dr Izabela Skomerska-Muchowska

Podstawy prawa Europejskiego

materiał do ćwiczeń

zajęcia pierwsze i drugie

AKTY PRAWNE UNII

Artykuł 288

(dawny artykuł 249 TWE)

W celu wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie.

Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich.

Dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków.

Decyzja wiąże w całości. Decyzja, która wskazuje adresatów, wiąże tylko tych adresatów.

Zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej.

Artykuł 289

1. Zwykła procedura prawodawcza polega na przyjęciu rozporządzenia, dyrektywy lub decyzji wspólnie przez Parlament Europejski i Radę na wniosek Komisji. Procedurę tę określa artykuł 294.

2. W szczególnych przypadkach przewidzianych w Traktatach przyjęcie rozporządzenia, dyrektywy lub decyzji przez Parlament Europejski z udziałem Rady lub przez Radę z udziałem Parlamentu Europejskiego stanowi specjalną procedurę prawodawczą.

3. Akty prawne przyjmowane w drodze procedury prawodawczej stanowią akty prawodawcze.

4. W szczególnych przypadkach przewidzianych w Traktatach akty prawodawcze mogą być przyjmowane z inicjatywy grupy Państw Członkowskich lub Parlamentu Europejskiego, na zalecenie Europejskiego Banku Centralnego lub na wniosek Trybunału Sprawiedliwości lub Europejskiego Banku Inwestycyjnego.

Artykuł 290

1. Akt prawodawczy może przekazywać Komisji uprawnienia do przyjęcia aktów o charakterze nieprawodawczym o zasięgu ogólnym, które uzupełniają lub zmieniają niektóre, inne niż istotne,

elementy aktu prawodawczego.

Akty prawodawcze wyraźnie określają cele, treść, zakres oraz czas obowiązywania przekazanych uprawnień. Przekazanie uprawnień nie może dotyczyć istotnych elementów danej dziedziny, ponieważ są one zastrzeżone dla aktu prawodawczego.

2. Warunki, którym podlega przekazanie uprawnień, są wyraźnie określone w aktach prawodawczych i mogą być następujące:

a) Parlament Europejski lub Rada może zadecydować o odwołaniu przekazanych uprawnień;

b) akt delegowany może wejść w życie tylko wtedy, gdy Parlament Europejski lub Rada nie wyrażą sprzeciwu w terminie przewidzianym przez akt prawodawczy.

Do celów litery a) i b) Parlament Europejski stanowi większością głosów wchodzących w jego skład członków, a Rada większością kwalifikowaną.

3. W nagłówku aktów delegowanych dodaje się przymiotnik „delegowane” albo „delegowana”.

Artykuł 291

1. Państwa Członkowskie przyjmują wszelkie środki prawa krajowego niezbędne do wprowadzenia w życie prawnie wiążących aktów Unii.

2. Jeżeli konieczne są jednolite warunki wykonywania prawnie wiążących aktów Unii, akty te powierzają uprawnienia wykonawcze Komisji lub, w należycie uzasadnionych przypadkach oraz w przypadkach określonych w artykułach 24 i 26 Traktatu o Unii Europejskiej, Radzie.

3. Do celów ustępu 2 Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w drodze rozporządzeń zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą, ustanawiają z wyprzedzeniem przepisy i zasady ogólne dotyczące trybu kontroli przez Państwa Członkowskie wykonywania uprawnień wykonawczych przez Komisję.

4. W nagłówku aktów wykonawczych dodaje się przymiotnik „wykonawcze” albo „wykonawcza”.

Artykuł 292

Rada przyjmuje zalecenia. Rada stanowi na wniosek Komisji we wszystkich przypadkach, gdy Traktaty

przewidują przyjmowanie aktów przez Radę na wniosek Komisji. Rada stanowi jednomyślnie

w dziedzinach, w których jednomyślność wymagana jest do przyjęcia aktu Unii. Komisja,

a w szczególnych przypadkach przewidzianych w Traktatach również Europejski Bank Centralny,

przyjmują zalecenia.

Bezpośredni skutek Traktatów

WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 5 lutego 1963 r.

W sprawie 26/62

mającej za przedmiot, skierowany do Trybunału na podstawie art. 177 akapit pierwszy lit. a) i art. 177 akapit trzeci Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą, wniosek Tariefcommissie, holenderskiego sądu administracyjnego orzekającego w ostatniej instancji w postępowaniu spornym w sprawach finansowych, o wydanie, w zawisłym przed tym sądem sporze

pomiędzy

Spółką NV Algemene Transport - en Expeditie Onderneming van Gend & Loos,

[...]

a

Holenderską administracją celną,

[...],

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie następujących kwestii:

1)      Czy art. 12 traktatu EWG jest skuteczny w stosunkach wewnętrznych, to znaczy czy podmiotom prawa przysługują na podstawie tego postanowienia uprawnienia podlegające ochronie sądowej;

2)      W przypadku odpowiedzi twierdzącej, czy obłożenie przywozu przez skarżącą w postępowaniu przed sądem krajowym z Republiki Federalnej Niemiec do Holandii mocznika formaldehydowego cłem w wysokości 8% stanowiło podwyższenie cła niezgodne z art. 12 traktatu EWG, czy chodziło w tym przypadku o racjonalną modyfikację cła obowiązującego przed 1 marca 1960 r., której, jakkolwiek oznaczała ona podwyżkę z rachunkowego punktu widzenia, nie można uznać za podlegająca zakazowi ustanowionemu w art. 12,

TRYBUNAŁ,

[...]

wydaje następujący

Wyrok

[…]

Motywy

 I - W przedmiocie postępowania

Zważywszy, że nie podniesiono żadnego zarzutu co do prawidłowości postępowania w przedmiocie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, skierowanego do Trybunału na podstawie art. 177 traktatu EWG przez Tariefcommissie, będący sądem w rozumieniu tego postanowienia;

oraz że wniosek nie daje w tym względzie podstaw do podniesienia jakiegokolwiek zarzutu z urzędu.

 II - W przedmiocie pierwszego pytania

 A - Co do właściwości Trybunału

Zważywszy, że rząd holenderski i rząd belgijski kwestionują właściwość Trybunału, gdyż ich zdaniem w niniejszym przypadku chodzi o wniosek dotyczący nie wykładni, lecz stosowania traktatu w ramach holenderskiego porządku konstytucyjnego;

że w szczególności Trybunał nie ma ich zdaniem kompetencji do rozstrzygania kwestii pierwszeństwa, jakie należałoby ewentualnie przypisać postanowieniom traktatu EWG przed ustawodawstwem holenderskim lub innymi umowami zawartymi przez Holandię i włączonymi do ich krajowego porządku prawnego; że rozstrzygnięcie tej kwestii należy ich zdaniem, z zastrzeżeniem ewentualnej skargi wniesionej na warunkach określonych w art. 169 i 170 traktatu, do wyłącznej kompetencji sądów krajowych;

zważywszy jednakże, że w niniejszym przypadku zadaniem Trybunału nie jest orzekanie o stosowaniu traktatu zgodnie z zasadami holenderskiego prawa wewnętrznego, co pozostaje we właściwości sądów krajowych, lecz że żąda się od niego, na podstawie art. 177 lit. a) traktatu, jedynie określenia skutków, jakie wywołuje art. 12 tego traktatu w ramach prawa wspólnotowego oraz z punktu widzenia jego wpływu na sytuację jednostek;

że w związku z tym zarzut powyższy pozbawiony jest podstaw prawnych;

zważywszy, że rząd belgijski podnosi zarzut braku właściwości Trybunału również z tego względu, iż odpowiedź, jakiej mógłby on udzielić na pierwsze pytanie Tariefcommissie, nie miałaby związku z rozstrzygnięciem zawisłego przed tym sądem sporu;

zważywszy jednakże, że do uznania właściwości Trybunału w niniejszej sprawie konieczne i wystarczające będzie, jeżeli okaże się w dostatecznym z prawnego punktu widzenia stopniu, iż postawione pytanie dotyczy wykładni traktatu;

że względy, którymi kierował się sąd krajowy, formułując pytania, a także znaczenie, jakie zamierza im nadać w ramach sporu poddanego jego rozstrzygnięciu, nie podlegają ocenie Trybunału;

zważywszy, że jak wynika ze sformułowania postawionych pytań, dotyczą one wykładni traktatu;

że w związku z tym mieszczą się one w zakresie właściwości Trybunału;

że ten zarzut jest również bezzasadny.

 B - Co do istoty

Zważywszy, że Tariefcommissie stawia po pierwsze pytanie, czy art. 12 traktatu jest bezpośrednio skuteczny w prawie wewnętrznym, w tym sensie, że jednostki pochodzące z państw członkowskich mogłyby na podstawie tego postanowienia dochodzić praw podlegających ochronie sądów krajowych;

zważywszy, że odpowiedź na pytanie, czy postanowienia umowy międzynarodowej wywołują takie skutki, wymaga wzięcia pod uwagę jej ducha, systematyki i brzmienia;

zważywszy, że cel traktatu EWG, jakim jest utworzenie wspólnego rynku, którego funkcjonowanie wpływać będzie bezpośrednio na sytuację podmiotów prawa we Wspólnocie, wymaga, by traktat ten był czymś więcej niż tylko umową ustanawiającą wzajemne zobowiązania umawiających się państw;

że takie stanowisko znajduje potwierdzenie w preambule do traktatu, która, sięgając dalej niż tylko rządów, odwołuje się do narodów, a konkretniej w fakcie ustanowienia organów wyposażonych w uprawnienia władcze, których wykonywanie wywiera wpływ zarówno na państwa członkowskie, jak i na ich obywateli;

że, jak należy poza tym zaznaczyć, jednostki pochodzące z państw zjednoczonych we Wspólnocie mają możliwość współuczestniczyć, za pośrednictwem Parlamentu Europejskiego i Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, w funkcjonowaniu tej Wspólnoty;

że ponadto rola, jaką Trybunał Sprawiedliwości odgrywa w ramach art. 177, którego celem jest zapewnienie jednolitej interpretacji traktatu przez sądy krajowe, świadczy o tym, iż państwa członkowskie nadały prawu wspólnotowemu moc wiążącą, na którą pochodzące z nich jednostki mogą się przed tymi sądami powoływać;

że wobec powyższego należy uznać, iż Wspólnota stanowi nowy porządek prawny w prawie międzynarodowym, na rzecz którego państwa ograniczyły, jakkolwiek tylko w wąskich dziedzinach, swoje prawa suwerenne, i którego normy znajdują zastosowanie nie tylko do państw członkowskich, ale i pochodzących z nich jednostek;

że w związku z tym prawo wspólnotowe, niezależne od ustawodawstwa państw członkowskich, nie tylko nakłada na jednostki zobowiązania, lecz może również być źródłem uprawnień stanowiących element statusu prawnego tych jednostek;

że nie muszą to być uprawnienia nadane wprost w traktacie, lecz że powstają one również jako skutek zobowiązań, które traktat nakłada w sposób ściśle określony zarówno na jednostki, jak i na państwa członkowskie oraz instytucje wspólnotowe;

zważywszy, że biorąc pod uwagę systematykę postanowień traktatu w zakresie ceł i opłat o skutku równoważnym, należy podkreślić, iż art. 9, który za podstawę Wspólnoty przyjmuje unię celną, wprowadza jako zasadę podstawową zakaz stosowania tych ceł i opłat;

że zasada ta znajduje się na początku części traktatu ustanawiającej „podstawy Wspólnoty”; że art. 12 stanowi jej wyraz i środek do jej wdrożenia;

zważywszy, że sformułowanie art. 12 ustanawia jasny i bezwarunkowy zakaz, nie będący zobowiązaniem do działania, lecz do niedziałania;

że ponadto państwa nie zgłosiły do tego zobowiązania zastrzeżeń uzależniających jego wykonanie od wydania jakiegokolwiek aktu prawa wewnętrznego;

że z samej swej natury zakaz ten może z powodzeniem wywoływać skutki bezpośrednio w sferze stosunków prawnych między państwami członkowskimi a podlegającymi ich kompetencji podmiotami prawa;

zważywszy, że stosowanie art. 12 nie wymaga działań prawodawczych ze strony państw;

że z okoliczności, iż postanowienie to wymienia państwa członkowskie jako zobowiązane do niedziałania, nie wynika, by jednostki pochodzące z tych państw nie mogły czerpać z niego uprawnień;

zważywszy ponadto, że podniesiony przez trzy rządy, które w pismach procesowych przedstawiły Trybunałowi uwagi, argument oparty na art. 169 i 170 traktatu jest chybiony;

bowiem okoliczność, iż traktat w powyższych artykułach pozwala Komisji i państwom członkowskim na wniesienie do Trybunału sprawy przeciwko państwu, które nie wywiązuje się ze swoich zobowiązań, nie oznacza, że jednostki nie mogą się w razie konieczności powołać na te zobowiązania przed sądem krajowym, podobnie jak fakt, iż traktat daje Komisji środki pozwalające zapewnić wywiązywanie się przez jednostki z ich obowiązków, nie wyklucza możliwości powoływania się na naruszenie tych obowiązków w sporach pomiędzy takimi jednostkami przed sądami krajowymi;

że ograniczenie możliwości przeciwdziałania naruszaniu przez państwa członkowskie art. 12 wyłącznie do postępowań na podstawie art. 169 i 170 skutkowałoby brakiem jakiejkolwiek bezpośredniej ochrony sądowej indywidualnych praw jednostek pochodzących z tych państw;

że zastosowanie tych artykułów mogłoby okazać się nieskuteczne, gdyby nastąpiło już po wykonaniu decyzji krajowej wydanej z naruszeniem postanowień traktatu;

że staranność jednostek zainteresowanych ochroną ich praw zapewnia skuteczną kontrolę, dodatkową w stosunku do kontroli, jaką art. 169 i 170 powierzają Komisji i państwom członkowskim;

zważywszy, że jak wynika z powyższych rozważań, zgodnie z duchem, systematyką i brzmieniem traktatu art. 12 należy interpretować w ten sposób, iż jest on bezpośrednio skuteczny i stanowi źródło uprawnień indywidualnych podlegających ochronie sądów krajowych.

 III - W przedmiocie drugiego pytania

 A - Co do właściwości Trybunału

[...]

że w związku z tym udzielenie odpowiedzi na pytanie mieści się we właściwości Trybunału.

 B - Co do istoty

Zważywszy, że jak wynika z treści i systematyki art. 12 traktatu, stwierdzenie, czy cła lub opłaty o skutku równoważnym zostały podwyższone z naruszeniem zawartego tam zakazu, wymaga wzięcia pod uwagę ceł i opłat rzeczywiście obowiązujących w dniu wejścia w życie traktatu;

zważywszy ponadto, że z punktu widzenia zakazu ustanowionego w art. 12 traktatu niezgodna z prawem podwyżka może wynikać zarówno ze zmiany układu taryfy, skutkującej zaklasyfikowaniem produktu do pozycji taryfowej obłożonej wyższym cłem, jak i z podwyższenia, w ścisłym tego słowa znaczeniu, stawki celnej;

zważywszy, że bez znaczenia jest, z jakiego powodu nastąpiło podwyższenie cła, jeżeli tylko ten sam produkt został w tym samym państwie członkowskim obłożony wyższą stawką celną po wejściu w życie traktatu;

że zastosowanie art. 12, zgodnie z nadaną mu powyżej wykładnią, należy do kompetencji sądu krajowego, którego zadaniem będzie zbadać, czy podlegający opłacie celnej produkt, w tym przypadku mocznik formaldehydowy pochodzący z Republiki Federalnej Niemiec, został, ze względu na wprowadzone w Holandii w życie decyzje celne, obłożony cłem przywozowym wyższym niż obowiązujące w stosunku do tego produktu w dniu 1 stycznia 1958 r.;

że Trybunał nie ma kompetencji do badania słuszności przedstawionych mu w trakcie postępowania rozbieżnych twierdzeń na ten temat, lecz musi pozostawić je do rozpatrzenia przez organy krajowe.

 IV - W przedmiocie kosztów

Zważywszy, że koszty poniesione przez Komisję EWG i państwa członkowskie, które przedstawiły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi;

że dla stron postępowania przed Tariefcommissie niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej w sporze zawisłym przed tym sądem; że w związku z tym rozstrzygnięcie o kosztach należy do niego;

z powyższych względów:

uwzględniając akta sprawy;

po zapoznaniu się ze sprawozdaniem sędziego sprawozdawcy;

po zapoznaniu się z uwagami ustnymi strony skarżącej w postępowaniu przed sądem krajowym oraz Komisji EWG;

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego;

uwzględniając art. 9, 12, 14, 169, 170 i 177 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą;

uwzględniając Protokół w sprawie statutu Trybunału Sprawiedliwości Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej;

uwzględniając regulamin Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich;

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie wniosku złożonego mu w trybie prejudycjalnym przez Tariefcommissie postanowieniem z dnia 16 sierpnia 1962 r., orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 12 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą jest bezpośrednio skuteczny i stanowi dla podmiotów prawa źródło uprawnień indywidualnych podlegających ochronie sądów krajowych;

2)      Stwierdzenie, czy cła lub opłaty o skutku równoważnym zostały podwyższone z naruszeniem zakazu zawartego w art. 12 traktatu, wymaga wzięcia pod uwagę ceł i opłat rzeczywiście obowiązujących w omawianym państwie członkowskim w chwili wejścia w życie traktatu;

podwyżka taka może wynikać zarówno ze zmiany układu taryfy, skutkującej zaklasyfikowaniem produktu do pozycji taryfowej obłożonej wyższym cłem, jak i z podwyższenia stawki celnej;

3)      Rozstrzygnięcie o kosztach niniejszego postępowania należy do Tariefcommissie.

WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 21 czerwca 1974 r.(*)

[…]

W sprawie 2/74

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez Conseil d'État (Belgia) wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

Jeanem Reynersem, doktorem prawa, członkiem organów zarządzających spółek, zamieszkałym w Woluwé-Saint-Lambert (Bruksela)

a

État belge, reprezentowanym przez minstra sprawiedliwości,

przy udziale:

Ordre national des avocats de Belgique,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 52 i 55 traktatu EWG, w związku z zarządzeniem królewskim z dnia 24 sierpnia 1970 r. ustanawiającym odstępstwo od cenzusu obywatelstwa przewidzianego w art. 428 Code judiciaire, dotyczącym tytułu i wykonywania zawodu adwokata,

TRYBUNAŁ,

[...]

wydaje następujący

Wyrok

[…]

Co do prawa

1       Zważywszy, że wyrokiem z dnia 21 grudnia 1973 r., który wpłynął do sekretariatu Trybunału w dniu 9 stycznia 1974 r., Conseil d'État (Belgia) zwrócił się w trybie art. 177 traktatu EWG z dwoma pytaniami w sprawie wykładni art. 52 i 55 traktatu EWG, dotyczących swobody wykonywania działalności gospodarczej, w związku z wykonywaniem zawodu adwokata;

2       że pytania te zostały podniesione w ramach postępowania ze skargi obywatela Niderlandów legitymującego się dyplomem ukończenia studiów prawniczych pozwalającym w Belgii na wykonywanie zawodu adwokata, któremu na podstawie arrêté royal relatif au titre et à l'exercice de la profession d'avocat z dnia 24 sierpnia 1970 r. (zarządzenia królewskiego w sprawie tytułu i wykonywania zawodu adwokata) (Moniteur belge, 1970, str. 9060) uniemożliwiono wykonywanie zawodu adwokata ze względu na obywatelstwo;

 W przedmiocie wykładni art. 52 traktatu EWG

3       Zważywszy, że Conseil d'État stawia pytanie, czy art. 52 traktatu EWG stanowi, od dnia zakończenia okresu przejściowego, „postanowienie bezpośrednio stosowane”, niezależnie od braku dyrektyw, o których mowa w art. 54 ust. 2 i art. 57 ust. 1 traktatu;

4       zważywszy, ze rządy belgijski i irlandzki twierdzą, na podstawie zbieżnych w znacznej mierze argumentów, iż nie można uznać takiego charakteru art. 52;

5       iż w kontekście rozdziału dotyczącego swobody wykonywania działalności gospodarczej, do którego odsyła się wprost słowami „w ramach poniższych postanowień”, i ze względu na złożoność materii, artykuł ten stanowi jedynie wyraz pewnej zasady, której wdrożenie wymaga wydania szeregu przepisów uzupełniających, zarówno wspólnotowych, jak krajowych, o których mowa w art. 54 i 57;

6       iż forma, jaką przyjęto w traktacie dla tych aktów wykonawczych - ustanowienie „programu ogólnego”, wdrażanego z kolei za pomocą zespołu dyrektyw - potwierdza brak bezpośredniej skuteczności art. 52;

7       iż wykonywanie uprawnień dyskrecjonalnych zastrzeżonych dla instytucji prawodawczych Wspólnoty i państw członkowskich nie jest rolą sądu;

8       że argumentację tę poparły co do istoty rządy brytyjski i luksemburski, a także Ordre national des avocats de Belgique, interwenient w postępowaniu przed sądem krajowym;

9       zważywszy, że skarżący w sprawie przed sądem krajowym zauważa ze swej strony, iż w jego przypadku chodzi wyłącznie o dyskryminację ze względu na obywatelstwo, polegającą na zastosowaniu wobec niego warunków dopuszczenia do zawodu adwokata niestosowanych wobec obywateli belgijskich;

10     iż z tego punktu widzenia art. 52 jest postanowieniem jasnym i zupełnym, któremu można przypisać bezpośrednią skuteczność;

11     że rząd niemiecki, popierany co do istoty przez rząd niderlandzki, przywołując wyrok Trybunału z dnia 16 czerwca 1966 r. w sprawie 57/65 Lütticke, Rec. str. 293, uznaje, iż postanowienie nakładające na państwa członkowskie zobowiązanie wraz z terminem jego wykonania staje się bezpośrednio stosowane w razie niewykonania tego zobowiązania z upływem terminu;

12     iż z końcem okresu przejściowego państwa członkowskie nie mają już prawa utrzymywać ograniczeń w swobodzie wykonywania działalności gospodarczej, gdyż art. 52 staje się z tym dniem sam w sobie postanowieniem prawnie zupełnym;

13     iż w związku z tym „program ogólny” i dyrektywy, o których mowa w art. 54, mają istotne znaczenie jedynie w okresie przejściowym, ponieważ z jego końcem swoboda wykonywania działalności gospodarczej zostaje w pełni zrealizowana;

14     że Komisja, mimo wątpliwości co do bezpośredniej skuteczności postanowienia poddanego wykładni - zarówno z racji zawartego w traktacie odwołania do „programu ogólnego” i dyrektyw wykonawczych, jak ze względu na treść niektórych wydanych już dyrektyw liberalizacyjnych, które nie prowadzą do całkowitej równości traktowania w pełnym zakresie - uznaje jednakże, iż art. 52 jest przynajmniej w części bezpośrednio skuteczny, szczególnie w zakresie zakazu dyskryminacji ze względu na obywatelstwo;

15     zważywszy, że zgodnie z art. 7 traktatu, będącym jedną z „zasad” Wspólnoty, w zakresie zastosowania traktatu i bez uszczerbku dla przepisów szczególnych, jakie on przewiduje, „zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową”;

16     że art. 52 zapewnia wdrożenie tej ogólnej zasady w dziedzinie swobody wykonywania działalności gospodarczej;

17     że w słowach „w ramach poniższych postanowień” odsyła on do całości rozdziału dotyczącego swobody wykonywania działalności gospodarczej, w związku z czym należy go interpretować z uwzględnieniem tego szerszego kontekstu;

18     że po stwierdzeniu, iż „ograniczenia w swobodzie przedsiębiorczości [wykonywania działalności gospodarczej] obywateli jednego państwa członkowskiego na terytorium innego państwa członkowskiego są stopniowo znoszone […] w okresie przejściowym”, art. 52 ustanawia zasadę podstawową w tej dziedzinie, zgodnie z którą swoboda wykonywania działalności gospodarczej obejmuje podejmowanie i wykonywanie działalności na własny rachunek „na warunkach określonych przez państwo przyjmujące dla własnych obywateli”;

19     że w celu stopniowej realizacji tego celu w okresie przejściowym art. 54 przewiduje ustanowienie przez Radę „programu ogólnego”, a w celu wdrożenia tego programu wydanie dyrektyw wprowadzających swobodę wykonywania poszczególnych rodzajów działalności gospodarczej;

20     że poza przepisami liberalizacyjnymi art. 57 przewiduje wydanie dyrektyw mających na celu zapewnienie wzajemnego uznawania dyplomów, świadectw i innych dokumentów potwierdzających kwalifikacje oraz ogólnie koordynację ustawodawstwa w zakresie wykonywania działalności gospodarczej i na własny rachunek;

21     że, jak wynika z powyższych uwag, w ramach systemu utworzonego w rozdziale poświęconym swobodzie wykonywania działalności gospodarczej „program ogólny” i dyrektywy, o których mowa w traktacie, mają do spełnienia dwa zadania, po pierwsze, usunięcie w okresie przejściowym ograniczeń w swobodzie wykonywania działalności gospodarczej, a po drugie, wprowadzenie w ustawodawstwie państw członkowskich zespołu przepisów służących ułatwianiu rzeczywistego korzystania z tej swobody, celem wspierania powiązań gospodarczych i społecznych we Wspólnocie w zakresie działalności na własny rachunek;

22     że drugie z tych zadań spełniają niektóre postanowienia art. 54 ust. 3, dotyczące w szczególności współpracy właściwych organów państw członkowskich i dostosowania procedur i praktyki administracyjnej, oraz całość art. 57;

23     że skuteczność postanowień art. 52 należy ustalić w ramach tego systemu;

24     zważywszy, że zasada traktowania krajowego stanowi jedną z podstawowych norm prawnych Wspólnoty;

25     że na zasadę tę, rozumianą jako odesłanie do całości prawa rzeczywiście stosowanego w państwie członkowskim do jego własnych obywateli, mogą, co wynika z samej jej istoty, powoływać się bezpośrednio obywatele pozostałych państw członkowskich;

26     że nakazując realizację na zakończenie okresu przejściowego swobody wykonywania działalności gospodarczej, art. 52 ustanawia konkretne zobowiązanie rezultatu, którego osiągnięcie ma ułatwiać, lecz nie warunkować, wdrożenie programu opartego na działaniach stopniowych;

27     że mimo braku tych działań stopniowych samo zobowiązanie pozostaje w całości w mocy z upływem terminu jego wykonania;

28     że wykładnia taka jest zgodna z art. 8 ust. 7 traktatu, zgodnie z którym zakończenie okresu przejściowego stanowi ostateczny termin wejścia w życie wszelkich przepisów i podjęcia wszelkich działań, jakich wymaga ustanowienie wspólnego rynku;

29     zważywszy, że wniosku tego nie podważa zaniechanie przez Radę wydania dyrektyw, o których mowa w art. 54 i 57, ani okoliczność, iż niektóre z wydanych dyrektyw nie prowadzą do osiągnięcia w pełni celu w postaci niedyskryminacji, wskazanego w art. 52;

30     bowiem po zakończeniu okresu przejściowego dyrektywy, o których mowa w rozdziale poświęconym swobodzie wykonywania działalności gospodarczej, stały się zbędne z punktu widzenia wdrożenia zasady traktowania krajowego, gdyż została ona wprowadzona, jako bezpośrednio skuteczna, w samym traktacie;

31     że dyrektywy te jednakże nie stały się bezcelowe, ponieważ znajdą one zastosowanie w zakresie przepisów ułatwiających korzystanie w praktyce ze swobody wykonywania działalności gospodarczej;

32     zważywszy, że na postawione pytanie należy odpowiedzieć w ten sposób, iż z końcem okresu przejściowego art. 52 jest postanowieniem bezpośrednio stosowanym, niezależnie od ewentualnego braku w określonej dziedzinie dyrektyw, o których mowa w art. 54 ust. 2 i art. 57 ust. 1 traktatu;

 W przedmiocie wykładni art. 55 akapit pierwszy traktatu EWG

33     Zważywszy, że Conseil d'État stawia ponadto pytanie o sposób rozumienia pojęcia „działalności, która w jednym z państw członkowskich jest związana, choćby przejściowo, z wykonywaniem władzy publicznej”;

34     że konkretnie chodzi o kwestię, czy w ramach zawodu tego rodzaju, jak zawód adwokata, z zakresu zastosowania rozdziału dotyczącego swobody wykonywania działalności gospodarczej wyłączone są, dokonywane w ramach tego zawodu, czynności związane z wykonywaniem władzy publicznej, czy też wyłączenie dotyczy zawodu w całości, z tego względu, że w jego ramach dokonuje się czynności związanych z wykonywaniem władzy publicznej;

35     zważywszy, że rząd luksemburski oraz Ordre national des avocats de Belgique uznają, iż zawód adwokata podlega w całości wyłączeniu z zakresu zastosowania postanowień traktatu dotyczących swobody wykonywania działalności gospodarczej, z tego względu, że jego wykonywanie jest nierozerwalnie związane z funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości;

36     iż sytuacja ta wynika zarówno z ustawowej organizacji adwokatury, opartej na szeregu warunków przyjęcia do zawodu oraz ścisłej dyscyplinie, jak i z roli, jaką w postępowaniu sądowym pełni adwokat, którego udział jest tam w znacznym zakresie obowiązkowy;

37     iż czynności te, z powodu których adwokat staje się niezbędnym pomocnikiem wymiaru sprawiedliwości, stanowią spójną całość, której części składowych nie można rozdzielać;

38     zważywszy, że skarżący w sprawie przed sądem krajowym twierdzi z kolei, iż co najwyżej niektóre czynności dokonywane w ramach zawodu adwokata związane są z wykonywaniem władzy publicznej i podlegają w związku z tym odstępstwu od zasady swobody wykonywania działalności gospodarczej ustanowionemu w art. 55;

39     że zdaniem rządów niemieckiego, belgijskiego, brytyjskiego, irlandzkiego i niderlandzkiego oraz Komisji odstępstwo ustanowione w art. 55 znajduje zastosowanie, w ramach poszczególnych zawodów, wyłącznie do czynności rzeczywiście związanych z wykonywaniem władzy publicznej, pod warunkiem iż można je oddzielić od zwykłego wykonywania zawodu;

40     że ze względu na zróżnicowane uregulowanie zawodu adwokata w poszczególnych państwach członkowskich istnieją jednakże różnice między stanowiskiem wspomnianych rządów w kwestii charakteru czynności podlegających wyłączeniu z zakresu zastosowania zasady swobody wykonywania działalności gospodarczej;

41     w szczególności, zdaniem rządu niemieckiego ze względu na obowiązkowy udział adwokata w niektórych rodzajach postępowań sądowych, zwłaszcza w zakresie prawa karnego i publicznego, związek zawodu adwokata z wymiarem sprawiedliwości jest tak silny, iż należy wyłączyć z liberalizacji co najmniej znaczne dziedziny tej działalności;

42     zważywszy, że zgodnie z art. 55 akapit pierwszy z zakresu zastosowania postanowień rozdziału dotyczącego swobody wykonywania działalności gospodarczej wyłączona jest „działalność, która w jednym z państw członkowskich jest związana, choćby przejściowo, z wykonywaniem władzy publicznej”;

43     że biorąc pod uwagę podstawowe znaczenie swobody wykonywania działalności gospodarczej oraz zasady traktowania krajowego dla systemu ustanowionego w traktacie, odstępstw dopuszczonych w art. 55 akapit pierwszy nie można rozumieć w sposób wykraczający poza cel, w jakim klauzule te zostały tam zawarte;

44     że art. 55 akapit pierwszy ma na celu umożliwić państwom członkowskim zamknięcie obcokrajowcom dostępu do działalności na własny rachunek, o której mowa w art. 52, jeżeli jest ona związana z wykonywaniem zadań z zakresu władztwa publicznego;

45     że potrzebę tę zaspokoi w pełni zamknięcie obcokrajowcom dostępu do czynności, które same w sobie stanowią bezpośredni i rzeczywisty udział w wykonywaniu władzy publicznej;

46     że zastosowanie odstępstwa ustanowionego w art. 55 do całego zawodu byłoby dopuszczalne jedynie w przypadku, gdyby związek powyżej określonych czynności z wykonywaniem tego zawodu powodował, iż państwo członkowskie, w razie liberalizacji dostępu do działalności gospodarczej, byłoby zmuszone dopuścić wykonywanie, choćby przejściowo, zadań z zakresu władzy publicznej przez obcokrajowców;

47     że nie można natomiast zastosować tego odstępstwa, jeżeli w ramach wolnego zawodu czynności związane ewentualnie z wykonywaniem władzy publicznej stanowią oddzielny składnik całego zawodu;

48     zważywszy, że w braku dyrektyw, o których mowa w art. 57, mających na celu harmonizację przepisów krajowych dotyczących zawodu adwokata, jego wykonywanie podlega prawu państw członkowskich;

49     że stosowanie ewentualnych ograniczeń w swobodzie wykonywania działalności gospodarczej ustanowionych w art. 55 akapit pierwszy należy wobec tego oceniać osobno dla każdego państwa członkowskiego, w zależności od krajowych przepisów normujących organizację i wykonywanie tego zawodu;

50     że przy ocenie tej należy jednak brać pod uwagę wspólnotowy charakter granic, jakie w art. 55 nałożono na dopuszczalne odstępstwa od swobody wykonywania działalności gospodarczej, by wskutek jednostronnie ustanawianych przez państwa członkowskie przepisów nie pozbawić traktatu skuteczności („effet utile”);

51     że wykonywanie zawodu wymagające kontaktów, nawet regularnych i ścisłych, z sądami, a także współudział, nawet obowiązkowy, w ich funkcjonowaniu, nie stanowi jeszcze udziału w wykonywaniu władzy publicznej;

52     że nie można w szczególności uznać za udział w wykonywaniu władzy publicznej najbardziej typowych czynności adwokata, jak doradztwo i pomoc prawna, podobnie jak reprezentowanie i obrona stron przed sądem, nawet jeżeli udział lub pomoc adwokata są obowiązkowe lub adwokaci mają w tej mierze wyłączność z mocy prawa;

53     bowiem czynności te nie mają wpływu na rozstrzygnięcie dokonywane przez sędziego i swobodne wykonywanie władzy sądowniczej;

54     zważywszy, że na postawione pytanie należy wobec tego odpowiedzieć w ten sposób, iż dopuszczalność odstępstwa od swobody wykonywania działalności gospodarczej ustanowionego w art. 55 akapit pierwszy ogranicza się do tych czynności objętych art. 52, które stanowią udział w wykonywaniu władzy publicznej;

55     w żadnym razie nie można za takie uznać, w ramach wolnego zawodu, jakim jest zawód adwokata, tego rodzaju czynności, jak doradztwo i pomoc prawna lub reprezentowanie i obrona stron przed sądem, nawet jeżeli udział lub pomoc adwokata są obowiązkowe lub adwokaci mają w tej mierze wyłączność z mocy prawa;

 W przedmiocie kosztów

[...]

z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań postawionych mu przez Conseil d'État (Belgia), trzecia izba administracyjna, wyrokiem z dnia 21 grudnia 1973 r., orzeka, co następuje:

1)      Z końcem okresu przejściowego art. 52 traktatu EWG jest postanowieniem bezpośrednio skutecznym, niezależnie od ewentualnego braku w określonej dziedzinie dyrektyw, o których mowa w art. 54 ust. 2 i art. 57 ust. 1 traktatu.

2)      Dopuszczalność odstępstwa od swobody wykonywania działalności gospodarczej ustanowionego w art. 55 akapit pierwszy traktatu EWG ogranicza się do tych czynności objętych art. 52, które stanowią udział w wykonywaniu władzy publicznej; w żadnym razie nie można za takie uznać, w ramach wolnego zawodu, jakim jest zawód adwokata, tego rodzaju czynności, jak doradztwo i pomoc prawna lub reprezentowanie i obrona stron przed sądem, nawet jeżeli udział lub pomoc adwokata jest obowiązkowa lub adwokaci mają w tej mierze wyłączność z mocy prawa.

WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 8 kwietnia 1976 r.

[…]

W sprawie 43/75

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez cour du travail de Bruxelles wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

Gabrielle Defrenne, byłą stewardessą, zamieszkałą w Bruxelles-Jette,

a

Société anonyme belge de navigation aérienne Sabena, z siedzibą w Brukseli,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 119 traktatu EWG,

TRYBUNAŁ,

[...]

wydaje następujący

Wyrok

[…]

Co do prawa

1       Zważywszy, że wyrokiem z dnia 23 kwietnia 1975 r., który wpłynął do sekretariatu Trybunału w dniu 2 maja 1975 r., cour du travail de Bruxelles zwrócił się na podstawie art. 177 traktatu EWG z dwoma pytaniami prejudycjalnymi w przedmiocie skutków i sposobu wdrażania art. 119 traktatu, dotyczącego zasady równości wynagrodzeń mężczyzn i kobiet za taką samą pracę;

2       że pytania te zostały podniesione w ramach sporu pomiędzy stewardessą a jej pracodawcą, SA Sabena w sprawie odszkodowania, jakiego powódka w postępowaniu przed sądem krajowym żąda z tego względu, iż w okresie od dnia 15 lutego 1963 r. do dnia 1 lutego 1966 r. była, jako kobieta, ofiarą dyskryminacji w zakresie wynagrodzenia w stosunku do kolegów, który wykonywali tę samą pracę jako „pracownicy pokładowi”;

3       że zgodnie z wyrokiem sądu krajowego strony zgadzają się co do tego, iż praca stewardessy jest identyczna jak pracownika pokładowego oraz iż dyskryminacja stewardessy w zakresie wynagrodzenia w omawianym czasie jest w tych okolicznościach bezsporna;

 W przedmiocie pytania pierwszego (bezpośrednia skuteczność art. 119)

4       Zważywszy, że pierwsze pytanie dotyczy kwestii, czy art. 119 traktatu „wprowadza sam z siebie i bezpośrednio do prawa wewnętrznego każdego z państw członkowskich zasadę równości wynagrodzeń mężczyzn i kobiet za taką samą pracę” oraz czy „daje w związku z tym pracownikom, bez pośrednictwa jakiegokolwiek aktu krajowego, prawo do dochodzenia przed sądami krajowymi poszanowania tej zasady”;

5       że w przypadku odpowiedzi twierdzącej stawia się dodatkowo pytanie, od jakiego momentu należy uznać tę skuteczność;

6       że odpowiedź na drugą część pytania pierwszego zostanie udzielona wraz z odpowiedzią na drugie pytanie;

7       zważywszy, że kwestię bezpośredniej skuteczności art. 119 należy rozpatrywać z uwzględnieniem charakteru zasady równości wynagrodzeń, celu, jakiemu służy to postanowienie, oraz jego miejsca w strukturze traktatu;

8       że art. 119 służy dwóm celom;

9       że, po pierwsze, w związku z różnicami w stopniu rozwoju ustawodawstwa socjalnego w poszczególnych państwach członkowskich, art. 119 ma za zadanie zapobiegać niekorzystnej sytuacji przedsiębiorstw z siedzibą w państwach, które rzeczywiście realizują zasadę równości wynagrodzeń, w konkurencji z przedsiębiorstwami z siedzibą w państwach, które nie wyeliminowały dotąd dyskryminacji kobiet w zakresie wynagrodzeń;

10     że, po drugie, postanowienie to realizuje cele społeczne Wspólnoty, która nie jest wyłącznie związkiem o charakterze gospodarczym, lecz ma jednocześnie za zadanie, jak zostało to podkreślone w preambule do traktatu, zapewnić, poprzez działanie wspólne, postęp społeczny i ciągłą poprawę warunków życia i pracy społeczeństw Europy;

11     że cel ten podkreśla umieszczenie art. 119 w rozdziale poświęconym polityce społecznej, w którego wstępnym postanowieniu, to jest w art. 117, zaznaczono potrzebę „promowania poprawy warunków życia i pracy, tak aby umożliwić ich wyrównanie z jednoczesnym zachowaniem postępu”;

12     że w związku z tym podwójnym celem, o charakterze gospodarczym i społecznym, zasada równości wynagrodzeń stanowi jeden z fundamentów Wspólnoty;

13     że stwierdzenie to wyjaśnia, dlaczego traktat przewiduje pełną realizację tej zasady z końcem pierwszego etapu okresu przejściowego;

14     że dokonując wykładni tego postanowienia, nie można więc brać pod uwagę argumentów opartych na opóźnieniach i oporach powodujących zwłokę w skutecznym wprowadzeniu tej zasady w życie w niektórych państwach członkowskich;

15     że w szczególności związek art. 119 z postępem w wyrównywaniu warunków pracy pozwala odrzucić zastrzeżenie oparte na możliwości realizacji tego postanowienia w inny sposób niż poprzez podwyższanie najniższych wynagrodzeń;

16     zważywszy, że zgodnie z art. 119 akapit pierwszy państwa członkowskie zobowiązane są zapewnić „stosowanie zasady równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej za taką samą pracę”;

17     że art. 119 akapity drugi i trzeci uszczegóławia pojęcia wynagrodzenia i pracy użyte w akapicie pierwszym tego artykułu;

18     że przy stosowaniu tych postanowień należy dokonać rozróżnienia, w ramach ogólnego zakresu zastosowania art. 119, pomiędzy bezpośrednią i jawną dyskryminacją, którą można stwierdzić na podstawie samych tylko kryteriów identyczności pracy i równości wynagrodzeń określonych w tym artykule, oraz dyskryminacją pośrednią i ukrytą, którą można ustalić jedynie za pomocą bardziej szczegółowych przepisów wykonawczych, wspólnotowych lub krajowych;

19     nie można bowiem pominąć okoliczności, iż osiągnięcie w pełni celów, jakim służy art. 119 poprzez eliminację wszelkiej dyskryminacji pracowników ze względu na płeć, zarówno bezpośredniej, jak pośredniej, nie tylko na szczeblu pojedynczych przedsiębiorstw, ale również całych gałęzi przemysłu, a nawet światowej gospodarki, może wymagać w niektórych przypadkach określenia kryteriów, do których stosowania konieczne będzie wydanie stosownych przepisów wspólnotowych lub krajowych;

20     że taki punkt widzenia narzuca się, tym bardziej iż wspólnotowe akty dotyczące tej kwestii, o których będzie mowa przy odpowiedzi na drugie pytanie, wdrażają art. 119 poprzez rozszerzenie ścisłego kryterium „takiej samej pracy”, zgodnie zresztą z postanowieniami Konwencji nr 100 w sprawie równości wynagrodzeń Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1951 r., której art. 2 mówi o równości wynagrodzeń za pracę „równej wartości”;

21     zważywszy, że za dyskryminację bezpośrednią, którą można stwierdzić za pomocą samych tylko kryteriów, jakich dostarcza art. 119, uznać można w szczególności dyskryminację mającą źródło w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, gdyż do wykrycia tego rodzaju dyskryminacji wystarczy analiza prawna;

22     że podobnie jest też w przypadku nierównego wynagradzania za taką samą pracę kobiet i mężczyzn zatrudnionych w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, prywatnej lub publicznej;

23     że w obliczu takiej sytuacji - jak wskazują na to nawet obserwacje poczynione w wyroku sądu krajowego - sąd jest w stanie ustalić wszelkie okoliczności faktyczne pozwalające mu na rozstrzygnięcie, czy pracownik płci żeńskiej otrzymuje wynagrodzenie niższe niż pracownik płci męskiej na identycznym stanowisku;

24     że w każdym razie w takich sytuacjach art. 119 może być bezpośrednio stosowany i stanowić dla podmiotów prawa źródło uprawnień podlegających ochronie sądowej;

25     że w odniesieniu do dyskryminacji bezpośredniej w przypadku takiej samej pracy przepisy krajowe wydane w celu wdrożenia zasady równości wynagrodzeń ograniczają się zresztą zwykle do powtórzenia co do istoty brzmienia art. 119;

26     że w tej mierze ustawodawstwo belgijskie jest szczególnie wymowne, jako że art. 14 arrêté royal sur le travail des femmes (zarządzenie królewskie nr 40 w sprawie pracy kobiet) z dnia 24 października 1967 r. stwierdza jedynie, że kobiety mają prawo dochodzić przed właściwym sądem stosowania zasady równości wynagrodzeń ustanowionej w art. 119, do którego zawarto tam po prostu odesłanie;

27     zważywszy, że nie można tego wniosku kwestionować ze względu na sformułowanie art. 119;

28     że nie można przede wszystkim podnosić przeciw jego bezpośredniej skuteczności argumentu opartego na zastosowaniu w tym artykule pojęcia „zasady”, ponieważ w języku traktatu wyrażenie to używane jest w celu zaznaczenia fundamentalnej wagi niektórych postanowień, co wynika na przykład z tytułu pierwszej części traktatu, poświęconej „zasadom” oraz z art. 113, zgodnie z którym wspólna polityka handlowa oparta jest na „jednolitych zasadach”;

29     że osłabienie tego pojęcia w taki sposób, iż stanie się tylko niejasną wskazówką, naruszy pośrednio podstawy Wspólnoty i spójność jej relacji zewnętrznych;

30     że nie można też opierać żadnych argumentów na tym, iż art. 119 skierowany jest wprost tylko do „państw członkowskich”;

31     jak bowiem Trybunał stwierdził w innych okolicznościach, formalne skierowanie niektórych postanowień traktatu do państw członkowskich nie wyklucza powierzenia jednocześnie określonych uprawnień każdej jednostce zainteresowanej w wykonaniu nałożonych w tej drodze zobowiązań;

32     że z samego brzmienia art. 119 wynika, iż nakłada on na państwa członkowskie zobowiązanie rezultatu, który należy bezwzględnie osiągnąć w określonym terminie;

33     że skuteczności tego postanowienia nie narusza fakt niewykonania przez niektóre państwa członkowskie nałożonego zobowiązania ani niewystarczająca reakcja instytucji wspólnotowych na to zaniechanie;

34     że zajęcie odmiennego stanowiska groziłoby uczynieniem z naruszenia prawa zasady wykładni, czego Trybunał nie może zrobić, nie sprzeniewierzywszy się zadaniu, jakie zostało mu powierzone w art. 164 traktatu;

35     że w art. 119, gdy mówi on o „państwach członkowskich”, chodzi o wszystkie pełnione przez te państwa funkcje, które mogą służyć realizacji zasady równości wynagrodzeń;

36     że wbrew twierdzeniom uczestników postępowania postanowienie to nie wyczerpuje się bynajmniej w odesłaniu do kompetencji krajowych organów ustawodawczych;

37     że odniesienia w art. 119 do „państw członkowskich” nie można zatem interpretować w ten sposób, iż wyklucza ono bezpośrednie stosowanie traktatu w postępowaniu sądowym;

38     zważywszy, że nie można również uwzględnić zarzutu, zgodnie z którym stosowanie przez sądy krajowe zasady równości wynagrodzeń skutkowałoby zmianą ustaleń poczynionych przez strony aktów objętych wolnością osobistą lub zawodową, na przykład indywidualne umowy o prace lub układy zbiorowe;

39     artykuł 119 ma bowiem charakter wiążący, wobec czego zakaz dyskryminacji pracowników ze względu na płeć obowiązuje nie tylko wobec władz publicznych, lecz dotyczy także wszelkich układów regulujących w sposób zbiorowy pracę najemną, a także umów między osobami fizycznymi czy prawnymi;

40     zważywszy, że na pierwsze pytanie należy w związku z tym odpowiedzieć w ten sposób, iż na zasadę równości wynagrodzeń ustanowioną w art. 119 można powoływać się przed sądami krajowymi, które zobowiązane są chronić uprawnienia podmiotów prawa wynikające z tego postanowienia, szczególnie w przypadku dyskryminacji mającej źródło bezpośrednio w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, a także w przypadku nierównego wynagradzania kobiet i mężczyzn za taką samą pracę wykonywaną w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, publicznej lub prywatnej;

 W przedmiocie pytania drugiego (wdrażanie art. 119 i kompetencje Wspólnoty oraz państw członkowskich)

41     Zważywszy, że drugie pytanie dotyczy kwestii, czy art. 119 zaczął być „stosowany w prawie wewnętrznym państw członkowskich w zależności od aktów wydawanych przez władze Wspólnoty”, czy też należy „przyjąć w tej mierze wyłączną kompetencję ustawodawcy krajowego”;

42     że zgodnie z tym, co zostało powiedziane powyżej, do pytania tego należy dołączyć kwestię daty, od której art. 119 uznaje się za bezpośrednio skuteczny;

43     zważywszy, że wobec powyższych kwestii należy, po pierwsze, ustalić chronologię aktów wydanych na szczeblu wspólnotowym w celu wdrożenia postanowienia, którego wykładnia jest przedmiotem sprawy;

44     że zgodnie z samym art. 119 zapewnić należy najpóźniej z końcem pierwszego etapu okresu przejściowego powszechne stosowanie zasady równości wynagrodzeń;

45     że z informacji podanych przez Komisję wynika, że istnieją jednak poważne różnice i odstępy czasowe we wdrażaniu tej zasady w poszczególnych państwach członkowskich;

46     że o ile w niektórych państwach członkowskich zasada ta była już w istocie realizowana przed wejściem w życie traktatu, czy to na podstawie wyraźnych przepisów konstytucyjnych i ustawowych, czy praktyki życia społecznego potwierdzonej w układach zbiorowych pracy, o tyle jej pełne wdrożenie w innych państwach członkowskich napotyka na poważne opóźnienia;

47     że wobec takiej sytuacji państwa członkowskie przyjęły w dniu 30 grudnia 1961 r., w przeddzień terminu wyznaczonego w art. 119, uchwałę w sprawie wyrównania wynagrodzeń mężczyzn i kobiet, w celu sprecyzowania w niektórych punktach treści zasady równości wynagrodzeń, opóźniając przy tym jej wdrożenie zgodnie z określonym terminarzem;

48     że zgodnie z tą uchwałą wszelka dyskryminacja, bezpośrednia i pośrednia, powinna zostać całkowicie wyeliminowana do dnia 31 grudnia 1964 r.;

49     że z informacji dostarczonych przez Komisję wynika, że liczne spośród starych państw członkowskich nie zastosowały się do tej uchwały, w związku z czym Komisja musiała, wykonując zadania powierzone jej w art. 155 traktatu, zorganizować spotkanie przedstawicieli rządów i partnerów społecznych w celu dokonania oceny sytuacji i uzgodnienia działań na rzecz pełnej realizacji celów wyznaczonych w art. 119;

50     że prace te doprowadziły do opracowania szeregu kolejnych sprawozdań na temat sytuacji w pierwotnych państwach członkowskich, z których ostatnie, podsumowujące dostępne dane, nosi datę 18 lipca 1973 r.;

51     że w podsumowaniu tego sprawozdania Komisja zapowiedziała wszczęcie na podstawie art. 169 traktatu postępowań o uchybienie przeciwko państwom członkowskim, które nie wywiązały się do tego czasu ze zobowiązań nałożonych w art. 119, co jednakże nie miało dalszych konsekwencji;

52     że wskutek podobnych rozmów z właściwymi władzami nowych państw członkowskich Komisja stwierdziła w sprawozdaniu z dnia 17 lipca 1974 r., iż od 1 stycznia 1973 r. art. 119 jest w pełni stosowany w stosunku do tych państw, w związku z czym znajdują się one od tego dnia w takiej samej sytuacji, jak pierwotne państwa członkowskie;

53     że Rada ze swej strony wydała, w celu przyspieszenia pełnej realizacji art. 119, w dniu 10 lutego 1975 r. dyrektywę nr 75/117 w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich dotyczących stosowania zasady równości wynagrodzeń dla mężczyzn i kobiet (Dz.U. L 45, str. 19);

54     że dyrektywa ta precyzuje w niektórych kwestiach znaczenie art. 119 i wprowadza ponadto szereg przepisów mających na celu, co do istoty, wzmocnienie sądowej ochrony pracowników, którzy mogliby zostać poszkodowani wskutek niestosowania zasady równości wynagrodzeń ustanowionej w art. 119;

55     że art. 8 tej dyrektywy wyznacza państwom członkowskim termin roku na wprowadzenie w życie stosownych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych;

56     zważywszy, że z brzmienia art. 119 wynika wprost, iż stosowanie zasady równości wynagrodzeń mężczyzn i kobiet należy w pełni i nieodwołalnie zapewnić z końcem pierwszego etapu okresu przejściowego, czyli do dnia 1 stycznia 1962 r.;

57     że uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r., bez uszczerbku dla pozytywnych skutków, jakie mogła mieć dla wsparcia i przyspieszenia pełnego wdrożenia art. 119, nie mogła w sposób ważny zmienić terminu wyznaczonego w traktacie;

58     zmiana traktatu bowiem dokonana może zostać - z zastrzeżeniem szczególnych postanowień - wyłącznie w trybie przewidzianym w art. 236;

59     że co więcej, jak wynika z powyższych rozważań, w braku postanowień przejściowych zasada ustanowiona w art. 119 wywołuje w pełni skutki w stosunku do nowych państw członkowskich z dniem wejścia w życie traktatu akcesyjnego, czyli od dnia 1 stycznia 1973 r.;

60     że powyższego stanu prawnego nie mogła zmienić dyrektywa nr 75/117, gdyż wydana została na podstawie art. 100, dotyczącego harmonizacji ustawodawstw, i ma na celu wspierać, za pomocą szeregu działań na szczeblu krajowym, właściwe stosowanie art. 119, szczególnie jeśli chodzi o eliminację dyskryminacji pośredniej, nie może ona natomiast osłabiać skuteczności tego artykułu ani zmieniać jego skutków w czasie;

61     zważywszy, że o ile art. 119 jest skierowany wprost do państw członkowskich i nakłada na nie obowiązek doprowadzenia, we wskazanym terminie, do wdrożenia zasady równości wynagrodzeń i dalszego jej stosowania, to taki obowiązek państw członkowskich nie wyklucza kompetencji Wspólnoty w tej dziedzinie;

62     że wręcz przeciwnie, art. 119 określa jeden z celów traktatu w ramach „polityki społecznej”, która jest przedmiotem tytułu III, zawartego z kolei w trzeciej części, poświęconej „polityce Wspólnoty”, z czego wynika kompetencja tej ostatniej;

63     że w braku wskazania wprost w art. 119 jakichkolwiek zadań, jakie miałaby ewentualnie pełnić Wspólnota w celu realizacji polityki społecznej, należy odwołać się do ogólnych zasad traktatu i środków, jakie zostały w nim przewidziane, na przykład w art. 100, 155, a w razie konieczności w art. 235;

64     że żadne przepisy wykonawcze, czy to wydane przez instytucje Wspólnoty, czy przez władze krajowe, nie są w stanie jednak podważyć bezpośredniej skuteczności art. 119, o której mowa w odpowiedzi na pierwsze pytanie;

65     zważywszy, że na drugie pytanie należy zatem odpowiedzieć w ten sposób, iż art. 119 winien być w pełni stosowany w starych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1962 r., czyli od początku drugiego etapu okresu przejściowego, a w nowych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1973 r., czyli od dnia wejścia w życie traktatu akcesyjnego;

66     że pierwszego z tych terminów nie zmieniła uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r.;

67     że dyrektywa Rady nr 75/117 nie narusza bezpośredniej skuteczności art. 119, o której mowa w odpowiedzi na pierwsze pytanie, i że termin wyznaczony w tej dyrektywie nie ma wpływu na terminy określone w art. 119 traktatu EWG i w traktacie akcesyjnym;

68     że nawet w dziedzinach, w których art. 119 nie jest bezpośrednio skuteczny, nie można tego postanowienia interpretować w ten sposób, iż zastrzega ono dla ustawodawcy krajowego wyłączną kompetencję w zakresie wdrażania zasady równości wynagrodzeń, gdyż może ona zostać wdrożona za pomocą przepisów wspólnotowych i krajowych łącznie;

 W przedmiocie skutków niniejszego wyroku w czasie

69     Zważywszy, że rządy Irlandii i Zjednoczonego Królestwa zwracają uwagę na ewentualne konsekwencje o charakterze gospodarczym stwierdzenia przez Trybunał bezpośredniej skuteczności postanowień art. 119, gdyż mogłoby to spowodować pojawienie się w wielu gałęziach gospodarki roszczeń sięgających do dnia, od którego uznawano by taką skuteczność;

70     że zdaniem tych rządów, biorąc pod uwagę znaczną liczbę zainteresowanych, żądania takie, nieprzewidywalne dla przedsiębiorstw, mogłyby mieć poważne następstwa dla ich sytuacji finansowej, a nawet doprowadzić niektóre z nich do upadłości;

71     zważywszy, że praktyczne konsekwencje każdego orzeczenia sądowego należy oceniać z rozwagą, nie można jednak posuwać się do zanegowania obiektywnego charakteru prawa i podważać jego stosowania w przyszłości z racji skutków, jakie orzeczenie sądowe wywoływać może w odniesieniu do przeszłości;

72     że jednakże, wobec postępowania licznych państw członkowskich oraz nastawienia Komisji, o którym wielokrotnie informowano zainteresowane środowiska, należy wyjątkowo wziąć pod uwagę, iż dopuszczano stosowanie przez zainteresowanych praktyk sprzecznych z art. 119, lecz nie zakazanych jeszcze przez obowiązujące ich prawo krajowe;

73     że okoliczność, iż Komisja nie wszczęła przeciwko państwom członkowskim naruszającym zasadę równości wynagrodzeń postępowań o stwierdzenie uchybienia w trybie art. 169, mimo ostrzeżeń, mogło utwierdzać w błędnych wyobrażeniach co do skuteczności art. 119;

74     że w tych okolicznościach należy stwierdzić, iż wobec niewiedzy na temat globalnej kwoty, na jaką opiewałyby wynagrodzenia, nadrzędne wymogi bezpieczeństwa prawnego związane z całością będących w grze interesów, zarówno publicznych jak prywatnych, nie pozwalają co do zasady kwestionować wynagrodzeń wypłaconych w przeszłości;

75     że w związku z tym bezpośredniej skuteczności art. 119 nie można podnosić na poparcie roszczeń dotyczących wynagrodzeń za okresy wcześniejsze od daty niniejszego wyroku, z wyjątkiem pracowników, którzy wnieśli wcześniej sprawę do sądu lub wszczęli podobne postępowanie;

 W przedmiocie kosztów

[...]

z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań postawionych mu przez cour du travail de Bruxelles postanowieniem z dnia 23 kwietnia 1975 r., orzeka, co następuje:

1)      Na zasadę równości wynagrodzeń ustanowioną w art. 119 można powoływać się przed sądami krajowymi, które zobowiązane są chronić uprawnienia podmiotów prawa wynikające z tego postanowienia, szczególnie w przypadku dyskryminacji mającej źródło bezpośrednio w przepisach prawa lub układach zbiorowych pracy, a także w przypadku nierównego wynagradzania kobiet i mężczyzn za taką samą pracę wykonywaną w tym samym zakładzie lub jednostce organizacyjnej, publicznej lub prywatnej.

2)      Artykuł 119 winien być w pełni stosowany w starych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1962 r., czyli od początku drugiego etapu okresu przejściowego, a w nowych państwach członkowskich od dnia 1 stycznia 1973 r., czyli od dnia wejścia w życie traktatu akcesyjnego. Pierwszego z tych terminów nie zmieniła uchwała państw członkowskich z dnia 30 grudnia 1961 r.

3)      Dyrektywa Rady nr 75/117 nie narusza bezpośredniej skuteczności art. 119, o której mowa w odpowiedzi na pierwsze pytanie, a termin wyznaczony w tej dyrektywie nie ma wpływu na terminy określone w art. 119 traktatu EWG i w traktacie akcesyjnym.

4)      Nawet w dziedzinach, w których art. 119 nie jest bezpośrednio skuteczny, nie można tego postanowienia interpretować w ten sposób, iż zastrzega on dla ustawodawcy krajowego wyłączną kompetencję w zakresie wdrażania zasady równości wynagrodzeń, gdyż może ona zostać wdrożona za pomocą przepisów wspólnotowych i krajowych łącznie.

5)      Bezpośredniej skuteczności art. 119 nie można podnosić na poparcie roszczeń dotyczących wynagrodzeń za okresy wcześniejsze od daty niniejszego wyroku, z wyjątkiem pracowników, którzy wnieśli wcześniej sprawę do sądu lub wszczęli podobne postępowanie.

Prymat prawa Unii Europejskiej

WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 15 lipca 1964 r. (*)

W sprawie C-6/64

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 177 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Giudice Conciliatore w Mediolanie, mający na celu uzyskanie wykładni art. 102, 93, 53 i 37 wspomnianego traktatu w zawisłym przed tym sądem sporze pomiędzy:

Flaminio Costa

a

E.N.E.L.

(Ente nazionale energia elettrica, impresa già della Edison Volta),

TRYBUNAŁ,

[...]

Wyrok

[…]

Motywy

Zważywszy, że postanowieniem z dnia 16 stycznia 1964 r., prawidłowo przekazanym do Trybunału, Giudice Conciliatore w Mediolanie, „na podstawie art. 177 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą z dnia 25 marca 1957 r., inkorporowanego do prawa włoskiego w drodze ustawy nr 1203 z dnia 14 października 1957 r., w związku z zarzutami, iż ustawa nr 1643 z dnia 6 grudnia 1962 r. oraz rozporządzenia prezydenta wydane w wykonaniu tej ustawy […] naruszają art. 102, 93, 53 i 37 traktatu”, zawiesił postępowanie i zarządził przekazanie sprawy Trybunałowi.

 W przedmiocie zastosowania art. 177

 Zarzut oparty na sformułowaniu pytania

Zważywszy, że postawiono zarzut, iż przedmiotowe pytanie ma na celu rozstrzygnięcie, w drodze art. 177, kwestii zgodności ustawy z traktatem;

zważywszy jednakże, że zgodnie z tym artykułem sądy krajowe, których orzeczenia, jak w niniejszym przypadku, nie podlegają zaskarżeniu, zobowiązane są zwrócić się do Trybunału o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie „wykładni […] traktatu”, gdy takie pytanie zostanie przed nimi podniesione;

że na podstawie tego postanowienia Trybunał nie może ani zastosować traktatu do konkretnego przypadku, ani orzekać o zgodności z nim przepisu prawa wewnętrznego, jak mógłby to zrobić na podstawie art. 169;

że może jednak wyodrębnić z niedoskonałego sformułowania sądu krajowego kwestie dotyczące jedynie wykładni traktatu;

że jego zadaniem nie jest zatem orzekanie o zgodności ustawy włoskiej z traktatem, a jedynie interpretacja wymienionych postanowień traktatu, z uwzględnieniem okoliczności prawnych przedstawionych przez Giudice Conciliatore.

 Zarzut oparty na braku konieczności dokonywania wykładni

Zważywszy, że zarzuca się sądowi z Mediolanu złożenie wniosku o dokonanie wykładni traktatu, która nie jest niezbędna do rozstrzygnięcia zawisłego przed nim sporu;

zważywszy jednakże, że art. 177, oparty na wyraźnym rozdziale zadań pomiędzy sądami krajowymi a Trybunałem, nie pozwala mu ani rozstrzygać stanu faktycznego sprawy, ani oceniać podstaw i celowości wniosku o wykładnię.

 Zarzut oparty na obowiązku stosowania przez sąd wewnętrznego aktu ustawodawczego

Zważywszy, że rząd włoski podnosi zarzut „bezwzględnej niedopuszczalności” wniosku Giudice Conciliatore, z tego względu, że sąd krajowy, zobowiązany do stosowania ustawy wewnętrznej, nie może odwoływać się do art. 177;

zważywszy, że w odróżnieniu od zwyczajnych umów międzynarodowych traktat EWG ustanowił własny porządek prawny, który został włączony do systemu prawnego państw członkowskich po jego wejściu w życie i który ma charakter wiążący dla sądów krajowych;

bowiem państwa, ustanawiając na czas nieokreślony Wspólnotę wyposażoną we własne instytucje, w osobowość i zdolność prawną, w zdolność do występowania we własnym imieniu w obrocie międzynarodowym, a w szczególności w rzeczywiste uprawnienia władcze, wynikające z ograniczenia kompetencji i przeniesienia uprawnień z tych państw na Wspólnotę, ograniczyły, jakkolwiek w wąskich dziedzinach, swoje suwerenne prawa i stworzyły w ten sposób system prawa mający zastosowanie do nich samych oraz do pochodzących z nich jednostek;

zważywszy, że w związku z włączeniem do prawa każdego z krajów członkowskich przepisów pochodzenia wspólnotowego, a bardziej ogólnie ze względu zarówno na brzmienie, jak ducha traktatu, państwa nie mogą uznawać pierwszeństwa przed porządkiem prawnym, jaki przyjęły na zasadach wzajemności, jednostronnego, późniejszego przepisu, którego w związku z tym nie mogą temu porządkowi prawnemu przeciwstawiać;

moc wiążąca prawa wspólnotowego nie może bowiem różnić się w poszczególnych państwach w zależności od ich późniejszego wewnętrznego ustawodawstwa, gdyż zagroziłoby to realizacji celów traktatu, o której mowa w art. 5 akapit drugi, i powodowałoby dyskryminację zabronioną na mocy art. 7;

że zobowiązania podjęte na podstawie traktatu ustanawiającego Wspólnotę nie miałyby charakteru bezwarunkowego, lecz jedynie ewentualny, gdyby mogły zostać zakwestionowane w drodze późniejszych aktów ustawodawczych umawiających się stron;

że prawo do jednostronnego działania jest państwom członkowskim przyznawane jedynie na mocy wyraźnego, szczególnego postanowienia (na przykład art. 15, art. 93 ust. 3, art. 223-225);

że ponadto wnioski państw o przyznanie odstępstw poddane są procedurom zezwoleniowym (na przykład art. 8 ust. 4, art. 17 ust. 4, art. 25, 26, 73, art. 93 ust. 2 akapit trzeci i art. 226), które byłyby bezprzedmiotowe, gdyby państwa te mogły zwolnić się ze swoich zobowiązań za pomocą zwykłej ustawy;

zważywszy, że pierwszeństwo prawa wspólnotowego znajduje potwierdzenie w art. 189, zgodnie z którym rozporządzenie „wiąże w całości” i jest „bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich”;

że postanowienie to, do którego nie zgłoszono zastrzeżeń, zostałoby pozbawione skuteczności, gdyby jego skutki mogły zostać jednostronnie cofnięte przez jedno z państw w drodze aktu ustawodawczego, który miałby moc wyższą od aktów wspólnotowych;

zważywszy, że jak wynika z całości powyższych rozważań, prawu utworzonemu na podstawie traktatu, pochodzącemu z niezależnego źródła, nie można, ze względu na jego wynikającą stąd szczególną naturę, przeciwstawiać w postępowaniu sądowym jakiegokolwiek wewnętrznego aktu prawnego, gdyż oznaczałoby to utratę przez to prawo charakteru wspólnotowego i zakwestionowanie samych podstaw prawnych Wspólnoty;

że wskutek dokonanego przez państwa przeniesienia, z ich wewnętrznych porządków prawnych do wspólnotowego porządku prawnego, praw i obowiązków odpowiadających postanowieniom traktatu, nastąpiło ostateczne ograniczenie ich praw suwerennych, którego nie może podważyć późniejszy akt jednostronny sprzeczny z istotą Wspólnoty;

że w związku z tym, w przypadku powstania kwestii interpretacji traktatu, należy zastosować art. 177 niezależnie od jakiegokolwiek przepisu prawa krajowego;

zważywszy, że pytania postawione przez Giudice Conciliatore w przedmiocie art. 102, 93, 53 i 37 zmierzają do ustalenia, w pierwszej kolejności, czy postanowienia te są bezpośrednio skuteczne i stanowią dla podmiotów prawa źródło uprawnień podlegających ochronie sądów krajowych, a w przypadku odpowiedzi twierdzącej, jak należy je rozumieć.

 W przedmiocie wykładni art. 102

Zważywszy, że zgodnie z art. 102, gdy „istnieje obawa”, iż wydanie przepisu ustawowego spowoduje „zakłócenie”, państwo członkowskie, które zamierza go wydać, „podejmuje konsultacje z Komisją”, która może zalecić mu podjęcie właściwych kroków celem uniknięcia grożącego zakłócenia;

zważywszy, że artykuł ten, zawarty w rozdziale poświęconym „zbliżaniu ustawodawstw”, ma na celu zapobieżenie pogłębianiu się rozbieżności, z punktu widzenia celów traktatu, między krajowymi porządkami prawnymi;

że na podstawie tego postanowienia państwa członkowskie ograniczyły swoją swobodę inicjatywy prawodawczej, godząc się na podporządkowanie procedurze konsultacyjnej;

że zobowiązując się w sposób jednoznaczny do konsultacji z Komisją w każdym przypadku, gdy projekty ich aktów prawnych mogłyby stwarzać, choćby niewielkie, niebezpieczeństwo zakłóceń, państwa te podjęły zatem zobowiązanie wobec Wspólnoty, które wiąże je jako państwa, lecz nie stanowi dla podmiotów prawa źródła uprawnień podlegających ochronie sądów krajowych;

zważywszy, że Komisja jest ze swej strony zobowiązana zapewnić poszanowanie tych postanowień, lecz że zobowiązanie to nie umożliwia jednostkom podnoszenia, w ramach prawa wspólnotowego i na podstawie art. 177, ani zarzutu uchybienia przez zainteresowane państwo jego zobowiązaniom, ani zarzutu bezczynności Komisji.

 W przedmiocie wykładni art. 93

Zważywszy, że zgodnie z art. 93 ust. 1 i 2 Komisja we współpracy z państwami członkowskimi „stale bada systemy pomocy istniejące w tych państwach”, w celu podjęcia niezbędnych działań, jakich wymaga funkcjonowanie wspólnego rynku;

że zgodnie z art. 93 ust. 3 Komisja winna być informowana we właściwym czasie o projektach mających na celu udzielenie lub modyfikację pomocy, przy czym zainteresowane państwo członkowskie nie może podjąć zamierzonych działań przed zakończeniem procedury wspólnotowej i, ewentualnie, postępowania przed Trybunałem;

zważywszy, że celem tych postanowień, zawartych w sekcji traktatu poświęconej „pomocy przyznawanej przez państwa”, jest, po pierwsze, stopniowe cofnięcie istniejącej pomocy, a po drugie, zapobieganie udzielaniu „w jakiejkolwiek formie”, w ramach polityki wewnętrznej tych państw, nowej pomocy, mogącej powodować bezpośrednio lub pośrednio istotne uprzywilejowanie przedsiębiorstw lub produktów, oraz wynikającym stąd, nawet ewentualnym, zagrożeniom dla niezakłóconej konkurencji;

że w art. 92 państwa członkowskie uznały za niezgodne ze wspólnym rynkiem wymienione tam formy pomocy i tym samym zobowiązały się w sposób dorozumiany nie udzielać takiej pomocy, poza przypadkami objętymi odstępstwami przewidzianymi w traktacie, natomiast w art. 93 podporządkowały się jedynie właściwym procedurom, zarówno w zakresie cofnięcia istniejącej, jak udzielania nowej pomocy;

że zobowiązując się w tak kategoryczny sposób, poprzez poddanie się procedurze ustanowionej w art. 93, do informowania Komisji „w czasie odpowiednim” o projektowanej pomocy, państwa podjęły zatem zobowiązanie wobec Wspólnoty, które wiąże je jako państwa, lecz nie stanowi źródła uprawnień dla podmiotów prawa, z wyjątkiem ostatniego zdania w art. 93 ust. 3, który nie jest przedmiotem niniejszej sprawy;

zważywszy, że Komisja jest ze swej strony zobowiązana zapewnić poszanowanie postanowień tego artykułu, który nakazuje jej nawet stale badać we współpracy z państwami członkowskimi istniejące systemy pomocy, lecz że zobowiązanie to nie umożliwia jednostkom podnoszenia, w ramach prawa wspólnotowego i na podstawie art. 177, ani zarzutu uchybienia przez zainteresowane państwo jego zobowiązaniom, ani zarzutu bezczynności Komisji.

 W przedmiocie wykładni art. 53

Zważywszy, że zgodnie z art. 53 państwa członkowskie zobowiązały się, z zastrzeżeniem postanowień traktatu, nie wprowadzać nowych ograniczeń w wykonywaniu przez jednostki z innych państw członkowskich działalności gospodarczej na swoim terytorium;

że podjęte w ten sposób przez państwa zobowiązanie jest z prawnego punktu widzenia jedynie zobowiązaniem do niedziałania;

że nie jest ono uzależnione od spełnienia żadnego warunku, a jego wykonanie oraz skuteczność nie wymagają wydania żadnego aktu ani przez państwa, ani przez Komisję;

że zobowiązanie to jest więc zupełne z prawnego punktu widzenia, a w związku z tym może wywoływać skutki bezpośrednio w sferze stosunków państw członkowskich i podlegających ich kompetencji podmiotów prawa;

zważywszy, że tak kategorycznie wyrażony zakaz, który wszedł w życie wraz z traktatem na terytorium całej Wspólnoty i w związku z tym został włączony do systemów prawnych państw członkowskich, jest dla nich prawem i dotyczy bezpośrednio pochodzących z nich jednostek, dla których stanowi źródło uprawnień indywidualnych podlegających ochronie sądów krajowych;

zważywszy, że dokonanie żądanej wykładni art. 53 wymaga rozważenia go w kontekście rozdziału dotyczącego prawa do wykonywania działalności gospodarczej, w którym został umieszczony;

że, nakazawszy w art. 52 stopniowe zniesienie „ogranicze[ń] swobody przedsiębiorczości obywateli jednego państwa członkowskiego na terytorium innego państwa członkowskiego”, stanowi się dalej w tym rozdziale, w art. 53, iż państwa nie wprowadzą „nowych ograniczeń w zakresie przedsiębiorczości [wykonywania działalności gospodarczej] na swych terytoriach w stosunku do obywateli innych państw członkowskich”;

że należy zatem ustalić, na jakich warunkach jednostki z innych państw członkowskich korzystają ze swobody wykonywania działalności gospodarczej;

że art. 52 akapit drugi odpowiada na to pytanie, stanowiąc, iż swoboda ta obejmuje podejmowanie i wykonywanie działalności na własny rachunek, jak również zakładanie i zarządzanie przedsiębiorstwami „na warunkach określonych przez ustawodawstwo państwa przyjmującego dla własnych obywateli”;

że dla poszanowania art. 53 wystarczy zatem, by żaden nowy przepis nie poddawał prowadzenia działalności gospodarczej przez jednostki pochodzące z innych państw członkowskich uregulowaniom bardziej restrykcyjnym, niż stosowane wobec podmiotów krajowych, i to niezależnie od formy prawnej przedsiębiorstwa.

 W przedmiocie wykładni art. 37

Zważywszy, że zgodnie z art. 37 ust. 1 państwa członkowskie dostosowują stopniowo „monopole państwowe o charakterze handlowym” w celu wykluczenia wszelkiej dyskryminacji między jednostkami z państw członkowskich w zakresie zaopatrzenia i zbytu;

że artykuł ten zabrania ponadto tym państwom, w ust. 2, podejmowania wszelkich sprzecznych z nim nowych działań;

zważywszy, że w ten sposób państwa przyjęły na siebie podwójne zobowiązanie: jedno czynne, do dostosowania monopoli krajowych, i drugie bierne, do niepodejmowania nowych działań;

że wniesiono o wykładnię tego drugiego zobowiązania oraz niezbędnych do jej dokonania elementów pierwszego;

zważywszy, że art. 37 ust. 2 ustanawia zakaz bezwarunkowy, nie stanowiący zobowiązania do działania, lecz do niedziałania;

że zobowiązanie to nie zostało opatrzone żadnym zastrzeżeniem uzależniającym jego wykonanie od wydania aktu prawa krajowego;

że z samej swej natury zakaz ten może wywoływać skutki bezpośrednio w sferze stosunków prawnych między państwami członkowskimi a podlegającymi ich kompetencji podmiotami prawa;

zważywszy, że tak kategorycznie wyrażony zakaz, który wszedł w życie wraz z traktatem na terytorium całej Wspólnoty i w związku z tym został włączony do systemów prawnych państw członkowskich, jest dla nich prawem i dotyczy bezpośrednio pochodzących z nich jednostek, dla których stanowi źródło uprawnień indywidualnych podlegających ochronie sądów krajowych;

zważywszy, że dokonanie żądanej wykładni art. 37 wymaga, ze względu na złożoność tego postanowienia oraz współzależności między jego ust. 1 i 2, rozważenia ich w świetle całości rozdziału, do którego artykuł ten należy;

że rozdział ten poświęcony jest „znoszeniu ograniczeń ilościowych między państwami członkowskimi”;

zważywszy, że celem odesłania w art. 37 ust. 2 do „zasad […] określony[ch] w ust. 1” jest zapobieżenie wszelkim nowym przejawom „dyskryminacji między obywatelami [jednostkami pochodzącymi z] państw członkowskich” w zakresie „warunków zaopatrzenia i zbytu”;

że art. 37 ust. 1 wymienia i obejmuje zakazem powody, dla których realizacja tak określonego celu mogłaby zostać zagrożona;

że zakazane są zatem, na podstawie odesłania zawartego w art. 37 ust. 2, wszelkie nowe monopole i podmioty, o których mowa w art. 37 ust. 1, jeżeli prowadzą do dyskryminacji w zakresie zaopatrzenia lub zbytu;

że zadaniem sądu krajowego jest więc ustalenie przede wszystkim, czy realizacja tego celu jest rzeczywiście zagrożona, to znaczy, czy ze spornego przepisu wynika, lub może być jego skutkiem, dyskryminacja między jednostkami z państw członkowskich w zakresie warunków zaopatrzenia i zbytu;

zważywszy, że należy ponadto rozpatrzyć powody, o których mowa w art. 37 ust. 1;

że artykuł ten nie zabrania ustanawiania wszelkich monopoli, lecz tylko tych „o charakterze handlowym” i to pod warunkiem, że prowadzą do określonej wyżej dyskryminacji;

że wspomniane monopole krajowe i podmioty objęte są zakazem ustanowionym w tym postanowieniu wyłącznie pod warunkiem, iż, po pierwsze, mają za przedmiot działalności zawieranie transakcji dotyczących towarów mogących być przedmiotem konkurencji i wymiany handlowej między państwami członkowskimi, a po drugie, odgrywają w tych transakcjach rzeczywistą rolę;

że zadaniem sądu krajowego jest dokonanie w każdym przypadku oceny, czy omawiana działalność gospodarcza dotyczy towaru tego rodzaju, który ze względu na swój charakter oraz wymogi techniczne i międzynarodowe, jakim podlega, może być przedmiotem działalności powodującej, że zainteresowany podmiot odgrywa rzeczywistą rolę w przywozie lub wywozie między jednostkami pochodzącymi z państw członkowskich.

 W przedmiocie kosztów

Zważywszy, że koszty poniesione przez Komisję Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i rząd włoski, które przedstawiły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi;

że dla stron postępowania przed Giudice Conciliatore w Mediolanie niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem;

z powyższych względów,

uwzględniając akta sprawy;

po zapoznaniu się ze sprawozdaniem sędziego sprawozdawcy;

po zapoznaniu się z uwagami stron postępowania przed sądem krajowym, Komisji Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i rządu włoskiego;

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego;

uwzględniając art. 37, 53, 93, 102, 177 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą;

uwzględniając Protokół w sprawie statutu Trybunału Sprawiedliwości Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej;

uwzględniając regulamin Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich,

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie zarzutu niedopuszczalności opartego na art. 177, orzeka, co następuje:

Pytania postawione przez Giudice Conciliatore w Mediolanie na podstawie art. 177 są dopuszczalne, gdyż dotyczą wykładni postanowień traktatu, a żaden późniejszy akt jednostronny nie może mieć mocy wyższej od uregulowań wspólnotowych;

oraz:

1)      Artykuł 102 nie zawiera postanowień mogących stanowić dla podmiotów prawa źródło uprawnień podlegających ochronie sądów krajowych;

2)      Artykuł 93, w zakresie objętym postawionym pytaniem, również nie zawiera takich postanowień;

3)      Artykuł 53 jest uregulowaniem wspólnotowym mogącym stanowić dla podmiotów prawa źródło uprawnień podlegających ochronie sądów krajowych;

Postanowienia te zabraniają wprowadzania wszelkich nowych przepisów, których przedmiotem byłoby poddanie prowadzenia działalności gospodarczej przez jednostki pochodzące z innych państw członkowskich uregulowaniom bardziej restrykcyjnym, niż stosowane wobec podmiotów krajowych, i to niezależnie od formy prawnej przedsiębiorstwa.

4)      Artykuł 37 ust. 2 jest w całości uregulowaniem wspólnotowym mogącym stanowić dla podmiotów prawa źródło uprawnień podlegających ochronie sądów krajowych.

Postanowienia te, w zakresie objętym postawionym pytaniem, mają na celu zakaz podejmowania wszelkich działań sprzecznych z zasadami określonymi w art. 37 ust. 1, to znaczy wszelkich działań mających za przedmiot lub skutek spowodowanie dyskryminacji między jednostkami pochodzącymi z państw członkowskich w zakresie warunków zaopatrzenia lub zbytu za pośrednictwem monopoli lub podmiotów mających, po pierwsze, za przedmiot działalności transakcje dotyczące towarów mogących być przedmiotem konkurencji i wymiany handlowej między państwami członkowskimi, a po drugie, odgrywających rzeczywistą rolę w tej wymianie;

WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 9 marca 1978 r.

Niestosowanie przez sąd krajowy ustawy sprzecznej z prawem wspólnotowym

[…]

W sprawie 106/77

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez Pretore de Susa (Włochy) wniosek o wydanie, w zawisłym przed tym sądem sporze pomiędzy

Amministrazione delle Finanze dello Stato

a

Simmenthal SA, z siedzibą w Monza,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym wykładni art. 189 traktatu EWG, dotyczącej konkretnie konsekwencji wynikających z bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego w przypadku konfliktu z ewentualnymi sprzecznymi z nim przepisami prawa krajowego,

TRYBUNAŁ,

[...]

Wyrok

[…]

Co do prawa

1       Zważywszy, że postanowieniem z dnia 28 lipca 1977 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 29 sierpnia 1977 r. Pretore de Susa zwrócił się, na podstawie art. 177 traktatu EWG, z dwoma pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi zasady bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego ujętej w art. 189 traktatu, celem ustalenia konsekwencji, jakie wynikają z tej zasady w przypadku sprzeczności między normą prawa wspólnotowego a późniejszym przepisem prawa krajowego;

2       zważywszy, że, jak należy przypomnieć, na wcześniejszych etapach postępowania Pretore de Susa zwracał się już do Trybunału z pytaniami prejudycjalnymi, które miały pozwolić mu na ocenę zgodności z traktatem oraz pewnymi przepisami wykonawczymi - w szczególności z rozporządzeniem Rady nr 805/68 z dnia 27 czerwca 1968 r. w sprawie wspólnej organizacji rynków w sektorze mięsa wołowego i cielęcego (Dz.U. L 148, str. 24) - opłat sanitarnych, pobieranych od importowanego mięsa wołowego i cielęcego na podstawie tekstu jednolitego włoskich ustaw sanitarnych, których wysokość została po raz ostatni określona w tabeli załączonej do ustawy nr 1239 z dnia 30 grudnia 1970 r. (GU nr 26 z dnia 1 lutego 1971 r.);

3       że w wyniku odpowiedzi udzielonych przez Trybunał w wyroku z dnia 15 grudnia 1976 r. w sprawie 35/76 (Rec. str. 1871) Pretore de Susa, uznawszy pobór wspomnianych opłat za sprzeczny z przepisami prawa wspólnotowego, nakazał Amministrazione delle Finanze dello Stato dokonać zwrotu nienależnie pobranych opłat wraz z odsetkami;

4       że nakaz ten spotkał się ze strony Amministrazione delle Finanze dello Stato ze sprzeciwem;

5       że Pretore de Susa uznał, wziąwszy pod uwagę argumenty stron w postępowaniu w sprawie sprzeciwu, iż istnieje problem sprzeczności między określonymi normami wspólnotowymi a późniejszą ustawą krajową, to jest ustawą nr 1239/70;

6       że, jak przypomniał, zgodnie z najnowszym orzecznictwem włoskiego sądu konstytucyjnego (wyroki w sprawach 232/75 i 205/75, postanowienie w sprawie 206/76) w celu rozstrzygnięcia takiego problemu należy na podstawie art. 11 konstytucji przedstawić sprawę niekonstytucyjności kwestionowanej ustawy samemu sądowi konstytucyjnemu;

7       że Pretore de Susa, biorąc pod uwagę, po pierwsze, utrwalone orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości w kwestii stosowania prawa wspólnotowego w porządkach prawnych państw członkowskich, a po drugie, niedogodności, jakie mogłyby się pojawić w sytuacji, gdyby sąd, zamiast samodzielnie uznać za nieskuteczną ustawę stojącą na przeszkodzie pełnej skuteczności prawa wspólnotowego, musiał podnosić kwestię jej konstytucyjności, zwrócił się do Trybunału z następującymi pytaniami:

a)      Zważywszy, że zgodnie z art. 189 traktatu EWG oraz utrwalonym orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich bezpośrednio stosowanym przepisom wspólnotowym należy zapewnić, w celu ochrony uprawnień podmiotów indywidualnych, pełną i całkowitą skuteczność oraz jednolite stosowanie w porządkach prawnych państw członkowskich, niezależnie od jakiejkolwiek normy lub praktyki wewnętrznej, czy w związku z tym moc prawną tych przepisów należy rozumieć w ten sposób, iż późniejsze przepisy krajowe sprzeczne z normami wspólnotowymi należy z mocy prawa uznać za nieskuteczne, bez konieczności oczekiwania na ich zniesienie przez samego ustawodawcę krajowego (uchylenie) lub przez inne organy konstytucyjne (stwierdzenie niekonstytucyjności), w szczególności biorąc pod uwagę, w tym drugim przypadku, że ponieważ do czasu takiego stwierdzenia ustawa krajowa jest w pełni obowiązująca, nie można zapewnić skuteczności norm wspólnotowych, a co za tym idzie ich pełnego, całkowitego i jednolitego stosowania, a także ochrony praw jednostek?

b)      W związku z pytaniem poprzednim, przy założeniu, że prawo wspólnotowe dopuszcza odsunięcie w czasie ochrony prawa jednostek wynikających z „bezpośrednio stosowanych” przepisów wspólnotowych do momentu rzeczywistego uchylenia przez organy krajowe ewentualnych przepisów sprzecznych z normami wspólnotowymi, czy uchylenie to musi zawsze mieć charakter całkowicie retroaktywny, by zapobiec jakiemukolwiek naruszeniu praw jednostek?

 Co do celowości wniosku do Trybunału

8       Zważywszy, że podczas rozprawy pełnomocnik rządu włoskiego zwrócił uwagę Trybunału na wyrok sądu konstytucyjnego z dnia 22 grudnia 1977 r. w sprawie 163/77, wydany w odpowiedzi na pytania prawne sądów w Mediolanie i Rzymie i stwierdzający niekonstytucyjność pewnych przepisów ustawy nr 1239 z dnia 30 grudnia 1970 r., w tym przepisów rozpatrywanych w postępowaniu przed Pretore de Susa;

9       Że, jego zdaniem, w związku ze zniesieniem kwestionowanych przepisów wskutek uznania ich za niekonstytucyjne, pytania Pretore de Susa stały się bezprzedmiotowe, nie ma zatem potrzeby udzielać na nie odpowiedzi;

10     zważywszy, że należy przypomnieć w tej kwestii, iż zgodnie z utrwaloną praktyką Trybunał uznaje się za związany wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonym na podstawie art. 177 tak długo, jak długo wniosek ten nie zostanie wycofany przez wnioskujący sąd lub uchylony w wyniku odwołania do sądu wyższej instancji;

11     że powołany wyrok nie rodzi takiego skutku, gdyż został wydany w postępowaniu niezależnym od sprawy, w której zwrócono się do Trybunału, który z kolei nie jest władny oceniać skuteczności tego wyroku wobec podmiotów trzecich;

12     że należy zatem odrzucić wstępny zarzut podniesiony przez rząd włoski;

 Co do istoty

13     Zważywszy, że pierwsze pytanie dotyczy w istocie określenia konsekwencji, jakie płyną z bezpośredniego stosowania przepisu prawa wspólnotowego w przypadku niezgodności z późniejszym przepisem prawa jednego z państw członkowskich;

14     zważywszy, że bezpośrednie stosowanie oznacza z tego punktu widzenia, iż normy prawa wspólnotowego winny wywierać w całości właściwe im skutki prawne, w sposób jednolity we wszystkich państwach członkowskich, od momentu wejścia w życie i przez cały okres obowiązywania;

15     że w związku z tym przepisy te stanowią bezpośrednie źródło praw i obowiązków wszystkich podmiotów, których dotyczą, zarówno państw członkowskich, jak i jednostek, będących stronami stosunków prawnych podlegających prawu wspólnotowemu;

16     że skuteczność ta dotyczy również każdego sądu, który w ramach swoich kompetencji ma za zadanie, jako organ państwa członkowskiego, ochronę uprawnień wynikających dla jednostek z prawa wspólnotowego;

17     ponadto, zgodnie z zasadą wyższości prawa wspólnotowego bezpośrednio stosowane postanowienia traktatu oraz akty wydawane przez instytucje nie tylko powodują w stosunku do prawa krajowego państw członkowskich, od chwili wejścia w życie, nieskuteczność z mocy prawa wszelkich sprzecznych z nimi obowiązujących przepisów prawa krajowego, ale także - jako integralne elementy porządku prawnego obowiązującego na terytorium każdego z państw członkowskich, mające wyższą moc prawną - uniemożliwiają stanowienie nowych, ważnych aktów prawa krajowego, gdyby były one niezgodne z normami wspólnotowymi;

18     bowiem uznanie jakiejkolwiek mocy prawnej krajowych aktów normatywnych naruszających zakres uprawnień ustawodawczych Wspólnoty lub z innego względu niezgodnych z przepisami prawa wspólnotowego oznaczałoby zaprzeczenie mocy wiążącej zobowiązań podjętych w sposób bezwarunkowy i nieodwołalny przez państwa członkowskie na mocy traktatu i zakwestionowanie tym samym fundamentów Wspólnoty;

19     że podobne rozumowanie wynika z logiki art. 177 traktatu, zgodnie z którym każdy sąd krajowy ma prawo zwrócić się do Trybunału, jeżeli tylko uzna orzeczenie prejudycjalne w przedmiocie wykładni lub ważności, dotyczące prawa wspólnotowego, za niezbędne do wydania wyroku;

20     że skuteczność („effet utile”) tego postanowienia zostałaby ograniczona, gdyby sąd nie był w stanie bezpośrednio zastosować prawa wspólnotowego w sposób zgodny z orzeczeniem Trybunału;

21     że z całości powyższych rozważań wynika, iż każdy sąd krajowy orzekający w ramach swoich kompetencji ma obowiązek stosować w całości prawo wspólnotowe i zapewnić ochronę uprawnień wynikających z tego prawa dla jednostek, odmawiając zastosowania jakiegokolwiek przepisu prawa krajowego, który byłby ewentualnie z nim sprzeczny, zarówno wcześniejszego, jak późniejszego od normy wspólnotowej;

22     że w związku z tym sprzeczne z wymogami wynikającymi z samej natury prawa wspólnotowego byłyby wszelkie przepisy obowiązujące w krajowym porządku prawnym oraz wszelka praktyka legislacyjna, administracyjna lub sądowa, powodujące ograniczenie skuteczności tego prawa poprzez odmowę przyznania sądowi, w którego kompetencji leży jego zastosowanie, uprawnienia do uczynienia, w momencie stosowania tego prawa, wszystkiego, co niezbędne do pominięcia krajowych przepisów ustawowych stojących na przeszkodzie pełnej skuteczności prawa wspólnotowego;

23     że byłoby tak, gdyby w przypadku sprzeczności między przepisem prawa wspólnotowego a ustawą krajową rozstrzygnięcie tego konfliktu zastrzeżone było dla innego organu niż sąd, który ma zastosować prawo wspólnotowe, wyposażonego we własne uprawnienia dyskrecjonalne, nawet gdyby wynikające stąd przeszkody dla pełnej skuteczności tego prawa były tylko przejściowe;

24     że na pierwsze pytanie należy wobec tego odpowiedzieć w ten sposób, iż sąd krajowy, mający w ramach swoich kompetencji za zadanie zastosować przepisy prawa wspólnotowego, zobowiązany jest zapewnić pełną skuteczność tych norm, nie stosując w razie konieczności, z mocy własnych uprawnień, wszelkich, nawet późniejszych, sprzecznych z nimi przepisów ustawodawstwa krajowego, i nie można przy tym wymagać od niego wnioskowania ani oczekiwania na zniesienie tych przepisów w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym;

25     zważywszy, że drugie pytanie dotyczy w istocie kwestii, czy - w przypadku dopuszczenia odsunięcia w czasie ochrony uprawnień jednostek wynikających z przepisów wspólnotowych do momentu rzeczywistego zniesienia przez właściwe organy krajowe ewentualnych sprzecznych z nimi przepisów krajowych - zniesienie to musi w każdym przypadku mieć charakter w pełni retroaktywny, by zapobiec jakiemukolwiek naruszeniu praw jednostek;

26     zważywszy, że z odpowiedzi na pierwsze pytanie wynika, iż sąd krajowy zobowiązany jest zapewnić ochronę praw jednostek wynikających z przepisów prawa wspólnotowego i nie można przy tym wymagać od niego wnioskowania ani oczekiwania na rzeczywiste zniesienie, przez uprawnione do tego organy krajowe, ewentualnych przepisów krajowych stojących na przeszkodzie bezpośredniemu zastosowaniu norm wspólnotowych;

27     że, jak się więc okazuje, drugie pytanie jest bezprzedmiotowe;

 W przedmiocie kosztów

[...]

z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań postawionych mu przez Pretore de Susa postanowieniem z dnia 28 lipca 1977 r., orzeka, co następuje:

Sąd krajowy, mający w ramach swoich kompetencji za zadanie zastosować przepisy prawa wspólnotowego, zobowiązany jest zapewnić pełną skuteczność tych norm, nie stosując w razie konieczności, z mocy własnych uprawnień, wszelkich, nawet późniejszych, sprzecznych z nimi przepisów ustawodawstwa krajowego, i nie można przy tym wymagać od niego wnioskowania ani oczekiwania na zniesienie tych przepisów w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym.

---