NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM

Niedostosowanie społeczne sięga zarania dziejów ludzkich. Należy do tych negatywnych zjawisk, których obecność odczuwa się coraz dotkliwiej w miarę postępu rozwoju społecznego.

Niedostosowanie można często uważać za stan braku równowagi psychicznej,
spowodowanej tym, że w toku interakcji jednostki ze środowiskiem to ostatnie nie zaspokaja potrzeb jednostki. Nie powstaje ono w sposób nagły lecz stopniowo narasta. Początkowo zachowanie dziecka jest normalne. Anormalne jest natomiast jego środowisko. Ono właśnie przyczynia się do stopniowego zakłócenia u dziecka procesów regulacji wewnętrznej, do pojawienia się coraz głębszych zaburzeń emocjonalnych i konfliktów z otoczeniem.

Dzieci niedostosowane społecznie sprawiają poważne trudności wychowawcze w rodzinie i w szkole. Nie przestrzegają podstawowych norm i zasad postępowania .
Nie jest to chwilowy bunt, lecz uogólniona postawa którą cechuje negacja autorytetów i społecznie aprobowanych wartości. Dziecko takie charakteryzuje się brakiem lub trudnościami w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi. Poprzez to żywi do nich raczej uczucia negatywne:
- strach
- gniew
- zazdrość

W praktyce resocjalizacyjnej najczęściej wyróżnia się takie postacie niedostosownia jak:
1. Wczesne objawy wykolejenia:
- niepowodzenia szkolne i wagary
- ucieczki z domu
- picie alkoholu
2. Zachowania przestępcze
- kradzieże
3. Zachowania neurotyczno -lękowe
- fobie
- obsesje ikompulsje
- objawy histeryczne
3. Zachowania psychopatyczne (którego podstawowym kryterium służącym do odróżnienia psychopatii od innych typów niedostosowania jest tzw deficyt lęku )

Inny podział zastosował Konopnicki.

Wyróżnia on cztery rodzaje niedostosowania społecznego
1. Zachowanie demonstracyjno-wrogie:
-reakcje gwałtowne, nieadekwatne do bodźców
-agresja werbalna i niewerbalna
- bójki
- bezczelność w zachowaniu
2. Zachowanie zahamowane:
-stany depresyjne
-zamknięcie w sobie
-brak kontaktu z otoczeniem
3. Zachowanie niekonsekwentne:
- działane pod wpływem najsilniejszego bodźca
- reakcja spontaniczna, natychmiastowa, bez przemyślenia
- kłopoty w nauce
- nadmierna pobudliwość
4. Zachowanie aspołeczne:
-egoizm
-impulsywność
-agresywność
-brak poczucia obowiązku moralnego i prawnego
-dezorganizują zajęcia lekcyjne
-tendencje sadystyczne

Ustalenie przyczyn niedostosowania społecznego jest równie ważnym etapem jak diagnoza. Można o nich mówić w dwóch aspektach.
- ogólnym
- indywidualnym

Czynniki wywołujące problem niedostosowania tkwią w:
1.Środowisku domowym -
- warunki kulturalne i materialne domu, braki w tej dziedzinie
- atmosfera domowa i stosunek rodziców do siebie (awantury, alkoholizm)
- stosunki panujące między dziećmi a rodzicami i ich poczucie bezpieczeństwa
3. Środowisku szkolnym -
- stosunek nauczyciela do dziecka i odwrotnie
- wzajemne stosunki dziecka z innymi
- opóźnienie w nauce
4. Przyczynach środowiskowo -wrodzonych
- życie płodowe
- moment narodzin

Problem dziecka sprawiającego problemy wychowawcze nie może być rozpatrywany jedynie z punktu widzenia winy i kary, ale przede wszystkim jako zagadnienie opieki psychoterapii i pedagogicznej resocjalizacji.

Trzeba również pamiętać o ważnej roli profilaktyki. Polega ona na ochronie dziecka przed negatywnymi wpływami i zapewnia jej najlepsze warunki rozwoju w każdym okresie życia. Ogromna odpowiedzialność spada również na wychowawcę . Dziecko, które nie znajduje oparcia w rodzicach szuka najczęściej potwierdzenia swoich wartości poza domem. Gdy wychowawca nie zauważy, że uczeń potrzebuje pomocy i samotnie boryka się ze swoimi problemami, jeżeli nie okaże mu zainteresowania, zrozumienia, życzliwości a jedynie upomina za niewłaściwe zachowanie, to dziecko łatwo staje się odizolowane. W aktualnych warunkach dynamicznego rozwoju cywilizacji i w konkretnych warunkach środowiskowych jest niezbędne organizowanie zabiegów o charakterze profilaktycznym,nastawionych na zapobieganie niedostosowaniu społecznemu.

Sposoby zapobiegania niepowodzeniom szkolnym

W literaturze spotykamy się z różnymi definicjami niepowodzeń szkolnych. Czesław Kupisiewicz definiuje niepowodzenia szkolne jako rozbieżność między wiadomościami, umiejętnościami i nawykami opanowanymi przez uczniów, a materiałem jaki zgodnie z założeniami programowymi powinni poznać w zakresie poszczególnych przedmiotów.

Można spotkać się z różnymi klasyfikacjami niepowodzeń szkolnych. H. Spionek i Cz. Kupisiewicz dzielą je na:
- ekonomiczno - społeczne;
- pedagogiczne;
- biopsychiczne.

Do przyczyn ekonomiczno - społecznych należą:
- złe warunki materialne i mieszkaniowe;
- rozpad struktury rodziny i zakłócenia jej wewnętrznej atmosfery;
- niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców;
- niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka;
- brak zrozumienia i zaspokajania potrzeb dziecka.

Wśród przyczyn pedagogicznych według Cz. Kupisiewicza wyróżnia się trzy grupy:
- przyczyny związane z nieodpowiednimi z nieodpowiednimi "zewnętrznymi" warunkami pracy dydaktycznej nauczyciela;
- przyczyny, które wiążą się z działalnością dydaktyczną nauczyciela;
- przyczyny związane z wadliwą praca ucznia.

Niepowodzenia szkolne rodzą się najczęściej wtedy, gdy na ucznia działa jednocześnie kilka negatywnych czynników, z których bardzo często dominuje tylko jeden. Trwające przez dłuższy czas mogą przerodzić się w niedostosowanie społeczne. Doprowadzają do:
- braku zainteresowania nauką;
- częste wagary, nieobecności w szkole;
- lekceważącego stosunku do obowiązków szklonych;
- nonszalancji, arogancji i wrogiego stosunku do nauczycieli;
- braku opanowania emocji, agresywności;
- do kradzieży, rozboju, porzucania nauki;
- picia alkoholu;
- niechlujnego wyglądu;
- nieprzestrzegania norm i wymagań szkoły.

Problem niepowodzeń szkolnych nurtuje wielu pedagogów, naukowców i nauczycieli, którzy szukają sposobów zapobiegania im. Należą do nich:
1. Właściwa współpraca z rodzicami.
Poprzez pedagogizację należy zachęcić rodziców do wspólnych działań w zakresie nauki. Rodzicom powinno się uświadomić, że wychowanie niekonsekwentne, rozpieszczające czy rygorystyczne nie sprzyja nauce. Nauce sprzyja zainteresowanie rodziców nauką i problemami ich dzieci. Sprzyjają temu również częste kontakty rodziców z nauczycielami.

2. W zapobieganiu niepowodzeniom szkolnym ważną rolę odgrywa wykorzystanie przez nauczyciela uzdolnień pozaszkolnych i zainteresowań ucznia. Nauczyciel może zainteresować ucznia swoim przedmiotem wykorzystując jego uzdolnienia do urozmaicenia lekcji, a przez to uczeń może polubić przedmiot.

3. Zapobieganiu niepowodzeniom szkolnym może sprzyjać tworzenie ciepłej
i przyjaznej atmosfery w klasie. Dotyczy to przede wszystkim uczniów mniej zdolnych, ale pracowitych, którzy są wrażliwi i niepewni siebie. Taki uczeń jest często nieaprobowany w klasie, schematycznie traktowany przez nauczycieli. Zła sytuacja ucznia w zespole klasowym wpływa na jego wyniki w nauce i stosunek do nauki. Dotyczy to również uczniów bardzo dobrych, gdyż są oni ośmieszani jako kujony.

4. W związku z niepewnością uczniów zadaniem nauczycieli i wychowawców jest wykształcenie w nich poczucia własnej wartości.
Poczucie niższości jest jednym z czynników uniemożliwiającym uzyskanie pozytywnych wyników w nauce. Taki uczeń unika odpowiedzi, nie zgłasza się, obniża swoją samoocenę. W takich uczniach możemy wykształcić poczucie własnej wartości poprzez organizowanie zajęć dodatkowych - teatrzyki, inscenizację, itp.

5.Zapobiegając niepowodzeniom szkolnym należy pamiętać o stosowaniu właściwych metod pracy:
- unikać nieciekawych lekcji, zainteresować uczniów przedmiotem, stosować aktywizujące metody pracy;
- starać się indywidualnie traktować uczniów opóźnionych w nauce, jak również uczniów zdolnych;
- starać się dopasować do luk i zaległości w nauce; na bieżąco pytać, oceniać i likwidować opóźnienia;

6. W przezwyciężaniu niepowodzeń szkolnych ważną rolę odgrywa właściwa metodyka pracy umysłowej, higiena pracy umysłowej.
Należy zapoznać ucznia z właściwym sposobem samodzielnego uczenia się oraz kształcić w nich spostrzegawczość, wyobraźnię, zdolność do koncentracji uwagi.

Należy uświadomić uczniom, że na efektywność nauki w domu wpływa:
a) stan psychofizyczny - uczeń przystępując do nauki musi być wypoczęty, zdrowy, pozytywnie nastawiony do wykonywania zadań;
b) warunki zewnętrzne - świeże powietrze, właściwa temperatura, oświetlenie o właściwej intensywności, wygodne krzesło i biurko, odpowiednie natężenie dźwięku, brak osób, które przeszkadzają i męczą, porządek;
c) sposób uczenia się:
- sprawdzać, jaką mamy pamięć (wzrokową, słuchową, ruchową) i w zależności od niej wybrać sposób uczenia się;
- wybrać czas nauki uwzględniając porę dnia, w której pracuje się nam najlepiej;
- zaczynać naukę od przedmiotów najtrudniejszych;
- robić krótkie przerwy;
-
- przeplatać przedmioty ścisłe humanistycznymi; reagować przerwami na drobne objawy przemęczenia;

d) warunki wewnętrzne - wykształcić w uczniach motywacje, ambicje,
aspiracje oraz uczulić na zbadanie swojego zdrowia.

7. Ważną rolę w zapobieganiu niepowodzeniom szkolnym odgrywa osoba nauczyciela.

M. Tyszkowska zwraca uwagę na osobowość nauczyciela, jego upodobania, sposób postępowania, stosunek do uczniów, charakter, a także powierzchowność.

Do tych cech J. Sobocińska dodaje poziom intelektualny, przygotowanie zawodowe, ogólną postawę i fachowość z przedmiotu. To jest kluczem do sukcesu ucznia.

Właściwa postawa nauczyciela sprzyja przezwyciężaniu niepowodzeń szkolnych. Gdzie brak prawdziwej dojrzałości osobistej i zawodowej tam ofiarą staje się uczeń

Bibliografia:
H. Hamer Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli. Warszawa VEDA 1994
B. Hiszpańska Pomóż młodzieży znaleźć wartości, drogowskazy. Poradnik dla nauczycieli. Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1992
B. Łuczak Niepowodzenia w nauce. Przyczyny. Skutki. Zapobieganie.
M. Taraszkiewicz Jak uczyć lepiej
J. Rudniański Jak się uczyć Warszawa 1987
M. Marek - Ruka Niepowodzenia szkolne, a niedostosowanie społeczne młodzieży , Nasza Księgarnia 1976
H. Spionek Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne PWN, Warszawa 1975

Niedostosowanie społeczne
a upośledzenie umysłowe
w świetle literatury.

Zależność pomiędzy niedostosowanymi społecznie, a upośledzeniem umysłowym zauważył Henry H. Goddard

1. W efekcie przeprowadzonych badań wykazał, że połowę nieletnich cechuje upośledzenie umysłowe. Uzyskany przez niego tak wysoki wskaźnik procentowy, stał się podstawą tezy zgodnie z którą, obniżona sprawność umysłowa stanowi przyczynę niedostosowania społecznego prowadzącego do zachowań agresywnych i przestępczych.
Związek pomiędzy upośledzeniem umysłowym a niedostosowaniem społecznym, według H. Goddarda, wiąże się z cechami jednostki upośledzonej umysłowo (brak racjonalnej oceny swego postępowania, nie rozumienie obowiązujących norm, praw itp.), które ułatwiają przyjęcie postaw społecznie nieakceptowanych.
Mimo, że w grupie dzieci i młodzieży niedostosowanych społecznie znaczny odsetek posiada obniżoną sprawność umysłową to nie świadczy to jeszcze, że zachodzi ścisła korelacja między tymi zjawiskami.
K. Dąbrowski zwracał uwagę, iż właściwości oligofrenika (inteligencja, charakter, temperament) ułatwiają przyjęcie zachowań nieakceptowanych społecznie. Współwystępują one z innymi zespołami zjawisk tj. ujemnym wpływem środowiskowym, psychopatią, epilepsją, które mogą być również źródłem niedostosowania. Można uznać upośledzenie umysłowe za jeden z czynników predysponujących do przyjmowania zachowań agresywnych i prowadzących do przestępczości

2. Dlatego też szukając zależności między niedostosowaniem społecznym, a upośledzeniem umysłowym należy przyjąć stanowisko H. E. Brutt, zgodnie z którym upośledzeni umysłowo odznaczają się pewnymi cechami, które stać się dla innych mogą powodem szczególnych trudności. Cechy te w pewnym sensie predysponują tych osobników do zachowań agresywnych i są dla nich z góry niekorzystne

3. Trudności w dokładnym spostrzeganiu,zapamiętywaniu i odtwarzaniu spostrzeżeń ograniczają tworzenie się pojęć, a także dokonywanie oceny oraz formułowania poprawnych wniosków.
K. Kirejczyk wiąże z tym faktem nieprawidłowe rozumienie przez upośledzonych umysłowo bardziej złożonych składników otaczającego świata., co utrudnia im poprawne postępowanie

4.Wyniki badań E. Białołęckiej i A. Giryńskiego nad stopniem przyswajania i stosunkiem dziecka upośledzonego umysłowo do normy moralnej „nie kradnij” wykazały się niski stopień rozumienia tej podstawowej normy oraz nieadekwatność oceny postępowania regulowanego tą normą

5. Brak osiągania sukcesów, podobnych do uzyskiwanych przez ich rówieśników nie odchylonych od normy intelektualnej, może wywołać w jednostkach upośledzonych umysłowo złe samopoczucie i prowadzić do niedostosowania społecznego.
Porównywanie własnej pozycji społecznej z pozycją zajmowaną przez dzieci pełnosprawne budzi i rozwija frustrację. Jednostkom upośledzonym umysłowo trudniej jest pokonywać sytuacje problemowe.
Zdaniem K. Pospieszyla jedynym z rodzajów reakcji frustracyjnych upośledzonych umysłowo jest zachowanie agresywne.

6. Rozpatrując związki zachodzące miedzy frustracją, a agresywnym zachowaniem się dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, należy brać pod uwagę: obniżony próg frustracji na skutek niedoskonałego procesu racjonalizacji i nieprawidłowej interpretacji zjawisk frustracyjnych. Nie reagowanie na frustracje agresywnym zachowaniem wiąże się z możliwością uruchomienia przez uruchomienia przez jednostkę mechanizmów obronnych np. racjonalizacji. Racjonalizacja skłaniać może jednostkę do wyjaśnienia sobie sytuacji frustracyjnymi, umożliwia dokonywanie realistycznej oceny sytuacji.
Wystąpienie racjonalizacji jako mechanizmu likwidującego zachowania agresywne, uzależnione jest w znacznym stopniu od poziomu intelektualnego jednostki. Z uwagi na obniżoną sprawność umysłową dziecko upośledzone rzadko ujawnia mechanizm racjonalizacji i tym samym skłonne jest częściej reagować od dziecka normalnego na niepowodzenia zachowaniem agresywnym. Z ograniczoną zdolnością do wystąpienia mechanizmu racjonalizacji w sytuacji frustracyjnej występuje wadliwa jej ocena.
Można zatem uznać, że reakcje agresywne są typowymi cechami dzieci upośledzonych umysłowo aniżeli dzieci normalnych.

Opracował: mgr Dariusz Gaweł

Literatura:

1. J. Jasiński (tłumaczenia)
„Zagadnienia przestępczości w Polsce”
WP
2. K. Dąbrowski
„Społeczno-wychowawcza psychiatria dziecięca”
3. D. H. Brutt
„Psychologia stosowana”
4. K. Kirejczyk
„Przestępczość i moralne zaniedbanie wśród anormalnych”
5. E. Białołęcka
„Prośba oceny stosunku dzieci upośledzonych do normy moralnej- nie kradnij”
6. K. Pospieszyl
„Właściwości agresywne zachowanie się dzieci debilnych”

Temat: Niedostosowanie społeczne

Trzy stadia niedostosowania społecznego
1 Stadium
obserwujemy takie zjawiska jak : uczucie odtrącenia , można zauważyć u osób frustrację potrzeb, tzn nie są zaspokajane potrzeby emocjonalne . Jednostka wykazuje reakcje negatywne - zachowanie negatywne ( zachowania oporne i zaczepne ) nie mają te zachowania formy nawykowej ( trwałego utrwalenia ) są raczej prowokujące . Często też rejestruje się , że siła tych reakcji jest nieproporcjonalna do bodźca , który je wywołał , często mają charakter impulsywny. W tym stadium jednostki wykazują brak cierpliwości , wytrwałości, koncentracji( żródłem tych deficytów jest zobojętnienie emocjonalne ), o takich osobach nie można mówić , że nie mają poczucia winy, bo mają świadomość i żałują swoich czynów.
2 stadium
Przejście do kolejnego stadium ma miejsce wtedy gdy dziecko nie otrzymuje pomocy psychologicznej . Reakcje mogą być typu agresywnego , nawet w sytuacjach okazywania im życzliwości . Pojawiają się próby kontaktu ze środkami odurzającymi - alkohol , jest to również czas kiedy szukają grupy odniesienia - grupy przestępcze lub para przestępcze 3 stadium
obserwujemy dwa rodzaje zjawisk , pierwsze jest związane z agresywnym zachowaniem , które zaczyna mieć formę nawyku , jest reakcją na sytuacje trudne i konfliktowe. Łączą się w różne grupy dokonujące różnego rodzaju przestępstw , następuje łączenie się w zbiorowość ( zbiorowe gwałty, kradzieże)

Kolejnym etapem taryfikowania się wykolejenia przestępczego , która charakteryzuje się strukturyzacją grupy i określeniu „ zasad: i specjalizacji grupy, np. grupy chuligańskie , złodziejskie .

TYPY wykolejenia przestępczego.

Dwie klasyfikacje
I klasyfikacja - Czapów - wyróżnia trzy typy wykolejenia społecznego
II klasyfikacja Sullivana i Grandów - badacze amerykańscy.

Typologia Wg Czapówa
1.zwichnięta socjalizacja
taki sposób dochodzenia o wykolejenia odwołujący się do zwichniętej socjalizacji - niedostatki w socjalizacji, rodzice nie spełniają funkcji rodzicielskich
2.demoralizacja
mówimy wówczas jeżeli w początkowej fazie socjalizacji dziecko ma dobre wzorce , ale w okresie socjalizacji wkarcza na grupy przestępcze np. przy okazji migracji ze wsi do miast.
3. socjalizacja pod kulturowa
jest to wychowywanie dziecka niejako do funkcjonowania przestępczego . Są rodziny , które zaspokajają potrzeby emocjonalne i materialne , ale są przyuczane do życia przestępczego , ale np. bycie kieszonkowcem , rodziny mafijne.
Typologia wg Sullivana i Grandów , w swojej klasyfikacji nawiązują do charakterystycznych form dewiacyjnych , dewiantywnego zachowania się jednostki niedostosowanej społecznie. Oceniają od strony zachowania


KLASY
I klasa Eksploraci
Jednostki aspołeczne , są to osoby które postrzegają inne osoby do osobistej eksploracji ( instrumentalne traktowanie drugiego człowieka na ile mogą wykorzystać ) .
Jednostki te nie potrafią przewidzieć zachowań innych osób wobec siebie , dlatego też w sytuacji niepewności, bądź lekkiego zagrożenia reagują złością i agresją . słabsze nasilenie niż u socjopatów , zdarza się im działać impulsywnie
II klasa Konformiści
Na frustrację własnych potrzeb reagują serwilizmem ( ugrzeczniona , służalcza, nadmiernie uprzejma postawa) w stosunku do osób , które utrudniają zaspokojenie potrzeb , ale jedynie w stosunku gdy są to osoby znaczące .
Tego rodzaju działanie jest często instrumentalne , manipulują swym konformizmem , aby uzyskać doraźne korzyści.Jeśli mają poczucie bezpieczeństwa...
III klasa Neurotycy
Jednostki, które co prawda w jakimś stopniu zinternalizowały jakieś normy , ale nie bardzo wiedzą czy sobie z tym poradzą , przeżywaja nieustanny lek . Lęk , że nie sprostają tym wymaganiom powoduje niemoc i bezradności , pojawiają się zachowania nieakceptowane społecznie.

Przyczyny niedostosowania społecznego .
Wyróżnia się trzy grupy:
1. społeczne uwarunkowania nieprzystosowania społecznego
2. psychologiczne podstawy nieprzystosowania społecznego
3. biologiczne, biopsychiczne - koncepcje związane z genetyką , zmainami hormonalnymi.

Ad.1. społeczne czynniki rozwoju
Dzikie dzieci - chowane w izolacji, bez kontaktu z ludźmi ( Rosja - dzieci chowane przez wilki ) , cechy charakterystyczne - brak ,
- nie wykształcenie pionowej postawy ciała ,
- nie rozwijały się umiejętności związane z chwytaniem, umiejętnościami manualnymi,
- nie rozwija się mowa, inteligencja, obcy jest im uśmiech i nawyk ubierania się ,
Im dłużej przebywały w powyższych warunkach , tym trudniej wyrównać braki środowiskowe .

Na rozwój psychologiczny dziecka wywierają wpływ trzy środowiska
1. środowisko rodzinne
2. środowisko szkolne
3. środowisko rówieśnicze
ad.1środowisko rodzinne - dziecko uczy się przez kontakt z matką , śmiech , przez reakcję innych na jego zachowanie np. płacz
Podkreślono , że istotne znaczenie w rozwoju dziecka mają podłoże emocjonalne - zaburzeń sfery uczuciowej rodziny.
Czynniki negatywne , które mają zaburzający wpływ na rozwój dziecka
- niezgoda wśród rodziców ,
- brak wzajemnego szacunku,
- zbyt szybkie tempo życia rodzinnego ,
- niewłaściwe metody wychowawcze .
Gludów - na skutek przeprowadzonych badań nad 500 nieletnimi przestępcami
1. niewłaściwa postaw wychowawcza ojca - nadmiernie rygorystyczni, lub nadmiernie pobłażliwi .
2. brak kontroli i opieki ze strony matki
3. wrogi lub obojętny stosunek do dziecka jednego z rodziców
4. brak harmonijnego współżycia

Batawia, Strzembosz i Żabczyńska - stwierdzili , że istnieje bardzo duża zależność między środowiskiem rodzinnym , a zachowaniami antyspołecznymi . U wszystkich badanych nieletnich , ich rodzice wadliwie sprawowali funkcje wychowawczo-opiekuńcze.

Elementy sytuacji rodzinnej
Emocjonalna więź dziecka z rodzicami - jest podstawą w rozwoju dziecka

Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży - wybrane teorie

Nie ma ostrej, jednoznacznej definicji pojęcia niedostosowania społecznego. Definicje zależą od tego, czy formułują je psychologowie, czy pedagodzy, czy socjologowie.

Według Brytyjczyków za niedostosowane społecznie może być uważane dziecko rozwijające się w taki sposób, że pociąga to złe skutki dla niego samego i jego otoczenia, czemu bez specjalnej pomocy nie potrafią zaradzić rodzice, nauczyciele, czy inni dorośli w zwykłych z nimi kontaktach.

Niektóre francuskie definicje niedostosowania społecznego obejmują szeroką kategorię dzieci, które ze względu na swoje defekty fizyczne, psychiczne lub społeczne żyją w przewlekłym konflikcie z rzeczywistością, ze swoim otoczeniem i wymagają terapeutycznych oraz wychowawczych oddziaływań prewencyjnych, leczniczych i rehabilitacyjnych.

Określając zachowania, które w odczuciu społecznym różnią się i odbiegają zasadniczo od ustalonych, kulturowo akceptowanych wzorów literatura naukowa posługuje się następującymi określeniami: dziecko niedostosowane społecznie, dziecko moralnie zagrożone, dziecko moralnie zaniedbane, dziecko nieprzystosowane społecznie, dziecko wykolejone, dziecko specjalnej troski, dziecko trudne, mówi się też, o zachowaniach dewiacyjnych, zachowaniach zaburzonych, zachowaniach asocjalnych, zachowaniach dyssocjalnych, antysocjalnych.

Terminologia, która określa zaburzenia w społecznym funkcjonowaniu jednostki jest zatem bardzo zróżnicowana i wieloznaczna.

Szczególnie często używane jest pojęcie niedostosowania społecznego. Pojęcie to pojawiło się w związku z intensywnie przeprowadzanymi badaniami, które wykazały, że zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym dzieci i młodzieży są wytworem wadliwych stosunków społecznych, w których przebiega proces ich socjalizacji.

Wg. H. Spionek termin „niedostosowanie społeczne” może być używany w znaczeniu ogólnym lub zawężonym. Za dziecko niedostosowane społecznie można uznać wszystkie dzieci w jakikolwiek sposób odchylone od normy. Obok dzieci niewidomych, głuchych do niedostosowanych społecznie zalicza się także dzieci charakteropatyczne, psychopatyczne i przestępcze.

W znaczeniu węższym za dzieci niedostosowane należy uznać te, u których uległa zaburzeniu sfera emocjonalno - wolowa oraz rozwój osobowości i charakteru, co często może powodować zakłócenie stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem.

Wg. M. Przetacznikowej i M. Susułowskiej niedostosowanie społeczne jest to zaburzenie w zachowaniu - występujące w stopniu silnym i głębokim - które utrudnia lub uniemożliwia osobnikowi normalne współżycie z innymi ludźmi. Lżejsze formy zaburzeń w zachowaniu autorki nazywają nieprzystosowaniem, które również przejawia się w konfliktach osobnika ze środowiskiem ale kontakty społeczne i uczuciowe jednostki nie zostają tutaj trwale naruszone a zaburzenie jest stosunkowo łatwo odwracalne, gdyż nie zdołało się jeszcze utrwalić i ogarnąć całej osobowości jednostki. Zatem niedostosowanie społeczne jest dalszą fazą nieprzystosowania, gdzie następuje zasadnicza zmiana jakościowa w charakterze stosunków między osobnikami a ich środowiskiem. Relacja osobnik - środowisko ulega tutaj głębokiej deformacji, która ujawnia się w tym, że jednostka przestaje przestrzegać norm i zasad postępowania obowiązujących w danej kulturze i środowisku. Jest to postawa odrzucająca i negująca jakiekolwiek autorytety powszechnie uznawane w społeczeństwie.

Niedostosowany społecznie nawiązuje z trudem lub nie potrafi w ogóle nawiązać bliższego kontaktu uczuciowego z ludźmi. Dominują u niego takie uczucia jak: gniew, strach i elementarne uczucie przyjemności lub nieprzyjemności związane z zaspokajaniem prostych potrzeb biologicznych. Niewykształcone są uczucia wyższe: społeczne, intelektualne, estetyczne, moralne. Brak wrażliwości i oschłość uczuciowa powodują, że osoby te nie mają prawdziwych przyjaciół i same nikomu nie ufają, nikogo nie darzą miłością, współczuciem czy sympatią. Wobec najbliższych im osób: matki, ojca, rodzeństwa, kolegów nie potrafią zdobyć się na okazanie serdeczności lub życzliwości, bo nie są zdolne do przeżywania pozytywnych uczuć społecznych i do przywiązywania się do kogokolwiek w sposób trwały i głęboki.

Wg. J. Konopnickiego główne kryteria rozpoznania niedostosowania społecznego są natury psychologicznej a konsekwencje tego stanu rzeczy są natury społecznej. Wg. autora niedostosowany społecznie to osobnik, który: a) jest na ogół rzadko lubiany przez innych, bo jego zachowania nie można przewidzieć, inni ludzie przeważnie unikają go, b) nie ma on zaufania do innych, jest podejrzliwy i niezrozumiały dla innych, c) z trudnością nawiązuje kontakty i przyjaźnie, co powoduje, że czuje się wyobcowany w grupie, d) nie mogąc w sposób normalny zaspokoić swoich potrzeb, czyni to w sposób najczęściej dla otoczenia nieprzyjemny a czasem wręcz antyspołeczny.

J. Doroszewska zaproponowała węższą definicję: są to dzieci i młodzież z zaburzeniami zachowania, spowodowanymi negatywnymi warunkami środowiskowymi lub z zaburzeniami równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego. Autorka wyróżnia trzy główne etapy niedostosowania:

odbiór informacji o warunkach zewnętrznych i wewnętrznych człowieka,

przetwarzanie tych informacji,

stosowna reakcja

Według J. Doroszewskiej, u jednostek niedostosowanych społecznie główną przyczyną złej adaptacji są zaburzenia na etapie reakcji. Zakłócenia informacji i ich zła interpretacja odgrywają mniejszą rolę, ale nie są one bez znaczenia.

Jedlewski i Czapów za niedostosowanego społecznie uważają człowieka, „którego reakcje negatywne wykluczają jego pozytywne uczestnictwo w określonych systemach społecznych”. Poszerzając i uzupełniając ta definicję niedostosowanie społeczne nazywają wykolejeniem społecznym. Twierdzą, że wykolejenie społeczne to względnie trwałe, negatywne ustosunkowanie się do oczekiwań społecznych, konstytuujących tzw. role obywatelskie. Ich zdaniem wykolejenie społeczne przybiera formę wykolejenia obyczajowego (alkohol, narkotyki, prostytucja) lub wykolejenia przestępczego, kiedy to człowiek dysponuje pewną gotowością do zachowań przestępczych, zaś te stanowią dla niego pewną normalność. Autorzy odnosząc swoje rozważania do młodzieży tłumaczą to jej dążeniami i trudnościami w realizacji tych dążeń, a mianowicie niezadowoleniem z obecnych warunków i pragnieniem warunków lepszych; chęcią osiągnięcia dobrobytu, przeżycia przygody, zdobycia rozgłosu, zdobycia bogactwa w sposób łatwy i nie wymagający wysiłku; tendencją do rozładowania napięcia przez picie alkoholu; dążeniem do wyładowania wrogości i zademonstrowania swej przewagi i dominacji; chęcią zwrócenia na siebie uwagi innych osób podsycaną ich obojętnością i okazywaniem przez nich lekceważeniem.

Można ogólnie stwierdzić, ze niedostosowanie społeczne nie powstaje nagle, nie jest wywołane jakimś jednostkowym, nawet ważnym zdarzeniem, ale jest to proces długotrwały, narastający powoli, a polegający na zwiększającej się dysproporcji między wymaganiami społecznymi a wywiązywaniem się z nich przez jednostkę.

Rodzaje i przejawy procesu niedostosowania społecznego

Według Cz. Czapówa istnieją trzy etapy wykolejenia społecznego:

stadium pierwsze; charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia,

stadium drugie; wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotykają opór. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucenie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się pierwsze symptomy wykolejenia: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagary,

trzecie stadium; osoby w tym stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami przestępczymi. Stadium to przejawia się w

grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do konfliktu z obyczajowością, moralnością lub prawem.

Według autora wyróżnia się trzy zasadnicze typy niedostosowania społecznego ze względu na trzy różne czynniki etiologiczne:

zwichniętą socjalizację - prowadzącą do manifestowania nieprzystosowania społecznego w różnorodnych formach. Czynnikiem dominującym powodującym ten stan są niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka tzn. niewłaściwa opieka rodzicielska lub jej brak, odtrącenie emocjonalne, zaniedbanie społeczne i pedagogiczne,

demoralizację - pojawia się gdy dziecko prawidłowo zsocjalizowane dostaje się pod wpływy innej obyczajowości niż ta, w jakiej było wychowane. Proces ten wiąże się zwykle z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować,

socjalizację podkulturową - będącą odmianą nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury większości społeczeństwa. Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo, popada jednak ono w konflikt z normami powszechnie uznawanymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą respektującą normy podkulturowe.

Za najbardziej charakterystyczne przejawy niedostosowania społecznego występujące współcześnie wśród dzieci i młodzieży można uznać:

wagary;

używanie alkoholu;

używanie środków odurzających;

zachowania agresywne w stosunku do siebie i otoczenia;

przestępczość;

udział w grupach nieformalnych;

podejmowanie prób samobójczych

WAGARY

Wagarowanie jest stosunkowo częstym zjawiskiem obserwowanym w zachowaniach uczniów różnego typu szkół. Stanowią one jeden z pierwszych sygnałów informujących dorosłych o tym, że należy zainteresować się dzieckiem. Przyczyny wagarów są różne. Mogą one tkwić w szkole i być wyrazem niechęci do niej, jak również mogą mieć swoje źródło w środowisku pozaszkolnym i być ukierunkowane na osiągnięcie określonego celu (np. oglądnięcie występu ulubionego zespołu muzycznego). Wyróżnia się następujące rodzaje wagarów:

konfliktowe, będące rezultatem konfliktu dziecka ze szkołą. W tym wypadku wagary są efektem lęku, poczucia bezradności, braku dyscypliny wewnętrznej,

doraźno - okazyjne, spowodowane bodźcami spoza szkoły, które wydają się być bardziej interesujące niż uczestniczenie w zajęciach szkolnych,

kompensacyjne, wynikłe z braku umiejętności przeciwstawienia się presji środowiskowej (rówieśnikom),

na tle charakterologicznym, będące wyrazem zaburzeń w rozwoju moralnym. W ten sposób młody człowiek demonstruje pewien styl życia, jest to bardzo niebezpieczne zjawisko,

przestępcze, podejmowane w celu realizacji swych negatywnych potrzeb i skłonności.

Formy spędzania czasu wolnego podczas wagarów są bardzo zróżnicowane. Poczynając od np. oglądania występu zespołu muzycznego, poprzez zachowania autodestrukcyjne (np. palenie papierosów) a kończąc na odurzaniu się czy udziale w zorganizowanej grupie przestępczej. Szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem jest bezkrytyczne nawiązywanie znajomości, co w połączeniu z charakterystyczną dla dorastających potrzebą znalezienia autorytetu, może owocować szybko postępującą demoralizacją, internalizacją norm i wzorców nieakceptowanych w społeczeństwie, działaniami przestępczymi.

Działania podejmowane przez szkoły w celu ograniczania tego zjawiska mają charakter formalny. Problem jest spychany na rodzinę, która często sama jest dysfunkcjonalna. Interwencje formalne, represyjne, poszerzający się margines braków dydaktycznych u wagarowicza, jedynie potęgują problem tworząc zamknięte koło.

UŻYWANIE ALKOHOLU

Badania socjologiczne nad rozmiarami i kierunkami spożycia napojów alkoholowych wskazują na następujące, szczególnie negatywne zjawiska:

znaczny wzrost spożycia alkoholu w różnych grupach młodzieży;

obniżenie się granicy wieku, w którym następuje pierwszy kontakt z alkoholem. Według A. Frączek i E. Stępień średni wiek inicjacji alkoholowej dla chłopców to około 14 rok życia a dla dziewcząt około 15 rok życia.

uniformizacja szkodliwego obyczaju picia;

fakt, że wśród ogółu osób nadmiernie pijących, największą grupę stanowią ludzie młodzi;

znaczny wzrost spraw karnych związanych z nadużywaniem alkoholu przez młodzież.

Grupa 20% - 30% młodzieży pijącej alkohol popada z tego powodu w konflikt z otoczeniem. Alkohol jest więc często bezpośrednia przyczyną konfliktów z otoczeniem, dokonywania przestępstw, jest również czynnikiem wprowadzającym młodego człowieka w świat przestępczy ludzi dorosłych. Istotnym problemem jest także intensywność picia oraz społeczny i psychologiczny kontekst tego zjawiska w grupie młodzieży. Łącznie bowiem sprzyjają one powstaniu i utrwaleniu nawyku picia alkoholu. Już w szkole podstawowej występuje zjawisko systematycznego spożywania alkoholu. Wielu uczniów potwierdza spożywanie alkoholu przeciętnie raz w tygodniu, a niektórzy piją co najmniej raz w miesiącu. W szkołach ponadpodstawowych problem ten jest jeszcze poważniejszy. Młodzież używająca alkoholu często także przejawia inne, niekorzystne z punktu widzenia zdrowego stylu życia, zachowania. Najczęściej są to: palenie papierosów, eksperymentowanie lub używanie środków odurzających. Daje się zauważyć zjawisko kumulowania zachowań dewiacyjnych, niekorzystnych dla prawidłowego rozwoju.

Picie alkoholu przez młodzież, a obecnie już nawet dzieci, jest zjawiskiem bardzo niebezpiecznym, może być symptomem procesu demoralizacji. Dla młodego, rozwijającego się organizmu, częste spożywanie alkoholu jest wręcz zabójcze, gdyż w krótkim czasie powoduje:

różnego rodzaju uszkodzenia organiczne;

zaburzenia psychiczne, głównie: dysfunkcje pamięci, osłabienie krytycyzmu, obniżenie uczuciowości wyższej;

konflikty w sferze interakcji;

psychodegradację - młodzież znacznie szybciej niż osoby dorosłe uzależnia się od alkoholu. Wynika to z mniejszej tolerancji na alkohol młodego organizmu.

UŻYWANIE ŚRODKÓW ODURZAJĄCYCH

Jednym z najbardziej groźnych przejawów patologii społecznej we współczesnym świecie jest narkomania. Zjawisko to każdego roku pochłania ogromne rzesze młodzieży, w każdym roku przybywa dotkniętych tą chorobą. Jej leczenie jest niezmiernie trudne, długotrwałe i daje słabe rezultaty. Odnotowuje się dużą powrotność do nałogu osób już „wyleczonych”. Najskuteczniejszym sposobem przeciwdziałania temu zjawisku jest szeroko pojęta profilaktyka.

Narkomania to nałogowe odurzanie się środkami uzależniającymi pochodzenia naturalnego lub syntetycznego. W Polsce najczęściej używanymi środkami uzależniającymi są:

przetwory z maku (opium, heroina, morfina, kodeina, mleczko, kompot, makiwary);

przetwory z konopi indyjskich (haszysz, marihuana, „trawka”);

pochodne rośliny koka i kokaina;

lekarstwa psychotropowe (o działaniu nasennym i uspokajającym);

leki z grupy amfetaminowej;

środki zaradcze (lotne substancje chemiczne, rozpuszczalniki, kleje, itp.).

Ze względu na dużą różnorodność środków mamy do czynienia z: narkomanią, toksykomanią, lekomanią, inhalatomanią. Powszechnym zjawiskiem jest używanie przez jednego uzależnionego kilku środków (politoksykomania).

Uzależnienie narkotyczne jest procesem lub stanem zależności fizycznej, psychicznej, a niekiedy społecznej danej jednostki. Stan ten charakteryzuje się systematycznym, nie kontrolowanym braniem środka, od którego dana osoba się uzależniła. Ten nie kontrolowany mechanizm zachowania prowadzi do błędnego koła i obłędnego zachowania: uzależniony człowiek

bierze środki, bo się czuje źle, a ponieważ po nich czuje się jeszcze gorzej, więc znów je bierze, aby się poczuć lepiej, i koło się zamyka. Efektem tego „zamkniętego koła” jest spadek aktywności życiowej, zaburzenia rozwoju osobowości, zmiany charakterologiczne i emocjonalne, wyniszczenie organizmu, powikłania zdrowotne (uszkodzenia narządów), nieodwracalne zmiany organiczne, zaburzenia psychiczne, upośledzenie sprawności intelektualnej, a w końcu - śmierć.

Wyróżnia się trzy rodzaje uzależnienia:

fizyczne - polega na wbudowaniu uzależniającego środka lub jego metabolitów w cykl przemian tkankowych. Z tym rodzajem uzależnienia wiąże się tolerancja. Aby uzyskać te same efekty

działania środka osoba uzależniona musi przyjmować go w coraz większych dawkach;

psychiczne - jest to stan psychiczny przejawiający się w pragnieniu przyjmowania środków uzależniających. Pragnienie to może występować z takim nasileniem, że daje się jeszcze opanować, w późniejszym stadium pożądanie to posunięte jest aż do nieopanowanej żądzy i przymusu brania;

społeczne - jest związane z używaniem środków odurzających w grupie. To zjawisko występuje obecnie w grupach młodzieży z subkultur. Mechanizm uzależnienia społecznego jest taki, że przynależność do grupy pociąga za sobą bezwzględne respektowanie jej norm, zasad, obyczajów. Młodzież wyobcowana ze środowiska rodzinnego i szkolnego ujawnia silną potrzebę przynależności do jakiejś grupy. Jeżeli w danej grupie panuje moda na stosowanie środków odurzających to automatycznie jednostka jest narażona na

kontakt z tymi środkami i uzależnienie od nich. Najpierw więc następuje uzależnienie od grupy, a wtórnie uzależnienie od środka.

Wśród czynników warunkujących powstanie nałogu najważniejszym jest wywołanie uczucia euforii przez środek odurzający. W krótkim czasie po użyciu środka odurzającego można osiągnąć komfort psychiczny w postaci odprężenia, spokoju, poczucia bezpieczeństwa. To z kolei daje możliwość ucieczki od stresu, frustracji i skłania do ponownego sięgnięcia po środek.

PRÓBY SAMOBÓJCZE

Etiologia prób samobójczych oraz skutecznych samobójstw podejmowanych przez dzieci i młodzież, w odróżnieniu od podobnych czynów dokonywanych przez dorosłych, posiada pewną specyfikę. Wynika ona z poziomu ukształtowania osobowości, stadium rozwoju moralnego, doświadczeń życiowych, niskiej odporności na stresy. Młodzież z grupy wysokiego ryzyka cechuje, m.in., wysoki poziom tendencji autodestrukcyjnych. Ich przejawem zewnętrznym są różnego rodzaju nałogi (nikotynizm, alkoholizm, narkomania) wyniszczające organizm w sposób ciągły, chociaż stosunkowo długotrwały. Środki odurzające, przykładowo, stanowią najczęściej formę ucieczki od problemów, z którymi młody człowiek nie potrafi sobie poradzić w inny sposób. Ta forma przezwyciężania trudności

jest ważna z innego również powodu. Człowiek, który angażuje się w pośrednie zachowania autodestrukcyjne skracające mu życie - szybciej i łatwiej, w porównaniu z innymi, podejmuje bezpośrednią działalność autodestrukcyjną zmierzającą do natychmiastowego pozbawienia się życia.

Zwraca się uwagę na fakt istnienia tzw. syndromu presuicydalnego. Czyny samobójcze dokonywane są w podobnym dla wszystkich stanie psychicznym poprzedzającym samobójstwo. E. Ringel wyróżnił trzy elementy tego syndromu:

Zawężenie:

- sytuacyjne charakteryzujące się utratą równowagi pomiędzy warunkami życia, a poczuciem własnych możliwości. Człowiek jest przekonany o tym, że nie będzie w stanie podołać trudnościom, pokonać piętrzące się wokół przeszkody, problemy, że sytuacja, w której się znajduje jest bez wyjścia;

dynamiczne będące racjonalizacją jednostronnie ukierunkowanych uczuć. Punktem szczytowym rozwoju zawężenia dynamicznego jest samobójstwo;

stosunków międzyludzkich - wiąże się to z poczuciem osamotnienia i braku zrozumienia, całkowitą izolacją;

szeroko rozumianego świata wartości. Chodzi o zmniejszanie poczucia własnej wartości, dewaluację niektórych dziedzin życia, subiektywność ocen w porównaniu z powszechnie uznawanymi wartościami

Agresję hamowaną i autoagresję

Podjęcie próby samobójczej jest działaniem o charakterze agresywnym. Samobójstwo jest konsekwencją „zwiększonego dopływu” agresji spowodowanego różnymi przyczynami, przy jednoczesnym braku możliwości jej odpływu (np. z problemami w rodzinie, w szkole).

Fantazje samobójcze.

Stan presuicydalny charakteryzują również intensywne rozmyślania o samobójstwie. Człowiek wykorzystuje swoją wyobraźnię w celu ucieczki do „lepszej rzeczywistości” po śmierci.

Badacze wyodrębniają grupy młodzieżowe zagrożone ryzykiem samobójstwa. Są to:

dorastający w depresji,

osoby uzależnione od środków odurzających,

jednostki o cechach osobowości z pogranicza. W historii ich życia znamienne są niekontrolowane wybuchy agresji, impulsywność, brak stabilności w układach społecznych,

jednostki antyspołeczne lub zdradzające zaburzenia zachowania,

osoby izolowane, żyjące na uboczu grupy rówieśniczej, stroniące od kolegów,

sztywni perfekcjoniści, „gwiazdy” czujące się zagrożone,

osobnicy psychotyczni, mający halucynacje lub ataki paniki,

dorastający w czasie kryzysu psychologicznego, u których do sytuacji stresowej doprowadzają impulsywność i irracjonalność.

W grupie dzieci i młodzieży wysokiego ryzyka czynnikiem będącym

bezpośrednim impulsem do podjęcia próby samobójczej bardzo często jest:

doświadczenie dotkliwego stresu, którego poziom wydaje się być nie do przezwyciężenia,

długotrwałe poczucie beznadziejności rozumiane jako brak nadziei na pomyślne rozwiązanie własnych problemów,

brak wsparcia ze strony środowiska w momencie kryzysu rodzinnego, szkolnego, w grupie rówieśniczej. Zewnętrzne źródło wsparcia jest szczególnie istotne w przypadku osób, u których nie zostały rozwinięte i odpowiednio ukształtowane mechanizmy samoregulujące.

Podaje się trzy stopnie zagrożenia życia:

A jest to poziom charakterystyczny dla tych wszystkich, u których występuje jeden lub więcej z czynników ryzyka takich jak np. samobójstwo w rodzinie, podejmowanie prób samobójczych w rodzinie, zachowania depresyjne, uzależnienie od środków odurzających, niekorzystna sytuacja rodzinna, itp.,

B jest to poziom charakterystyczny dla tych, którzy myślą o śmierci, umieraniu, samobójstwie. Odzwierciedlają to w swojej twórczości (np. w rysunkach), pytaniach dotyczących śmierci,

C realizacja zamiaru pozbawienia siebie życia, czyli podjęcie próby samobójczej.

Próba samobójcza może zostać podjęta w celu zwrócenia uwagi na siebie (manipulacja środowiskiem) i swoje problemy, bądź w celu rzeczywistego pozbawienia się życia. Bez względu na motywy każda podjęta próba samobójcza stanowi poważny sygnał do udzielenia wszechstronnej pomocy danemu człowiekowi.

ZACHOWANIA AGRESYWNE W STOSUNKU DO SIEBIE I OTOCZENIA

Agresywność młodocianych traktowana jest przez nauczycieli i wychowawców jako cecha społecznie niedostosowanych najdotkliwsza i sprawiająca najwięcej kłopotów.

Agresywność objawia się różnie. Jest ona cechą charakterystyczną jednostek impulsywnych, nieopanowanych - ale zdarzają się również „napady” agresywności u jednostek spokojnych, lękliwych, zamkniętych w sobie. Przedmiotem agresywności młodocianego są zwykle osoby, które stają się świadomie i celowo lub mimo woli partnerami w sytuacji konfliktowej, ale również osoby, które pozornie nie są w żadnym powiązaniu ze sprawami i sytuacją agresora, mogą być celem jego nienawistnego działania. Swoistym przejawem agresji jest ukierunkowanie aktywności nie na zewnątrz, ale w stosunku do własnej osoby, tzw. autoagresja.

Najprostsze i zarazem najbardziej pospolite formy autoagresji obserwuje się w momentach bezsilnej złości; skoro nie można swego gniewu zwrócić przeciwko innemu, zwraca się przeciwko sobie. Wyraża się to zagryzaniem warg do krwi, wyrywaniem włosów i in.

Ukierunkowanie agresji jest różne. Najbardziej typowe są następujące:

agresja w stosunku do rzeczy lub osób postronnych, tzw. reakcja agresywna extrapunitywna, jest to postać reakcji charakterystyczna dla jednostek społecznie niedostosowanych, impulsywnych, negatywnie ustosunkowanych do środowiska,

jednostka introwersywna postąpi tutaj inaczej. Agresja jest ukierunkowana na własną osobę. Dziecko czyni sobie wyrzuty „gryzie się”. Jest to postać tzw. agresji intropunitywnej. Dziecko ma poczucie winy i gotowe jest ponieść karę lub samo ją sobie wymierzyć,

trzecią formą agresji jest agresja impunitywna, polegająca na pozorowaniu przeciwstawnych reakcji. Uczeń np. skarcony usiłuje sprawić wrażenie, że jest to mu najzupełniej obojętne, ale są to tylko pozory braku zaangażowania. Poza maską obojętności istnieją tendencje odwetu w stosunku do innych lub autoagresji. Tendencje te ujawniają się jednak w formie „okrężnej”. W ten sposób ucieczki, moczenie, niszczenie sprzętu, kradzieże i in. mają charakter impunitywnych agresji.

U małego dziecka agresywne zachowanie pojawia się bardzo wcześnie: dziecko niszczy, rozbija, gryzie, jeśli się coś nie udaje, czegoś nie otrzyma, jest z czegoś nie zadowolone. Czyni to w stosunku do rzeczy i ludzi. W tym okresie rozwoju agresja jest wyrazem aktywnego stosunku do świata, jest formą obrony lub sposobem zdobywania. Są to najbardziej prymitywne sposoby dostosowania się do świata otaczającego, reakcje popędowe i afektywne. Z czasem, gdy dziecko przystosowuje się i lepiej rozumie rzeczy i ludzi ze swego środowiska, następuje refleksja oraz proces powolnego przekształcania i częściowego opanowywania impulsywnych reakcji agresywnych. Dziecko łatwiej wyzbędzie się tendencji agresywnych jeśli ma poczucie bezpieczeństwa i przekonanie, że jest lubiane i cenione w rodzinie i otoczeniu. Im bardziej dziecko poczuje się pełnowartościowym członkiem grupy, im lepiej rozwinie się jego uspołecznienie, tym łatwiej zatraci się jego agresywność. Agresywność może być objawem towarzyszącym innym zaburzeniom charakterologicznym lub wynika z niekorzystnych dla rozwoju osobowości dziecka wrodzonych zadatków. Psychopaci o zmiennym usposobieniu szczególnie łatwo przejawiają agresywne i impulsywne reakcje. Nieraz zupełnie błahe motywy wyzwalają gwałtowne reakcje agresywności.

Problem agresywności u społecznie niedostosowanych wiąże się blisko z problemem przestępczości, gdyż agresja doprowadza do czynów przestępczych przeciwko osobom i rzeczom.

Istnieją warunki rozwoju i elementy wychowania, które często doprowadzają do powstania reakcji agresywnych. Bardzo ważne jest emocjonalne nastawienie rodziców, a zwłaszcza matki do dziecka. Negatywne nastawienie rodziców, brak ciepła i bliskich więzi zwiększa ryzyko, że dziecko będzie agresywne i wrogie wobec otoczenia.

Istotnym czynnikiem jest też to, na ile opiekun przyzwala na zachowania dziecka. Jeżeli rodzice są zbyt tolerancyjni i w żaden sposób nie ograniczają jego agresywnych zachowań wobec rodzeństwa, kolegów i dorosłych, to dochodzi do wzrostu agresji. Tak więc do powstania agresywnych schematów reakcji bardzo przyczynia się zbyt mało miłości i opieki, a za dużo swobody w okresie dzieciństwa. Czynnikiem zwiększającym poziom agresji u dziecka jest stosowanie przez rodziców metod wychowawczych opartych na sile, takich jak kary cielesne, którym towarzyszą wybuchy złości i agresji. Bardzo istotne jest wyznaczenie dziecku wyraźnych granic, określenie co mu wolno, a czego nie. Nie należy jednak uciekać się do przemocy fizycznej lub zbliżonych metod. Bardzo ważnym elementem jest charakter samego dziecka. Chłopiec o dużym temperamencie ma jako nastolatek większe szanse wytworzyć w sobie agresywny schemat reakcji, niż ten, który w pierwszych latach swego życia był spokojny. W przypadku nastolatków istotne jest, by rodzice wiedzieli, co dziecko robi w szkole, w jakim przebywa środowisku. Większość niepożądanych czynów, takich jak zachowania aspołeczne, czy przestępstwa, ma miejsce wówczas gdy rodzice nie wiedzą, co młody człowiek robi pod nieobecność dorosłych.

Na rozwój agresywnych reakcji u dziecka wpływają także panujące w domu stosunki między dorosłymi. Kłótnie, awantury, konflikty wywołują w dziecku poczucie zagrożenia, brak bezpieczeństwa.

Według badań socjologicznych na poziom agresji dziecka nie ma natomiast wpływu pochodzenie społeczne. Sytuacja socjalno - ekonomiczna rodziny, czyli dochody, wykształcenie rodziców, standard mieszkania itp., nie odgrywa żadnej roli. Dzieci agresywne, podobnie jak ich ofiary, pochodzą ze wszystkich klas społecznych.

Dowiedziono, że zarówno dzieci jak i dorośli częściej zachowują się agresywnie, widząc inną osobę zachowującą się agresywnie. Wpływ ten jest większy, gdy pozytywnie oceniamy osobę, z której bierzemy przykład, gdy postrzegamy ją jako silną, odważną. Taki efekt naśladowania oddziaływa głównie na ludzi, którzy sami są trochę niepewni i niesamodzielni, a ich pozycja w grupie nie jest ustalona. Zjawisko to nazywamy społecznym zarażaniem się.

Także dzieci i młodzi ludzie, którzy oglądają dużo przemocy w telewizji i na wideo często są bardziej agresywni i mniej współczujący wobec ofiar przemocy.

Źródłami zachowań agresywnych są konflikty, waśnie między rówieśnikami , nieumiejętność polubownego rozstrzygania sporów. W sytuacji agresji wobec nauczycieli przyczyny mogą stanowić oceny, oraz nie zgadzanie się z opinią nauczyciela. Jednym z podstawowych źródeł agresji dzieci i młodzieży są środki masowego przekazu, a przede wszystkim telewizja, wideo, prasa. Innym źródłem może być także środowisko rówieśnicze. Wśród uczniów panuje chęć dominowania, „panowania nad rówieśnikami”. Zauważa się brak umiejętności słuchania drugiej osoby, zrozumienia jej racji, brak tolerancji, cierpliwości i wyrozumiałości. Przyczyną agresji może być także rodzina. Zachowania agresywne mogą być formą rozładowania napięć istniejących w domu rodzinnym.

Jednym z najpoważniejszych zagrożeń w Polsce jest nasilające się od kilku lat zjawisko agresji wśród dzieci i młodzieży. Subkultura agresji coraz szerzej przenika do szkół, obniża się wiek młodych agresorów, coraz bardziej wyszukane stają się formy i metody ich działania.

Bardzo niepokojący jest wzrost zachowań agresywnych wśród uczniów najmłodszych klas. Średnia wieku młodocianego agresora wyraźnie się obniża. Dostrzega się coraz bogatszy zakres form i metod służących agresji. Do najczęściej spotykanych przejawów agresji zalicza się:

- w zakresie agresji fizycznej:

pobicia i bójki, przestraszanie, odbieranie siłą, niszczenie cudzych rzeczy, niszczenie sprzętu szkolnego, zachęcanie do bicia, wymuszenia, bicie młodszych kolegów,

- w zakresie agresji słownej:

grożenie biciem, napastliwe wypowiedzi - atak słowny, straszenie, odpędzanie, groźby, przezywanie, przekleństwa, ordynarne odzywki, wyśmiewanie się, kłótnie, grożenie skarżeniem.

Istnieją także takie przejawy agresji słownej jak: zachęcanie do agresji, skarżenie, obmawianie. W polskiej masowej szkole podstawowej dominuje agresja słowna. Uczniowie grożą sobie wzajemnie biciem, przezywają się, wyśmiewają, kłócą. Czynią to już uczniowie klas I - III. Brak kultury wypowiedzi, nieumiejętność opanowania emocji sprawiają, że dzieci rozstrzygają swoje napięcie poprzez atak słowny. Agresja fizyczna występuje rzadziej ale także funkcjonuje w większości szkół podstawowych. Bójki między rówieśnikami, agresywne zachowania w postaci przestraszania, odbieranie siłą czy niszczenie cudzej własności to typowe sceny z życia szkolnego dzieci i młodzieży. Młodzi agresorzy często posługują się rozmaitą bronią. Najczęściej używają noża, procy, pejcza, lotki z igłą, kastetu, kija, petardy. Rzadziej pojawiają się pistolety gazowe oraz miotacze gazu.

Agresja słowna charakteryzuje wszystkich uczniów, agresja fizyczna - przede wszystkim chłopców.

Przedmiotem agresji są przede wszystkim rówieśnicy choć coraz częściej odnotowuje się atak skierowany w stronę nauczycieli. W tym przypadku zachowania agresywne przybierają głównie postać ataku słownego. Coraz częściej dominującymi formami zachowań agresywnych uczniów wobec nauczycieli są groźby (łączenie z groźbami pobicia), przezywanie, wyśmiewanie, wulgarne odzywki.

Na zachowania agresywne uczniów w samej szkole składają się dwie zasadnicze grupy przyczyn:

czynniki pozaszkolne wynikające z:

- złego funkcjonowania osobowości ucznia - kłopotów w nauce,

nieumiejętności przystosowania, rywalizacja w nauce,

wadliwego funkcjonowania rodziny ucznia i jego środowiska pozaszkolnego - nieodpowiedniego wpływu rodziny, telewizji, kolegów spoza szkoły,

niewłaściwego wpływu środowiska szkolnego - dominacji starszych kolegów nad młodszymi, szpanerstwa,

czynniki szkolne powstałe na skutek:

wadliwego funkcjonowania szkoły - zbyt dużej ilości uczniów, hałasu, anonimowości uczniów, braku właściwej współpracy szkoły z rodziną,

nieprawidłowego funkcjonowania nauczyciela - braku sprawiedliwości w ocenianiu, niedostatecznej kontroli ucznia, tworzenia sytuacji stresowych, wyśmiewania ucznia,

wadliwie organizowanego procesu kształcenia - mało urozmaiconych i przeciążonych programów nauczania, braku zajęć pozalekcyjnych, „nudy w szkole”.

Często zauważa się agresję skierowaną na dzieci w jakiś sposób wyróżniające się. Mogą to być defekty, np. jąkanie, niedosłyszenie, drobna budowa ciała itp. Mogą to być inne cechy wyróżniające dziecko z grupy, np. dziecko zbyt dobrze ubrane albo zbyt biednie ubrane. Ryzyko ataku jest największe w przypadkach wszelkiej krańcowości - skrajnego bogactwa lub skrajnej biedy, dużego sukcesu lub dużej porażki itd. Psychologowie odkryli, iż wszelka odmienność budzi w nas niechęć, zakłopotanie, opór, obawy, niepokój. Dlatego w sytuacji niepewności często atakuje się osoby, które są inne niż my.

To, czy dziecko stanie się ofiarą przemocy w szkole zależy jeszcze od stopnia aprobaty danej społeczności dla prześladowań oraz stopnia bezsilności samej ofiary. Bezsilność ofiar przemocy może wynikać z nieumiejętności obronienia się albo z lęku, że obrona tylko rozzuchwali prześladowców. Do napaści skłania sprawców najczęściej sam brak reakcji na zaczepki.

W placówkach oświatowych występują głównie dwa rodzaje przemocy: fala, związana z obyczajowością uczniowską, druga forma przemocy skierowana jest do najmłodszych - dlatego, że są słabsi. Fala występuje przede wszystkim w placówkach oświatowo - wychowawczych. Jest to swego rodzaju rytuał wprowadzający młodsze dzieci do zamkniętej społeczności. Drugi rodzaj agresji jest bardziej rozpowszechniony i występuje zarówno w szkole, jak i poza nią.

Największą liczbę przypadków przemocy obserwuje się kolejno w szkołach zawodowych, technikach i szkołach podstawowych. Sposoby maltretowania fizycznego a jednocześnie psychicznego są bardzo zróżnicowane niektóre z nich to: płyta gramofonowa (zataczanie nosem kółek po ławce), zamiatanie szkolnego korytarza szczoteczką do zębów, zamykanie w szafach, mierzenie klasy ołówkiem itp.

Uczniowie dręczeni boją się podać nazwiska prześladowców, boją się zemsty, rodzice również nie reagują w obawie przed zemstą sprawców przemocy. Dziecko, które jest ofiarą przemocy, widząc bezradność swoich rodziców w sytuacji, kiedy jest zagrożone jego zdrowie, a może i życie, traci całkowicie poczucie bezpieczeństwa, zaczyna wierzyć, że liczy się tylko siła - brutalna i bezwzględna. Mamy więc do czynienia z rodzeniem się kultu siły. Dzieci takie szukają wsparcia w silnych grupach o charakterze destruktywnym.

Do niedawna największym problemem stwarzanym przez nieletnich były kradzieże i włamania, teraz coraz częściej uczestniczą oni w rozbojach i wymuszeniach rozbójniczych. Duże tempo zmian społecznych wzmaga frustrację, a ta wyzwala agresję. Dzieci wiedzą, że największą wartością staje się pieniądz i należy go zdobyć za wszelką cenę. To samo obserwują w zachowaniu rodziców, sąsiadów, nauczycieli, polityków. Jest to również problem niewykształconej moralności społecznej. Nastolatkowie często znajdują się na poziomie anomii moralnej, czyli braku wszelkiej wartości.

Problemy typologii niedostosowania społecznego i zaburzeń w zachowaniu (metoda 6 i 7 pytań).

Metodę 6 i 7 pytań stosujemy, gdy istnieją podejrzenia o niedostosowanie

Ustalenie liczby dzieci niedostosowanych w grupie

Dostarcza nam wstępnych danych w tym kierunku. Nie ustala pełnej diagnozy, ale jest kluczem do niej.

W metodzie tej pytania wychowawca zadaje sobie, ważną rzeczą jest kolejność zadawania pytań, tzn. pierwsze pytanie dotyczy po kolei wszystkich osób na liście, następnie drugie pytanie itd.

(Punktacja: Tak +, nie ­-, nie wiem 0) Dokonujemy podsumowania odpowiedzi TAK, które w tej metodzie ma znaczenie negatywne

Jeżeli dziecko uzyskało powyżej trzech odpowiedzi TAK można je podejrzewać o zaburzenie lub niedostosowanie społeczne. W tej metodzie mamy dwie wersje 6 pytań:

Pierwsza dotyczy wychwycenia z grupy dzieci agresywnych (wg Konopnickiego to zachowania demonstracyjno-bojowe).

Druga wersja dotyczy wychwycenia z grupy dzieci spokojnych (wg Konopnickiego to dzieci zahamowane).

Metoda 7 pytań dotyczy zachowań niekonsekwentnych

Nie aktualizowana

Arkusz diagnostyczny Stotta, stadia i jego praktyczne zastosowanie.

(Jest kontynuacją diagnozy)

Arkusz proponuje uzyskanie pełnych, a zarazem obiektywnych danych o wychowankach, na podstawie których można byłoby stwierdzić, które dzieci są niedostosowane, które zaburzone, a które normalne lub prawie normalne. W arkuszu znajdują się gotowe wzory i klasyfikacje danych ujęte w odcinki. Opinie do arkusza trzeba wziąć z życia, z obserwacji, z opinii nauczycieli i innych osób zapytanych o dane dziecko.

Opinie dzielą się na dwie grupy:

opinie zawierające szczegóły o charakterze emocjonalnym, np. nie śpieszy z pomocą nauczycielowi, chyba, że się go o to poprosi,

opinie zawierające szczegóły o charakterze czysto fizycznym, np. przynosi kwiaty albo ich nie przynosi.

W polskiej wersji arkusza odcinki podzielono na trzy grupy:

odcinki bardzo zaawansowane, świadczące o tym, ze dziecko jest niedostosowane,

średnio zaawansowane, dla dzieci, które określamy mianem zaburzonych (symptomatycznie),

obojętne lub prawie obojętne.

Odcinki składają się na syndromy, a syndromy w zachowania demonstracyjno-bojowe lub zahamowane.

Stott uważał, ze dzielenie ludzi na typy jest nierealne, ale formy zachowań można ująć w niedużą liczbę grup standardowych reakcji na bodźce czyli tzw. SYNDROMY. Arkusz powinny wypełniać dwie osoby, (obserwacja kierowana), jeżeli uzyskają sprzeczne dane, należy oba odrzucić.

Mamy trzy wersje arkusza:

dziecko w internacie - wersja ta była pierwsza ponieważ uważano, ze nauczyciele w internatach lepiej znają dzieci niż wychowawcy w klasach,

dziecko w szkole - druga wersja, wypełniali ja nauczyciele - wychowawcy w szkole, dotyczyła tych samych dzieci, wobec których został sporządzony arkusz w internacie. Po porównaniu stwierdzono, ze nauczyciele w internacie i w szkole inaczej spostrzegają te same dzieci.

dziecko w rodzinie - dane do tego arkusza można zebrać w drodze wywiadów i rozmów z dzieckiem i członkami jego rodziny. Obserwacja ma tu znaczenie drugorzędne. (31 odcinków - matka, 22 - ojciec)

Różnice miedzy arkuszami polegają na tym, ze dwie pierwsze wersje „dziecko w internacie” i „dziecko w szkole” to zespoły odcinków zachowania się dziecka w pewnych sytuacjach, które mogą być zaobserwowane przez wypełniającego arkusz. Trzecia wersja „dziecko w rodzinie” składa się z sytuacji rodzinnych, o których można się dowiedzieć od innych osób - opiekunów dziecka. Jedna wersja arkusza może być wypełniona przez kilka kompetentnych osób i jako jedna całość przedłożona ostatecznej diagnozie. (212 odcinków należy przyporządkować do od odpowiednich syndromów. Odcinki te wskazują, czy jest to zaburzenie i jakie, jeżeli tak)

Arkusz obserwacyjny T.M. Aschenbacha (USA)

Istnieje w trzech wersjach:

dla nauczycieli TRF dotyczy dzieci i młodzież 4-18 lat

rodziców CBCL dotyczy dzieci i młodzież 4-18 lat

młodzieży YSR dotyczy dzieci i młodzież 11-18 lat

Diagnoza powstaje przez porównanie TRF i CBCL, jeżeli można YSR, (głównie w szkołach masowych)

TRF- nauczyciel zna dane dziecko co najmniej 6-mc—nie trzeba specjalnego przygotowania nauczyciela. Można wykorzystać wywiad z rodzicami, innymi nauczycielami, dzieckiem. Arkusz służy przede wszystkim do uzyskania standartowych opisów zachowania ( nie wniosków diagnostycznych)

Arkusz składa się z dwóch części:

część pierwsza to ogólne pytania o dziecko i rodziców. Dziesięć głównych pytań dotyczących znajomości dziecka, jego wyników w nauce, wyników testów inteligencji i uzdolnień, zdrowia psychicznego, głównych problemów. Należy zwrócić szczególną uwagę na 8.

Odpowiedzi są udzielane przez porównanie badanego dziecka z `typowym' na bazie kryteriów (według siedmiostopniowej skali):

pracowitość,

ogólne zachowanie,

wyniki w nauce,

poczucie szczęśliwości

część druga: 113 itemów (skala odpowiedzi to : 0, 1 lub 2), w 13 itemach bardziej szczegółowe informacje. Pytania dotyczą konkretnych zachowań dziecka, stanów psychicznych (formy behawioralne - czyli obiektywne)

„PROFIL” (czyli ocena, podsumowanie) - na razie normy amerykańskie.

Profile są różne do odpowiednich kategorii wieku (5-11 lat, 12-18 lat) oraz płci.

Jest 8 skal :

wycofanie,

symptomy somatyczne,

lęki, depresje,

problemy społeczne,

zaburzenia psychiczne,

problemy, uwagi,

zachowania przestępcze ( również objawy niedostosowania - wagarowanie itp.)

zachowania agresywne,

Profil ocenia typy zaburzeń. Na zachowania INTERNALIZACYJNE wskazuje skala I+II+III, na zachowania EKSTERNALIZACYJNE - skala VII+VIII. IV,V,VI należy rozpatrywać jako dodatkowe.

PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIA ( TRF + CBCL )

Arkusz zawiera dane opisowe.

Standaryzacja danych - uszeregowanie danych według skali.

Identyfikacja specyficznych cech dziecka ( norma, strefa graniczna, kliniczna - przyporządkowanie do odpowiedniej grupy.)

porównanie z grupą normatywną( użyteczne dla decyzji takich jak klasyfikacja do klas specjalnych, kontynuacja terapii, opracowanie form opieki),

przyczynia się do następnej oceny porównania wyników( takich jak badania lekarskie, obserwacje, wywiady),

porównanie funkcjonowania dziecka w różnych klasach lub na różnych lekcjach (porównanie odpowiedzi nauczycieli. Można przez to określić predyspozycje dziecka do nauki określonych przedmiotów),

porównanie zachowania dziecka w domu i szkole,

wykorzystanie w leczeniu psychiatrycznym, terapii.

Skala nieprzystosowania społecznego Lesława Pytki.

Skala służy do wstępnego pomiaru nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży szkolnej w wieku 13-17 lat oraz określenia stopnia nasilenia niekorzystnych czynników działających w życiu człowieka, które sprzyjają wadliwemu przystosowaniu społecznemu. Informacje do skali uzyskuje się od osób, które dziecko dobrze znają. Dla każdej części skali przewiduje się odrębnych informatorów. Opisywana technika składa się z sześciu części i instrukcji arkusza zbiorczego. W każdej części (podskali) znajduje się dziesięć pytań, które punktuje się 0,1 lub 2. DWA to znaczny stopień nieprzystosowania społecznego. Punkty w danej części podskali sumuje się, (ale nie sumuje się punktów zebranych w poszczególnych podskalach) oczywiście zwraca się uwagę na punkty uzyskane w poszczególnych podskalach. Im większa liczba punktów, tym większe prawdopodobieństwo, ze dziecko jest nieprzystosowane społecznie. W stosunku do osób uzyskujących wysokie punktacje należy przeprowadzić pogłębione badanie psychologiczne ukierunkowane na pełne rozpoznanie tej sfery zachowania, w której występują zaburzenia. Badania tą skalą może przeprowadzić osoba odpowiednio przygotowana - przeszkolona.

PODSKALE:

Pierwsza podskala mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań życia rodzinnego. Informacje na temat zachowania dziecka udzielają rodzice lub inni opiekunowie. (Prawdopodobieństwo nieprzystosowania jest tym większe: im słabsza jest kontrola rodziców, dziecko jest bardziej konfliktowe, im mniej podatne na perswazje, im bardziej identyfikuje się z negatywnymi wzorcami. wysokie wyniki w tej podskali świadczą głównie o zaburzeniach w rodzinie.)

Wysokie wyniki 1+6 wadliwie funkcjonująca rodzina

Druga podskala mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań życia w grupie rówieśniczej. Informacji udzielają koledzy - tej samej płci, co dziecko. (im większa trudność w kontaktach z innymi, im jest bardziej samolubne, więcej konfliktów...)

Wysokie wyniki: 2+4 przyczyną nielubienia jest agresywność, 2+3

Trzecia podskala mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymagań szkolnych. Informacji udzielają wychowawcy klasowi. (im mniej systematycznie uczęszcza na zajęcia, ma gorsze wyniki, konflikty z nauczycielami, szkoła nie zaspokaja potrzeb dziecka! Zalecane obniżenie okresowe wymagań)

Czwarta podskala mierzy stopień nasilenia zachowań antyspołecznych. Informatorami są wychowawcy. (wg Pytki, powyżej 15 punktów w tej podskali wskazuje na poważne zabużenia osobowościowe)

Wysokie wyniki badania psychologiczne

Piąta podskala mierzy stopień skumulowania niekorzystnych czynników biopsychicznych. Informacji udzielają wychowawcy i rodzice. (moczenie, dysleksja..)

Szósta podskala mierzy stopień skumulowania niekorzystnych czynników socjokulturowych oraz środków profilaktyczno- korekcyjnych.

Praca na tej skali polega na analizie wyników w każdej podskali, a kiedy chcemy uzyskać odpowiedzi na interesujące nas pytania należy łączyć dwie lub nawet trzy odpowiednie podskale. Po zastosowaniu skali należy wyciągać wnioski. Jeżeli np. stwierdzimy, ze dziecko jest nieprzystosowane do wymagań szkolnych to możemy np.

wyrównać luki w wiadomościach i umiejętnościach wychowanka (dodatkowe zajęcia atrakcyjne i na jego możliwości),

okresowo obniżyć wymagania szkolne wobec wychowanka,

zmienić podejście nauczycieli do ucznia (bardziej łagodne traktowanie, aby nie bał się szkoły.

NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE MŁODZIEŻY A ŚRODOWISKO RODZINNE

“Trudności wychowawcze, nerwowość, chuligaństwo, przestępczość nieletnich wiążą się m.in. z tym, że współczesna rodzina nie spełnia należycie funkcji wychowawczej, opiekuńczej, rekreacyjnej. Coraz częściej podkreśla się, że właśnie w treści i strukturze życia rodzinnego tkwi źródło różnorodnych zaburzeń w rozwoju moralno - społecznym dziecka”.

Wpływ rodziny na określone formy społecznego zachowania się dzieci o młodzieży był przedmiotem wielu badań np. A. Bandury i R.H. Waltera⁶³ oraz U. Bronfenbrenera.⁶⁴ Badano zarówno zależność agresywnego zachowania się dzieci od postępowania ich rodziców, jak też wpływ pozytywnych modeli współżycia społecznego. W obu przypadkach wyniki badań potwierdziły tezę o wpływie wzorów zachowania się rodziców na rozwój społeczny dzieci i młodzieży.

Jednym z czynników mających decydujące znaczenie dla rozwoju psychicznego dziecka jest jego własna aktywność. Za najmocniejszy bodziec tej aktywności uznaje się potrzeby psychiczne. One pobudzają do działania, a zaspokojenie potrzeb podstawowych warunkuje powstawanie nowych, z kolei wyższych - społecznych. Spośród potrzeb psychicznych, które powinny być zaspokojone w środowisku rodzinnym, najczęściej wymienia się następujące: pewności i poczucia bezpieczeństwa, solidarności i łączności z bliskimi osobami, miłości, akceptacji i uznania.

Jeśli któraś z tych potrzeb nie jest zaspokojona w środowisku rodzinnym, psychiczny rozwój dziecka, również w aspekcie jego uspołecznienia, nie może przebiegać prawidłowo. Rodzi to frustrację, która może ujawnić się w formie agresji, oporu, negatywizmu lub w formie zaspokojenia potrzeb sposobami społecznie nie akceptowanymi.

Z badań zagranicznych wynika, że najbardziej negatywnymi czynnikami występującymi w środowisku rodzinnym są:

niewłaściwa postawa wychowawcza ojca ( zbytnia pobłażliwość lub rygoryzm )

brak opieki i kontroli ze strony matki

wrogi lub obojętny stosunek uczuciowy jednego z rodziców do dziecka

brak harmonijnego współżycia rodzinnego

W Polsce prowadzone były analogiczne badania.⁶⁵ Potwierdziły one wyżej wskazane wyniki.

Według Zbigniewa Zaborowskiego istnieją dwie podstawowe przyczyny ewolucji rodziny: pierwsze - ogólne, charakterystyczne dla rozwoju współczesnej cywilizacji;

drugie - specyficzne, ściśle związane z naszymi warunkami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi.

Wychowawcze oddziaływanie rodziny w dużej mierze zależy od samych rodziców, od ich gotowości i umiejętności spełnienia funkcji opiekuńczej i wychowawczej wobec własnych dzieci. Bywa często tak, że rodzice, wykazując najlepsze chęci i dużą obowiązkowość, popełniają rażące błędy wychowawcze. Postępowania wychowawcze rodziców na ogół można podzielić na dwie najważniejsze grupy metod: autorytatywne i demokratyczne. System autorytatywny polega na przestrzeganiu surowych rygorów oraz stosowaniu kar za ich naruszenie. “System demokratyczny zaś polega na dyskutowaniu, wyjaśnianiu i uzasadnianiu dziecku swoich postulatów i racji”.⁶⁷

Do najczęściej wymienianych podstawowych trudności wychowawczych i przyczyn wykolejenia dziecka należą:

- zbytnie uleganie dziecku.

Miłość rodziców jest najbardziej istotnym czynnikiem prawidłowego emocjonalnego rozwoju dziecka. Jednakże miłość ta musi być rozumna, nie może być słabością. Nadmierne uleganie życzeniom dziecka, spełnianie wszystkich jego zachcianek, traktowanie go jako centralnej i najważniejszej osoby w domu jest bardzo szkodliwą postawą rodziców. W takiej atmosferze wyrasta egocentryk, egoista, ze spojrzeniem na własny interes, bez zrozumienia potrzeb innych ludzi, w tym również własnych rodziców:

zbyt surowe wychowanie.

U dziecka, od którego żąda się bezkrytycznego, bezwzględnego posłuchu, nie uznając z jego strony sprzeciwu, może wystąpić zahamowanie rozwoju psychicznego. Jeśli przez dłuższy okres dziecko stale musi rezygnować z własnych dążeń, a podporządkować się woli dorosłych, reaguje bojaźliwie i bez oporu. Jednak nie zawsze dziecko reaguje potulnym podporządkowaniem się. Niekiedy budzą się świadome lub nieświadome reakcji sprzeciwu, protestu, manifestujące się w różny sposób. Często dziecko, pozornie podporządkowując się woli dorosłych, przyjmuje maskę, jest dwulicowe, kłamliwe i nieszczere.

Rodzice z nie dowierzaniem dowiadują się, że ich dziecko, tak pokornie w domu, jest w szkole agresywne, aroganckie i dokuczliwe. A niekiedy zatrzymane w izbie dziecka jako sprawca czynu karalnego - wywołuje ostry bunt i sprzeciw rodziców.

“Badania wykazują, że znaczna liczba dzieci wychowana jest za pomocą kar cielesnych”.⁶⁸ Takie środki wychowawcze u dzieci budzą lęk, często bunt, rodzą kłamstwo, dziecko staje się nieufne, przestraszone, odrzucone. Zaburzenia życia emocjonalnego, powstało pod wpływem surowego oddziaływania wychowawczego rodziców, najczęściej przenoszą się poza teren domu, do szkoły i tam dezorganizują życie szkolne ucznia, zwłaszcza w zakresie życia społecznego. Upośledzają one zdolność do współżycia z zespołem rówieśniczym i zdolność do nawiązania kontaktów z wychowawcami.⁶⁹

niestałość stosunku do dziecka.

Brak konsekwencji, niestałość, zmienność w postawie, w wymaganiach, w wyrażanych uczuciach wpływają niekorzystnie na rozwój psychiczny dziecka. Poznając słabość rodziców, staje się ono bezwiednie dwulicowe. Usiłuje przez kłamstwo, udaną pokorę, pozorną uległość unikać przykrości ze strony gniewnych rodziców, a chłodnym i aroganckim zachowaniem uchyla od scen czułych. Postawa taka utrwalając się, może w późniejszym życiu wyrazić się w nieuznawaniu autorytetów, w cynizmie w stosunkach społecznych;

- przesadne wychowanie

Są tacy rodzice, którzy z wielką przyjemnością pokazują swoje “mądre”, nad wiek rozwinięte dziecko. W rzeczywistości dziecko odgrywa tylko rolę “parawanu”, za którym ukrywa się skrajny egoizm rodziców. Dziecko, które początkowo bezwiednie i z konieczności “gra” rolę osoby grzecznej i mądrej, poważnej, z czasem nabiera takiego mniemania o sobie. Dzieci takie stają się przedwcześnie “dojrzałe”, przemądrzałe, a przy tym niepewne w postępowaniu, oglądając się na tych, którzy nim kierowali.

Arogancja, bezczelność jest często zamaskowaną formą bezradności i niepewności.

Na podstawie powyższych informacji można stwierdzić, iż w prawidłowym rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka olbrzymia rolę odgrywa rodzina i stosunki w niej panujące, dotyczy to zarówno sfery materialnej, emocjonalnej i wychowania dziecka.

“ Do podstawowych obowiązków rodziców należy nie tylko właściwe zaspokajanie potrzeb fizycznych dziecka, ale i troska o jego jak najlepsze wychowanie i przystosowanie do samodzielnego życia w grupie społecznej. Wychowanie powinno zaczynać się niemalże od pierwszych dni życia dziecka, a nie jak sądzi wielu rodziców, dopiero wtedy, gdy będzie ono starsze i mądrzejsze”.⁷⁰

Oprócz potrzeb fizycznych dziecka, emocjonalnych oraz odpowiednich warunków mieszkaniowych, sprawą niezmiernie ważną jest przyzwyczajanie dziecka do stałej pomocy w naszych zajęciach domowych.

“Rodzina traci stopniowo funkcje, które kiedyś pełniła, m.in. funkcje polityczne, religijne, zdrowotne. Niektóre funkcje podlegają przekształceniom; dotyczy to np. funkcji gospodarczych. Członkowie rodziny przebywając poza domem często korzystają z usług zakładów zbiorowego żywienia, w związku z czym ich domowe zajęcia gospodarcze ulegają redukcji”.

Wszystkie te wyżej wymienione czynniki mają różny wpływ na niedostosowanie społeczne współczesnej młodzieży. Może on być pośredni bądź też bezpośredni. Nie oznacza to, że przy nie zachowaniu prawidłowości jednego z czynników wpływających na jednostkę pozytywnie, dochodzi do wykolejenia społecznego i postępowania w sposób niepożądany społecznie, czyli dopuszczanie się czynów aspołecznych i antyspołecznych.

W przypadku nie zaspokojenia jednej lub kilku potrzeb dziecka potrzebnych do prawidłowego wychowania dochodzi do tzw. reakcji łańcuchowej. Każde błędy wychowawcze niosą za sobą pewne skutki.

W przypadku nie zaspokojenia podstawowych potrzeb fizycznych, niezbędnych do normalnego funkcjonowania organizmu człowieka, dochodzi do osłabienia go i zwiększenia podatności na różnego rodzaju choroby, które w następstwie utrudniają prawidłowy rozwój fizyczny dziecka.

Gdy w rodzinie nie panuje odpowiednia atmosfera, struktura rodziny jest zachwiana, warunki materialne i kulturowe rodziny są nieodpowiednie, dziecku brak pozytywnych wzorców do naśladowania oraz brak wsparcia w sferze emocjonalnej, szuka ono takiego środowiska gdzie zostanie docenione i zauważone .

Jest to najczęściej grupa rówieśnicza-nieformalna, która przeważnie ma negatywny wpływ na jednostkę, skutkiem czego jest popełnianie czynów niepożądanych przez społeczeństwo, co jest jednoznaczne z niedostosowaniem społecznym.

Dochodzimy więc do wniosku, iż rodzina jest tym podstawowym i najważniejszym gruntem wychowawczym, który przy prawidłowym funkcjonowaniu wprowadza dziecko w świat dorosłych, uczy wypełniać role społeczne i najbardziej wpływa na dostosowanie się jednostki do wymogów społeczeństwa.

I. Nieprzystosowanie społeczne

Nieprzystosowanie społeczne pojawiło się wraz z wystąpieniem pierwszych organizacji ludzkich, należy do tych negatywnych zjawisk które przedstawiają człowieka w relacji obojętności lub wrogości wobec pewnych norm.

Termin nieprzystosowanie społeczne używany jest zamiennie podobnymi terminami jak " niedostosowanie, wykolejenie społeczne " , chociaż ich zakresy pojęciowe nie pokrywają się . Każdy z wyżej wymienionych terminów odnosi się do zachowań jednostek lub grup społecznych . Przy czym chodzi tu o takie zachowania które są nieadekwatnymi powtarzającymi się reakcjami jednostek na wymogi i nakazy zawarte w przypisanych im przez system społeczny rolach - roli dziecka, kolegi, ucznia,itp.

Nieprzystosowanie społeczne wiąże się z charakterystycznym układem praw lub stanami osobowości skłaniającymi jednostkę do reagowania w sposób niezgodny z zaleceniami danego systemu społecznego i wymogami ról społecznych.

O. Lipkowski - Przez niedostosowanie społeczne rozumie się " zaburzenia charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki".

Niedostosowanie społeczne obejmuje wszystkie formy zaburzeń w zachowaniu się, które utrudniają funkcjonowanie w społeczeństwie, czyli obejmuje wszystkie postacie zaburzeń psychicznych.

Objawy nieprzystosowania społecznego

Symptomy nieprzystosowania społecznego są obserwowalnymi zdarzeniami lub zachowaniami sprzecznymi z uznawanymi przez społeczeństwo wzorami zachowań. W zależności od częstości ich występowania, stopnia skumulowania oraz od ich specyfiki mogą być traktowane jako tzw. cząstkowe wskaźniki nieprzystosowania.

1. Notoryczne kłamstwa;

2. Ucieczki (z domu lub szkoły );

3. Alkoholizowanie się ( nadużywanie alkoholu );

4. Niekonwencjonalne zachowania seksualne ( prostytucja );

5. Pasożytnictwo społeczne ( nadużywanie korzyści cudzej

pracy );

6. Nadużywanie środków odurzających i podniecających

( narkomania, toksykomania );

7. Zachowania agresywne skierowane na otoczenie zewnętrzne;

8. Zamachy samobójcze;

9. Zachowania przestępcze;

Niektórzy autorzy ( o. Lipkowski ) wymieniają także i inne kategorie zachowań lub ich cech jako symptomatyczne dla osób nieprzystosowanych społecznie, np. nieposłuszeństwo wobec rodziców, opiekunów, nauczycieli, lenistwo, lękliwość, zaburzenia koncentracji, cynizm, brawura. Wymienione wyżej kategorie zachowania nie występują w izolacji, lecz łączą się w tzw. syndromy zachowań, które są podstawą do wyodrębnienia różnych odmian nieprzystosowania społecznego ze względu na cechy zachowań składających się na dany syndrom.

J. Konopnicki wyróżnił pięć syndromów nieprzystosowania społecznego, są to:

1. Wrogość- powstająca na tle frustracji potrzeb emocjonalnej

zależności, na które składają się takie cechy zachowania

jak; podejrzliwość, szkodzenie innym ludziom, niszczenie

przedmiotów, awantury, bójki, gwałtowne wybuchy gniewu,

wagary.

2. Zahamowanie - powstające na podłożu uszkodzeń lub

osłabienia systemu nerwowego jednostki np. nadmierna

uległość dziecka, bierność i brak ambitnych aspiracji,

ponoszenie częstych porażek, nieśmiałość, lęk przed

ryzykiem, brak pomysłowości i inicjatywy, zamyślenie,

autyzm.

3. Niekonsekwencja - pojawia się na tle uszkodzenia układu

nerwowego, symptomy to: brak koncentracji uwagi,

nieprzemyślane i natychmiastowe reakcje , nadpobudliwość

oraz stany niezrównoważenia emocjonalnego.

4. Aspołeczność- podstawowe symptomy to: silne dążenie

do szkodzenia innym osobom, bezinteresowne okrucieństwo

brak wrażliwości moralnej, stosowanie przemocy w

stosunkach interpersonalnych.

5. Wrogość z tendencją do aspołeczności - syndrom mieszany.

Jeśli kryterium wyodrębnienia odmian nieprzystosowania społecznego jest nieadekwatność funkcjonowania jednostki w rolach społecznych, wyrażająca się w niepełnym lub sprzecznym z przepisami roli, funkcjonowaniu w danej roli

( lub w jej wyraźnym odrzuceniu )- to wówczas można wyróżnić:

1. Nieprzystosowanie do wymogów życia rodzinnego - ze

względu na rolę dziecka w rodzinie;

2. Nieprzystosowanie do wymogów w grupie rówieśniczej

- ze względu na rolę kolegi;

3. Nieprzystosowanie do wymogów szkolnych - ze względu

na rolę ucznia;

4. Nieprzystosowanie do wymogów roli zawodowej - ze

względu na rolę pracownika;

5. Nieprzystosowanie do wymogów życia małżeńskiego

- ze względu na rolę męża lub żony;

6. Nieprzystosowanie do psychospołecznych wymogów

związanych z własną płcią - ze względu na rolę płciową.

Objawy wykolejenia społecznego tym łatwiejsze są do zidentyfikowania i pogrupowania, im częściej występują oraz im wyższy jest ich poziom skumulowania udanej jednostki w określonym przydziale czasu.

II Wykolejenie obyczajowe

Wykolejenie obyczajowe - gdy jednostka notorycznie łamie istniejące i obowiązujące ją normy moralne i obyczajowe;

obejmuj następujące klasy zachowań :

- zachowania autodestrukcyjne ( nadużywanie alkoholu, środków odurzających, próby samobójcze );

- przedwczesne rozpoczynanie życia seksualnego ( prostytucja )

- pasożytnictwo społeczne ( nieangażowanie się w naukę lub pracę przez młodzież i dorosłych w wieku produkcyjnym

Istnieje kilka prostych czynników sprzyjających wykolejeniu społecznemu:

1 Niekorzystne warunki ekonomiczno-materialne rodziny

(nędza, ubóstwo czyli wychowanie w kulturze biedy);

2. Choroby rodziców lub ich nieobecność w wychowywaniu

dzieci;

3. Kontakt dziecka z podkulturą dewiacyjną;

4. Brak sukcesów szkolnych;

5. Zaburzona struktura rodziny (rozbicie rodziny, sieroctwo)

6. Stagmatyzujące oddziaływanie instytucji wykrywania,

napiętnowania i eliminowania dewiacji (policja, sąd,

zakład poprawczy);

7 Społeczna blokada aspiracji jednostki (np. brak środków

do realizacji aspiracji);

8. Zaburzona struktura osobowości, niska samoocena;

9. Niezrównaważenie emocjonalne;

10.Zaburzenia psychosomatyczne- nadpobudliwość;

11 Odtrącenie dziecka.

Z pedagogicznego punktu widzenia do najważniejszych czynników determinujących wykolejenie społeczne dzieci i młodzieży należą czynniki związane z przebiegiem socjalizacji dziecka w rodzinie, a zwłaszcza te zdarzenia, które prowadzą do osłabienia lub zerwania więzi emocjonalnej dziecka z rodzicami.

Stanik J.M.: Asocjalność nieletnich przestępców jako przedmiot psychologicznej diagnozy klinicznej. Warszawa 1980, s.38 - 41

Pytka L.: Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne. WSPS Warszawa 1995, s. 49

Jarosz M.: Samozniszczenie, alkoholizm, narkomania. Ossolineum 1980, s. 57 -60

Zajączkowski K.: Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży. Toruń 1997, s. 23 - 34

Frączek A, Pufal - Struzik I (red).; Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa edukacyjna. Kielce 1996, s. 83 -85

Grochulska J.: Agresja u dzieci. Warszawa 1993, s. 120 - 123

Miłkowska - Olejniczak G.: „Kto rządzi w polskiej szkole? - czyli o agresji dzieci i młodzieży w sytuacjach szkolnych”. W: Nauczyciel - uczeń. Między przemocą a dialogiem. Obszary napięć i typy interakcji. Praca zbiorowa pod red. M. Dudzikowej, Warszawa 1995, s. 181 - 193

Kmiecik - Baran K.: Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno - psychologiczne. PWN Warszawa 1999, s. 39 - 43

Z.Zaborowski: Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza. NK, Warszawa 1980, s.7

⁶³ A.Bandura, R.H.Walters: Agresja w okresie dorastania. Wpływ praktyk wychowawczych i stosunków rodzinnych. PWN, Warszawa 1968

⁶⁴ U.Bronfenbrenner:zynniki społeczne w rozwoju dzieci, cz. I. Psychologia wychowawcza, 1970, nr 1

⁶⁵ H.Namowicz: Losy życiowe nieletnich przestępców. PWN, Warszawa 1968.

Z.Zaborowski: Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza. NK, Warszawa 1980, s.11

⁶⁷ E.B.Hurlock: Rozwój młodzieży. PWN, Warszawa 1965.

⁶⁸ H.Malewska, H.Muszyński : Kłamstwo dzieci. PWN, Warszawa 1965,

⁶⁹ S.Gerstmann: Wpływ rodziców na zaburzenia emocjonalne uczniów. Toruń 1956.

⁷⁰ A.Popielarska, M.Mazurowa: Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze.

PZWL, Warszawa 1983, s.14

Z.Zaborowski: Rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza. NK, Warszawa 1980, s.9

---