J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, r. 4: Podejście analityczne - Parsons.

STRUKTURA DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO

• Optuje za "analitycznym realizmem" w budowaniu teorii socjologicznej. Teoria w socjolog! musi stosować ograniczoną liczbę istotnych pojęć, powinna prowadzić do rozwijania pojęć. Pojęcia będą wyodrębniać zjawiska z ich naturalnego podłoża w złożonym układzie stosunków, które tworzą rzeczywistość społeczną.

• Nie jest zwolennikiem bezpośredniego włączania pojęć do twierdzeń teoretycznych, chodzi o uporządkowanie pojęć w taki system analityczny, który mógłby uchwycić znaczące i systemowe cechy rzeczywistości.

• Teoria powinna przypominać ustalona wcześniej klasyfikacje i kategoryzację zjawisk społecznych , która odzwierciedla cech istotne w organizacji tych zjawisk.

• „Woluntarystyczna teoria działania”- Parsonsa zwrócił uwagę na nadmiernie utylitarną konceptualizację klasycznych ekonomistów.

• Ujmuje woluntaryzm jako subiektywne procesy podejmowania decyzji przez indywidualnych aktorów. Na działania woluntarystyczne składają się:

l. Aktor jest rozumiany jako indywidualna osoba,

2. Aktorzy są traktowani jako osobnicy dążący do celu ,

3. Aktorzy dysponują alternatywnymi środkami do osiągnięcia celów,

4. Aktorzy staja wobec rozmaitości warunków sytuacyjnych,

5. Aktorzy powodowani są wartościami, normami i innymi ideami, idee te wpływają na to co jest traktowane jako cel,

6. Działanie jest dziełem aktorów podejmujących subiektywne decyzje dotyczące środków prowadzących do osiągnięcia celów.

SYSTEM SPOŁECZNY

• Parsons postrzegał aktorów pod katem ich orientacji wobec sytuacji w kategoriach motywów i wartości. Trzy typy motywów:

l. Kognitywne (potrzeba informacji),

2. Katektyczne (potrzeba więzi emocjonalnej),

3. Ewaluacyjne (potrzeba dokonania oceny).

Wiążą się z nimi trzy typy wartości: kognitywne, oceniające i moralne. Łącznie tworzą trzy typy działań: instrumentalne, ekspresywne i moralne.

• Kiedy aktorzy o rozmaitych orientacjach wchodzą w interakcje, podtrzymują wzory interakcji, takie zinstytucjonalizowane wzory można ująć jako system społeczny.

• Parsons stworzył zespól kategorii oznaczających niektóre zmienne właściwości systemów. Zmienne były wyrażone za pomocą biegunowych dychotomii:

1. zaangażowanie afektywne- afektywna neutralność (odnosi się do rozmiarów uczucia lub afektu odpowiednich dla danej sytuacji interakcyjnej)

2. calościowość- aspektywność (jak daleko obowiązki maja sięgać w sytuację interakcyjną)

3. uniwersalizm- partykularyzm (czy ocena i osąd ze strony innych stosuje się do wszystkich podmiotów)

4. osiąganie- przypisanie (jak oceniać podmiot, czy na według kryterium jego działania, czy na podstawie wrodzonych przymiotów)

5. orientacja na własna osobę- orientacja na kolektyw (stopień w jakim działanie zorientowane jest na spełnianie własnych interesów i indywidualnych celów lub przeciwnie, na interesy i cele grupowe)

• W jaki sposób systemy społeczne są zdolne do przetrwania? Parsons ustala dwa mechanizmy, które integrują osobowość w systemie społecznym: mechanizm socjalizacji (środki przez które wzory kulturowe- wartości, przekonania, język i inne symbole- zostają zintenalizowane przez system osobowościowy, determinując tym samym właściwą mu strukturę potrzeb); mechanizm kontroli społecznej (te rodzaje zorganizowania pozycji- ról w systemach społecznych, które prowadzą do redukcji napięcia i dewiacji). Mech.te nie zawsze działają właściwie, stąd tez dopuszczają do pojawienia się dewiacji i zmiany społecznej.

PRZEJŚCIE DO IMPERATYWIZMU FUNKCJONALNEGO

Systemy działania charakteryzują się czterema rodzajami problemów lub imperatywów wiążących się z ich przetrwaniem : adaptacja, osiąganie celów, integracja, kultywowanie wzorów (A, G, I, L- cztery imperatywy funkcjonalne). Trudno zrozumieć funkcjonowanie określonego systemu społecznego bez zbadania wzajemnych relacji pomiędzy jego sektorami A, G, I, L.

INFORMACYJNA HIERARCHIA KONTROLI

• Parsons zaczyna się odwoływać do wizji całościowego systemu działania, w którym kultura, struktura społeczna, osobowość i organizm stanowiłyby podsystemy składowe. Każdy z tych podsystemów spełnia jeden z 4 imperatywów systemu AGIL. Organizm traktowana jest jako podsystem mający największe znaczenie dla rozwiązywania problemów adaptacyjnych

• Każdy system dostarcza „warunków energetycznych” niezbędnych do działania na poziomic następnego, wyższego systemu (cybernetyczna hierarchia kontroli)

UOGÓLNIONE ŚRODKI WYMIANY

• Powiązania między komponentami działania maja charakter informacyjny- transakcje dokonują się za pośrednictwem symboli

• Wymiany informacyjne dokonują się co najmniej na 3 sposoby:

l. Za pomocą różnych typów symbolicznych środków wymiany tj. pieniądza, władzy,

2. Wymiany wewnątrz każdego z 4 systemów działania dokonują się także za pomocą charakterystycznych środków symbolicznych,

3. wymogi AGIL determinują rodzaj generalizowanych środków symbolicznych.

ZMIANA SPOŁECZNA

- Procesy ewolucji wydają się zawierać następujące elementy:

1. rosnące zróżnicowanie elementów systemu i wytwarzanie wzorów wzajemnej zależności funkcjonalnej

2. utrwalenie się nowych zasad i mechanizmów integracji w systemach ulegających stałemu, pogłębiającemu się zróżnicowaniu oraz

3. wzrastająca zdolność do przetrwania w środowisku zróżnicowanego systemu.

• Z perspektywy teorii działania ewolucja prowadzi w konsekwencji do:

1. Coraz silniejszego wyodrębniania się systemów: osobowościowego, społecznego, kulturowego i organizmu;

2. Wzrastającego zróżnicowania w obrębie każdego z tych czterech podsystemów działania;

3. Stale rosnących problemów integracji;

4. Wzrostu zdolności do przetrwania w środowisku każdego z podsystemów działania, jak też wzrostu zdolności do przetrwania w środowisku systemu działania rozumianego jako całość.

• Każde stadium ewolucji ma rodzic nowy zespół problemów integracyjnych.

"NATURA LUDZKA"

• Aby zrozumieć naturę ludzką, rozpatrywał 4 systemy działania jako jeden podsystem w ramach szerszego systemu uniwersum.

• Uniwersum dzieli się na cztery podsystemy, z których każdy zaspokaja jeden z czterech wymogów, czyli A, G, I, lub L. Każdy podsystem uniwersum przekazuje innym podsystemom pewien produkt, dostarczając im czynnika niezbędnego do ich działania.

• Rezultatem tej analizy jest wielka metafizyczna wizja uniwersum w zderzeniu z ludzką egzystencją.

Talcot Parsons, Szkice teorii socjologicznej, Rozdział XI „Obecna sytuacja i perspektywy systemowej teorii socjologicznej”

1. Istota i funkcje teorii systemowej.

Według Parsonsa najważniejszym wskaźnikiem dojrzałości nauki jest stan systemu teoretycznego ( czyli system pojęć, stopień logicznej integracji elementów oraz metodologia). W tej perspektywie socjologia jest na etapie osiągania statusu dojrzałej nauki.

Teoria jest to system teoretyczny, czyli zbiór wzajemnie od siebie logicznie zależnych zgeneralizowanych pojęć o charakterze empirycznym. Teoria wykazuję się tendencją do „logicznego zamykania”, czyli osiągania takiego stopnia logicznej integracji, że każda implikacja logiczna poszczególnych układów twierdzeń systemów wynika z innych twierdzeń tego samego systemu.

Teoria pełni dwie najogólniejsze funkcje:

• Opis - podstawowym elementem każdego opisu naukowego jest system empiryczny, czyli empiryczne stwierdzenie faktów nie mogących funkcjonować we wzajemnym oderwaniu ale każde z nich musi opisywać jakiś aspekt, lub cechę całości, która w oderwaniu od tej całości ma pewne znaczenie niezależne.

Poza koncepcją teoretyczną nie ma metody selekcji faktów obserwowalnych określonego zjawiska lub dziedziny tak, by stwierdzenia opisowe łączyły się w spójna całość Trafność opisu polega na tym, że możemy uzyskać wyczerpujące odpowiedzi na ważne pod względem naukowym pytania. Ważność pytań określa natomiast logiczna struktura generalnego sytemu pojęć. Opis nie ma wartości empirycznej jeśli to czego dotyczy nie jest zdefiniowane jasno i precyzyjnie. Powiązane ze sobą zjawiska stanowią system empiryczny. System ten musi być:

• na tyle rozległy, złożony i różnorodny by wyniki okazały się istotne.

• wystarczająco ograniczony i uproszczony, by podjęcie związanych z nim problemów było możliwe, a badacz nie zatracił orientacji.

• Analiza, która jest możliwa dopiero po dokładnym, systematycznym i uporządkowany opisie.

W skład generalnego systemu pojęć wchodzą dwa typy elementów pojęciowych:

• Układ odniesienia, czyli najogólniejsze kategorie, od których zależy :sens” badań empirycznych; sprawdzian w jakim stopniu opis systemu jest wyczerpujący Zasadnicza liczba kategorii koniecznych do wyczerpującego opisu jest ograniczona zatem jej wykorzystanie jest sposobem wykrycia luk w posiadanej wiedzy.

• Struktura systemów jako takich, czyli zjawiska powiązane ze sobą w istotny sposób i stanowiące system są z natury rzeczy powiązane ze sobą strukturalnie. Jest to statyczny aspekt opisywanego systemu. Z tego punktu widzenia system składa się z „jednostek”, podsystemów potencjale od siebie niezależnych i strukturalnie wzajemnie ze sobą powiązanych.

Funkcje opisowe układu odniesienia i kategorii strukturalnych polegają na stwierdzeniu koniecznych faktów i danych pozwalających na podjecie analizy procesów, co jest ostatecznym celem każdego badania naukowego.

Aspekty celu naukowego:

• Wykrycie różnorodnych możliwości analizy

• Wyjaśnienie przyczyn

• Przewidywania wydarzeń przyszłych

• Osiągniecie ogól. wiedzy analit., ustalenie praw, które można zastosować do wszystkich przypadków.

Oczywiście wszystkie te cele są osiągane równolegle.

Postęp naukowy rozumiemy jako stopniowe poszerzania zakresu analizy. Podczas tego procesu analiza zdroworozsądkowa przekształca się w naukę w miarę postępującej złożoności dynamicznego systemu wzajemnie możliwych zmiennych, które można ujmować łącznie i zakresu możliwości stosowania uogólnień analitycznych do poszczególnych sytuacji. Uogólnienia dotyczące małej ilości zmiennych jest nieużyteczne z tego względu, ze te relacje i zmienne będą występowały tylko w niewielkiej ilości przypadków.

Zasadnicza cechą analizy zachodzących procesów jest uchwycenie wzajemnie zależnych zjawisk równocześnie w sensie matematycznym. Idealnym rozwiązaniem jest logicznie kompletny system uogólnień, mogący wyrazić wszystkie elementy wzajemnych zależności miedzy wszystkimi zmiennymi tego systemu. Aby taki stan rzeczy nastąpił muszą zostać spełnione dwa warunki:

• Zmienne muszą mieć charakter empiryczny, czyli dane w obrębie kategorii muszą stwierdzać fakty rzeczywiście określające dany system empiryczny zgodnie z założeniami naukowymi.

• Zmienne muszą spełniać wymogi logiki formalnej

Aby te warunki spełnić zmienne muszą mieć charakter ilościowy.

Warunkiem skutecznej analizy procesu jest stałe i systematyczne rozpatrywanie faktów w kontekście stanu całego systemu. Jeśli nie można do tego dojść uznając każdy istotny fakt za zmienną poddaną analizie należy zastosować metodę uproszczona, czyli potraktować te zmienne jako stałe. Poniesiona stratę wyrównuje częściowo wyraźne i systematyczne odniesienie wszystkich problemów do całego systemu. Struktura jest narzędziem analitycznym, zabezpiecza przed pominięciem rzeczy istotnych, porządkuje nieład nadając charakter problemom i rozwiązaniom.

Struktura i proces są kategoriami względnymi. Struktura nie odnosi się do żadnej ontologicznej stałości zjawisk, lecz do stałości względnej, do pewnych wystarczających stałych konstelacji tkwiących u podstaw procesów tak, że ich stałość nie może być w pewnych granicach założeniem uprawnionym pragmatycznie.

Ogniwem łączącym statyczne kategorie struktury z dynamicznymi elementami struktury jest pojęcie funkcji. Jej doniosła rola polega na ustaleniu kryterium ważności czynników dynamicznych i procesów wewnątrz systemu. Są one ważne o tyle, o ile mają dla systemu znaczenie funkcjonalne, a ich wagę analizuje się w kategoriach aspektowych stosunków funkcjonalnych między częściami systemu oraz między samym systemem, a jego środowiskiem.

W ramach koncepcji systemu jako określonej całości struktura jest systemem określonych wzorów, które jak to wykazuje obserwacja empiryczna przejawiają tendencje do utrzymywania się lub rozwijania się według pewnego wzoru. Znaczenie funkcjonalne jest więc w tym kontekście z natury rzeczy teleologiczne. Funkcjonalne odniesienia wszystkich warunków i procesów do stanu systemu jako dynamicznej całości jest odpowiednikiem równań w teorii analitycznej.

System teoretyczny jest systemem strukturalno - funkcjonalnym. Składa się z ogólnych kategorii potrzebnych dla adekwatnego opisu stanów systemu empirycznego. Zwiera on:

• system teorii strukturalnych, który musi spełniać kryteria logiczne,

• zapewniać kompletność opisu elementów strukturalnych relacji,

• zespół kategorii funkcjonalnych bezpośrednio wiążących się z kategoriami strukturalnymi. Opis procesów utrzymujących strukturę lub powodujących ich rozpad oraz pośredniczący w stosunkach systemu ze środowiskiem.

2. Niezadowalające rodzaje teorii we współczesnej socjologii.

Parsons stawia tezę, ze system strukturalno - funkcjonalny jest predestynowany do odegrania dominującej roli w teorii socjologicznej.

Parsons wymienia prądy w socjologii stojące na przeszkodzie w wyeksponowaniu go:

• szkoła hołdująca empiryzmowi, ślepa na rolę teorii w nauce będąca w błędnym przekonaniu, ze naśladuje w tym nauki fizyczne,

• tzw. „teoria” składająca się głównie ze struktur pojęciowych odbiegająca od tego, co rozumiemy jako całościowy system teoretyczny.

Parsons wymienia teraz główne nurty socjologii podpadające pod ta klasyfikację.

Związek socjologii z historiozofia. Chodziło tu o ustalenie wzoru procesu przemian społeczeństw ludzkich. Badacze z tego kręgu ustalali i formułowali uogólnienia o charakterze empirycznym. Parsons nie zgadza się z takim postawieniem sprawy, argumentując, ze uogólnienia o charakterze empirycznym jest postawienie sprawy na głowie. W miarę doskonalenia uogólnionego systemu teoretycznego, badań i wiedzy o faktach osiąga się coraz bardziej wszechstronne uogólnienia. Adekwatne uogólnienie empiryczne pociąga za sobą uogólnionego systemu teoretycznego. Tego rodzaju myślenie rodzi dwa niekorzystne następstwa: niewłaściwy kierunek uwagi hamujący postęp oraz to, ze ewentualne uogólnienia o charakterze empirycznym dyskredytowało nie tylko tę teorię, ale wszystkie inne, co pod nazwą teorii występowało. Reakcją na ten fakt był „empiryzm” odrzucający wszelką teorię.

Dalej mamy nurt akcentujący rolę czynników w wyjaśnianiu zjawisk społecznych. Zazwyczaj w ramach tej teorii przypisywano dominującą rolę jednemu czynnikowi. W tym przypadku uogólnieniu w tym wypadku adekwatność zapewnić może badania prowadzone w oparciu o ogólna teorię w/w ujęciu. Jeśli uogólnienia te są trafne to implikują system teoretyczny na którym się opierają. . Skutkiem takiej praktyki jest brak generalnej teorii systemów społecznych. W tym nurcie z reguły główną rolę przypisuje się czynnikom zewnętrznym, a najczęściej istotne elementy tej teorii są zaczerpnięte z innych nauk (np. biologii, geografii). Efektem tego typu praktyk było lekceważenie kanonu nauki, czyli konieczności badania faktów dotyczących określonych zjawisk. Dodatkowo analizowano w tym przypadku proces nie uwzględniając, że może on być analizowany jako pewien element procesu w zależności od okoliczności mogących odgrywać mniejszą lub większą rolę. Skutkiem tego jest „empiryczne zamknięcie” systemu i ograniczenia zastosowania.

Czołowym przykładem tego typu teorii są teorie kładące główny naciska na racjonalny wybór środków w drodze do celu w aspekcie technicznym lub ekonomicznym. Tendencja ta przeważała w całej „utylitarystycznej” tradycji myśli społecznej (Locke, Marks, Veblen). Analogicznie do analizy eksponującej czynniki środowiskowe i biologiczne wybiera elementy, które mogą być rozpatrywane w oderwaniu od systemów społecznych jako takich.. Czynniki natury społecznej grają jedynie rolę warunków sytuacji, w której ludzie działają. Teoretyczne rzecz biorąc są równoznaczne z otoczeniem fizycznym i tym samym pozbawione jakiejkolwiek istotnej roli w samym systemie społecznego działania.

W/w teorii hamowały rozwój teorii systemów społecznych przez to, ze narzucały absolutny schemat pojęciowy, negując znaczenie odrębnego systemu społecznego jako generalnego systemu teoretycznego lub klasy systemów empirycznych.

3. Sposoby podejścia do zgeneralizowanego systemu społecznego

Ekonomia naśladuje metodologiczny model analizy w mechanice, dlatego, ze jako jedyna z dyscyplin społecznych może operować zmiennymi ilościowymi. Techniczna analiza ekonomiczna ma sens jedynie w kontekście instytucjonalnej struktury wzorów stosunków społecznych, która sama w sobie nie jest częścią dynamicznego systemu w ujęciu teorii ekonomicznej, lecz musi być przyjęta jako zespół stałych. Tak ekonomia radzi sobie z dopasowaniem do tej teorii szerszego kontekstu systemu społecznego jako całości. Klasyczni ekonomiści skłaniali się ku modelowi utylitarnemu z dominującą rolą czynników gospodarczych w jego dynamice.

Parsons wymienia prekursorów systemu strukturalno - funkcjonalnego:

• Pareto,

• psychologia dynamiczna i kliniczna pojmujące jednostkę ludzką jako dynamiczny proces strukturalno - funkcjonalny. Ważne są ze względu na model metodologiczny,

• nowoczesna antropologia społeczna i kulturowa, a zwłaszcza kierunki o tendencji funkcjonalnej. Ze względu na małe społeczności, które badali antropologowie mogli je analizować jako jeden tylko funkcjonalny system,

• Durkheim i jego następcy - prawdziwie strukturalno - funkcjonalne ujęcie systemu społecznego. Przeciwstawienie czynnikom indywidualnym czynników socjologicznych ,

• Max Weber - przykład myślenia o instytucjonalizacji ujmowanej z punktu widzenia historycznego w kategoriach ogólnych. Występował przeciwko teoriom czynników indywidualnych.

4. Zarys strukturalno - funkcjonalnej teorii systemów społecznych.

Układem odniesienia dla zgeneralizowanego systemu teoretycznego jest działanie, a ściślej aktor - sytuacja (jak analogicznie organizm - środowisko w naukach biologicznych)

• Aktor jest elementem każdego systemu społecznego, ma następujące cechy:

- dąży do osiągnięcia celów,

- reaguje emocjonalnie wobec obiektów i zdarzeń,

- poznawanie, lub dążenie do zrozumienia własnej sytuacji, celów i samego siebie.

• Strukturę działania wyznaczają „normatywne”, „teleologiczne”, woluntarystyczne współrzędne.

• Osiągnięcie celu oznacza pożądany stan rzeczy, a porażki zawód.

• Orientacja poznawcza podlega normom poprawności i adekwatności.

• Decydująca rolę odgrywają „wzory” określające cele i normy zachowania. Jest to jeden ważnych elementów kultury grupy, obejmującej również poznawczy wzory „idei”, symbole i inne elementy.

Z punktu widzenia Parsonsa system społeczny jest systemem działania czyli systemem motywowanego ludzkiego działania, a nie system wzorów kulturowych. Powiązany jest on z wzorami kulturowymi podobnie jak warunki fizyczne i biologiczne. Zasadniczymi składnikami są: „znaczenie” dla aktora (uświadomione lub nie) oraz stosunek do obiektywnych powiązań między obiektami i zdarzeniami analizowanymi i interpretowanymi przez obserwatora.

Ten układ odniesieni jest to zarys kategorii strukturalnych osobowości ludzkiej w znaczeniu psychologicznym, gdyż opis i analiza każdej konkretnej struktury charakteru lub sekwencji działania mogą być dokonane w kategoriach poszczególnych wartości tego układu.

Aby wyprowadzić jednak strukturę systemów społecznych z układa odniesienia aktor - sytuacja należy przeanalizować funkcjonalne komplikacje, wywoływanych interakcja wielu ludzi.

Stałe determinanty w systemie działania:

• cech sytuacji, biologicznie zdefiniowane potrzeby i możliwości jednostki,

• funkcjonalne potrzeby integracji społecznej i warunki konieczne do funkcjonowania wielu aktorów stanowiących części składowe systemu. Potrzeby funkcjonalne są zaspokajane w procesie działania.

Struktura nazywa Parsons układ oparty na względnie trwałych wzorach stosunków między elementami składowymi. Większość stosunków nie angażuje aktora jako byt całkowity, ale jedynie wycinek jego działania (rola jest elementem składowym systemu stosunków społecznych). Struktura jest systemem opartym na wzorach stosunków miedzy aktorami, występujących we wzajemnie zależnych rolach. Rola łączy aktora jako byt psychologiczny ze struktura społeczną. Rola jest elementem ogólnego wzoru wyznaczającego działanie jednostek składających się na ten system Rolę określają oczekiwane normatywne członków grupy, narzucone przez tradycję społeczną. Oczekiwania te stanowią cześć osobowości aktora, może on być karany lub potępiany za niedostosowanie się do roli. Zasadniczym aspektem struktury jest stosowne zachowanie się osób pełniących role.

Instytucje są dla Parsonsa systemami opartymi na wzorach oczekiwań, rozpatrywane z punktu widzenia ich w globalnym systemie społecznym i mocno utrwalone w działaniu. Podstawowym stałym elementem systemów społecznych jest więc struktura wzorów instytucjonalnych, określających role aktorów stanowiących element składowy systemu.

Role zinstytucjonalizowane z funkcjonalnego punktu widzenia tworzą mechanizm integrujący różnorodne możliwości natury ludzkiej w system mogący sprostać nakazom sytuacji, wobec której staje społeczeństwo i jego członkowie. Umożliwiają wybór zachowania pasującego do potrzeb i mieszczących się w zakresie tolerancji danej struktury, i pomijanie lub tłumienie innych. Za pośrednictwem mechanizmów interakcji role zinstytucjonalizowane zapewniają maksimum motywacji do działania zgodnego z oczekiwaniami.

Instytucje powstają w wyniku działania ludzi i jednocześnie stanowią czynnik kontrolujący. Muszą być powiązane jako system z funkcjonalnymi potrzebami aktorów jako jednostek i z funkcjonalnymi potrzebami systemów społecznych. Rodzaje instytucji:

• instytucje lub wzory sytuacyjne, czyli role ukształtowane w związku z aspektem sytuacji aktorów lub systemów społecznych (n role pokrewieństwa, instytucje polityczne),

• instytucje instrumentalne czyli wzory osiągania pewnych celów (np. lekarz),

• i. integrujące - regulujące zach. między jedn. dla uniknięcia konfliktów i stymulowania współpracy.

Ujęcie struktury instytucjonalnej w kategoriach systemu nie wystarcza do dokonania analizy jej dynamiki. Konieczne jest uogólnienie tendencji zachowania aktorów wobec sytuacji, oczekiwań wiążących się z ich zinstytucjonalizowanymi rolami. Podstawą takiego uogólnienia jest teoria motywacji ludzkiego działania. Należy wziąć pod uwagę dwie strony zagadnienia:

• psychologiczna - typ osobowości. Który ma własne wzory motywacji i tendencji zachowania. Organizacja „skłonności natury ludzkiej w formie określonej struktury,

• w każdym syst. społ. występuje pewien zakres elastyczności zachowania uwarunkowany psychol.

Wg W.I Thomasa jedną z zasadniczych funkcji instytucji jest „definiowanie sytuacji” działania. Z chwilą, gdy sytuacja jest instytucjonalnie określona, a definicję podtrzymuje zintegrowany system sankcji, działania zgodne z zasadniczymi oczekiwaniami mobilizuje na ogół różnorodne elementy motywacyjne.

Analizując zatem dynamikę systemu społecznego nie wystarczy zatem sięgnąć do „psychologii” zachowania jednostek w sytuacjach „obiektywnych”. Interpretacja ich zachowania wymaga wyjaśnienia jeszcze dwóch kwestii: struktury „typowej” dla danego systemu społecznego i dla poszczególnych ról w jego łonie oraz wpływów generalnie zgeneralizowanych celów orientacji wynikających z „definicji systemu” przyjętych w społeczeństwie. Podstawowe kategorie dynamiczne systemu społecznego są jednak natury psychologicznej.

Socjologia w świetle powyższych rozważań powinna być nauka o instytucjach w przyjętym tu znaczeniu, lub ogólna nauką o strukturze instytucjonalnej.

Immanuel Wallerstein, Koniec świata jaki znamy

1) Nauki społeczne i komunistyczne interludium, czyli interpretacja współczesnej historii

• Komunizm : trwał od 1917 roku do 1991 roku; do momentu rozwiązania się Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego

• Są jeszcze państwa komunistyczne jak Korea, Laos, Chiny… ale okres „bloku” się definitywnie zakończył

• marksizm i leninizm nie ma już oparcia w myśli społecznej ani w sytuacji polityczno-gospodarczej

• Interludium : istniał punkt w czasie poprzedzający epokę, w której istniał wspólny blok państw utrzymujących, że panuje w nich ideologia marksistowsko-leninowska, oraz, że dziś żyjemy w okresie następującym po tej epoce.

• „Widmo komunizmu krąży po Europie” - ale czy tylko po Europie, pyta się Wallerstein? Czym było to „widmo” przed 1917 rokiem? A pomiędzy 1917 a 1991 ? A dziś? Czy nastąpiło przedefiniowanie ideologii marksistowsko-leninowskiej na przestrzeni lat? Co miało na to wpływ?

• Przed 1917 rokiem : perspektywa, która pozwalała przewidzieć, że „lud” ( masa prostych ludzi wg Wallersteina) powstanie w jakiś żywiołowy sposób, zniszczy i skonfiskuje własność. Następnie dokona jej redystrybucji wynosząc do władzy osoby, które rządzić będą bez „szacunku dla talentów i inicjatyw”. Zniszczą i zaprzepaszczą to, co w tradycji i historii danego kraju było uważane za wartościowe.

Immanuel Wallerstein próbuje podsumować XIX-sto wieczną historię Europy.

Po Rewolucji Francuskiej w myśli politycznej wyłoniły się 2 nurty:

1. Zmiana polityczna to absolutnie normalna i oczywista rzecz. Na niej opiera się rozwój społeczeństw na przestrzeni dziejów.

2. Suwerenność narodowa przysługuje nie władzy, a ludności.

Powstał nowy system wartości przekraczający granice państw : nazywa to wyłanianiem się geokultur systemu światowego oraz w tym samym czasie, następują zmiany w strukturach społecznych państw europejskich ( koncentracja robotników w miastach, czyli powstanie nowej siły politycznej, którzy czuja się wykluczeni, cierpiący ekonomicznie…) - teorie Marksa i Engelsa trafiły więc na podatny grunt.

Między 1848 a 1917 rokiem przywódcy polityczni różnych państw zaczęli realizować program reform, racjonalnych reform, by złagodzić wyobcowanie i marginalizację robotników.

Programy tych reform składały się z 3 głównych elementów:

1. Ciągle rozszerzane prawa wyborcze

2. Wprowadzenie ustawodawstwa pracy i redystrybucji dóbr- państwo ingeruje w procesy rynkowe

3. Stworzenie „identyfikacji narodowej” ( ustalanie obywatelstwa, przymus edukacji wobec obywateli danego państwa, powoływanie do wojska…)

- W/w procesy doprowadziły do „lojalności narodowej”, zjednoczenia narodu ponad klasami.

- W europie zaczynają powstawać partie socjalistyczne, oparte na teorii Marksa (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec), w późniejszych latach następuje złagodzenie kursu i przejście od partii lewicowych do centrolewicowych : ich działacze uważają, że nie jest potrzebna rewolucja w sensie powstania siłowego. Na tą tezę odpowiedź dają Marks i Engels, udowadniając, że :

• Teoria i praktyka socjalistycznych partii w europie to tylko inna odmiana liberalizmu

• Takiego postępowania nie da się wprowadzić w rosyjską rzeczywistość, gdyż Rosja nigdy nie była państwem liberalnym. Rosja nigdy nie stanie się państwem socjalistycznym bez powstania zbrojnego.

Komunistyczne interludium w latach 1917-1991 wypłynęło z poniższych faktów:

- proletariat Rosji zorganizował się w partię narodową.

- rewolucji przewodziła partia narodowa i nie był to w żadnym wypadku nie zorganizowany zryw ludności.

- rewolucja dokonała się w szczególnym kraju spoza właściwego obszaru kapitalistycznego

- partia bolszewicka była w latach 1917-1945 jedyną partią w Rosji, miała środki materialne i polityczne, by podporządkować sobie wszystkie struktury i funkcje państwowe.

Decyzje bolszewików po przejęciu władzy:

1. Odbudowa Imperium Rosyjskiego

2. Zwołanie Kongresu Narodów Wschodu w Baku 1921 r., ogłoszenie nowej doktryny budowy socjalizmu

3. Przyłączenie się do wszelkich możliwych organizacji międzynarodowych, by zyskać akceptację i poparcie krajów zachodu

4. Przeprowadzenie ogólnej rewolucji w ZSRR, ale tylko pod warunkiem kontroli państwa.

5. Określenie polityki wobec państw Europy Środkowo-Wsch. : funkcjonują tylko jako państwa satelitarne.

Dzięki w/w krokom ZSRR szybko stał się potęgą militarną, ale (wg Wallersteina) bardzo daleko odeszli od pierwotnej idei „Widma komunizmu nad Europą” Marksa. Już sam fakt powstania partii kierowniczej, która ma przewodzić rewolucji zaprzecza idei, że rewolucja ma pochodzić „z ludu a nie z elit rządzących”.

1945 - 1970 : industrializacja ZSRR

1970-1980 : załamanie się gospodarki bloku sowieckiego

Wallerstein się pyta : Komunistyczne interludium jest praktycznie za nami, ale czy podążamy ku bezpieczniejszemu krajowi?

Świat teraz może być o wiele bardziej niebezpieczny, USA powoli przestają być gwarantem bezpieczeństwa, nie mają już 3 podstawowych elementów, które gwarantowały globalne bezpieczeństwo : pieniędzy ( też są zadłużeni), gotowości do ponoszenia ofiar w działaniach zbrojnych, kontroli politycznej nad Europą Zachodnią i Japonią.

Jaka więc czeka nas przyszłość? Kraje bogate przestaną wpuszczać imigrantów i rozwiną się w ich granicach ruchy narodowe, natomiast ci imigranci, co już wyjechali do krajów uprzemysłowionych będą stanowić upośledzoną klasę.

Do tej pory nad Europą były 2 widma:

I - Widmo komunizmu przed II Wojną Św.

II - Widmo stagnacji gospodarczej po II Wojnie Św.

…………….. powoli grozi nam też III widmo, którym to będzie demokracja, która będzie powiększać nieład współczesnych społeczeństw.

2) Integracja z czym? Marginalizacja względem czego?

• Rozróżnienie „obcy” i „swój” staje się podstawową struktury i przynależności społecznej

• Integracja - ciągle przebiega, ciągle jakieś nowe jednostki wchodzą do danych grup, są wciągane…ale inne też się wycofują ( marginalizacja)

• Obecnie mamy zamieszanie w zdefiniowaniu „naszego społeczeństwa”, do którego sami należymy, jego części składowych, które są ruchome.

• Obywatelstwo danego kraju jest już kategorią bardziej prawną niż kulturową

(tutaj Wallerstein robi przegląd od XVI wieku w kwestii ekonomicznej, myślę, że nie ma sensu tego przepisywać)

• XIX wiek - liberalizm : 3 podstawowe założenia: prawo wyborcze, redystrybucja dochodów , nacjonalizm [ prawo wyborcze ciągle jest rozszerzane, każdemu się przyznaje minimalny poziom dochodów z racji bycia obywatelem i ubezpieczenie społeczne] - owe 3 w/w założenia przysługują tylko obywatelom, czyli samo państwo już wprowadza podział na obywateli i nie poprzez uprawnienia.

• Obywatelstwo wykorzeniło takie konflikty jak rasowe, religijne, płci…

• Obywatelstwo wysunęło na czoło konflikt narodowy, stabilizacji w systemie międzynarodowym

• Migracje - następują z konieczności ekonomicznej :” Stałe przesunięcia w lokalizacji działalności gospodarczej , połączone z nierównym rozkładem zasobów demograficznych, oznaczają, że nieuniknione stają się różnice lokalnej podaży i popytu na specyficzne kategorie pracowników. Gdy to się zdarza interesom części pracowników służą pewne typy migracji.

• „Choć obywatelstwo jest cennym dobrem, które budzi uczucie protekcjonistyczne, migracja jest normalnym zjawiskiem we współczesnym świecie”

• Pojęcia obywatela zmieniło znaczenie terminu emigrant.( emigrant jest też ze wsi do miasta, ale nie zmienia przy tym swojego statusu jako obywatela)

• Integracja- dana osoba musi przyswoić daną normę kulturową, w której teraz żyje, zasymilować się.

• Emil Durkheim :”Marginalizacja jest społecznie potrzebna, gdyż pełni rolę <kozła ofiarnego>”… i tu następuje pytanie: czy można i powinno się zintegrować wszystkich imigrantów?

Rok 1968 - punktem zwrotnym w historii naszego nowoczesnego świata… internacjonalistyczny duch, wyraz rozczarowania co do możliwości reforma poziomie narodowym.

Powstanie w 1968 roku wynikało z 2 analiz nowoczesnego systemu światowego:

1. Dwuetapowa strategia światowego światowych ruchów antysystemowych ( najpierw zdobyć władzę, potem zaprowadzić porządek w państwie) była błędna…. Wszystkie ruchy dochodziły do władzy w państwie, ale w efekcie końcowym go nie zmieniały.

2. Dokonywały reform, które wydawały się rewolucyjne, ale służyły tylko wąskiej grupie, tylko ją faworyzowały.

W 1968 roku Ci zmarginalizowani ludzie zaczęli się integrować w ruchy społeczne i intelektualne , artykułować żądania i występować przeciw pojęciu obywatela. Udowadniali, że takie ideologie jak rasizm czy seksizm nie były tylko jednostkowymi uprzedzeniami, ale były zinstytucjonalizowane : instytucjonalna marginalizacja poprzez działania państwa.

Owa instytucjonalna marginalizacja ma 2 główne trendy:

1. stanowisko konserwatywne : zróżnicowanie może być wyraźne, ale z tego nie wynika, że przyczyna jest instytucjonalna marginalizacja. Dowodzi, że inne czynnik, związane z różnicami kulturowymi, też mogą mieć na to wpływ.

2. Stanowisko strukturalne : kwestią główna nie jest tłumaczenie różnic, ale ich zmniejszanie.

G.H.Mead, Umysł, osobowość, społeczeństwo

„Naśladownictwo i powstanie języka”

Współcześnie nie uważa się już naśladownictwa za instynkt ogólny. Naśladują dzieci, osoby mało inteligentne, które mówią różne rzeczy nie mając o nich pojęcia.

Wundt: Naśladownictwo: sytuacja fizyczna, która warunkuje postępowanie, a zarazem psychiczny zespół idei, które w pewnym sensie są rezultatem warunków biologicznych lub fizjologicznych. Język jako komunikacja znacząca.

Gest- faza działania, która jest bodźcem dla innych form w działaniu społecznym. Ważny jest kontekst działania. Często reakcje są odmienne od samego bodźca.

Symbol- pewne ustalone treści. Czasem symbol oznacza dla paru osób odmienne treści, w związku z tym reagują one inaczej na pewne bodźce.

Wundt: reakcja ze str. ludzi na bodziec nie pociąga za sobą procesu komunikowania się.

Czym jest więc język?

Odp: istnieją warunki psych. Odpowiadające pewnym bodźcom i asocjacje między nimi. Np. „wróg”- nieprzyjazna reakcja u każdego członka grupy (symbol, który ma powszechne znaczenie w rzeczywistości jednak „wróg”- jedna osoba walczy, druga ucieka. Dwa różne znaczenia a jeden dźwięk)

Nie ma dowodu że występuje ogólna tendencja do imitowania się nawzajem. Musielibyśmy bowiem założyć, że w naszym organizmie zawarte są już wszystkie różne działania i że są one wywołane widokiem innych ludzi robiących to samo a to jest nierealne.

„Gest wokalny i symbol znaczący”

Pojęcie naśladownictwa jest szeroko stosowane w odniesieniu do gestu wokalnego. Odtwarzanie słyszanych dźwięków. Gest wokalny jest bodźcem do jakiejś reakcji, a nie po prostu do odtwarzania słyszanego dźwięku.

Gest wokalny- jeden z tych bodźców społ. które wywierają na organizm wykonujący je, taki sam wpływ, jaki wywierają na ten organizm, gdy są wykonywane przez kogoś innego. Tzn. słyszymy samych siebie mówiących i znaczenie, tego co mówimy jest takie samo dla nas, jak i dla innych. (np. ptaki śpiewają do siebie, dzieci mówią do siebie)

Przyzwyczajenie- bodziec wywołuje reakcję.

Imitacja- jednostka wywiera wpływ na siebie w taki sam sposób, w jaki inni wywierają na nią wpływ; znajduje się ona więc, nie tylko pod wpływem innych, ale także pod swoim własnym, w takiej mierze, w jakiej używa tego samego gestu wokalnego. Gest wokalny nabiera dużej wagi, gdyż nie możemy widzieć siebie, gdy przybieramy jakiś wyraz twarzy, ale gdy słyszymy siebie mówiących, jesteśmy bardziej skłonni do zwracania na siebie uwagi. Łatwiej jest uchwycić i kontrolować swe gesty wokalne, niż wyraz twarzy.

Wpływ jaki na osobowość jednostki wywiera gest, który ona wywołuje w takiej mierze w jakiej jednostka wywołuje w sobie postawę, jaką wywołuje u innych, reakcja ta zostaje wzmocniona i staje się dominująca, dlatego, ze nadaje większą wagę tym reakcją niż innym.

Dźwięki będące okrzykami- reakcja na nie, nie wywołuje bezpośrednio konwersacji. Trudno jest ustalić ich bezpośredni związek z ową znaczącą.

Jeżeli nasza konwersacja wokalna ma być skuteczna, to musimy ciągle reagować na gest, który czynimy. Zazwyczaj odpowiadamy sobie w ten sam sposób, w jaki odpowiedzieliby inni ludzie. W pewnym stopniu musi występować identyczność reakcji. Np. prosisz kogoś by przyniósł krzesło dla gościa i w ten sposób wzbudzasz w nim tendencję do uzyskania krzesła, ale jeżeli ten ktoś działa zbyt powoli, ty sam je przynosisz.

Jednostka reaguje na własny bodziec, w taki sam sposób, w jaki reagują nań inni. Wywołuje pewne reakcje stanowi dla jednostki bodziec- reakcję. Wtedy bodziec staje się znaczący. (symbol znaczący)

„Myśl, komunikacja i symbol znaczący”

Naśladownictwo- mniej lub bardziej świadomie widzimy siebie, tak jak widzą nas inni. Nieświadomie zwracamy się do siebie, tak jak inni zwracają się do nas. Np. ludzie przejmują gwary. Mechanizm ten ma znaczenie dla rozwoju samoświadomości i dla powstania osobowości. Przyjmujemy do naszego zachowania postawy cudze.

Przełomowe znaczenie języka dla rozwoju doświadczenia ludzkiego. Język jest bodźcem wpływającym tak samo na osobę mówiącą, jak i na osobę słuchającą.

Wotson twierdzi że całość naszego procesu myślenia to wokalizacja. Myśląc zaczynamy używać pewnych słów.

Społeczny kontekst języka- świadoma komunikacja i konwersacja za pomocą gestów powstaje, gdy gesty stają się znakami. W ten sposób następuje przystosowanie do siebie różnych jednostkowych składników działania społ. Wywołują wzajemne reakcje , wzajemne przystosowanie. Powstaje samoświadomość.

Nasze postępowanie składa się z serii aktów następujących po sobie następujących po sobie, a późniejsze wpływają na wcześniejsze. Np. chcę usiąść na krześle, ale najpierw musze do niego dojść).

Postępowanie znaczące- jednostka może działać w ten sposób a postawa którą wywołuje w sobie może się stać dal niej bodźcem do innego działania. Gdy zostaje w niej wywołana reakcja innej osoby i staje się bodźcem do regulowania jej działania, wtedy dana jednostka rozumie działanie innego (refleksyjne działanie jednostki)

Gest gest znaczący symbol

Gest wokalny myśl wzajemna reakcja, wzajemny bodziec

Język nie jest nigdy dowolny, w sensie po prostu oznaczania stanu świadomości za pomocą słowa. Nie byłoby języka, gdyby jednostka nie rozumiała, tego co mówi, i gdyby nie wywierało to na nią takiego samego wpływu, jak na innych.

„Znaczenie”

Inteligencja- wzajemne przystosowanie działań ludzkich w procesie komunikacji (gesty, symbole). Podstawowym czynnikiem przystosowania jest znaczenie.

Źródłem powstania i istnienia znaczenia jest związek między danym bodźcem (gestem) i następującymi po nim fazami działania społ. którego ten gest jest wczesną fazą.

Aspekt procesu społ. Trójstronny związek między fazami działania społ. ( związek danego gestu jednego organizmu z przystosowawczą reakcją drugiego, zakończenie danego działania - drugi organizm reaguje na gest pierwszego, zakańczając. Ważny jest też kontekst.

1. Ograniczone procesy lub reakcje, w pewnym sensie tworzą projekty na które są reakcją (np. nie byłoby pożywienia, gdyby nie było organizmów, które mogą je strawić)

2. Proces społ. tworzy obiekty, na które się reaguje. Obiekty są tworzone w kategoriach znaczeń, w obrębie doświadczenia. Wzajemne przystosowanie organizmów przez komunikację. ( gest, język- umożliwia istnienie symboli)

Znaczenie- obiektywnie istniejące w obrębie doświadczenia (a nie w umyśle poza doświadczeniem). Początek daje mu proces społ. Znaczenie gestu, to przystosowawcze reakcje.

Gest świadome lub nieświadome. Gest, nie jest znaczący, gdy reakcja nań innego organizmu, nie wskazuje organizmowi wykonującemu dany gest, na co reaguje też ten inny organizm.

Zbigniew Bokszański, Koncepcja siebie: Twenty Statement Test (TST) w perspektywie teorii szkoły Iowa (Interakcja, tożsamość, grupa - r.4)

Pytania i problemy związane z pojęciem „tożsamości” odsyłają do:

- badań empirycznych;

- powiązania z technikami metodami socjologicznymi;

- wiąże się ze szkołą IOWA i interakcjonizmem symbolicznym- to len z ważniejszych rodzajów badań nad TOŻSAMOŚCIĄ i JAŹNIĄ;

Szkoła Iowa stworzyła podstawowe pytania i problemy metodologiczne w tym temacie, a także następstwa ich rozwiązań.

Interakcjoniści symboliczni o teorii jaźni:

- powstawanie jaźni podmiotu jak i konstytuowanie innego - to część procesów definiowania obiektów społecznych;

- postrzeganie siebie-> część zabiegów definicyjnych- teza o izomorfizmie kategorii do ujmowania siebie i partnera interakcji (Baldwin `68; Guiot `77);

-jaźń jednostki jako świadomość jednostkowości i odrębności egzystencji podmiotu wyznaczający jej właściwości jako partnera interakcji (rola uwikłań społecznych jednostki);

- jaźń: l) powstaje w relacji z innymi;

2) jest podtrzymywana w relacji z innymi;

3) jest modyfikowana w relacji z innymi;

Kuhn: U Meada jaźń jako antyteza struktury-> dynamicznie płynny proces zmieniających się ujęć siebie- uniemożliwia dotarcie do predykcji.

Wielość orientacji w interakcjonizmie symbolicznym, w teorii jaźni, niejasności u Meada wzdłuż osi:

- indeterminizmu;

- determinizmu;

Stanowisko determinizmu:

Związane z modelem dynamiki między jaźnią podmiotową „I”, a przedmiotową „me” u Meada.

Kuhn jaźń ujmuje na 3 sposoby:

1) synonim Ego/ RDZEŃ systemu osobowości zorganizowanego wokół świadomości siebie. Ego może być badane przez „obiekt” obserwowany z zewnątrz

2) Ze względu na „refleksyjność podmiotu” jaźń może być przedmiotem dla samej siebie. Jaźń to sposób, w jaki jednostka definiuje siebie;

3) Jaźń to komunikowanie intersubiektywne- w postaci symbolicznych reakcji na jakiś stan, czy właściwość jaźni - to wyzwala dalsze odezwy- w całość co tworzy wewnętrzną konwersację.

Stanowisko indeterminizmu (Kuhn):

- zjawisko nakierowania jaźni nawykłej do definiowania obiektów społecznych na samą siebie

- element refleksyjności jaźń to rezultat zabiegów autodefinicyjnych w postaci KONCEPCJI SIEBIE JEDNOSTKI ( self- conception)=jaźń w socjologii

Kuhn- koncepcja siebie to podstawy jednostki (plan działania) nakierowanie na jej własny umysł i ciało rozpatrywane jako przedmioty:

1) Koncepcja siebie to postawa

2) Koncepcja siebie to obraz siebie jednostki wyprowadzonej z interakcji.

Goud, Kolb: Koncepcja siebie - jej centralnym punktem jest tożsamość jej zgeneralizowana pozycja w społeczeństwie wyprowadzona z jej stosunków w grupach, w których jest członkiem; ról - wynikająca ze statusów i kategorii społecznych (ich przypisanie sobie przez jednostkę). Koncepcja siebie obejmująca poza obrazem tożsamości:

- interesy i awersje jednostki(postawy: afektywne, poznawcze, oceniające- wobec przedmiotów;

- cele i sukcesy;

- wizerunek szkicowej i ideologicznej ramy odniesienia, dzięki której rozpatruje siebie i innych;

- rodzaj samooceny.

Od Kuhna do narzędzia badawczego:

TEZA: Każda technika skłaniająca respondentów do dostarczenia informacji o sobie, odczuwania i oceniania siebie jako obiektu społecznego- powinna dostosować odpowiedzi, które są operacyjnie definiowane jako KONCEPCJE-SIEBIE. Wcześniej stosowane do testu 20-u stwierdzeń.

Kuhn: Waga jaźni-> obiekt wspólny wszystkim sytuacjom, w których uczestniczymy. Jaźń to punkt widzenia, z którego oceniamy i formułujemy plany działania wobec innych we wszystkich sytuacjach. Składa się z: - postaw jednostki (planów działań) wobec ciała i umysłu. Odpowiedź na pytanie: KIM JESTEM?

TST- 20 pytań na pyt. Kim jestem? - w kolejności myślowej (30 lat stosowania). Potem nastąpiły modyfikacje stylistyczne. Test Coucha pytania niedokończone + urozmaicenie typów- hierarchie i kategorie uporządkować wg istotności

T: Koncepcja-siebie ma naturę symboliczną:

1) może być wyrażana w języku

2) może być komunikowana partnerowi interakcji

TST wynika ze sposobu interpretacji Meada - wielość sposobów analizy:

TST jako główna technika badawcza- umożliwiająca rekonstrukcje koncepcji- siebie podmiotów społecznych.

3 typy opracowania danych z TST- Spitzer, Couch. Stratton:

1) pod uwagę całość materiałów uzysk. Od respondenta z badania i tworzono profil jego tożsamości;

- Podejście całościowe- założenie, że jaźń podmiotu społecznego jest wieloaspektowa i wieloczęściowa. Zakłada, że komponenty jaźni mają różną wagę tak jak więzi ze światem społecznym.

2) bierze pod uwagę występowanie lub nie określ. Kategorii, reszta to tło dla tych kategorii;

3) wcześniejsza modyfikacja danych- autodeskrypcji respondenta i dokonania uporządkowania kategorii używanych do opisu siebie - wyznaczenie wagi tych katem. Bądź ich oceny: pozytywna, negatywna, obojętna.

I Analiza treści w podejściu „całościowym”:

1) System 5-u kategorii Kuhna (rozkład 5-u kategorii wg schematu 5-cio punktowego):

- grupy i kategorie społeczne;

- przekonania ideologiczne;

- zainteresowania;

- ambicje i cele;

- samoocena;

Wyznaczając proporcje tych katem. Wyznaczamy zasady organizacji koncepcji siebie.

2) Koncepcja „ram odniesienia” Mc Parlanda (1959). W koncepcji siebie dostrzega rywalizację 4 zasad lub „ram odniesienia". W zależności od wagi poszczególnych ram są różne konfiguracje koncepcji -siebie w autodeskrypcjach respondentów. Charakterystyka przez dominantę jednej z ram.:

A) właściwości fizyczne jednostki oraz czasu i przestrzeni (np. wiek , wzrost);

B) kategoria wskazująca przynależność do określonej grupy (np. ojciec);

C) kategoria opisu siebie nie odnoszące się do kategorii fizycznych, struktury społ. lub interakcji społ. (np. jestem dzieckiem Boga, szukam prawdy);

3) Michigan State Uniyęrsity System- klucz kodowania do badań porównawczych w skali międzynarodowej, główna część to określone ujęcie tożsamości jednostki; jej grupowych afiliacji i przynależności: wiek, płeć, pokrewieństwo, związek małżeński, więzi przyjacielskie, pierwotne tożsamości, zawód, praca, organizacje formalne, religijne, wykształcenie, etniczność (naród, język), status socjoekonomiczny, więzi z domem, pozostałe: to więzi idiosynkratyczne i społeczne. Rozróżnienie na tożsamości warunkowe (rozwijają bezwarunkowe stwierdzenia- jestem dobrym żołnierzem) bezwarunkowe(proste stwierdzenia-jestem żołnierzem). Tożsamości warunkowe- słabsze zakorzenienie społeczne, refleksyjność podmiotu, dystans bądź niepewność wobec ról i zobowiązań statusowych.

4) Analiza form czasownikowych- założenie o przenikaniu się kategorii językowych i kategorii myślenia. Myślowo koncepcja siebie do opisu czerpie katem, z języka. Którym się posługuje jednostka. Te katem, wg Coucha to 6 klas:

- „istnienie”-jestem, będę

- „posiadanie”- mieć, posiadać

- „bliskość”- lubić, cieszy ć się, kochać

- „awersje”- nie lubić, nienawidzić

- „czynienie czegoś” -myśleć, pracować

- „cele”- życzyć sobie mieć nadzieję, że...

Czasowniki mogą wskazać podporządkowanie się oczekiwaniom związanym z danym

statusem np. istnienie + rola = duże podporządkowanie

5) Analiza czynnikowa O. Brim (1965). Dwie grupy kategorii charakteryzujących respondenta:

1- pozycji w strukturach społecznych;

2- tych, które reprezentowałyby respondenta w katem, osobowościowych.

Ostatecznie 38 kategorii przynależności i afiliacji;

6) Całościowe „niekierunkowe” (sprawozdawcze) analizy treści TST

Ch. Gordon (1968)- 30 typów katem, w autodeskrypcjach. Założenie stworzyć „inwentarz" cech do różnych badań, celów

Od psychiatrii do badań etnicznych, dewiacyjnych. Schemat badania:

- charakterystyki przypisane (wiek, płeć, rasa, narodowość);

- identyfikacje abstrakcyjne(ideologie, przekonania, światopogląd);

- zainteresowania i zw. z tym działania (gusty, upodobania, sztuka, intelektualne, hobby);

- odniesienia do posiadania;

- cztery oceny jaźni (moralne wartości, samodeterminacja, integracja, kompetencje);

- charakterystyki personalne(styl person., psychiczne);

- właściwości genetyczne zewnętrzne (oceny innych, odniesienia sytuacyjne)

Na tej podstawie słowniki analiz np. B. McLaughlin - 30 kategorii i 3 tys. sformułowań (8 wymiarów koncepcji siebie).

II Analiza „selektywna”- uchwycenie częstotliwości występowania określ, kategorii.

l) Badanie społecznego zakorzenienia- rozległości społecznych uwikłań jednostki, stopień włączenia w różne struktury społecznej jako istotny element charakterystyki Istki i zmienna w analizie jej działań. Kuhn i Mc Partland (1954)- wyodrębnienie kategorii konsensualnych-odnoszących się do uczestnictwa respondenta w grupach (np. student, syn, katolik). Intensywność i kolejność ich występowania są miarą siły związku jednostki ze społeczeństwem -kategorie subkonsensualne(zw. z Durkheimowska koncepcją więzi społecznych i jednostki). Koncentracja na własnym ego i indywidualnych kryteriach oceny własnych atrybutów.

Wskaźnik „locus score”- więzi społeczne i jednostki, do porównawczych badań.

2) Badanie tożsamości społecznych- odmiana podejścia selektywnego- poszukiwanie zw. afiliacyjnych wyznaczających koncepcję- siebie respondenta. Uszeregowanie różnych typów grup społecznych ze względu na znaczenie, jakie ma uczestnictwo w nich respondentów. Rola rodziny i pokrewieństwa, pracy, religii, czasu wolnego

3) Badanie samooceny- do kodowania zapożyczenia z psycholog, teorii, badań nad samooceną (Rosenberg). Terminy:

- samoocena; Cooley, James i Mead; + stwierdzenia pozytywne lub negatywne. Sądy wynikające z porównań siebie z innymi lub standardami samooceny;

- samouznanie

- samoakceptacja i inne.

Analiza TST gł. w celu udziału w koncepcjach-siebie negatywnych samoocen - upatrując w tym czynnika zakłócającego adaptację jednostki do otoczenia społecznego lub źródła problemów osobistych. Kuhn - zaburzona koncepcja-siebie - 3 klasy kategorii:

- samoponiżanie;

- degradację innych obiektów społecznych (osób, sytuacji, wartości)

• konfliktowe lub sprzeczne postawy wobec jaźni podmiotu.

III. „Techniki samoszacowania” (analiza TST)

Do pracy nad opracowaniem wciągnięci są respondenci, aby wykazał kategorie lub nadał im określona wartość: pozytywny- negatywny- neutralny- lub jako ważne dla własnej jaźni.

3 typy użytków TST:

1) opis koncepcji-siebie wyodrębnionych populacji;

2) 2) odpowiedzi na pytania ogólne dotyczące socjologicznej teorii;

3) Zależności między koncepcją-siebie i określonymi działaniami grup i jednostek;

Przykładowe badania z TST:

Np. -Badania Drivera w USA i Indiach (kategorie konsensualne)- różnice w więziach międzygrupowych.

- Klinberg i Zavalloni - analiza koncepcji siebie w 5 afrykańskich krajach.

- Kuhn - wpływ wieku i płci na autodefiniowanie

- Couch - specjalizacje roli w rodzinie i koncepcja-siebie (transformacje);

- najliczniejsze w szkole Iowa to badania koncepcji-siebie i wybranych działań grup i l stek (Brookes, Chapman,...)+ badania nad koncepcją-siebie a:

- zachowaniami pacjentów w psychiatryku

- stopniem społecznego dostosowania się jednostki

- skłonnościami do zachowań dewiacyjnych...

- pełnieniem funkcji instrumentalnych...

Wraz z intensyfikacją badań nurty teoretyczne nad TST- sformułowanie zasad do wiarygodnego i poprawnego opracowywania danych. Lata `60 - empiryczne szacowanie wiarygodności badań, uwaga na czynniki odkształcające opracowanie danych.

Ocena TST jako metody badania koncepcji-siebie: zarzuty

- wpływ TST na uzyskane wyniki

- założenia

- zasady precyzujące sposoby prowadzenia analizy treści wypowiedzi respondentów;

Jeżeli TST polegało na skłonieniu respondentów do opowiadania o sobie to mogło dziać się w różny sposób(np. wpływ różnie sformułowanych językowo apelów do respondentów).

- Couch- różne odpowiedzi przy różnie sformułowanych pytaniach (wersja standardowa i dotycząca 20 odpowiedzi zaczynających się od „Ja”...).

- Spitzer porównał standardową wersję TST i test otwarty pytaniem: „Jakim typem osoby jestem?”, następne pytania to oceny siebie i cech...- autorzy nadmierną uwagę przykładali do pierwszego pytania (językowo)- respondenci stosują narrację w opisie siebie, zapominając o subtelności stylistyki-> apelu badacza. Procesy przypisywania znaczenia, których trudno jest wiązać wyłącznie z formami językowymi- by wykluczyć tę determinację w autocharakterystyce respondentów. Posługiwanie się „grupą bliźniaczą”- jako rozwiązanie. Dwie grupy identyczne pod względem płci, wieku, wykształcenia czy statusu społecznego rodziców mogą się różnic psychospołecznie, czy typem orientacji życiowych.

Alfred Schutz, Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego działania, W: Krysys i schizma, t.1

1. WSTĘP. TREŚĆ, DOŚWIADCZENIA I OBIEKTY MYŚLOWE.

KONSTRUKTY POTOCZNEGO I NAUKOWEGO MYŚLENIA:

- zadania nauki wg Whiteheada:

a) tworzenie teorii zgodnej z doświadczeniem;

b) wyjaśnianie potocznych pojęć odnoszących się do natury;

- nasza wiedza o świecie, tak potoczna, jak ii naukowa, zawiera konstrukty, tzn. zbiory abstrakcji, generalizacji, idealizacji specyficznych dla poszczególnych poziomów organizacji myślenia. Nie istnieją nagie fakty - wszystkie fakty są już faktami wyselekcjonowanymi z kontekstu wszechświata przez aktywność naszego umysłu.;

- ujmujemy tylko te aspekty rzeczywistości, które są dla nas ważne albo ze względu na nasze codzienne sprawy, albo z punktu widzenia zespołu akcentowanych reguł proceduralnych, zwanych metodą naukową.

SPECYFICZNA STRUJTURA KONSTRUKTÓW SPOŁECZNYCH

- naukowe konstrukty są tworzone dla zastępowania konstruktów potocznego myślenia;

- badacz jest jak przyrodnik - sam wybiera istotne fakty z otaczającego go świata;

- pole obserwacji badacza społecznego jest strukturalizowane: dla ludzi żyjących, myślących i działających ma określony sens i strukturę istotności;

- konstrukty używane przez badacza społecznego można uznać za konstrukty II stopnia - konstruktami konstruktów tworzonych na społecznej scenie przez aktorów, których zachowanie badacz obserwuje i stara się wyjaśnić zgodnie z gerułami proceduralnymi swej nauki;

- pewne proceduralne reguły poprawnej organizacji myślenia są wspólne wszystkim naukom empirycznym: odrzucenie skrajnego naturalizmu i antynaturalizmu - socjologia powinna korzystać z nauk przyrodniczych tworząc swą metodologię.

2. KONSTRUKTY OBIEKTÓW MYŚLOWYCH WMYŚLENIU POTOCZNYM.

POTOCZNA WIEDZA JEDNOSTKI O ŚWECIE JEST SYSTEMEM TYPIZUJĄCYCH KONSTRUKTÓW:

- podstawą wszelkich interpretacji jest zasób uprzednich doświadczeń własnych lub przekazanych nam przez rodziców czy nauczycieli, w procesie socjalizacji pierwotnej. Te doświadczenia w formie zasobów wiedzy podręcznej pełnią rolę schematów odniesienia;

- to, co doświadczane w rzeczywistym spostrzeżeniu obiektu, jest perceptywnie przenoszone na każdy podobny obiekt, gdy ujmujemy go jako typowy;

- żyjąc w granicach nastawienia naturalnego w codziennym życiu zajmujemy się tylko pewnymi obiektami odcinającymi się od niekwestionowanego tła innych predoświadczonych obiektów

- zajmujemy się zaledwie pewnymi aspektami poszczególnych typizowanych już obiektów;

- definicja sytuacji jest biograficznie zdeterminowana - ma ona swoją historię, którą stanowi nawarstwienie wszystkich uprzednich doświadczeń zorganizowanych przez niego zasób wiedzy podręcznej, zasób unikalny, bo dany jemu i tylko jemu. Ta biograficznie zdeterminowana sytuacja zawiera pewne możliwości przyszłych praktycznych lub teoretycznych działań, które mogą być sumująco nazwane „celem najbliższym”. To cel najbliższy określa elementy istotne dla siebie, które między wieloma innymi zawarte są w określonej sytuacji. System istotności określa z kolei elementy mogące stanowić punkt wyjścia generalizującej typifikacji oraz które cechy są typowe, a które niepowtarzalne.

INTERSUBIEKTYWNY CHRAKTER POTOCZNEJ WIEDZY I JEGO IMPLIKACJE

- historia społeczności kształtuje jej kulturę - kultura uporządkowuje świat społeczny, nadaje mu sens, hierarchię istotności: dzięki temu ludzie w obrębie jednej kultury mogą się porozumieć;

- świat jest intersubiektywny i wiedza jednostki o świecie nie jest jej prywatną sprawą a jest od samego początku intersubiektywna i społeczna. Trzy aspekty problemu społecznego charakteru wiedzy:

a) przekładalność perspektyw: „ten sam” obiekt musi znaczyć coś innego dla mnie i dla dla mego bliźniego:

~ bo różne są odległości jednostek od obiektu, co wpływa na to, że obiekt jest poza zasięgiem (widzenia, słyszenia, sfery manipulacji) pewnych jednostek;

~ bo występują różnice w biografii;

~bo wynikłe z tych czynników różnice w perspektywach jednostek zostają przezwyciężone przez potoczne myślenie z pomocą dwóch podstawowych idealizacji:

# idealizacji wymienialności punktów widzenia: jednostka będąc na miejscu innego postrzegałaby sytuację tak, jak on;

# idealizacja zgodności systemów istotności: różnice biograficzne są nieistotne dla celów najbliższych jednostek (cele mogą być zgodne);

# te dwa punkty konstytuują generalną tezę przekładalności perspektyw. Prowadzi ona do tego, że jednostka ujmuje obiekty rzeczywiście jej znane i potencjalnie znane innym, jako wiedzę, którą posiada każdy człowiek;

b) społeczne źródła wiedzy - tylko niewielka część mojej wiedzy o świecie ma swe źródło w moim osobistym doświadczeniu. Większa jej część ma społeczne pochodzenie, została mi przekazana przez moich przyjaciół, rodziców, moich nauczycieli i ich nauczycieli;

c) społeczna dystrybucja wiedzy - wiedza jest w społeczeństwie rozdzielona. Jednostka w życiu codziennym konstruuje typy dziedzin, z którymi inny jest zaznajomiony (jest ekspertem) , zasięgi strukturę jego wiedzy. Czyniąc tak zakłada, że będą nim kierowały pewne struktury istotności, wyrażające się w zbiorze stałych motywów, prowadzące do właściwych mu wzorów działania i współokreślające jego osobowość.

STRUKTURA ŚWIATA SPOŁECZNEGO I JEGO TYPIFIKACJA PRZEZ POTOCZNE KONSTRUKTY:

- partnerzy - ludzie, pomiędzy którymi występują stosunki bezpośrednie (wspólny czas i przestrzeń). W tym sensie stosunki bezpośrednie to kontakt fizyczny, nawet przelotny (spotkanie w autobusie);

- stosunki bezpośrednie tworzą warstwę „my”: ludzie , którzy uważają, że mogą zrozumieć swych ziomków i że są przez nich rozumiani;

- aby się porozumieć z innymi, tworzone są konstrukty myślowe typowego zachowania: ktoś rozumie sytuację społeczną Niemiec, ma pewne oczekiwania dotyczące przedstawicieli różnych instytucji - na podstawie doświadczeń wie, jak się ma wobec nich zachowywać i czego może od nich oczekiwać;

- wzrasta anonimowość konstruktów: pewne są tworzone na podstawie indywidualnego zachowania (np. kontakt z przyjacielem), inne są bardziej anonimowe (np.. kontakt z urzędnikiem) - tu osobę na stanowisku urzędnika da się zastąpić kimś innym;

- człowiek nie poznaje całej jednostki, lecz pewną część jej osobowości, tą, która jest nam dana w naszym doświadczeniu, na podstawie której tworzymy konstrukt myślowy danej jednostki;

- tak samo człowiek daje poznać siebie innym częściowo jedynie - definiując rolę innych, definiuje rolę siebie samego, typizuje własną osobowość;

- większość typizacji ma pochodzenie społeczne i dlatego jest w danej kulturze przyjmowana na ogół bezdyskusyjnie;

- wzory typowych konstruktów są często zinstytucjonalizowane - stanowią standardy zachowań i jako takie strzeżone są przez tradycje i obyczaje, a czasem przez specyficzne środki kontroli społecznej, takie jak porządek prawny.

TYPY PRZEBIEGÓW DZIAŁAŃ I TYPY OSOBOWE:

1. Działanie, projekt, motyw:

- działanie - ludzkie postępowanie, uprzednio obmyślone przez aktora, tzn. postępowanie oparte na z góry przyjętym projekcie;

- czyn - wynik trwającego procesu, tzn. dokonane już działanie;

- projektowanie - antycypowanie w wyobraźni przyszłego działania, jego punktem wyjścia jest czyn wyobrażony jako dokonany. Konsekwencje tego:

a) idealizacja - jednostka uważa, iż jeśli dokonała czegoś raz, może to zrobić powtórnie (przy uwzględnieniu nabytego doświadczenia i podobnych warunków). W tej sytuacji jest zainteresowana typowością: tłumi cechy swoiste jako nieistotne. Dotyczy to racjonalnego działania: używania sprawdzających się do tej pory recept, gdy wiążemy środki z celami bez rzetelnej wiedzy o ich związkach;

b) dwa rodzaje motywów:

~ ażeby : działanie zaistniało, bo aktor chce osiągnąć jakiś cel;

~ ponieważ : działanie jest wynikiem przeszłych doświadczeń aktora,

Aktora, który żyje w trwającym procesie działania, zajmuje tylko motyw ażeby , tzn. projektowany stan rzeczy, który ma być wywołany. Motyw ponieważ może być ujęty jedynie retrospektywnie, gdy aktor nie działa, lecz obserwuje samego siebie.

2. Interakcja społeczna:

- interakcja opiera się ma idealizacji, iż motyw ażeby aktora stenie się motywem ponieważ partnera i vice versa. Jest to idealizacja przekładalności motywów;

- zasięg projektu określa jednostkę działania: ten sam czyn w pewnej sytuacji może być celem samym w sobie, a w innej tylko ogniwem prowadzącym do dalszego, projektowanego celu (w takiej sytuacji środki mogą być zastępowane, a nawet usuwane);

- sens działania jest z konieczności różny (tylko aktor zna projektowany cel, obserwujący go widzą jedynie poślednie jego kroki w działaniu):

~ dla aktora;

~ dla partnera interakcji mającego wspólny z nim cel i system istotności;

~ dla obserwatora nie włączonego w interakcję;

- subiektywna interpretacja sensu - poszukiwanie sensu, jaki ma działanie dla aktora. Jest możliwa tylko przez odkrycie motywów;

- przez odniesienie typu przebiegu działania do leżących u jego podstaw typowych motywów aktora dochodzimy do konstrukcji typu osobowego; może on być mniej lub bardziej anonimowy;

- typ anonimowy:

~ za oczywiste jest uznawanie, iż określone działanie aktora spowoduje określoną odpowiedź partnera;

~uznanie za oczywistość, że konstrukt aktora typu przebiegu działania innego jest zasadniczo zgodny z ujęciem samego siebie innego. Inny posiada także pewien konstrukt dotyczący aktora oraz działanie aktora jest typowe i niezmienne (np. wysłanie listu - aktor to nadawca, partner to urzędnik pocztowy);

~ konstrukt wzajemnych splatających się motywów ażeby i ponieważ , co do których zakłada się, że są niezmienne: zachowanie partnera i aktora, które uważają one za typowe dla danej sytuacji, zgodne z oczekiwaniami drugiego.

3. Obserwator:

- bezstronność - nie jest uwikłany w motywy aktora i partnera;

- aby ich zrozumieć, musi posługiwać się swoją wiedzą o wzorach interakcji podobnego typu w podobnego typu sytuacjach i musi konstruować motywy aktorów z tej części przebiegu działania, który jest dostępny jego obserwacji. Konstrukty obserwatora różnią się od k. aktora i parntera, gdyż posiadają oni inny cel, a co za tym idzie - inne systemy istotności. Istnieje jednak szansa, że w życiu codziennym obserwator będzie w stanie uchwycić subiektywny sens czynów aktora. Im większa anonimowość i standaryzacja, tym większa szansa.

3. RACJONALNE DZIAŁANIE W DOŚWIADCZENIU POTOCZNYM.

- człowiek działa rozsądnie, gdy dla jego partnerów czy obserwatorów zrozumiały jest motyw i przebieg jego działania. A jest tak, gdy działanie jest zgodne ze społecznie aprobowanym zbiorem reguł, recept dawania sobie rady z typowymi problemami przez stosowanie typowych środków dla osiągnięcia typowych celów;

- jeśli działanie wydaje się obserwatorowi rozsądne i w dodatku sądzi on, iż było wynikiem rozważnego wyboru pomiędzy różnymi przebiegami działań, to możemy nazwać je rozumnymi nawet wtedy, gdy takie działanie powiela tradycyjne lub zwyczajowe wzory nie podlegające dyskusji. Racjonalne działanie zakłada, iż aktor ma jasny i wyraźny wgląd w cele, środki i uboczne skutki swojego działania. Wgląd taki wymaga racjonalnego rozważenia różnych środków wiodących do celu, związków celu z innymi przyszłymi rezultatami zastosowania każdego z danych środków i w końcu rozważenia relatywnej ważności różnych możliwych celów;

- racjonalność zostaje uznana przez aktora i partnera, gdy dysponują oni podobna wiedzą podręczną (pochodzącą z ich biografii);

- projektowanie przyszłego działania wiąże się zawsze z wyborem pomiędzy co najmniej dwoma przebiegami postępowania, a mianowicie wykonaniem projektowanego działania i jego zaniechaniem;

- jeżeli rozważania przyszłego działania w wyobraźni mają być całkowicie racjonalne, aktor musi mieć jasną i wyraźną wiedzę o następujących elementach każdego z projektowanych przebiegów działania, między którymi dokonuje wyboru:

~ o specyficznych warunkach przyszłego działania;

~ o celu, jego miejscu w hierarchii wszystkich celów i skutkach ubocznych przyszłego działania;

~ o różnych środkach koniecznych dla osiągnięcia ustalonego celu, o możliwościach doprowadzenia do tego, by znalazły się w zasięgu jednostki itp.

- skomplikowanie wzrasta, gdy działanie wymaga współdziałania z innymi: musi istnieć szansa, że partner zrozumie aktora, zinterpretuje jego działanie racjonalne jako racjonalne i będzie reagował na nie w racjonalny sposób;

- warunek idealnie racjonalnej interakcji - aktor zakłada, iż partner ma podobną strukturę i zasób wiedzy podręcznej, partner zachowuje się racjonalnie, a co z tego wynika - że posiada wystarczającą znajomość tego, co wie aktor, ponieważ bez takiej wiedzy o sobie wzajem aktor nie mógłby na podstawie współdziałania lub reakcji partnera projektować racjonalnie osiągnięcia swych celów;

- racjonalnie działanie w życiu codziennym jest zawsze działaniem wewnątrz nieokreślonego, nie kwestionowanego układu konstruktów odnoszących się do typowych sytuacji, motywów, środków, celów, przebiegów działań, osobowości traktowanych jako „oczywistość”.

4. KONSTRUKTY OBIEKTÓW MYŚŁOWYCH W NAUKACH SPOŁECZNYCH.

POSTULAT SUBIEKTYWNEJ INTERPRETACJI:

- przedmiotem nauk społecznych jest ludzkie zachowanie, jego formy, organizacja i wytwory;

- zawsze możemy - a dla pewnych celów musimy - odwołać się do działalności podmiotów w świecie społecznym i do interpretacji tej działalności przez aktorów w kategoriach systemu projektów, dostępnych środków, motywów, istotności itd.;

- badacz społeczny zastępuje obiekty myślowe potocznego myślenia, odnoszące się do niepowtarzalnych zdarzeń i okoliczności przez model pewnej części świata społecznego, w którym zachodzą tylko te utypowione typy zdarzeń, które są istotne dla problemu rozważanego przez badacza;

- specyficznym problemem nauk społecznych jest znalezienie metodologicznych środków dla osiągnięcia obiektywnej i dającej się zweryfikować wiedzy o subiektywnych strukturach sensu.

BADACZ SPOŁECZNY JAKO BEZSTRONNY OBSERWATOR:

- postawa badacza - obiektywna, brak emocjonalnego zaangażowania w obserwowane zdarzenia (jedynie intelektualnie);

- badacz odcina się od swej biograficznej sytuacji w świecie społecznym;

- problem naukowy mieści w sobie wszystkie możliwe konstrukty istotne dla jego rozwiązania.

RÓŻNICE MIĘDZY POTOCZNYMI I NAUKOWYMI KONSTRUKTAMI WZORÓW:

- potoczne konstrukty są formowane w odniesieniu do biograficznej sytuacji tego, kto je formułuje;

- badacz społeczny zaś uważa swą pozycję w świecie społecznym i związany z nią poziom istotności za nieistotne dla swego naukowego przedsięwzięcia;

- badacz uważa za nie podlegające dyskusji to, co określa jako dane; jest to decyzja niezależna od przekonań akceptowanych w jakiejkolwiek grupie, której jest członkiem w świecie życia codziennego;

- naukowy obserwator postępuje w sposób podobny do obserwatora wzoru interakcji społecznej w świecie życia codziennego, kieruje nim jednak zupełnie inny system istotności.

NAUKOWY MODEL ŚWIATA SPOŁECZNEGO

- naukowiec rozpoczyna swe badania od konstruowania wzorów typowych przebiegów działań odpowiadających obserwowanym zdarzeniom. Potem dołącza do tych wzorów typowych przebiegów działań typ osobowy - model aktora, którego wyobraża jako obdarzonego świadomością;

- badacz posługuje się modelami ludzi: posiadają one zasób wiedz, biografię itp. Jakie nadał im badacz;

- pojęcie racjonalności odnosi się do specyficznych konstruktów typologicznych pewnych określonych modeli świata społecznego; stworzonych przez badacza dla pewnych szczególnych metodologicznych celów - nie zaś do życia codziennego.

Zakrzewska-Manterys, Hermeneutyczne inspiracje, r.1, cd.: HERMENEUTYKA W NAUKACH HUMANISTYCZNYCH

We współczesnych czasach mamy do czynienia z „dwiema hermeneutykami”:

- hermeneutyka przedheideggerowska - wierna filozoficznym zasadom Diltheya, przybiera postać hermeneutyki metodologicznej. Propozycja poznawania rzeczywistości przedmiotowej, stanowi teorię rozumienia i interpretacji, może stanowić pomoc w uprawianiu nauk humanistycznych.

- hermeneutyka poheideggerowska - podąża za wskazaniami Martina Heideggera, staje się hermeneutyką ujmowaną jako uniwersalny aspekt filozofii, w ogóle nie wypowiada się o rzeczywistości przedmiotowej, całość bytu traktuje jako pretekst do zadania pytania, „co to znaczy być?” Nie formułuje żadnej teorii, lecz jedynie poddaje pod rozwagę, jest bezinteresowną refleksją nad sensem samej nauki.

• HERMENEUTYKA JAKO METODOLOGICZNA PODSTAWA NAUK O DUCHU

Pojęcie hermeneutyki ogólnej wprowadził na przełomie XVIII i XIX w. Friedrich Schleiermacher. F. Sch. uważany jest za ojca nowoczesnej hermeneutyki rozumianej jako „obiektywnie ważna” wiedza dotycząca praw i zasad.

Dilthey zaś wprowadził pojęcie hermeneutyki do rozważań nad uprawianiem wyodrębnionych przez siebie nauk o duchu. Wg Diltheya sztuka wykładni do swojej obecnej postaci doszła w stopniowym, prawidłowym i powolnym rozwoju. Jest ona przekazywana innym, przeważnie w osobistym kontakcie z wielkim wirtuozem lub jego dziełem. Każda sztuka jednak kieruje się regułami. Dlatego wcześnie ze sztuki interpretacji wykształciła się sztuka prezentowania jej reguł. A z konfliktu tych reguł, z walki różnych kierunków wokół wykładni życiowo ważnych dzieł i z uwarunkowanej potrzeby uzasadniania reguł zrodziła się nauka hermeneutyki. Jest ona teorią interpretacji pomników piśmiennictwa. Hermeneutyką nazywamy teorię kunsztu rozumienia pisemnie utrwalonych przejawów życia. Zwraca ona uwagę na siebie tylko w warunkach wielkiego ruchu historycznego, sprawiającego, że zrozumienie pojedynczej egzystencji historycznej staje się pilną sprawą nauki, aby następnie zniknąć w ciemności.

Heidegger pisze o Diltheyu, że jest to finezyjny interpretator dziejów ducha, w szczególności dziejów literatury, który trudzi się także odróżnieniem przyrodoznawstwa od nauk humanistycznych, przypisując przy tym dziejom nauk, a także psychologii, wyróżnioną rolę, wszystko to zaś roztapia w relatywistycznej filozofii życia. Jedynym celem Diltheya jest uzyskanie filozoficznego zrozumienia życia i zapewnienie temu rozumieniu hermeneutycznego fundamentu na podstawie samego życia. Wszystko skupia się w psychologii, która życie w jego kontekście dziejowego rozwoju i oddziaływania ma rozumieć jako sposób, w jaki człowiek jest, jako możliwy przedmiot nauk o duchu, a zarazem jako korzeń tych nauk. Dogmatyzm Diltheya, polegający na bezdyskusyjnym akceptowaniu pewnych prawd na temat bytu, nie jest brakiem jego filozofii, ani ukrytym pozytywizmem, jest wg Heideggera pozostawaniem w granicach metafizyki. Metafizyka jest zaś wg niego pytaniem wykraczającym poza byt, aby ów byt przywrócić pojmowaniu. Metafizyka należy do natury człowieka.

Gadamer pisze, że we wszelkim rozumieniu tradycji jest i pozostaje czynny moment dziejów efektywnych. Gadamer pokazuje, że, ludzie żyjący w końcu XX wieku, przez sam fakt przynależności do pewnej intelektualnej formacji i filozoficznej tradycji, maja szansę na hermeneutyczny wgląd, którego podstaw i możliwości dopracowała się historia naszej kultury. Szansa na wgląd i rozumienie jest możliwością dana nam, przez nasza epokę, jednak z szansy tej możemy skorzystać tylko wtedy, gdy nie zawierzamy naszego myślenia nikomu, gdy historię, tradycję, język sens i ludzkość i inne pojęcia stanowiące nasz filozoficzny rodowód przyjmujemy wraz z całym dogmatycznym kontekstem, nie usiłując sprawdzać i wypróbowywać za każdym razem, gdy je spotkamy.

• PAUL RICOEUR - HERMENEUTYKA JAKO SYSTEM INTERPRETACJI

Wg Zakrzewskiej Manterys nie istnieje jednolita szkoła hermeneutyczna, do której mogliby należeć zarówno Ricoeur i Gadamer. Stawia ona tezę o zasadniczej odrębności dwóch koncepcji hermeneutyki: koncepcji ujmowania jej w kategoriach metodologicznych oraz w kategoriach ontologicznych. Jedynym, co łączy tych dwóch myślicieli jest wspólny punkt wyjścia: nawiązanie do drugiego przewrotu kopernikańskiego w dziedzinie rozważań nad rozumieniem, przewrotu dokonanego przez Heideggera.

Ricoeur Egzystencja i hermeneutyka. Rozprawy o metodzie.- Doniosłość metodologii, uczynieni z niej najważniejszej kategorii związanej z badaniem ludzkiego świata, jest wyrazem tkwienia koncepcji Ricoeur w sferze filozofii przedheideggerowskiej. Nie wyzwolił się on z wizji hermeneutyki zaproponowanej przez Diltheya: ujmowania jej jako metodologicznej bazy uprawiania nauk humanistycznych.

Ricoeur twierdzi, że hermeneutyka jest nauką o interpretacji, chodzi w niej o refleksję krytyczna nad wartością naukową prób interpretacji, o ich epistemologię. Krytyczna refleksja może zyskać miano naukowej pod warunkiem połączenia myślenia hermeneutycznego, czyli tego, co egzystencjalne z rozumieniem obiektywnym, naukowym właśnie; rozumieniem proponowanym przez antropologię strukturalną.

Szczególny status hermeneutyki polega wg Ricoeura, na tym, że z jednej strony traktuje on ja jako „naukę o interpretacji”, z drugiej zaś twierdzi, iż jest to dyscyplina filozoficzna, ponieważ myśl hermeneutyczna zanurza się w to, co nazwano „hermeneutycznym kołem” rozumienia i wiary, który dyskwalifikuje hermeneutykę jako naukę i kwalifikuje ją jako medytujące myślenie. „Naukowość” hermeneutyki jest ujmowana jako krytyczna refleksja czy medytujące myślenie nad tym, co naukowe. Zadaniem filozofa-hermeneuty jest sprawienie by hermeneutyka była wysiłkiem przyswojenia sensu. Czyli włączeniem do myślenia naukowego osobistych poglądów badacza w celu uczynienia owego myślenia głębszym, bardziej refleksyjnym i poznawczo wartościowym. A myślenie naukowe, za którym opowiada się Ricoeur, to właśnie strukturalizm. Hermeneutyka i strukturalizm są dwiema drogami, które Ricoeur próbuje spleść ze sobą, po to, aby w sposób bardziej pewny i naukowo wartościowy dojść do celu, którym jest rozumienie symboli.

Wg R. symbole mają 3 słabe strony:, nieprzejrzystość, przygodność właściwą kulturze i zależność od problematycznych odszyfrowań. Przeciwnie zaś na ideał refleksji składają się: jasność, konieczność i naukowość. Dlatego też R. traktuje hermeneutykę jako pomoc w docieraniu do sensu symboli. Jednak to nauka pełni funkcję przewodnią, chociaż bez hermeneutyki byłaby ona bezradna. Nauce przypada zadanie najważniejsze postawienie problemu. Problem, ku któremu kierują się badacze symboli, to dążenie do uchwycenia pewnych „aktów istnienia”. Nie SA one jednak dane bezpośrednio i ich poznanie zawsze zapośredniczone jest przez rozpoznanie i odczytanie znaków. Rola rozpoznawania znaków przypada właśnie hermeneutyce. Symbol, właściwy przedmiot analizy, staje się czytelny dopiero wtedy, gdy połączy się jego interpretację z refleksją, dlatego tez wg R. hermeneutyka jest spoiwem zespalającym dokonania różnych nauk. Każda teoria hermeneutyczna spełnia dobrze swe zadania nie tylko wtedy, gdy dostosowuje się do problematyki dyktowanej jej przez naukę, gdy potrafi wydobyć pełnię znaczenia analizowanego właśnie symbolu. Z tego względu nie istnieje hermeneutyka ogólna, istnieją tylko odrębne i przeciwstawne teorie hermeneutyczne. R. sądzi, że tyle jest hermeneutyk ile ważnych i znaczących tekstów, których rozszyfrowaniu maja one służyć. Wybór, jaki rodzaj teorii hermeneutycznej jest właściwy w danych okolicznościach jest wyborem dokonywanym przez naukę, co uzasadnia przyznanie hermeneutyce roli pomocniczej. W dziedzinie symboli nauka bez hermeneutyki jest bezradna. Wg R. funkcja hermeneutyki jest uczynić zbieżnym rozumienie innego człowieka i jego znaków w wielorakich kulturach z rozumieniem samego siebie. Funkcja ta zyskała nazwę „ gościnnej struktury” dla antropologii strukturalnej.

Przed hermeneutyka stoi zadanie sprowadzenia abstrakcyjnych rozważań rozważań naukowych do wymiaru ludzkiego bycia i przemawianie językiem ludziom bliskim. Hermeneutyka ujmowana jest po prostu jako myśl humanistyczna. To właśnie stanowi o tym, że przedheideggerowska hermeneutyka Ricoeura pozostaje w opozycji do poheideggerowskiej koncepcji hermeneutyki Gadamera. Filozofia pozostaje w kręgu myślenia metafizycznego zgodnie z Heideggerowskim rozumieniem pojęcia metafizyki. Metafizyka w ujęciu Heideggera to całość filozofii. Wg H. Każdy humanizm bądź opiera się na metafizyce, bądź sam czyni siebie podstawą jakiejś metafizyki, dlatego tez każdy humanizm jest metafizyczny.

To, że Ricoeur ujmuje hermeneutykę jako wątek humanistyczny różni go od wizji Heideggera i Gadamera.

Metodologiczny status hermeneutyki Ricoeura sprawia, iż stosowane przez niego określenia hermeneutyki są określeniami, z którymi żadną miarą nie zgadza się Gadamer. Robocza definicja hermeneutyki Ricoeura mówi, że hermeneutyka jest teorią operacji rozumienia w jego odniesieniach do interpretacji tekstów.

Dla Gadamera zaś hermeneutyka nie jest teorią, rozumienie nie jest operacją i nie odnosi się ono do interpretacji tekstów, lecz od samego początku nią po prostu jest.

R. za ważny element wspólny swojej koncepcji hermeneutyki z koncepcją Heideggera uznaje „ugruntowanie hermeneutyki w fenomenologii” Wg R. istnieją dwie drogi do tego celu: (dłuższa) epistemologia interpretacji, która sam wybiera, oraz (krótsza) ontologia rozumienia zaproponowana przez Heideggera. R. nie uważa filozofii Heideggera za przeciwstawną, gdyż jego droga ma również ambicję umieszczenia refleksji na poziomie ontologii, tylko, że w sposób stopniowy. Według R. filozofia H. ma ogromne zasługi dla rozwoju myślenia naukowego, gdyż dzięki ontologii fundamentalnej wprowadzono do rozważań naukowych pojęcie dziejowości, dzięki temu można objąć myśleniem naukowym te sfery sensu, które do tej pory się wymykały. Mimo to, R. uważa, że droga wskazan przez H. choć wskazuje nauce nowe cele, nie pokazuje w jaki sposób te cele można osiągnąć. Długa droga R. jest właśnie próba przezwyciężenia tych braków. Krótką drogę Heideggera ujmuje on jako wyraz jego intuicji nie popartych jednak rzetelnym warsztatem metodologicznym.

Ricoeur sądzi, iż nauka jest sposobem, w jaki prezentuje się nam wszystko, co jest.

Zdaniem Heideggera nauką rządzi cos więcej niż tylko żądza wiedzy, tym czymś jest metafizyka. Heidegger zapewne nie zgodziłby się na wprowadzenie podziału na krótką i długa drogę, nie widzi, bowiem możliwości połączenia refleksji naukowej z refleksją dotyczącą nauki. Te dwa zadania, które R. chce połączyć, w myśl założeń filozofii Heideggera są sprzeczne i wykluczają się wzajemnie z samej swej istoty.

Hermeneutka w ujęciu Gadamera nie stanowi żadnego nowego nurtu czy kierunku w myśleniu filozoficznym. Hermeneutyka nie jest kierunkiem filozoficznym głównie, dlatego, że w ogóle nie jest żadną teorią. Hermeneutyka, według określenia Gadamera jest doświadczeniem praxis samej i w niej zawartego rozumu i rozumności. Praxis oznacza przede wszystkim całe pierwotne usytuowanie człowieka w jego naturalnym i społecznym środowisku. W takim pojęciu praxis zawiera się pierwotna wspólna więź wszystkiego, co razem ze sobą bytuje, a stąd wynika coś decydującego dla możliwości rozumienia ludzkich losów i doświadczeń, nawet tych, które nie należą do naszego dzisiejszego świata, ale są nam dostępne poprzez historyczną tradycję lub naukowe doświadczenie.

O odmienności stanowiska Ricoeura świadczy fakt, iż uświadamia on sobie nieskończoność wysiłków odczytywania i usensowniania świata, nieskończoność będąca konsekwencją nieskończonej jego różnorodności. Stąd też, zadaniem, jakie stawia przed sobą R. jest pokazanie, w jaki sposób można interpretować świat ludzki. W ujęciu R. człowiek usiłujący zrozumieć nieskończone bogactwo świata jest już weń uwikłany; nigdy nie może bezstronnie i obiektywnie go badać, lecz skazany jest na uczestnictwo w nim. Zadaniem, jakie może podjąć jest nie zerwanie więzów zespalających go ze wszystkim, co w ludzkim świecie obdarzone jest sensem, ale refleksja nad owym sensem, dialog z innymi myślicielami przedstawiającymi inne punkty widzenia.

Hermeneutyka Gadamera różni się tym, iż jest po prostu byciem w świecie, jest sposobem istnienia, a nie zajmowaniem wobec niego stanowiska, stąd też nie ma przedmiotu swych rozważań i nie może być teorią. Można jedynie hermeneutycznie myśleć. Struktura hermeneutycznej rozmowy z tekstem, struktura pytania i odpowiadania, jest ruchem myśli poszukującym horyzontu pytania ustanawiającego sens możliwych odpowiedzi. Gadamer twierdzi, iż prowadzenie rozmowy wymaga, by nie dążyć do przekonania innego w sporze, lecz by rzeczywiście uwzględnić rzeczowa wagę odmiennego poglądu.

• POJĘCIE HERMENEUTYKI W TEORII KRYTYCZNEJ JURGENA HABERMASA

Celem Habermasa jest stworzenie i rozwinięcie teorii społecznej o intencjach praktycznych.

Zaproponowana przez Habermasa teoria społeczna nazwana „teoria krytyczna” ma wyrażać emancypacyjny interes wyzwolenia ludzi z quasi-naturalnych przymusów i zdążania ku pełnej dojrzałości.

Habermas podejmuje spór z hermeneutyką.

Wg Krasnodębskeigo zarzuty Habermasa można zrozumieć tylko wtedy, gdy uwzględni się kontekst, w jakim zostały wypowiedziane. Jest to kontekst metodologii nauk społecznych, ich logiki. Rozważania Habermasa na temat hermeneutyki można rozpatrywać na dwóch płaszczyznach: po pierwsze H. niewłaściwie rozumie hermeneutykę Gadamera, nie dostrzegając przełomu jaki dokonał się za sprawą myśli Heideggera, którego Gadamer jest intelektualnym spadkobiercą. Hebermas natomiast pozostaje w tradycji hermeneutyki diltheyowskiej. Po drugie emancypacyjne ambicje teorii krytycznej już w punkcie wyjścia stanowią antytezę hermeneutyki

Wg Habermasa nauki społeczne nie mogą porzucać wymiaru badań hermeneutycznych, mogłyby one przemilczeć problem zrozumienia jedynie za cenę zniekształceń. Teoria hermeneutyki daje się sprowadzić do koncepcji specyficznego podejścia metodologicznego w obrębie nauk społecznych.

Habermas określa rozumienie hermeneutyczne jako ukierunkowane na tradycyjny kontekst znaczeń. Dialogiczność rozumienia hermeneutycznego przeciwstawia fonologiczności rozumienia występującego w twierdzeniach teoretycznych. Dialogiczność jako cecha postępowania hermeneutycznego może być przydatna w naukowym procesie badawczym.

W naukach społecznych nie można stosować żadnej teorii znaczenia, która by zajmowała się jedynie symbolicznym znaczeniem swych obiektów, ponieważ obiekty te z jednej strony, wywodząc się z tradycji, muszą być traktowane jako pewne historyczne fakty, których znaczenia nie da się odtworzyć za pomocą żadnego współczesnego systemu reguł, z drugiej strony-odniesione są one do obrazu świata, istniejącego w pozajęzykowej rzeczywistości.

Zdaniem Habermasa nauki hermeneutyczne charakteryzują się specyficznym sposobem postępowania badawczego, odmiennym od postępowania nauk empiryczno-analitycznych: quasi-indukcyjne postępowanie nauk hermeneutycznych wywodzi się ze specyficznej zdolności potocznego języka, który umożliwia pośrednie komunikowanie ogólnych kategorii w konkretnym kontekście życia. Na tej podstawie język hermeneutycznego interpretatora przystosowuje się w procesie interpretacji do doświadczenia życiowego skoncentrowanego wokół indywidualnego znaczenia. Habermas przyjmuje koncepcję kolistego ruchu rozumienia w hermeneutyce. Koło hermeneutyczne utożsamia z kolistym procesem tworzenia pojęć: Pojęcia teoretyczne i systemy odniesienia są tylko konkretyzacją strategicznego przedrozumienia, które jest czasowo ustalone dla celów analitycznego porównywania.

Koło istnieje, dlatego, że sama kategoria doświadczenia może być przekazywana tylko językowo; jednak obiektywizacja doświadczenia w słowach bądź działaniach uwalnia je częściowo od językowych kategoryzacji interpretacji o przemienia bardziej w fakt niż język. Koło jest owocne wtedy, gdy rozwój procesów interpretacyjnych prowadzi do maksymalnej odpowiedniości między słowem a faktem.

Habermas traktuje koło hermeneutyczne jako ruch rozumienia części w kategoriach całości oraz rozumienia całości w kategoriach części: Interpretacja tekstu zależy od wzajemnego związku między interpretacją części, poprzez którą początkowo przenika przedrozumiana całość, a korygowaniem tego wstępnego pojęcia poprzez części, które ono zawiera.

Język ma właściwości interpretowania samego siebie, ponieważ z jednej strony obiektywizuje się w działaniach i ekspresjach, które z drugiej strony może wyrażać w swoim własnym medium. Zadaniem hermeneutyki jest rozszyfrowywanie samointerpretacji języka, dlatego też konieczne jest rozszerzenie tradycyjnej hermeneutyki i objęcie jej rozważaniami nie tylko rzeczywistości językowej, lecz także rzeczywistości samej. Kolisty ruch interpretacji polega na ścieraniu się tego, co do interpretacji wnosi interpretator (założone przez niego schematy interpretacyjne), z tym, co musi przyswoić (zarówno język interpretowanego tekstu, jak i obiektywizacje tego języka. Koło ma swój początek- moment rozpoczęcia interpretacji i wybranie prowizorycznych schematów interpretacyjnych, oraz koniec- empiryczne potwierdzenie słuszności wyboru danego schematu, którym jest adekwatne ujęcie doświadczenia życiowego. Koło jest metodą, która służy dochodzeniu do zrozumienia właściwego znaczenia.

Wg Habermasa rozumienie hermeneutyczne jest szczególnym przypadkiem rozumienia w ogóle, tak, że z jednej strony umożliwia ono spontaniczne porozumienie, i w tym sensie jest naukowo wartościowe, z drugiej jednak strony stanowi hermeneutykę subiektywnego sensu. Myślenia dialektyczne obecne w teorii krytycznej wykracza poza subiektywny sens intencjonalny i analizując obowiązującą tradycję pokonuje go.

Zdaniem H. ograniczoność metod hermeneutycznych wynika nie tylko z tego, że idealizm hermeneutyki nauk humanistycznych sprowadza do struktury sensu uprzedmiotowione w systemach społecznych do treści tradycji kulturowej, ale i z tego, że ich głównym celem jest jedynie umożliwienie rozumienia. Natomiast socjologia krytyczna wykracza poza ten cel i domaga się ponadto wyjaśnienia: Hermeneutyczna emancypacja totalności musi zostać potwierdzona mocniej niż tylko instrumentalnie, musi objawić swoją słuszność jako pojęcie dopasowane do rzeczy samej.

Wg autorki tekstu Zakrzewskiej - Menterys krytyka hermeneutyki dokonana przez Habermasa opiera się na nieporozumieniu, na niedostrzeżeniu przemian, jakim uległo pojęcie hermeneutyki za sprawą Heideggera. Przed i poheideggerowskei koncepcje rozumienia są zgoła czymś odmiennym. Znaczenie hermeneutyki we współczesnej filozofii nabrało specyficznego sensu, diametralnie różnego od dotychczasowej tradycji filozofii przede wszystkim za sprawą radykalnego zwrotu ontologicznego w pojmowaniu rozumienia.

Zdaniem Gadamera Habermas wprowadzając do swej koncepcji pojęcie hermeneutyki, składa tym samym obietnicę stworzenia nowej metodologii nauk społecznych. Już sam punkt wyjścia teorii H., sam cel jaki sobie postawił, niezależnie od sposobu jego realizacji, wyznacza perspektywę filozoficzną diametralnie różną od perspektywy hermeneutycznej.

Różnice między tymi dwoma myślicielami znajdują swój najdobitniejszy wyraz w pojmowaniu kategorii koła hermeneutycznego.

Z chwilą, gdy Heidegger wykazał iluzoryczność pojęcia obiektywności, pojęcie koła w myśli hermeneutycznej zmieniło się radykalnie. Nie może być już ono zniesione a akcie doskonałego rozumienia, gdyż czasowość, skończoność bycia w świecie w ogóle uniemożliwia doskonałe rozumienie, oraz dlatego, że kolisty ruch rozumienia nie traktowany jest jako pewna droga dochodzenia do zrozumienia, lecz jako immanentna właściwość rozumienia. Rozumienie jest możliwe tylko dzięki określającemu je ruchowi przedrozumienia, i właśnie ten nieustający ruch rozumienia i przedrozumienia nigdy nie może być zniesiony. Wg Gadamera koło hermeneutyczne nie tyle umożliwia rozumienie czy służy rozumieniu, ile jest rozumieniem samym. Rozumienie jest zawsze rozumieniem czegoś. Ontologiczny charakter rozumienia oznacza właśnie jego odrębność, treściową specyficzność w każdym przypadku spotkania z tekstem lub z inną osobą.

Tak, więc krytyczne stanowisko Habermasa wynika z tego, że nie widzi on problemu historyczności hermeneutyki, ani nie dostrzega ontologicznego zwrotu hermeneutyki. Habermas nie docenia również uniwersalności hermeneutyki, rozumianej, przez Haiedegera jako uczestnictwo w całościowym, wszechobecnym sensie wyprzedzającym wszelkie możliwe podziały i kategoryzacje. Dlatego Habermas ujmuje hermeneutykę jako pewną naukę, jako swoiste stanowisko teoretyczne czy podejście poznawcze.

• HERMENEUTYKA A TEORIA SPOŁECZNA - KONCEPCJA ANTHONY'EGO GIDDENSA

M.in. Peter Winch radykalnie przeciwstawia i odróżnia nauki społeczne od przyrodniczych, rozumienie znaczących działań od wyjaśniania zjawisk naturalnych.

Zdaniem Giddensa Winch wprowadza teoretyzowanie socjologiczne w nową epokę, która czerpie swe filozoficzne interpretacje od Droysena i Diltheya.

Giddens proponuje stworzenie „hermeneutycznie natchnionej teorii społecznej”. Punktem wyjścia rozważań Giddensa na temat możliwości stworzenia tej teorii, jest wytłumaczenie stosowania samej nazwy „teoria społeczna”. Jego zdaniem teoria społeczna to korpus teorii wspólny dla wszystkich dyscyplin związanych z zachowaniem istot ludzkich. Mieści ona w sobie nie tylko socjologię, ale i antropologię, ekonomię, politykę, humanistyczna geografię, psychologię.

W swojej teorii Giddens proponuje skupienie się na dwóch podstawowych zagadnieniach: nad teorią strukturacji i podwójną hermeneutyką.

Teoria strukturacji powstała jako wyraz sprzeciwu Giddensa wobec pojęć funkcji i wyjaśniania funkcjonalnego, gdyż jego zdaniem są one zbyt jednoznaczne i powiązane z ortodoksyjnym konsensusem.

Gidns proponuje teorie strukturacji zamiast funkcjonalizmu. Jednym z najważniejszych elementów strukturacji jest konieczność powołania do życia teorii podmiotu. Odcentralnienie podmiotu musi jednocześnie prowadzić do odzyskania tego podmiotu jako rozumiejącego, działającego bycia. Drugim ważnym elementem teorii strukturacji jest żądanie, aby teoria podmiotu, która unika obiektywizmu nie popadła w subiektywizm. Ani podmiot (osoba działająca) ani przedmiot ( społeczeństwo czy instytucje społeczne) nie powinny być traktowane jako posiadające pierwszeństwo. Każdy z elementów jest tworzony w i dzięki powtarzającym się praktykom. Najważniejsza teza teorii strukturacji Gidensa mówi, że organizacja praktyk społecznych jest zasadniczo powtarzalna. Struktura jest zarówno medium jak i rezultatem praktyk, które powtarzalnie organizuje. Następnie w ten schemat Gidens wpisuje elementy funkcjonalistyczne: niepotwierdzone warunki i niezamierzone konsekwencje.

Geneza podwójnej hermeneutyki: badacz społeczny bada świat, społeczny świat, który jest ukonstytuowany jako znaczący przez tych, którzy produkują i reprodukują go w swoich działaniach - podmioty ludzkie. Opisać ludzkie zachowanie w uzasadni0ony sposób znaczy zasadniczo: móc uczestniczyć w formach życia, które wytwarzają to zachowanie i które są przez nie wytwarzane. Jest to już zadanie hermeneutyczne. Lecz nauka społeczna sama jest formą życia, wraz ze swymi własnymi technicznymi pojęciami. Hermeneutyka, zatem wkracza w nauki społeczne na dwóch powiązanych ze sobą poziomach.

Podwójna hermeneutyka nauk społecznych wg Gidenasa zawiera to, co Winch nazywa logicznym związkiem między codziennym językiem laików a techniczną terminologią będącą inwencją badaczy społecznych.

• HERMENEUTYKA JAKO MODA

Jednym z typowych ujęć hermeneutyki jest stanowisko Erika Hollnagla. Autorka uznaje to stanowisko za absurdalne . Wg Hollonagala hermeneutyka, będąca dyscypliną naukową, określona jest jako badanie metodologicznych zasad interpretacji i wyjaśniania, początkowo tylko biblii, lecz później stopniowo również wszelkiego rodzaju tekstów czy znaczących działań. Celem hermeneutycznego koła jest tworzenie najlepszych możliwych przypuszczeń na temat zamierzonego znaczenia, a rozstrzygnięcie czy są one rzeczywiście najlepsze, następuje dzięki porównaniu z przekazem w oryginalnym kontekście.

H.P. Rickman traktuje hermeneutykę jako podejście poznawcze, alternatywne wobec metody naukowej. Autor stawia tezę, że badanie ludzkiego świata różni się od badania świata fizycznego, dlatego konieczne jest uświadomienie sobie różnicy między naukową metodą a hermeneutyką.

Gerard Radnitzky twierdzi, iż hermeneutyka jest pewnym specyficznym rodzajem metanauki. Do swojej koncepcji wprowadza pojęcie spirali hermeneutycznej, która ma być udoskonaloną wersją, koła hermeneutycznego. Wg niego rozumienie w hermeneutyce nie obraca się wokół własnej osi, lecz prowadzi do rozwoju poznania, czyli do postępu w coraz pełniejszym ogarnianiu rzeczywistości.

• HERMENEUTYKA - NAUKA SPOŁECZNA - ETNOMETODOLOGIA. KONCEPCJA ZYGMUNTA BAUMANA

Barman podejmuje zadanie prześledzenia konsekwencji hermeneutycznego wyzwania dla nauk społecznych. Wyzwanie hermeneutyki wobec idei, że nauki społeczne powinny dorosnąć do standardów siły przekonywania i autorytetu nauk społecznych, składało się z dwóch problemów: problemu porozumienia i problemu prawdy. Nauka społ. zatem w uzyskiwaniu swego naukowego statusu była zmuszona do udowodnienia, że jej reguły porozumienia i standardy prawdy dla interpretacji znaczenia mogły uzyskać siłę przekonywania porównywalną do badania natury.

Zdaniem Barmana socjologia nie może uniknąć negocjowania, dochodzenia do konsensu w sprawach, które, wbrew wyobrażeniom nauk naturalnych, nie są rządzone żadnymi uniwersalnymi prawami. Socjologia jest społecznie zaangażowana, ujawniając a zarazem promując zadanie równania szans i demokracji. Praktyczny sukces socjologii w ten sposób rozumianej może być jedynie mierzony stopniem, w jakim opozycja między porozumieniem a prawdą jest stopniowo redukowana, a problem rozumiena jako działalności odrębnej od wspólnego życia stopniowo zanika.

Zygmunt Bauman, Socjologia i ponowożytność, W: Racjonalność współczesności. Między filozofią a socjologią, red. Kozakiewicz, Mokrzycki, Siemek

Większość obiegowych pojęć ponowożytności odnosi się tylko do zjawisk intelektualnych, niekiedy zawężając się jedynie do sztuki, a czasem nawet obejmując szerokie spektrum form i reguł kulturowych. Rzadko wkraczają one w obszar zmieniających się układów społ., które znajdują odzwierciedlenie w tychże zjawiskach artystycznych, kulturowych, poznawczych.

Bardzo rzadko pojęcia te sięgają do fundamentalnych prze-sądów ponowoczesnej świadomości.

Takie samoograniczenie się dyskursu ma zasadnicze znaczenie dla przyszłości socjologii, ponieważ implikuje dla niej zadania:

• strategiczne dostosowanie się;

• konieczność współbrzmienia z nową kulturą;

• zerwanie z nowoczesnymi przesłankami ontologicznymi i epistemologicznymi;

• konieczność przekształcenia się w socjologię ponowożytności;

• podążanie za innymi elementami ponowoczesnej kultury;

• akceptacja samoograniczenia i samouzasadnienia znaczeń;

• porzucenie tożsamości nauki odczytującej znaczenia jako wytwory/odbicia ukł. społ. i ich dynamiki.

Zmiany są tak rozległe, że sięgają poza dziedzinę cech kulturowych i wobec tego potrzebny jest nowy zakres badań oraz nowa siatka pojęć zdolnych ujmować nową rzeczywistość społeczną.

Nie rezygnując z dotychczasowych pytań, socjologia musi zaakceptować odmienność ponowożytnych ukształtowań i badać je jako takie, nie wartościując ich.

To właśnie będzie socjologia ponowożytności.

Współczesna sztuka jako paradygmat ponowożytności

Znamienne cechy sztuki ponowoczesnej:

• bunt przeciwko porządkowi (Deleuze&Guattari: metafora kłącza - korzenia, który nie uprzywilejowuje w swoim rozwoju żadnego z kierunków, gotowego rosnąć i kiełkować bez widocznej regulacji, przewidywalności).

• brak synchronicznego porządku - brak rozpoznawalnej wyraźnie szkoły lub kierunku dążącej do podporządkowania sobie obszaru artystycznego, wobec czego pojęcie herezji straciło sens, bowiem teren sztuki zaludniają artyści najróżniejszych i nieporównywalnych stylów.

• brak porządku diachronicznego - historii sztuki nie można już ująć jako następujących po sobie szkół i stylów, kolejne etapy mają niewielki związek z poprzedzającymi je, nowe zjawiska wypływają na chybił trafił, zmiany to już nie rozwój - rzeczywistości artystycznej nie określa już pojęcie ewolucji, ale stasis, tj. ruchu bez zmian, zmiany bez kierunku.

• pluralizm - pojecie stylu staje się nieważne.

• wspólna forma dla sztuki: pastisz - (nie)świadome cytowanie, czynienie aluzji, imitowanie minionych mód, stylów, pomysłów, etc. historia sztuki stała się ponadczasowym, ponadterytorialnym, ciągle czynnym źródłem. pastisz dotyczy sztuki jako całości.

• wspólna forma dla sztuki: kolaż - odrzucenie zasady jedności, uznanie równowartościowości różnych artystycznych stylów, gatunków, technik. dotyczy poszczególnych dzieł sztuki.

• samo-odniesienie - ostentacyjne odrzucenie funkcji mimetycznej(naśladowczej) sztuki na rzecz przedstawiania swojej własnej praktyki przez artystów - płótna, środków artystycznych; pojecie przedstawiania rzeczywistości zdezaktualizowało się, ponieważ nie wiadomo która rzeczywistość jest tą „obiektywną”. mimesis ponowoczesnej sztuki może objawiać się co najwyżej w reprezentowaniu egzystencjalnej modalności świata istniejącego poza sztuką.

• MIMESIS: wewnętrzna wielorakość, kłączopodobny rozrost, niezdeterminowany charakter zmiany, ugruntowanie rzeczywistości jako wynikającej z celowego działania: wolności i wyboru.

• brak teorii wynikający z jej nieistotności, malejącego autorytetu - współczesna sztuka jest odporna na teoretyzowanie, programy, argumenty, słuszności; brak możliwości zaistnienia roszczeń co słuszności uniwersalnej.

• wrażenie dezorientacji i chaosu opisuje najdobitniej ponowoczesną sztukę jako sztukę okresu nastałego po „zniknięciu czegoś, co było wcześniej obecne” (tj. porządku, kierunków).

• akceptacja istnienia nieredukowalnej i trwałej wielości ludzkich światów - centralnym problemem jest jak zlokalizować, wyodrębnić szczególny świat, który jest jednak tylko jednym z możliwych. żaden ze światów nie zbliża do uniwersalnej prawdy, nie daje legitymizacji wyłącznej słuszności. Świat jest nieodwołalnie pluralistyczny

• niemożliwe jest osiągnięcie prawdy o współczesności, nie ma sensu jej poszukiwać.

• uwypuklanie aktu konstruowania dzieła sztuki, które uprawomocnione jest tylko decyzją autora i nie posiada tym samym kodu mogącego naprowadzić na jego sens. Dzieło sztuki samo konstruuje i unaocznia klucze własnego usensownienia. Oparte jest na wielości interpretacji, wielowartościowość to jego definiująca i trwała cecha.

• ponowożytna sztuka odsyła do czegoś innego niż sama jest, przekazuje informacje o nieartystycznej rzeczywistości.

• ostentacyjnie, wybujale autonomiczna.

Ponowożytna kultura

• atrybuty wspólne ze sztuką, najbardziej bezpośrednią częścią kultury: pluralizm, nieobecność powszechnych autorytetów, zrównanie hierarchii, interpretacyjna wielowartościowość.

• ponowoczesna kultura to kultura nadmiaru (Baudrillard) - zbytnia obfitość znaczeń i niedobór rozsądzających autorytetów.

• nieustanne zmiany pozbawione wyróżnionej linii rozwoju.

• elementy nieuwarunkowane i nie powiązane ze sobą w czasie.

• kultura nadprodukcji i marnotrawstwa.

• spełnienie wróżby Simmla: tragedia kultury urzeczywistniła się- zasób obiektywnych jej wytworów przerósł możliwości ich przyswojenia przez kogokolwiek w społeczeństwie.

• kultura w oczach jednostki to obszar nieustannie zmieniających się i niepowiązanych elementów: obscena - nie można już złożyć niczego na kształt „sceny kulturalnej” (Baudrillard).

• zasadniczy mechanizm produkcji i dystrybucji kultury = środki masowego przekazu.

• największy wpływ na kształt współczesnej kultury ma sposób i forma podawania wiadomości. występuje wyraźna tendencja do konstruowania świata jako zespołu obrazów, które nie są przyczynowo związane ani nie wywołują konsekwencji. zdarzenia te są wzajemnie nie powiązane oraz wynikłe samorzutnie, zakotwiczone w zmiennych i nieuchwytnych motywacjach ludzi.

• dewaloryzacja pamięci.

• telewizja jako najbardziej reprezentatywne i wpływowe medium. Charakteryzuje ją dramatyczny sposób komunikacji oraz myślenie i doświadczanie świata w dramaturgiczny sposób (Martin Esslin).

• zdarzenia stają się przedstawieniami i jako takie można powtarzać i ogrywać do woli, w dowolnym czasie i warunkach. Zdarzenia są zatem niekonieczne, niezakończone i odwoływalne, do dalszej decyzji.

• świat jest rozluźniony, tj. podzielony jest na mnóstwo miniperzedstawnień - nie jest spójny ani ukierunkowany. czas może być odwrócony, a epizody przetasowane.

• konsekwencje epizodów są tymczasowe i odwracalne, zatem nie potrzebne są standardy, nawet te moralne, ponieważ moralność przynależy do świata skończonego i nieodwracalnego.

• środki masowego przekazu kształtują świat na kształt zdarzeń teatralnych - jest on wieloaktowym przedstawieniem. Strategiczne zdarzenia zachodzą ze względu na możliwość przekazania ich przez telewizję. (Beniamin Barber: trudno wyobrazić sobie wielkie wydarzenia i ruchy społ. drugiej połowy XX w. w USA bez ogólnokrajowej sieci telewizyjnej).

• podaż własnych oryginalnych zdarzeń telewizyjnych zaczyna wypierać odtwarzanie zdarzeń, tylko ich ujawnianie. Zdarzenia produkowane przez telewizję nie są opisami stanów rzeczy, ale traktują te stany instrumentalnie. Narasta brak jasności co do sensu i kształtu „rzeczywistej historii”.

• Jean Baudrillard: Telewizja nie staje między widzem a życiem, nie powtarza, nie przekazuje określonych interpretacji - historia stała się tylko spektaklem, wyuzdaniem znaków, niekończącą się grą symulacyjną, dramatem i groteską, pomieszaniem wszystkich form. Nie można mówić już o zniekształceniu rzeczywistości, bo nie ma czym zmierzyć jej obrazu - stała się bowiem plastyczna, bezcielesna i wysadzona z zawiasów.

• Matthew Arnold: nowożytny optymizm i pewność siebie zakładały, że kultura skłania nawet prostych ludzi do rozumienia co jest naprawdę piękne, wdzięczne. Kultura w świecie nowoczesnym to porządek, doskonal ość wyprzedzająca świat praktyki - podźwigniecie rzeczywistości do poziomu wyobrażeń.

Georgie Steiner: ludzie w ponowoczesności już wiedzą (w przeciwieństwie do przekonań epoki modernizmu), że humanistyka nie humanizuje, nie mają wary w aksjomat postępu, brakuje im umiejętności marzenia o przyszłości, kryteriów odróżniania co lepsze, a co gorsze. Upadły hierarchiczne struktur wartości, odrzucone zostały binarne cięcia charakteryzujące kod kulturowy dominujący nad naturalnym. Wyższość kultur(y) Zachodu nie jest ani oczywista, ani zapewniona. Zatraciliśmy ośrodek pewności, a zatem zdolność kultury do oceniania i jej świadomość elitarności, które są warunkami koniecznymi jej istnienia. Wybór miedzy kulturą i anarchią już się dokonał.

• pojecie ponowoczesnej kultury jest wewnętrznie sprzeczne i niedorzeczne, bo definiuje je zrównanie hierarchii, brak cięć i równowartościowość. Ponowożytność to po-kulturowa kondycja. świat nowoczesny to miejsce współistnienia kultur w opozycji do jakichkolwiek osi.

• Współistnienie kultur to trwały atrybut świata, w której nie ma aspiracji ku ekumenicznej, uniwersalnej dominacji.

• nieuporządkowanie, kłączopodobny wzrost, bezkierunkowość.

Ponowożytny światopogląd

• pogląd na świat jako samokonstytuujący się i samonapędzający się proces, niezdeterminowany niczym prócz własnego rozpędu, nie podporządkowany żadnemu ogólnemu planowi, nieredukowalnie i nieodwołalnie pluralistyczny, złożony z wielu suwerennych całostek i pozycji władzy, pozbawiony jakiegokolwiek porządku.

• Ponowożytny pogląd implikuje rozproszenie obiektywności

• brak odniesienia do „eksterytorialnego”, sięgającego poza określoną społeczność ugruntowania prawdy i sensu.

• ponowożytna perspektywa ukazuje świat jako złożony z nieskończonej ilości znaczeniotwórczych czynników, względnie autonomicznych i samowystarczalnych, podporządkowanych własnej logice oraz mających własne narzędzia uprawomocniania.

• uzasadnienia można prowadzić w samozwrotny sposób, tylko we wspólnotowym zasięgu.

• wyrzeczenie się dominującej pozycji Zachodu - formacja rozwoju społ. jedna spośród wielu.

• rozszerzenie koncepcji historyczności: uznanie początku w czasie i nieuchronności końca.

• zamiast uniwersalizmu - parafialna ważność, miejscowa słuszność.

• zanik globalnej władzy w światowej skali przekłada się na wewnątrzspołeczne zmiany - przesuniecie akcentu ze społeczeństw państwowych na bliżej nieokreślony czynnik wspólnot, na ich aktywność. skutkuje to uwypukleniem pluralizmu. Wspólnota to świadomość współobecności innych społeczności i ich podmiotowej aktywności.

• przestrzeń procedur znaczeniotwórczych i uzasadniania jest zawężona oraz inna jakościowo od nowoczesnej:

• modernizm - skoordynowane i wzajemnie się nakładające czynniki integracji, milcząco zakładany totalizujący wpływ całościowości polit., ekon., zunifikowane prawa, zagwarantowany autorytet prawdy i sensu.

• postmodernizm - ugruntowane jedynie przez własne działanie, brak synchronizacji, pomiędzy poszukiwaniami prawdy i sensu a innymi wymiarami bytu społ., trudność samostanowienia wspólnot.

• Francois Lyotard: uwspólnotowienie prawdy i sensu to produkt erozji dominacji nauki, co następuje w wyniku rozpadu na liczne odosobnione i jedynie formalne dyskursy. Wielość dyskursów podlegających władzy która same są w stanie wytworzyć - „atomizacja tego, co społeczne, na elastyczne układy gier językowych”. Technologiczna transformacja w przepływie informacji sprawia, że składnik komunikacyjny staje się coraz ważniejszy. Waga komunikacji polega na tym, że całości społ. mogą oprzeć się jedynie na języku. Układ ten jest samorzutnie płynny, nie ma wyraźnie wytyczonych granic, ma tendencje procesualne. granice same są stawkami i rezultatami strategii językowych. Erozja władzy ekumenicznej sprowadza się do lingwistyczno-filozoficznego wymiaru - stając się zbiorem gier językowych, z których żadna nie jest uprzywilejowana, „wielka narracja straciła wiarygodność”. kwestionowane jest pojęcie centrum, natomiast podkreślana autarkia ośrodków wokół niego. Nikt nie mówi wszystkimi językami, nie ma uniwersalnego metajęzyka, nikt też nie tęskni za utraconą narracją, opierając uprawomocnienia na własnej praktyce językowej i komunikacyjnym współdziałaniu.

• nadejście ponowożytności to rozpad jedynej hierarchii - hierarchii gier językowych. Ich wolność i niezależność jest wynikiem separacji sfery komunikacyjnej i struktury politycznego i ekonomicznego panowania, która to z kolei jest skutkiem rozpadu hierarchii funkcji systemowych (szczeg. dominacji ekonomiki nad polityką, sferą idei).

• kultura stała się nieistotna, przemieszczając się na teren społecznej integracji - wyzwolenie od funkcji systemowej umożliwia jej rozszczepienie się na zbiór gier językowych, wyzwolenie od współodpowiedzialności za reprodukcje systemowej dominacji.

Ponowożytna socjologia

• socjologia nowożytna:

• ortodoksyjny konsens (Anthony Giddens),

• strategia racjonalnej analizy społeczeństwa,

• społeczeństwo = państwo narodowe, poddawane stałej racjonalizacji, wystarczająco dominującej, by przyjąć ją za układ odniesienia dla informacji o rzeczywistości społ.,

• obraz systemu społecznego = uporządkowanie, ustrukturyzowana przestrzeń interakcji, selektywne dopuszczanie działań do skutku przez mechanizm panowania/wspólne wartości, „zasadniczo zharmonizowana przestrzeń”, w której kulturowy, polityczny, ekonomiczny poziom ponadindywidualnej organizacji współgrają/uzupełniają się funkcjonalnie, ograniczają chaos, koordynują rozproszone siły.

• ponowożytność:

• zakwestionowanie pojęcia systemu (źródła i gwarancji sensowności, ortodoksyjnego konsensusu),

• niepokój i brak pewności siebie,

• niezadowolenie ze sposobu uprawiania socjologii,

• ataki na symbole tamtej epoki (szczeg. Parsonowski funkcjonalizm),

• cel: delegitymizacja ortodoksyjnego konsensusu.

• nikła świadomość o powiązaniu niepokoju teoretyczno-strategicznego ze zmianami w rzeczywistości społ. - apel o rewizję głoszony w uniwersalistycznych terminach, ogłoszenie konsensu wadliwym od początku jako samoułudy, ideologicznej kapitulacji, nowożytne rozumienie prawdy - poszukiwanie nowego konsensusu („nowego paradygmatu”) doprowadziły do powstania ponowożytnej socjologii.

• bodźce ponowożytnej socjologii:

• Garfinkel: metody obnażania kruchości rzeczywistości społ. o jedynie konwersacyjnym i konwencjonalnym ugruntowaniu, jej umowności, niezdrterminowania.

• Schutz: kontemplacja samorodnego działania społ., demaskacja wyjaśnień przyczynowych jako ukrytych motywacji celowościowych, rozbicie porządku na bezmiar wielorakich rzeczywistości i światów znaczeń.

• Wittgenstein: idea gier językowych, eliminująca pozakonwersacyjne składniki rzeczywistości społ.

• Gadamer: wizja świata życia - tworzonego wspólnotowo i tradycjonalnie uprawomocnianego zespołu znaczeń, porzucenie uniwersalnej, ponadlokalnej, „obiektywnej” prawdy.

• ponowoczesny świat napędził rozwój ponowożytnej socjologii - odzwierciedla go ona poprzez przypadkową zbieżność doświadczeń ponowożytnego świata, na zasadzie kolażu.

• ponowożytna socjologia unika konfrontacji z ponowożytnością jako formą rzeczywistości społ., nowym zjawiskiem o nowych odrębnych właściwościach, nie uznaje własnego związku ze specyficznym etapem w historii życia społ.

• ujmowanie samej siebie w uniwersalistycznych, ponadczasowych i ponadlokalnych kategoriach.

• osiągnięcia własne i cele: prostowanie błędów, odkrywanie prawdy, poszukiwanie właściwego kierunku, pozostawanie przy starej strategii. Podnoszenie atrybutów rzeczywistości społ. do rangi wiecznej istoty życia społ. jako takiego.

• ponowoczesna socjologia nie dysponuje pojęciem ponowożytności - pasując świetnie do ponowoczesnej kultury nie jest w stanie ujrzeć się jako zdarzenia w historii, nie konceptualizuje logiki historycznego następstwa ani społecznego osadzenia idei.

• mimetyczność, pośrednie informowanie o ponowożytnej kondycji poprzez izomorficzność własnej struktury i przekładalnosć jej struktury i pozasocjologicznej rzeczywistości. W ponowożytną kondycję można wejrzeć analizując praktyki ponowożytnej socjologii - jest ona znakiem w stosunku do oznaczanej ponowoczesnej kondycji.

• ponowożytna socjologia to także pragmatyczna reakcja na nową kondycję.

• ponowoczesny socjolog:

• ogrywa rolę interpretatora,

• semiotyczny pośrednik o funkcji ułatwiania komunikacji pomiędzy społecznościami i tradycjami,

• bezpiecznie osadzony w swej własnej „rodzimej” tradycji i penetruje warstwy znaczeń funkcjonujące w relatywnie obcej tradycji,

• w jego osobie tradycje wchodzą w komunikacyjny kontakt, ujawniając sobie swoja treść.

• zmierza do oddania głosu kulturom, niemym i niesłyszalnym bez jego pomocy,

• operacje na styku poszczególnych „gier językowych” czy „form życia”, wzbogacanie ich płaszczyzn.

• strategia ponowożytnej socjologii: „gęsty opis” (Clifford Geertz), awansujący odmianę socjologii wiedzy Karla Mannheima (z pojęciem negatywnym ideologii zastąpionym pozytywnym, albo nawet wspólnotową tradycją/wspólnotą językową jako jedyną ramą odniesienia, źródłem i warunkiem prawdy) do roli paradygmatu.

Socjologia ponowożytności

• obiegowe typy teorii kryzysu społeczeństwa współczesnego należy uznać za ułomne:

• typ „kultura-i-osobowość”: mylnie łączy objawy ponowożytności z rzekomo autonomiczną kulturową dynamiką, prawomocność ortodoksyjnego socjologicznego modelu.

• typ „kryzysu-systemowego”: pierwszeństwo teoretycznej rehabilitacji modelu ortodoksyjnego, redukowanie przejawów ponowożytności do symptomów klinicznych, a sama „ponowożytność” do patologicznej aberracji.

• ponowożytne fenomeny łączą się w spójny zespół aspektów nowego typu społeczeństwa, które różni się od tradycyjnego na tyle, ze zasługuje na własny model teoretyczny. Ponowożytność jest sama przez się dojrzałym rozwiniętym i zdolnym do życia typem systemu społecznego. Traktowanie zjawisk ponowożytności jako dysfunkcjonalnych, degeneracyjnych, zagrażających przetrwaniu społeczeństw nie jest usprawiedliwione niczym poza pamięcią historyczną bądź niechęcią do zerwania z modelem teoretycznym, który dobrze służył w przeszłości.

• we współczesnym społeczeństwie zachowanie konsumpcyjne zbliża się coraz bardziej ku pozycjom poznawczej i moralnej osi życia, więzi integrującej społeczeństwo, ośrodka systemowego zarządzania.

• zachowania konsumpcyjne zajęły miejsce pracy, tj. opłacanego wysiłku - obecnie jednostki są integrowane przede wszystkim w roli konsumentów, a nie producentów.

• Historia kapitalizmu:

• okres nowożytny: centralna pozycja pracy na indywidualnym, społecznym i systemowym poziomie; praca jako klamra spinająca indywidualne motywacje, społeczną integrację i systemową reprodukcję, centralna instytucja odpowiedzialna za ich zgodność i koordynację.

• okres ponowożytny: praca usuwana jest ze swego centralnego miejsca na rzecz konsumenckiej wolności, która pełni teraz decydującą role jako więź łącząca świat życia indywidualnie działających jednostek z teleologiczną racjonalnością systemu.

• u podstaw „decentracji” pracy w życiu jednostki legł proces przemieszczania się wczesnokapitalistycznego konfliktu wokół kontroli, prawa do zarządzania i samozarządzania ze sfery produkcji do sfery dystrybucji, jaki zrodził „wciąż wzrastające oczekiwania”, które stały się postawą dla rozwoju konsumpcjonizmu, utożsamionego z czasem z ekonomiką kapitalizmu.

• zastąpienie pracy konsumpcjonizmem zmieniło (zneutralizowało) antagonistyczny stosunek pomiędzy zasadami przyjemności i rzeczywistości.

• zasada przyjemności jest obecnie podstawą autoreprodukcji systemu kapitalistycznego. Opanowaniu sfery produkcji przez kapitał mało co może zagrozić dzięki znalezieniu bezpiecznego ujęcia dla ludzkiego popędu do przyjemności.

• dla konsumenta rzeczywistość nie jest wrogiem przyjemności - rzeczywistość jakiej doświadcza o pogoń za przyjemnością. Wolność dotyczy wyboru pomiędzy większym i mniejszym zadowoleniem, a racjonalność przedkładania jednego nad drugi.

• konsument szczęśliwy z wydawania pieniędzy jest dla konsumptywistycznego systemu koniecznością. dla konsumenta wydawanie pieniędzy jest obowiązkiem.

• istnieje nacisk na wydawanie na poziomie społecznym:

• presja symbolicznej rywalizacji,

• samourzeczywistnianie się przez nabycie godności i dystynkcji społ.,

• poszukiwanie społecznej aprobaty przez styl życia i symboliczne uczestnictwo.

na poziomie systemowym:

• presja firm handlowych monopolizujących łącznie definicję godziwego życia, potrzeb, sposobów ich zaspakajania,

• presja ta nie pojawia się w doświadczeniu jako opresja, ponieważ wymagany wydatek gwarantuje radość, głownie zmysłową. Prawa nie są zatem wymagane.

• Pierze Bourdieu: uwodzenie może zająć miejsce represji jako główne narzędzie kontroli systemowej i społecznej integracji.

• reorientacja ta wzmocniła kapitalizm: napięcia walki o władzę skanalizowane zostały z dala od centralnej struktury władzy, co daje zabezpieczenie przed zwrotnym ich wpływem na rozporządzanie zasobami władzy.

• energia wydatkowana przez jednostki w procesie symbolicznej rywalizacji zwiększa popyt na produkty przemysłu i uwalnia konsumpcję od naturalnych ograniczeń wynikających z właściwości materialnych czy podstawowych potrzeb, wymagających dóbr wyłącznie jako wartości użytkowych.

• przyszłość kapitalizmu wydaje się bezpieczna, ponieważ kontrolę społ. można sprawować za pomocą metody uwodzenia, a metody panoptyczne stosować tylko do wycinku społeczeństwa nie dającego się zintegrować poprzez konsumencki rynek.

• reprodukcja systemu kapitalistycznego odbywa się za pośrednictwem indywidualnej wolności konsumenckiej, a nie poprzez jej tłumienie - pobudzanie działań niezbędnych dla kapitalistycznego systemu ekonomicznego i zarazem nieszkodliwych dla kapitalistycznego systemu politycznego można powierzyć rynkowi konsumenckiemu.

• najważniejszą konsekwencją kondycji ponowoczesnej jest oparcie niezbędnych mechanizmów systemowej reprodukcji i społecznej integracji na całkowicie nowych podstawach. jednocześnie usuwa się i dewaluuje stare mechanizmy, ponieważ system już nie potrzebuje wymagającej konsensu legitymizacji politycznej, panowania ideologicznego, ujednolicanie norm wspieranych przez kulturową hegemonię. Kultura przestała być istotna dla przeżycia i trwania systemu - obecnie co najwyżej przyczynia się do tego swoją różnorodnością i rozpadiwością. Warunkami sukcesu reprodukcji systemowej, społecznej integracji i świata życia jednostki są kulturowa różnorodność, heterogeniczność stylów, zróżnicowanie systemów przekonań.

• Rynek jest głównym przeciwnikiem homogenizacji, kwitnie w atmosferze różnorodności. Niczego nie zyskuje na tradycyjnych zasadach: ścisłych i uniwersalnych regułach, niedwuznacznych kryteriach prawdy, moralności i piękna, niepodzielnej władzy sądzenia.

• System także nie potrzebuje tych zasad:

• sprawujący władzę stracili zainteresowanie uniwersalnie obowiązującymi standardami,

• standardy straciły poparcie władzy, które nadawało im wiarygodność,

• autorytety kulturalne stały się obiektami rynkowymi, konkurującymi z innymi towarami rynkowymi i uzasadniającymi są wartość w kategoriach popyt/podaż,

• odwołania do ponadczasowych i ekstra-terytorialnych standardów sądzenia są nieprzekonujące.

• ponowożytność jest aspektem w pełni rozwiniętego, żywotnego systemu społ., który pojawiał się w miejsce „klasycznego” nowożytnego, kapitalistycznego społeczeństwa i dlatego też powinien być poddany refleksji teoretycznej zgodnej z jego własna logiką.

• taka analiza podkreśla systemowość ponowożytnego społeczeństwa, czyli stopień, w jakim świat życia jednostki, spójność społ., systemowa możliwość reprodukcji odpowiadają i towarzyszą sobie nawzajem.

• konsumpcja

• „ostatnia granica” społeczeństwa,

• dynamicznie, nieustannie zmieniający się aspekt społeczeństwa,

• wytwarza kryteria ruchu pobudzającego rozwój - składnik progresywny,

• absorpcja nadmiaru energii, która mogłaby zniszczyć delikatniejsze połączenia systemowe,

• reorientacja powstających w sferze politycznej i społecznej napić i konfliktów w kierunku sfery, gdzie mogą zostać symbolicznie rozładowane i rozbrojone.

• system okazuje się być w dobrym stanie - jest zdolny do rozwiązywania problemów jakie wytwarza, reprodukowania się w stopniu nie mniejszym niż inne znane systemy byłyby w stanie.

• system ten wyparł wszystkie swoje alternatywy za wyjątkiem jednej - represji. Jedynym bowiem wyborem nie uznanym za utopijny lub nierealnym jest decyzja pomiędzy konsumencką wolnością a niewolą, dyktaturą nad potrzebami przez społeczeństwa nie dające swym członkom rozwiniętego kapitalizmu. Nieatrakcyjność alternatywy tylko bardziej uatrakcyjnia system kapitalistyczny.

Uwagi końcowe

1. ponowożytne zjawiska, opisywane na ogół w kontekście zawężonym do kultury czy sztuki, faktycznie mogą być widziane jako powierzchniowe symptomy o wiele głębszej transformacji społecznego świata - wywołanej przez logikę nowoczesnego rozwoju, ale z nim zrywającą.

2. głębsze przemiany dostrzegać należy w sferach systemowej reprodukcji, społecznej integracji, struktury świata życia oraz w nowym sposobie powiązania i koordynacji tych sfer.

3. właściwa analiza ponowożytnej kondycji sprowadza badaczy na ortodoksyjna płaszczyznę badań socjologicznych, jednak teraz nie-ortodoksyjnie ustrukturyzowana. Socjologowie powinni zaangażować się w socjologię ponowożytności (tj. rozwijać strategię systemowego, racjonalnego dyskursu, skonstruować teoretyczny model społeczeństwa ponowoczesnego jako systemu o własnych prawach, a nie aberracji czy zniekształconej postaci innego systemu) zamiast szukać nowej formy ponowożytnej socjologii (tj. socjologii dostrojonej w swym stylu jako „gatunek intelektualny” do kulturowego klimatu ponowożytności).

1

---