogeniczny postęp techniczny oraz jego efekty w postaci uczenia się dla działania oraz uczenia się poprzez działanie może być istotną przyczyną przyśpieszenia tempa wzrostu gospodarczego danego kraju. Możliwości rozwoju endogenicznego postępu technicznego oraz zakres i skala korzystania z odpowiednich skutków są większe przy rozwoju produkcji i specjalizacji w sektorze III czy II niż przy produkcji i specjalizacji w zakresie artykułów surowcowo- rolnych. Wiedza techniczna może być istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego kraju, a także innych współpracujących z tymże krajem. Można w teorii wyróżnić 3 rodzaje postępu technicznego:

a) neutralny, b)sprzyjający oszczędności pracy, c) sprzyjający oszczędności kapitału.

W warunkach postępu technicznego typu neutralnego wzrostowi gospodarczemu towarzyszy proporcjonalne „oszczędzanie” pracy i kapitału, a także relacje między ceną siły roboczej w i ceną kapitału r . Innymi słowy, przy wzroście produkcji i dochodu narodowego relacje L/K oraz w/r są stałe i gospodarka znajduje się w tak zwanym stanie stacjonarnym (zrównoważonego wzrostu). Nieco inaczej jest w warunkach zrównoważonego wzrostu, ale przy występowaniu pracooszczędnego typu postępu technicznego. Mamy wtedy do czynienia z większy przyrostem produkcyjności kapitału K niż pracy L (zwiększają się rozmiary produkcji w danym kraju i rozmiary produkcji na 1 zatrudnionego przy użyciu mniejszych nakładów pracy i kapitału). Przy kapitałooszczędnym typie postępu technicznego mamy do czynienia z przyrostem produkcyjności zarówno pracy L i kapitału K, z tym że przyrosty produkcyjności kapitału są większe niż przyrosty pracy. W warunkach kapitałooszczędnego typu postępu technicznego określoną ilością produkcji i dochodu narodowego można uzyskać przy mniejszej ilości wykorzystywanych jednostek pracy i kapitału, z tym że relacja L/K kształtuje się na wyższym, zaś relacja K/L na niższym poziomie. Omawiane trzy typy postępu wpływają na wzrost gospodarczy. Najczęściej występuje neutralny typ postępu technicznego. Postęp techniczny jest efektem stosowania krajowej i zagranicznej wiedzy technicznej, której zasoby ulegają zmianą w czasie. Mogą to być zmiany wywołane czynnikami zewnętrznymi (np. napływ wiedzy technicznej do kraju) lub wywołane czynnikami wewnętrznymi (np. innowacje). Według teorii neoklasycznej inna jest sytuacja kraju- importera wiedza technicznej niż eksportera tej wiedzy. Import wiedzy nie jest czymś negatywnym, może on sprzyjać wzrostowi i rozwojowi gospodarczemu kraju i świat, lecz musi być odpowiednio wykorzystany. Przy pełnym wykorzystaniu zasobów siły roboczej kraje Północy (bogate) i południa (biedne) produkują dobra tradycyjne jak i przemysłowe. Po dokonaniu importu wiedzy w tzw. krajach Południa następuje wzrost produkcji wytwarzanych dóbr, w ty dóbr nowszych. Wskutek przesunięcia produkcji pewnej części nowszych dóbr z rozwiniętych krajów Północy do mniej rozwiniętych Południa, w bardziej zaawansowanych technologicznie krajach Północy, ma miejsce substytucja tańszej siły roboczej w krajach Południa, przez droższą siłę roboczą krajów Północy, co umożliwia zwiększenie ilości wytworzonych dóbr. Import wiedzy technicznej powoduje zwiększenie ilości wytworzonych dóbr, przyczynia się do poprawy efektywności gospodarowania i poziomu konkurencyjności czego wyrazem jest obniżenie kosztów produkcji. Import wiedzy do krajów mniej zaawansowanych technicznie, technologicznie przyczynia się głównie do zwiększenia produkcji nowszych dóbr NP, podczas gdy ilość dóbr tradycyjnych TP nie ulega zmianie. Zwiększa się relacja NP/TP co jest równe ze wzrostem różnic w poziomach płac między krajami zaawansowanymi technologicznie a krajami bogatszymi. Sytuacja ta zmusza kraje technologicznie bardziej zaawansowane do utrzymywania przewagi techniczno- technologicznej. Wszystkie kraje świata są współzależne, stopień współzależności ulega zwiększeniu, zwłaszcza jeśli kraje mniej rozwinięte wykorzystują możliwości tkwiące w wiedzy technicznej. Zgodnie z neoklasyczną teorią mamy zawsze do czynienia ze wzrostem zrównoważonym. Ma on miejsce m.in. wtedy, gdy w danym okresie stosowane technologie przemieszczają się swobodnie w skali międzynarodowej i nie istnieją korzyści ze skali produkcji i zbytu oraz nie stosuje się żadnych instrumentów zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej (w rzeczywistości z taką sytuacją nie mamy do czynienia). Własna wiedza to zasób cenny, zwłaszcza gdy może stać się przedmiotem eksportu. Dysponowanie własną wiedzą wymaga nakładów pracy i kapitału. Owo dysponowanie może być efektem celowo przeprowadzonych prac naukowo- badawczych prowadzących do pojawienia się innowacji. Na szczeblu krajowym można napisać, że w danym momencie t w przypadku każdego kraju obowiązuje następujące równanie: Z_i = A_i *(L_i /a_i ) gdzie:

Z_i - funkcja produkcji,

A_i - indeks zasobu wiedzy technicznej

L_i- ilość pracy, kapitału i zasobów naturalnych zużytych przy produkcji

a_i- wskaźnik efektywności

Nawet jeśli założyć, że w danym momencie t funkcje produkcji Z_i są identyczne w różnych krajach, to w miarę wpływu czasu zmianą ulegaja wszystkie elementy znajdujące się po prawej stronie powyższego równania.

5. Współczesna teoria wzrostu gospodarczego i wymiana międzynarodowa

- istota współczesnej teorii wzrostu gospodarczego

W teorii Solowa zakłada się, że w procesie produkcji wraz ze wzrostem ilości wykorzystywanych czynników mamy do czynienia z obniżaniem się ich krańcowych produkcyjności. Tempo wzrostu gospodarczego danego kraju zależy od tempa przyrostu czynników produkcji i od tempa postępu technicznego, którego wpływ na wzrost gospodarczy określono mianem tzw. reszty R. Solowa. Właśnie ta reszta budzi kontrowersje, na których podstawie rozwijana jest współczesna teoria wzrostu gospodarczego, endogenicznego. Wśród jej autorów wymienia się: P.M. Romera, R. Lucasa, J Barro. Teoria znajduje się w ciągłym rozwoju, powstają coraz to nowsze modele. Do najważniejszych można zaliczyć:

a) kluczową rolę we wzroście gospodarczym odgrywają oszczędności , akumulacja czynników wytwórczych oraz racjonalnego gospodarowania tymi czynnikami;

b) zasoby wszystkich czynników produkcji rozwijają się dzięki procesom inwestowania;

c) postęp techniczny i organizacyjny zależy od polityki gospodarczej , głównie od nakładów na naukę, oświatę i ochronę środowiska;

d) ważne jest umiejętne gospodarowanie wszystkimi czynnikami wytwórczymi.

- wzrost endogeniczny a handel zagraniczny i międzynarodowy

Z istoty wzrostu endogenicznego wynika, że rozwój handlu zagranicznego i handlu międzynarodowego wywiera wpływ na ów wzrost. Ten typ wzrostu gospodarczego oddziałuje na kształtowanie się handlu zagranicznego określonego kraju i całego handlu międzynarodowego. Dotyczy to również kształtowania się korzyści z rozwoju handlu. W teorii wzrostu endogenicznego przyjmuje się różnorodne założenia wyjściowe, wiele jest jednak założeń wspólnych:

a) kształtowanie się indeksów wyrażających zasoby wiedzy technicznej jest zróżnicowany w ujęciu przestrzennym;

b) zmianą ulegają wzajemne relacje między ilościami wykorzystywanych czynników wytwórczych, czemu towarzyszą zmiany ich cen;

c) wskutek powyższego zmieniają się wskaźniki efektywności wykorzystywania poszczególnych czynników wytwórczych;

d) możliwości uczenia się przez działanie są zróżnicowane w ujęciu sektorowym, działowym, gałęziowym, a nawet w zakresie poszczególnych produktów;

e) zróżnicowany jest poziom inwencji i inwencyjności poszczególnych krajów, ich grup;

Przedstawienie wszystkich czynników, współzależności między nimi, wpływ na wymianę zagraniczną oraz międzynarodową jest w jednym modelu nie jest dzisiaj możliwe. Podejmuje się próby teoretycznego ujęcia pewnych związków i prawidłowości. Dotyczy to współzależności i prawidłowości rozwojowych, związanych z działaniem dla uczenia się i uczeniem się przez działanie. Są to m.in. powiązania regionalne, międzyregionalne dotyczące określonych dziedzin nauki, techniki, produkcji i handlu. Te związki nazywa się gronami przemysłowymi. Oprócz szeroko rozumianego uczenia się przez działanie, istotne jest też podejmowanie działań na rzecz uczenia się. Powoduje to pojawienie się coraz to nowszych innowacji produktowych lub procesowych. Według K. J. Arrowa im bardziej unikalna jest wiedza stosowana przez innowatora, tym mocniejsza jest jego międzynarodowa konkurencyjność, a zarazem większe jest wynagrodzenie za posiadanie owej wiedzy. Sytuacja ta może jednak ulegać zmianie. Te zagadnienia omawiają m. in. G. M. Grossman i E. Helpman w modelu endogenicznego wzrostu gospodarczego i wymiany międzynarodowej. W modelu swym uwzględniają oni dwa czynniki wytwórcze- kapitał ludzki i siłę roboczą, które mogą być wykorzystywane z różną intensywnością w trzech sferach, a mianowicie w sferze B+R, w produkcji dóbr technologicznie intensywnych oraz w produkcji tradycyjnych artykułów przemysłowych. Sfera B+R jest zarówno importerem jak i eksporterem czystej wiedzy technicznej. Sektor wytwarzający dobra technologicznie intensywne jest podzielony na rynki monopolistyczne i oligopolistyczne zależne od efektów działalności sfery B+R. W omawianym modelu wyróżniono 4 formy rozwoju wymiany międzynarodowej analizowanego kraju z otoczeniem gospodarczym funkcjonującym w ramach tzw. zintegrowanej gospodarki światowej. Oprócz międzynarodowych przepływów wiedzy, chodzi o wymianę efektów rozwoju między- i wewnątrzgałęziowego podziału pracy. Dochodzi do tego handel między- wewnątrzgałęziowy innymi produktami (towarami i usługami) , który Grossman i Helpman nazywają handlem międzyokresowym. Ten typ wymiany jest rozwijany przy występowaniu pewnego opóźnienia czasowego między eksportem i importem. Z punktu widzenia krajów współpracujących w ramach zintegrowanej gospodarki istotne znaczenie mają skutki wprowadzenia różnego rodzaju innowacji. Wprowadzenie innowacji powoduje rozszerzenie palety oferowanych dóbr tzw. specjalizacji poziomej , następuje również rozwój specjalizacji i handlu typu pionowego tzn. wprowadza się na rynek podobne produkty ale różniące się jakością. To drugie podejście preferują Grossman i Helpman. W ich modelu prowadzenie innowacji przyczynia się do akumulacji zasobu nazywanego przez nich kapitałem wiedzy, który jest wsadem sfery B+R sferą produkcyjną i owocuje pojawieniem się nowych produktów, z czego korzysta cała gospodarka światowa. Zdaniem tych autorów kraj relatywnie obficie wyposażony w tzw. kapitał wiedzy i pomnażający jego zasoby specjalizuje się w produkcji i eksporcie dóbr wymagających nakładów tego właśnie czynnika. Zgodnie z tą zasadą kraje relatywnie obficie wyposażone w niewykwalifikowaną siłę roboczą też rozwijają odpowiednią produkcję i eksport. W nowszej publikacji Grossman i Helpman dodają, że ich zdaniem można wyraźnie stwierdzić występowanie pewnych analogii między teorią wzrostu a teorią handlu. Kiedy zasoby wiedzy są zlokalizowane bądź stanowią efekt uczenia się przez działanie wtedy to w przypadku małego kraju lub mało zaawansowanego technologicznie rozwój wymiany handlowej z otoczeniem może prowadzić do osłabienie tempa wzrostu jego postępu technicznego, ponieważ konkurencja zmusza go do przesuwania zasobów do bardziej tradycyjnych, mniej dynamicznych dziedzin działalności gospodarczej. W tych uwarunkowaniach rozwój handlu może być nawet szkodliwy, może wywołać wystąpienie pewnych skutków ubocznych oraz skutków niedoskonałej konkurencji. Z drugiej jednak strony jest wiele korzyści z tytułu rozwoju handlu i pogłębiania się regionalnej integracji.

- wzrost endogeniczny a międzynarodowa wymiana czynników wytwórczych

Zgodnie z autorami teorii wzrostu endogenicznego nadzwyczaj istotne znaczenie ma wiedza techniczna i jej rozprzestrzenianie się w skali międzynarodowej. Zgodnie z naszymi dotychczasowymi rozważaniami, podstawowym źródłem i najlepszym nośnikiem wiedzy technicznej w skali międzynarodowej są ludzie z odpowiednimi zdolnościami i umiejętnościami. Bez odpowiedniego traktowanie ludzi i dbania o ich rozwój trudno mówić o dbaniu o kształtowanie się międzynarodowej konkurencyjności, a w efekcie także o dbaniu o kształtowanie się korzyści z rozwoju wymiany międzynarodowej. Autorzy teorii wzrostu endogenicznego zakładają, że znaczenie ma napływ zagranicznego kapitału i wiedzy technicznej do danego kraju. W warunkach wolnego rynku i handlu im niższy jest poziom stopy procentowej w skali całego świata, tym wyższe może być tempo wzrostu gospodarczego tym wyższe może być tempo wzrostu gospodarczego poszczególnych krajów. Można też mówić o zależności odwrotnej. Zgodnie z autorami w warunkach zintegrowanej gospodarki poprzez rozwój wymiany międzynarodowej może dochodzić do wyrównywania się poziomów rozwoju gospodarczego wszystkich krajów świata oraz wzrostu poziomu dobrobytu w gospodarce światowej. Tak twierdzi m.in. Siebert . Jego zdaniem w warunkach zintegrowanej gospodarki światowej mamy do czynienia ze swobodnymi przepływami kapitału i wiedzy technicznej. Światowe przepływy czynników wytwórczych wywierają wpływ na kształtowanie się produkcji analizowanym kraju A, oczywiście po spełnieniu wielu warunków, a w szczególności właściwego spożytkowania importowanej wiedzy technicznej. Podejście Sieberta można interpretować z punktu widzenia kształtowania się wielkości rynków. Zgodnie z tym podejściem w procesie endogenicznego rozwoju danego kraju gospodarki światowej ważny jest nie tylko eksport towarów i usług, ale także kapitału i wiedzy technicznej. W systematycznie rozwijanej teorii endogenicznego wzrostu gospodarczego i jego wpływu na rozwój wymiany międzynarodowej mamy do czynienia z wieloma problemami np. wzrost gospodarczy typu endogenicznego powoduje występowanie wielu niekorzyści dla świata jako całości, jak np. wzrost zanieczyszczenia środowiska naturalnego.

Rozdział XII

MIĘDZYNARODOWA KONKURENCYJNOŚĆ I CZYNNIKI DETERMINUJĄCE.

Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej danego kraju = międzynarodowa zdolność konkurencyjna = międzynarodowa przewaga konkurencyjna

- jest to zdolność gospodarki do osiągnięcia z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy możliwie największych korzyści, najlepiej większych niż partnerzy.

Gospodarka konkurencyjna to taka gospodarka, która dostosowuje swoje cele społeczno - ekonomiczne oraz mechanizm funkcjonowania do wewnętrznych warunków, oraz do uwarunkowań międzynarodowych. Gospodarka taka jest zdolna podjąć skuteczne działania, które wykorzystują zmiany w strukturze gospodarki światowej dla pobudzenia własnego rozwoju, także będą oddziaływać na zmiany warunków konkurencji w sposób zapewniający zwiększenie korzyści z udziału w międzynarodowym podziale pracy. ( def. wg J. Bassak).

Międzynarodowa pozycja = konkurencyjność typu wynikowego

dot. udziału gospodarki danego kraju w międzynarodowej wymianie gospodarczej, czyli w międzynarodowej wymianie produktów (towarów i usług) oraz czynników wytwórczych.

Cechy takiej gospodarki:

1. dysponowanie towarami, usługami i czynnikami wytwórczymi na jakie jest popyt zagraniczny,

2. jakość oferowanych towarów i usług,

3. władze krajowe ( gospodarcze) określają system gospodarczy, który stanowi otoczenie mniej lub bardziej sprzyjające pozyskiwaniu przez przedsiębiorstwa przewagi konkurencyjnej, czyli efektywność określonych podmiotów gospodarczych danego kraju nie pozostaje w próżni,

Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki danego kraju jest zawsze ostatecznym efektem kształtowania się międzynarodowej konkurencyjności ( przewag konkurencyjnych) różnorodnych podmiotów gospodarczych, które funkcjonują na jego terenie.

Czynniki określające międzynarodową zdolność konkurencyjną kraju:

1. zewnętrzne:

- zmiany zdolności konkurencyjności innych krajów,

- zmiany w międzynarodowej polityce handlowej,

- zmiany w charakterze międzynarodowej konkurencji,

2. wewnętrzne:

- zmiany potencjału ekonomicznego,

- zmiany efektywności gospodarowania,

- adaptacyjność i innowacyjność gospodarki.

Czynniki międzynarodowej zdolności - ujęcie makroekonomiczne:

1. zasoby i wydajność podstawowego czynnika wytwórczego, jakim są ludzie wraz z ich umiejętnościami i zdolnościami,

2. zasoby i efektywność wykorzystania surowców naturalnych,

3. zasoby, poziom rozwoju i efektywność wykorzystania władzy technicznej,

4. sprawność systemu społeczno - ekonomicznego łącznie z prowadzoną przez rządy polityką ekonomiczną i możliwościami oddziaływania na międzynarodowe otoczenie ekonomiczne.Determinanty międzynarodowej konkurencyjności tzw. Diagram Portera:

a)wyposażenie w czynniki wytwórcze,

b)kształtowanie się rozmiarów i struktury popytu określone jako warunki popytowe,

c) polityka gospodarcza państw, która ma sprzyjać podnoszeniu poziomu konkurencyjności,

d) zbieg okoliczności wewnętrznej i zewnętrznej,

e) transnarodowa działalność gospodarcza w WKT, tj. wielkich korporacji zagranicznych na terenie danego kraju oraz krajowych poza jego granicami,

f) powiązania między różnymi gałęziami przemysłu.

Czynniki te mogą się wzajemnie wspomagać lub osłabiać. Z optymalną sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy zdolność konkurencyjna i konkurencyjność międzynarodowa są pozytywnie współdeterminowane przez wszystkie czynniki łącznie. Trudności w utrzymaniu przewagi w konkurencyjności ( zdolności do konkurowania) pojawiają się wtedy, gdy wynika ona z oddziaływania mniejszej ilości czynników i/ lub występowania napięć oraz sprzeczności w ich oddziaływaniu.

Wg Portera (1990r.) w rozwoju gospodarczym poszczególnych krajów wyodrębnił 4 etapy, na które mają wpływ czynniki wytwórcze, inwestycje, innowacje, poziom dobrobytu.

Dwa pierwsze rozwoju gospodarczego i przewag komparatywnych wyróżniają się specjalizacją w eksporcie dóbr surowcowo - pracochłonnych, a następnie kapitałochłonnych

Trzeci- innowacyjny dobra technologicznie intensywne (wymagają dużych nakładów kapitału ludzkiego). Temu etapowi towarzyszy rosnący poziom rozwoju gospodarczego

i dobrobytu przez co na kolejnym etapie może dojść do rozkładu gospodarek najbardziej rozwiniętych.

T. Ozawa (1992r.) - tzw. paradygmat rozwoju wspomaganego przez działalność wielkich korporacji transnarodowych. Rozwój handlu międzynarodowego i międzynarodowych przepływów wytwórczych są siłami napędowymi wzrostu gospodarczego, implikując

i przyspieszając procesy restrukturyzacji i modernizacji gospodarek.

Wg niego we współczesnej gospodarce istnieje możliwość zwiększenia konkurencyjności

w krajach mniej rozwiniętych pod warunkiem, że jest realizowana tam polityka liberalna

i otwiera na zewnątrz. Wówczas pod wpływem 3 grup czynników i ich efektów kształtują się nowe przewagi komparatywne, nowe dziedziny produkcji eksportu, zwiększa się konkurencyjność i dynamika wywozu, co powoduje wzrost gospodarczy. W ten sposób krąg się zamyka.

PODZIAŁ I OGÓLNA OCENA MIERNIKÓW MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI ( M.K.)

wg kryterium ujmowania międzynarodowej konkurencyjności w czasie

• mierniki statystyczne

• mierniki dynamiczne

stosuje się metodę statystyki porównawczej, tzn. porównuje się mierniki statystyczne w czasie

wg kryterium sposobu mierzenia M.K.

• mierniki typu ex ante - analiza związku pomiędzy spodziewanym poziomem M.K a czynnikami mogącymi ją determinować w przyszłości.

• mierniki typu ex post - efekt analiz między poziomem konkurencyjności oraz czynnikami, które ją determinowały w przeszłości

wg kryterium sposobu konkurowania

• mierniki cenowe

• mierniki pozacenowe

• mieszane

wg kryterium stopnia i zakresu agregacji informacji

• mierniki zdegradowane

• cząstkowe

• syntetyczne wykorzystuje się inne wskaźniki takie jak np. PKB

Ważna jest świadomość występowania mankamentów głównych syntetycznych składników

(patrz czynniki kształtujące międzynar. konkurenc.) i konieczność uwzględnienia przy analizie wyników pewnych kwestii:

1. brak ogólnej, powszechnie akceptowanej teorii międzynarodowej konkurencyjności,

2. bazowanie autorów mierników i metod kształtowania M.K. na teoriach międzynarodowej wymiany gospodarczej,

3. ograniczone dotychczas uwzględnianie w analizach wzajemnych współzależności między różnorodnymi kategoriami ekonomicznymi w ujęciu przestrzennym i czasowym

(utrudnia ich porównywanie)

4. bazowanie na wynikach mało wiarygodnych badań ankietowych , a także na subiektywnych ocenach przy przyjmowaniu kryteriów oceny poszczególnych krajów

MIERNIKI

1. mierniki tzw. magicznego pięciokąta stabilizacji makroekonomicznej (lub tzw. magiczny czworobok)

2. indeksy swobody ekonomicznej

3. indeksy międzynarodowej konkurencyjności Międzynr. Instytutu Zarządzania Rozwojem

4. indeksy międzynarodowej konkurencyjności Światowego Forum Ekonomicznego

T: PODZIAŁ I OGÓLNA OCENA MIERNIKÓW MIĘDZYNARODOWEJ POZYCJI KONKURENCYJNEJ

1.Ilościowe mierniki pozycji konkurencyjnej:

1. proste:

• udziały w obrotach międzynarodowych

• salda obrotów towarami i usługami

• salda obrotów bieżących

• salda obrotów dewizowych

• wskaźniki penetracji importowej

• wskaźniki zorientowania proeksportowego

• wskaźniki eksportu hipotetycznego

złożone - otrzymywane przy wykorzystywaniu odpowiednich metod:

• wskaźniki ujawnionej przewagi względnej,

• wskaźniki intensywności handlu wewnątrzgałęziowego

• wskaźniki konkurencyjności eksportu uzyskane przy odpowiedniej dekompozycji wskaźników eksportu hipotetycznego

• wskaźniki bazujące na metodzie stałych udziałów w rynku

2. mierniki cenowo- kosztowe:

1. terms of trade, zwłaszcza cenowe -normalne, czynnikowe/ fakturalne)

2. ceny relatywne

3. kursy walutowe, zwłaszcza kursy efektywne.

Metody mierzenia pozycji konkurencyjnej i konkurencyjności typu kosztowo- cenowego w ramach OECD

1. pozycja konkurencyjna w imporcie wg modelu INTERLINK (rynki referencyjne przy badaniu pozycji konkurencyjnej: na rynku wewnętrznym kraju „j”, konkurentami są wszyscy eksporterzy do kraju „j')

2. pozycja konkurencyjna w eksporcie (rynki referencyjne przy badaniu pozycji konkurencyjnej: rynki eksportowe kraju „j”, konkurentami są wszyscy eksporterzy i producenci krajowi)

3. pozycja konkurencyjna w eksporcie łącznie (rynki referencyjne przy badaniu pozycji konkurencyjnej: wszystkie rynki eksportowe i rynek kraju „j”, konkurentami są wszyscy eksporterzy i producenci krajowi na każdym rynku)

4. pozycja konkurencyjna w eksporcie w modelu INTERLINK (rynki referencyjne przy badaniu pozycji konkurencyjnej: rynki eksportowe kraju „i”, konkurentami są : wszyscy eksporterzy na analizowane rynki towarowe „k”)

5. pozycja konkurencyjna w imporcie( towarowe rynki eksportowe kraju „i” producenci krajowi na każdym rynku „n”) - nie uwzględnia się wzajemnego konkurowania na rynkach krajów trzecich

6. globalna pozycja konkurencyjna w handlu (globalna produkcja oraz globalny eksport kraju „j” wszyscy producenci i eksporterzy na danym rynku towarowym) - wykorzystanie specjalnego modelu rozwoju handlu międzynarodowego

wady mierników międzynarodowej konkurencyjności i międzynarodowej pozycji konkurencyjnej:

• luźne związki z teorią międzynarodowej wymiany gospodarczej

• arbitralność dokonywanych ocen

• ograniczona przydatność przy konstruowaniu przyszłościowej polityki gospodarczej

• itd.

ISTOTA I PODSTAWOWE CZYNNIKI DETERMINUJĄCE POZIOM MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW

(Międzynarodowa konkurencyjność przedsiębiorstw to długookresowa ich zdolność do działania i przetrwania w konkurencyjnym otoczeniu, czego warunkiem jest osiąganie na dłuższą metę odpowiednich zysków, najlepiej większych niż konkurenci na danym rynku czy też na odpowiednich rynkach. (Okresowo tez może osiągać zyski W ujęciu krótkookresowym dopuszcza się nawet chwilowe straty).

Poziom międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw funkcjonujących na terenie danego kraju ma istotny wpływ na kształtowanie poziomu międzynarodowej konkurencyjności gospodarki danego kraju. Przedsiębiorstwa te funkcjonują w określonych warunkach społeczno - ekonomicznych, politycznych, o których kształtowaniu decydują organy naczelne państw.

Czynniki twarde:

makroekonomiczne:

• polityka fiskalna i monetarna ( podatki, rynki kapitałowe, oszczędności)

1. mikroekonomiczne:

• możliwości produkcyjne ( maszyny , urządzenia)

Czynniki miękkie:

1. makroekonomiczne:

• otoczenie społeczno- ekonomiczne ( edukacja, nauka)

2. mikroekonomiczne:

• zarządzanie przedsiębiorstwem ( administrowanie, system produkcji)

Poziom międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw i krajów jest tylko częściowo efektem pewnych okoliczności i podejmowanych działań (wyposażenie w ropę naftową, wynalazki). Tak naprawdę jest to efekt współdziałania naczelnych instytucji, przedsiębiorstw, oraz ich zrzeszeń. Działania szczegółowe należą do przedsiębiorstw. Należy zaznaczyć, że im dłuższy horyzont czasowy i większa ogólność działań, tym większa rola państwa. W miarę skracania horyzontu zwiększa się rola przedsiębiorstwa. Ważne dziś jest kształtowanie kwalifikacji, by w przyszłości można było czerpać z nich korzyści.

Należy wziąć tutaj również pod uwagę podaż i popyt. Poziom międzynarodowej konkurencji ( w ujęciu mikroekon.) można ująć jako zdolność oferowania przez nabywców lepszych warunków zawieranych transakcji niż inni inwestorzy i konsumenci.

Naczelne władze państwowe mogą i powinny współdziałać z zyskującą na znaczeniu

z szeroko rozumianą sferą inwestorów i konsumentów. Powstanie i rozwój układu partnerskiego są bardzo istotne.

O kształtowaniu się międzynarodowej konkurencyjności danego przedsiębiorstwa decydują czynniki mikroekonomiczne. Chodzi tutaj o utrzymanie się na rynku i długookresowe zwiększanie zysków przy zmianach cen i jakości oferowanych produktów

PODSTAWOWE MIERNIKI MIĘDZYNAR. KONKURENCYJNOŚCI I MIEDZYNA. POZYCJI KONKURENCYJNEJ PRZEDSIĘBIORSTW

Przy dokonywaniu analiz międzynarodowej konkurencyjności określonych przedsiębiorstw, czy też branż bardziej użyteczne może być stosowanie międzynarodowych porównań kształtowana się w czasie rozmiarów pojętych zasobów (zwłaszcza kapitału) oraz efektywności gospodarowania tymi kapitałami. Porównuje się kształtowanie się rentowności dokonywanych nakładów inwestycyjnych oraz kształtowanie się wydajności pracy, lub kosztów jednostronnych, a także cen uzyskiwanych na odpowiednich rynkach międzynarodowych.

Współcześnie trudno się mówi o występowaniu zasadniczych problemów przy próbach wykorzystania ilościowych mierników ( również metod), które są stosowane przy dokonywaniu ocen kształtowania się międzynarodowej pozycji konkurencyjnej poszczególnych krajów.

MIERNIKI PROSTE:

udział w obrotach międzynar.

Salda obrotów towarami i usługami

Salda obrotów bieżących

Salda obrotów dewizowych

Wskaźniki penetracji importowej

Wskaźniki zorientowania proeksportowego

Wskaźniki relacji eksportowo - importowych (np. wskaźniki specjalizacji, relatywnej orientacji ekspotowej), tj. możliwego do osiągnięcia przy jego rozwoju proporcjonalnym do rozwoju eksportu światowego czy eksportu danego regionu czy branży

MIERNIKI OTRZYMYWANE PRZY WYKORZYSTYWANIU ODPOWIEDNICH METOD

1.wskaźniki ujawnionej przewagi względnej

2.wskaźniki intensywności handlu wewnątrzgałęziowego

3. wskaźniki konkurencyjności eksportu uzyskane przy odpowiedniej dekompozycji wskaźników eksportu hipotetycznego

4. wskaźniki bazujące na metodzie stałych udziałów w rynku

Rozdział 13

42

---