Typologiczny rozwój prasy lokalnej w Polsce w nowych społeczno-politycznych i ekonomicznych warunkach

Pojęcie i rola typologii w dziennikarstwie

Typologia jako metoda naukowego poznania jest szeregowaniem i lo­gicznym porządkowaniem elementów danego zbioru przedmiotów lub zja­wisk poprzez porównanie ich cech z cechami elementów uznanych za typy w obrębie określonego zbioru. Podstawowymi celami typologii są:

• systematyzacja zbiorów przedmiotów lub zjawisk należących do zakre­su danej nauki;

• opis szeregujący rozpatrywanego zbioru przedmiotów;

• wypracowanie, sprecyzowanie i usystematyzowanie aparatury pojęcio­wej danej nauki w danym zakresie.

W nauce o środkach masowego przekazu badania typologiczne zmie­rzają do wypracowania uogólniających modeli i konfrontacji ich z realnie funkcjonującym systemem mediów. Na tej podstawie dochodzi do opisa­nia i objaśnienia całości systemu, jego struktury, zachodzących w nim procesów, wyodrębnienia systemowych związków. Typologia dziennikar­stwa odzwierciedla powstanie badanego systemu, wyjaśnia prawidłowo­ści jego funkcjonowania, prognozuje rozwój. Typologia dziennikarstwa wyjaśnia również specyficzne prawidłowości, cechy, odnoszące się do od­dzielnych grup pism, które powstają w wyniku procesów współistnienia, integracji i dyferencjacji w systemie środków masowego przekazu. Typo-

W Chor ą zki: Obraz niezależnej prasy lokalnej..., s. 18.

K. L e s k i: Godzinówki medialne. „Press" 2000, nr 7 (54), s. 39-41. $

¹¹ Encyklopedia Powszechna PWN. Wyd. 3. Warszawa 1987, s. 569. g

logiczne podejście zakłada także konieczność systemowego badania zja­wisk w ich współzależności i wzajemnym oddziaływaniu.

Metoda opisu typologicznego znana jest w polskiej literaturze praso­znawcze) z prac I. Tetelowskiej, S. Dzikiego, P. Dubiela, W. Pisarka, J. Ma-ziarskiego, J. Trzynadlowskiego". Zwłaszcza dwaj pierwsi autorzy zapro­ponowali uniwersalne kryteria służące do opisu typologicznego całej pra­sy. I. Tetelowska wskazywała, iż do opisu typu gazety potrzebna jest anali­za jej struktury rodzajowej (tj. gatunków dziennikarskich) i tematycznej oraz opisanie podstawowych i pochodnych funkcji nadanych. Były to dla tej autorki zasadnicze kryteria służące do konstruowania jednolitej typo­logii prasy. Podkreślała jednakże, że dwa pierwsze kryteria są prioryteto­we, muszą też być wzbogacone trzema dodatkowymi kryteriami, takimi jak: częstotliwość ukazywania się pisma, określenie dysponenta i odbior-cy²⁴. S. Dziki ujął wszystkie kryteria podziału prasy w 13 grup:

1. Status organizacyjno-instytucjonalny.

2. Spełniane funkcje.

3. Tematyka.

4. Krąg odbiorców."

5. Zasięg kolportażu.

6. Częstotliwość ukazywania się.

7. Nakład.

8. Status prawny.

9. Status ekonomiczny.

10. Język wydawania.

11. Format i objętość.

12. Cena.

13. Technika druku i obecność wypowiedzi obrazowych.

S. Dziki konkluduje swoje rozważania stwierdzeniem, iż pierwsze sie­dem kryteriów dostarcza wystarczających narzędzi do konstruowania uni­wersalnych ujęć typołogiczno-statystycznych, pozostałe zaś mogą być istot­ne dla szczegółowych opracowań. Autor nie wskazuje jednakże na wagę

¹³ Zob. I. Te t e 1 o ws ka: Analiza zawartości gazet - wstępne studium funkcjonalnej typologii prasy. „Zeszyty Prasoznawcze" 1962, nr 4, s. 3-19; P. Dubiel, E. Kamiński, A. Magdoń: Magazyn - cechy i rodzaje. „Zeszyty Prasoznawcze" 1967, nr 4, s. 3—10; W. Pisarek: Typologia programów telewizyjnych. „Zeszyty Prasoznawcze" 1974, nr 1, s. 23-32; J. M a z i a r s k i: Reportaż - zaiys problematyki gatunku. „Zeszyty Prasoznawcze" 1964, nr 1-2, s. 3-21; J. M a z i a r s k i: Rozważania nad felietonem. „Zeszyty Prasoznawcze" 1967, nr 1, s. 16-23; J. Trzynadlowski: W kręgu gatunkowych wyznaczników form dziennikarsidch. W: „Acta Universitatis Wratislaviensis". Nr 95; Prace literackie. T. 10. Wrocław 1968, s. 179-188; S. Dziki: Wstęp do typologii współczesnej prasy polskiej. W: „Materiały OBP". Z. 52. Kraków 1989.

²⁴1. Tetelowska: Analiza za waitości..., s. 161-162.

szczególnych kryteriów określających typ prasy nie wprowadza żadnej hie­rarchii ich ważności²⁵. W literaturze zagranicznej wiele prac charaktery­zujących się typologicznym podejściem do badania środków masowego komunikowania znajdujemy w prasoznawstwie radzieckim, a później ro­syjskim²⁶. W przypadku komunikowania lokalnego typologiczne podejście charakterystyczne jest dla niektórych medioznawców polskich²⁷ i zagra­nicznych²⁸. Autor niniejszej rozprawy w pracach dotyczących prasy lokal­nej funkcjonującej w Polsce do 1989 roku wskazywał na czynniki różni­cowania się prasy lokalnej oraz formułowania się modeli w ramach tej grupy typologicznej²⁹.

Prasoznawstwo radzieckie, a później rosyjskie bogate jest w rozważa­nia dotyczące czynników określających typ prasy autorem jednych z nich jest A.G. Boczarow'⁰ (analiza na przykładzie radzieckich czasopism). Wśród czynników określających typ prasy wskazał następujące: cel czasopisma, przedmiot lub odzwierciedlana sfera działalności, rodzajowa przynależność pisma, charakter audytorium, charakter przekazu. Dla J.A. Korniłowa³¹ naj-

^WS. Dziki: Wstęp...,s. 28-29.

²⁶ Zob. Problemy informacji i pećati. Moskv;i 1971; Metodika izućcnió periodićieskoj pećari. Moskva 1977,- Rojonnaa gazeta vsisteme iurnalistiki. Moskva 1977; W B a kś i n: Tipologićeskie charakteństil<i eźenedeliiika. Vladivostok 1984; Tipologia źurnalistiki. Rostov--na-Donu 1987; Tipologiaizdanij. Moskva 1990; Osnovnye ponatia teorii żurnalistild. Moskva 1993; Tipologiaperodićeskojpećati. Moskva 1995.

-⁷ Por. W P i s a r c 1<: Tygodnild wojewódzkie w systemie komunikowania PRL. W: Tygo­dniki lokalne. Red. E. Kurz a w a. Kraków-Katowice 1984, s. 12-24; J.Mikułowski Po­morski: Mska prasa lokalna jako czynnik wtęzi społecznej. W: Prasa lokalna..., s. 269-292; J. M ą d ry: Charakterystyka typologiczna i niektóre problemy redagowania tygodników lokal­nych. „Zeszyty Prasoznawcze" 19S3, nr 4, s. 15-30; f. Mądry: Teoretyczne i praktyczne implikacje przestrzennego umiejscowienia tygodników lokalnych w ogólnokrajowym syste­mie prasy. W: Tygodniki lokalne..., s. 25-89; WMaslows ki: Model wojewódzkich tygodni­ków lokalnych PZPR w oczekiwaniach lokalnych dysponentów i redakcji. Materiał powielo­ny. Archiwum OBR Kraków 1980; M. C h r z a n o w s k i: 1}>godniki trzeciejsiatló. „Zeszyty Prasoznawcze" 1983, nr 2, s. 36-46_; W. Chorą2ki: Obraz niezależnej prasy lokalnej...; W. Chorązki: Polskie media lokalne i sublokalne 1989-1999. „Zeszyty Prasoznawcze" 1999, nr 1-2, s. 59-82_; S. Micha Iczyk: Prasa samorządowa. Katowice 1996; S. Micha 1-c z y k: Media lokalne w systemie komunikowania. Katowice 2000.

^M P.E. Dorsc h: Lokalkommunikation. „Publizistik" 1978, Nr. 2; O. Ja r r en: Kommu-nale Kommunikation. Mimchen 1984_; Mestnaa i nacionalhad pećat'. Red. G.E. Ku ćerov a. Rostov-na-Donu 1983; Źurnalist i źurnalislika rossijskoj provincii. Moskva 1993.

¹⁹ M. G i e r u 1 a: Zawartość tygodników lokalnych PZPR. W: Prasa lokalna..., s. 115-168; M. G e r u 1 a: Modeli realizacji mestnych eżenedel'nikov. V: Tipologia mestnoj pressy. Otv. red. E.A. Kornilov. Rostov-na-Donu 1991, s. 73-81.

* A.G. B o ć a r o w: Osnovnye principy lipologii sonemennych sovetskich źumalov. „Vest-nik MGU". Ser. 11: Źurnalistika. 1973, Ns 3, s. 32-33.

³¹ E.A. Kornilov: Źurnalistika aa rubeźe tysaćeletij. Rostov-na-Donu 1999, S. 39 -a i

ważniejszymi czynnikami wpływającymi na typ pisma, które odpowiada­ją podstawowym elementom procesu komunikowania, były: wydawca, celowe przeznaczenie (funkcje) pisma, grupa czytelnicza. Wpływają one, według tego autora, w sposób zasadniczy na typologiczne charakterystyki dowolnego pisma. Ilość opisywanych cech zależy od konkretnego celu ba­dawczego. Były to dla J.A. Korniłowa przesłania szerszych rozważań o sa­mym pojęciu „typ pisma". A.I. Akopow wskazywał w swych rozważaniach typologicznych nad specjalnymi czasopismami, iż poszukiwanie najbar­dziej istotnych cech charakteryzujących typ prasy dokonuje się w różno­rodny sposób: na podstawie analizy prac teoretycznych, badania wielu cza­sopism, wychodzących w różnych okresach i gałęziach, historyczno-spo­łecznych badań przyczyn powstania, rozwoju i transformacji typów spe­cjalnych czasopism, w rezultacie socjologicznych badań. Autor ten kon­kluduje, iż rzeczywistość społeczna stwarza warunki powstania pisma, wskazuje na czynniki, cechy określające jego typ - Akopow nazywa je for­mującymi określony typ pisma. Zalicza do nich: organ wydający, cel i zadania pisma, audytorium. Ponadto wskazuje na wtórne cechy cha­rakteryzujące typ pisma. Zalicza do nich: zespół redakcyjny, strukturę we­wnętrzną pisma, szatę graficzną oraz gatunki dziennikarskie publikowa­nych materiałów. W zakończeniu pisze o cechach formalnych typu pisma, do których zalicza: periodyczność, objętość i nakład³². W później­szych rozważaniach M.W Szkondin³³ wskazuje, iż podstawowymi czyn­nikami określającymi typ prasy są: charakter audytorium, celowe prze­znaczenie pisma, charakter przekazywanej informacji. Do czynników uzu­pełniających zalicza: periodyczność, okres wydawania, objętość pisma, format pisma. J.P. Prochorow³⁴ czynnik podstawowy określenia typu pra­sy upatrywał w czytelniczym przeznaczeniu (tzw. czytelniczy adres). Dla A.N. Aleksiejewa^3S były to z kolei: typ założyciela pisma, sfera informacyj­nego zainteresowania (tematyka), charakter audytorium, społeczno-infor­macyjna funkcja pism. Można zatem powiedzieć, iż w prasoznawstwie radzieckim, a później rosyjskim zarysowały się następujące podejścia do czynników określających typ pisma: po pierwsze, ilość i hierarchia wska­zywanych czynników zależała od tego, czy były to rozważania ogólnoteore-tyczne czy też opisujące konkretny typ pism; po drugie, większość auto­rów poprzestaje na wskazaniu cech podstawowych określających typ pisma,

³² A.I. A k o p o v: Mstodika tipologićeskogo issledovonió periodićeskich izdnnij. Irkuck 1985, s. 38-39.

■^u M.V. Śko nd i n: Vvedenie. V: Tipologidperiodićeskojpećati. Red. A.N. Zns urski;, Moskva 1995, s. 10-12.

³⁴ Ibidem, s. 17-18.

^M A.N. A1 e k s e e v: Gazetnyj mir postsovetskoj Rossii: podchód k postroenhl tioolnrii

są niezbędne do pełnego opisania konkretnego typu. W prasoznawstwie polslcim można by wskazać podob­ne podejścia do rozważań nad czynnikami określającymi typ pisma.

Nowe cechy typologiczne prasy lokalnej

Badania polskiej prasy lokalnej zarówno w aspekcie czynników spraw­czych, jak i determinant powodujących jej rozwój pozwalają stwierdzić, iż cechami podstawowymi określającymi typ pisma lokalnego były z reguły albo cele i zadania, albo organ wydający. Jednakże ich znaczenie i wpływ na formułujący się typ prasy lokalnej zależał w istotnej mierze od uwa­runkowań historycznych czy też ogólnej polityki państwa wobec społe­czeństwa i chęci wpływu na nie poprzez kulturę, której prasa jest nieod­łącznym składnikiem. W okresie niewoli narodowej idea obrony polsko­ści, zachowania tożsamości narodowej, obrony języka,-leżąca u źródeł po­wstania wielu tytułów prasy lokalnej, była pierwotna wobec podmiotów ją wydających. Podobnie koncepcje samorządności zarówno w okresie ist­nienia Drugiej Rzeczypospolitej, jak i obecnie określały i określają cha­rakter wydawców. Nie inaczej było w okresie PRL, nie tylko w latach 50., ale także na przełomie lat 70. i 80., kiedy to z polityki władzy wobec okre­ślonej dziedziny życia społecznego (np. kolektywizacji rolnictwa lub no­wego podziału administracyjnego kraju) wynikało powstanie prasy lokal­nej, a organy ją wydające jedynie realizowały te zadania. Niekiedy - jak wskazuje analiza prasy lokalnej Solidarności z lat 1980-1981 - struktura organizacyjna ruchu, ale i ograniczenia formalno-prawne, w których funk­cjonował, wpływały na charakter i rodzaj wydawców prasy. Były to w zasa­dzie struktury zakładowe albo terytorialne tego związku zawodowego. Po­dobnie było u progu przemian transformacyjnych przełomu lat 80. i 90., kiedy to potrzeba polityczna organizowania się społeczeństwa poza ofi­cjalnymi strukturami państwa przed wyborami do Sejmu i władz samo­rządowych konkretyzowała się w postaci komitetów obywatelskich, które były w tym czasie podstawowymi podmiotami wydającymi prasę lokalną, nie związanymi z panującą władzą polityczną.

W rozwoju prasy lokalnej w Polsce od chwili jej powstania, niezależ­nie od okresu jej funkcjonowania, cele i zadania, jakie przed nią stawiano, były w znacznej mierze pierwotne wobec podmiotów ją wydających. Należy jednak dodać, iż różnorodność celów i zadań realizowanych przez prasę lokalną oraz organów je wydających były zawsze określane i determi-

.U4M^« ©puieczno-poiitycznym, kulturalnym, jak i gospodarczym. Istotna była także polityka władzy państwowej, niezależnie od jej charakteru, wo­bec środków masowego przekazu, których nieodłączny element składowy stanowiła prasa lokalna nawet najbardziej elementarny jej wskaźnik - ilość wydawnictw - był przez władzę w zasadniczy sposób określony. Raz były to ograniczenia wynikające z braku państwowości, innym razem chęć pod­dania społeczeństwa wpływowi jednej ideologii. Można zatem stwierdzić, iż u podstaw powstania nowych cech typologicznych prasy lokalnej w Pol­sce i ich elementów składowych leżała zawsze swoboda organizowania się obywateli i społeczeństwa we wszelkich aspektach ich funkcjonowa­nia. Oczywiście nie zmienia to faktu, iż w różnych okresach historycz­nych czynniki polityczne czy też ekonomiczne mają istotny wpływ na struk­turę typologiczną prasy lokalnej, przejawiającą się w charakterze podmio­tów ją wydających oraz celach i zadaniach, które ma ona realizować.

Organy wydające prasę lokalną

W artykule 8. obowiązującego w Polsce po nowelizacji Prawa praso­wego ustawodawca wskazuje dość szeroki krąg podmiotów uprawnionych do prowadzenia działalności wydawniczej, stwierdzając, że wydawcą może być osoba zarówno prawna, jak i fizyczna oraz inna jednostka organizacyj­na, nawet nie posiadająca osobowości prawnej. Konkretyzując ten zapis, zaznaczono w ustawie, iż wydawcą może być organ państwowy, przedsię­biorstwo państwowe, organizacja polityczna (np. partia polityczna), zwią­zek zawodowy, organizacja spółdzielcza, samorządowa, każda organizacja społeczna, a także Kościół (w rozumieniu Kościół katolicki) i inny zwią­zek wyznaniowy^3fi. Brak jakichkolwiek ograniczeń związanych z wydawa­niem prasy spowodował, iż zwiększyła się w sposób bardzo istotny liczba podmiotów będących organami wydającymi prasę lokalną. Największym novum było umożliwienie stania się wydawcą osobom fizycznym, firmom prywatnym o różnorodnej strukturze organizacyjnej, prawnej i własno­ściowej, innym jednostkom organizacyjnym oraz organizacjom społecz­nym. Analiza ukazującej się obecnie prasy lokalnej w Polsce, ale także materiał historyczny wskazują iż istnieje ścisły związek między typem prasy lokalnej a organem wydającym. Znając typ wydawcy, można z du­żym prawdopodobieństwem określić cele, zadania i funkcje tytułu lokal­nego. Organ wydający w znacznym stopniu określa strukturę tematyczną

], Sobczak: Prawo prasowe. Komentarz. Warszawa-Poznań 1992, s. 20-21.

6-

pisma oraz jego układ i szatę graficzną, wielkość i charakter zespołu re­dakcyjnego, jego przygotowanie do zawodu. Ma tym samym istotny wpływ na sposób redagowania periodyku lokalnego. Obecnie organami wydają­cymi prasę lokalną w Polsce są:

1. Osoby fizyczne.

2. Przedsiębiorstwa prywatne i państwowe.

3. Organy władzy samorządowej i państwowej różnego szczebla oraz instytucje im podległe.

4. Organizacje pozarządowe różnego typu oraz fundacje.

5. Partie polityczne.

6. Związki zawodowe.

7. Organizacje samorządu gospodarczego.

8. Towarzystwa społeczno -kulturalne.

9. Instytucje edukacyjne od szkoły podstawowej do wyższej uczelni.

10. Kościół katolicki i inne związki wyznaniowe.

11. Mniejszości narodowe i etniczne.

Cele, zadania prasy lokalnej. Zróżnicowanie prasy lokalnej ma swe źródła nie tylko w różnorodności podmiotów ją wydających, ale także w ce­lach i zadaniach, które mają one realizować. Istnieje w tym względzie da­leko idąca zbieżność, gdyż trudno przypuszczać, aby gazeta lokalna, jak i każde inne medium, nie realizowała zadań i celów podmiotu wydające­go. Stąd też poprzez analizę zadań i celów gazety lokalnej można wniosko­wać o funkcjach przez nią spełnianych.

Zadania i cele - jako nowe typologiczne cechy prasy lokalnej lat 90. -należy rozpatrywać zarówno w związku z powstaniem nowych typów tejże prasy, jak i w związku z jej ogólnym różnicowaniem się, wiele zadań i ce­lów prasy lokalnej, niezależnie od typu i okresu historycznego, w którym funkcjonowały, jest bowiem bardzo zbliżonych do siebie. Oczywiście nie­jednokrotnie inaczej rozumiano ich istotę i treść, wiele celów, dla których powoływano pisma lokalne, było realizowanych przez odmienne typy cza­sopism. Do podstawowych zadań mediów lokalnych zalicza się:

• wszechstronną, bieżącą informację lokalną,-

• pełnienie funkcji „trybuny społeczności lokalnej";

• integrację środowiska lokalnego;

• kształtowanie lokalnej opinii społecznej;

• kontrolę władz lokalnych;

• integrację społeczności lokalnej w strukturach lokalnych i ponadłokal-nych;

• wspieranie lokalnej kultury;

• promocję „małej ojczyzny";

• edukację społeczno-polityczną, kulturalno -historyczną i ekonomiczną społeczności lokalnej;

• funkcję reklamowo-ogłoszeniową, w stosunku do lokalnych reklamo-dawców,-

• osiągnięcie sukcesu ekonomicznego na rynku,-

• funkcję rozrywkową, lokalną w tematyce, formie lub autorstwie.

Większość wskazanych zadań i celów jest realizowana w różnych ty­pach prasy lokalnej. O ich typologicznym zróżnicowaniu decyduje przede wszystkim natężenie realizacji określonych zadań i celów, ich priorytet lub marginalizacja czy też zupełny brak. Istotne jest także rozmijanie się funkcji zakładanych poszczególnych typów mediów lokalnych z funkcja­mi przez nie spełnianymi, co jest także główną przyczyną ich trwałego rozwarstwienia. Szczególną rolę w kształtowaniu się w okresie transfor­macji nowego typu prasy lokalnej - prasy prywatnej, odegrało i odgrywa funkcjonowanie czasopisma lokalnego jako przedsiębiorstwa przynoszą­cego zysk ekonomiczny i niekiedy polityczny. Wpływ tego celu na kształt pisma jest wieloaspektowy. Po pierwsze, wydawcy w równym stopniu dbają o atrakcyjność oferowanej. zawartości oraz pozyskiwanie reklam i ogło­szeń. Po drugie, dąży się do optymalizacji struktury organizacyjnej pisma; dział redakcyjny powinien być tak samo ważny jak komórka reklamowa, promocyjna czy też komórka odpowiedzialna za kolportaż. Po trzecie, od-biorca-czytelnik jest głównym weryfikatorem twórczości dziennikarskiej, jego oczekiwania, preferencje i zainteresowania są uwzględniane nie tylko w treści pisma, ale także w układzie materiałów, szacie graficznej, prefe­rowanych gatunkach dziennikarskich oraz sposobach przekazu i argumen­tacji. Po czwarte, cel ten ma wpływ na charakter zespołu dziennikarskie­go; gdzie najważniejszym kryterium staje się fachowość i doświadczenie zawodowe, gdyż to one decydują o powodzeniu przedsięwzięcia w sensie ekonomicznym. Funkcje, zadania i cele są także wypadkową planów i ocze­kiwań najważniejszych podmiotów lokalnych:

• odbiorców (społeczności) lokalnych (czytelników, słuchaczy czy widzów);

• właścicieli mediów lokalnych;

• lokalnego biznesu; czyli potencjalnych reklamodawców;

• władz lokalnych oraz innych nadrzędnych ośrodków decyzyjnych (np. rządu, władz regionalnych, hierarchii kościołów i związków wyznanio­wych)³⁷.

Nie należy także zapominać o zespole redakcyjnym jako całości i po­szczególnych jego członkach, oni także mają swoje cde i preferencje wy­nikające z oczekiwań wobec pisma lokalnego. Przejawia się to w prefero­waniu określonych tematów wynikających z własnych zainteresowań czy

W.Chorązki: Polskie media..., s. 62-63.

też ulubionych gatunków dziennikarskich. To wszystko sprawia, iż pisma lokalne, nawet w obrębie jednego typu, istotnie się różnią pod względem dziennikarskiej realizacji.

Czytelnik prasy lokalnej. Badanie odbiorców środków masowego przekazu jest jednym z podstawowych problemów komunikowania ma­sowego. Poznanie struktur społeczno-demograficznych publiczności od­biorczej określonych typów mediów, jego zainteresowań i oczekiwań te­matycznych, sposobu odbioru i selekcji treści, motywu kontaktu odbior­czego lub jego braku, możliwości skutecznego dotarcia z przekazem, wpły­wania na opinie, postawy i zachowania to podstawowe pola zaintereso­wań medioznawczych. Kategoria publiczności odbiorczej jest jednym z najczęściej stosowanych kryteriów podziału mediów, dokonywania kla­syfikacji i typologii. Poznanie publiczności nabiera także szczególnego zna­czenia, gdy oferta rynku medialnego w znacznej mierze regulowana jest wolną grą sił. Osiągnięcie sukcesu ekonomicznego zależy od precyzyjnego określenia i poznania odbiorcy, który ma istotny wpływ na typ kierowanego do niego przekazu. Nie inaczej jest w przypadku prasy lokalnej. Do 1989 roku czytelnik prasy lokalnej, zarówno ogólnoinformacyjnej, jak i środo­wiskowej, nie miał dużego wpływu na typ adresowanego do niego perio­dyku. Wynikało to z roli i zadań, jakie miało do spełnienia dziennikar­stwo lokalne w systemie prasy w Polsce, w stosunku do odbiorcy oraz ogólnej oferty medialnej adresowanej do społeczności lokalnych. Jednak­że, jak wykazały badania nad prasą lokalną w Polsce w latach 80., nawet jednorodna, z punktu widzenia dysponenta politycznego, w założeniach oferta powodowała istotne zróżnicowania typu publiczności odbiorczej³⁸. Nie dotyczyły one tylko skali zasięgu odbiorczego, którego ilościowymi wymiarami były nakłady i zwroty poszczególnych pism, różniące się mię­dzy sobą nawet kilkukrotnie³⁹ (np. nakład bielskiej „Kroniki" był ponad 4 razy większy niż nakład łomżyńskich „Kontaktów", co nawet przy uwzględnieniu liczby ludności danych województw stanowiło bardzo dużą •różnicę), ale także struktury socjologicznej publiczności. Były pisma, któ­rych publiczność odzwierciedlała całą strukturę społeczno-demograf icz-no-kulturową obszaru kolportowania, w innych natomiast dominował czy­telnik politycznie lub zawodowo związany z szeroko rozumianym apara-

³⁸ „Kronika" w świetle podstawowych danych z analizy zawartości oraz wyników son­
daży czytelniczych. Red. J. Mądry. Katowice 1983; M. Gierula, M. Jachimowski:
„Panorama Leszczyńska" w świetle podstawowych danych z analizy zawartości oraz wyni­
ków sondażu czytelniczego. Katowice 1988.

³⁹ Biuletyn nakładów prasy krajowej i zagranicznej za lata 1979-1984, RSW „Prasa -
Książka - Ruch". Zarząd Główny.

tern politycznym i administracyjnym. Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy były różnice w dziennikarskiej realizacji pism lokalnych, które uwzględniały (lub nie) potrzeby zainteresowania i preferencje społeczno­ści lokalnej w całej ich złożoności, zarówno społeczno-demograficznej, jak i przestrzennej (tj. miejsca zamieszkania na całym obszarze funkcjo­nowania pisma). Obecnie, jak wskazują badania, wpływ czytelnika na typ kierowanej do niego prasy lokalnej zależy zasadniczo od następujących czynników:

• zainteresowania problematyką lokalną w ogóle;

• poszukiwania określonych treści, które znajdują się lub nie w określo­nych typach prasy lokalnej;

• miejsca zajmowanego w strukturze społecznej społeczności lokalnej;

• potrzeby uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej;

• związku emocjonalnego z obszarem, na którym się mieszka⁴⁰.

Wydaje się jednak, iż wpływ czytelnika na typ pisma lokalnego okre­ślany jest przede wszystkim celami, zadaniami czy funkcjami przez niego spełnianymi. Można zatem powiedzieć, iż typ publiczności pisma lokal­nego kształtuje się i określa na styku szeroko rozumianych motywów i potrzeb odbiorczych oraz intencji i celów nadawcy (tj. dziennikarzy i dysponentów ideowych, politycznych czy też ekonomicznych). Analizy medioznawcze wskazują, iż w tym należy upatrywać wpływu odbiorców na podstawowe typy prasy lokalnej w Polsce - prasę prywatną, samorządo­wą i parafialną. W założeniu pisma te adresowane są do całej społeczno­ści lokalnej. Wskazane czynniki powodują jednakże istotne różnice w ich rzeczywistej publiczności. Ważne jest także, przy rozważaniach tego pro­blemu, czy nadawca chce i potrafi uwzględnić potrzeby .czytelnika, a jeśli tak, to w jakim stopniu. Można zatem stwierdzić, iż typ prasy lokalnej w Polsce określany jest zasadniczo przez cele, zadania i funkcje, które ma on do spełnienia. Określa to podmioty wydające prasę lokalną, które są jednakże wtórne wobec kształtowania się typu. Podobna jest rola publiczno­ści czytelniczej, której wpływ na typ pisma lokalnego jest większy w przy­padku lokalnej prasy środowiskowej niż w przypadku prasy ogólnej, kiero­wanej do wszystkich członków społeczności lokalnej.

Czynniki wtórne określające typ prasy lokalnej. Wśród czynni­ków wtórnych, wpływających na typ pisma lokalnego w Polsce w okresie

⁴¹¹M. G i c r u 1 a, B. G r z o n k a, M. J a c h i m o w s k i: Badania własne nad społecznym funkcjonowaniem mediów Jokałno-regionałnych województw bieJsldego, częstochowskiego, katowickiego i opolsldego (wiatach 1989-1998) oraz śląsldego (za lata 1999-2000). Próba badawcza 1004 wywiady kwestionariuszowe. Raporty z badań. Archiwum Zaldadu Dzien­nikarstwa Uniwersytetu Śląskiego.

transformacji ustrojowej, największą rolę odrywał i odgrywa zespół re­dagujący. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż bardzo rozszerzył się krąg osób redagujących prasę lokalną i piszących do niej. Nie ma żadnych formalnych czy zawodowych kryteriów ograniczających dostęp do zawodu dziennikarskiego. Wielość pism lokalnych, jak i ich zróżnicowanie pod względem celów, zadań i funkcji powoduje, iż można wyróżnić charakte­rystyczne kategorie autorów piszących do określonych pism lokalnych, co wpływa na ich typologiczne zróżnicowanie. W czasopismach prywatnych praca w redakcji dla większości dziennikarzy stanowi podstawowe źródło utrzymania i jest traktowana jako zawód, doskonalą oni swe umiejętno­ści profesjonalne, niejednokrotnie mają wykształcenie dziennikarskie. Wszystko to wpływa na sposób realizacji pisma lokalnego i nieustanne jego doskonalenie. W prasie wydawanej przez organy samorządowe łub przez nie finansowanej znacząca część autorów pracuje w różnego typu instytucjach samorządowych lub kulturalnych. Pisanie do prasy lokalnej jest dość często wypełnianiem obowiązku służbowego. Funkcje kierowni­cze w redakcji pełnią w wielu przypadkach osoby ze ścisłego kierownic­twa organów samorządowych (np. sekretarze gmin). Tym samym w pra­sie samorządowej podstawowy krąg autorów związany jest z szeroko ro­zumianą władzą samorządową. To determinuje przede wszystkim zakres tematów podejmowanych na łamach czasopisma lokalnego, sposób pre­zentacji i stosowanych form wypowiedzi czy też sposób przedstawiania rzeczywistości lokalnej. Dla autorów tejże prasy charakterystyczny jest także oficjalny, urzędowy język wypowiedzi. Ma to niewątpliwie wpływ na zro­zumiałość tekstów, ich atrakcyjność czytelniczą, a tym samym decyduje o skuteczności odbiorczej. Dominująca w organach władzy opcja politycz­na, mająca swe odbicie na łamach gazety samorządowej, determinuje więc w istotny sposób krąg potencjalnych autorów.

W prasie parafialnej praca zespołów redagujących oparta jest głównie na wolontariacie⁴¹. Osoby piszące i redagujące tego typu pisma traktują bardzo często swoją pracę nie w kategoriach dziennikarskich, ale w kate­goriach wypełniania pewnej ideowej misji. To rzutuje na styl wypowiedzi, który często jest wzniosły i patetyczny. Z jednej strony funkcję redakto­rów naczelnych pełnią osoby duchowne, większość piszących to osoby głęboko wierzące, silnie związane z Kościołem i jego przedstawicielami -księżmi parafialnymi. Przejawia się to w przynależności do różnego typu stowarzyszeń, organizacji, instytucji i udziale w akcjach o charakterze reli-

'" Ustalenia autora oparte na badaniach W. C h o r ą z k i e g o: Badania środowiska prasy lokalnej i sublokalnej. Ośrodek Badań Prasoznawczych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kra­ków 1996-1997. W roku 1996 badania objęły 586 redakcji; 1997 - 210 redakcji.

gijnym. Z drugiej strony efemerycznóść znacznej ilości wydawnictw pra­sy parafialnej powoduje/ iż krąg jej autorów często bardziej związany jest z osobą księdza animatora danej gazetki niż samą ideą prasy katolickiej. Podział autorów prasy parafialnej na księży i osoby świeckie wpływa nie tylko na zawartość tematyczną i podejmowane problemy, ale także na układ treści, w którym kalendarz liturgiczny odgrywa istotną rolę.

W prasie wydawanej przez towarzystwa miłośników ziem, regionów, miast dzieje się podobnie jak w prasie katolickiej. Większość autorów po­chodzi z kręgu osób szczególnie emocjonalnie i uczuciowo związanych z danym terenem. Ich zainteresowania dotyczące przeszłości wyznaczają tematy większości materiałów i publikacji. Osobiste pasje poszczególnych autorów odznaczają się bardzo wyraźnie w strukturze zawartości czaso­pism tego typu, dlatego też tematyka historyczna wyraźnie dominuje nad współczesną - to nie tylko historia polityczna, kulturalna czy gospodarcza w wymiarze ogólnym, o której piszą historycy, geografowie, poloniści czy ekonomiści, ale też sylwetki konkretnych osób autorstwa inżyniera, leka­rza, prawnika, szczególnie zainteresowanych tradycją własnej profesji i ludzi zasłużonych w tej dziedzinie. Wszystko to powoduje, iż przeszłość przedstawiana na łamach tego typu periodyków jest wielobarwna i wielo­aspektowa. Niejednokrotnie temperament pisarski kilku autorów deter­minuje charakter czasopisma. Ma to także istotny wpływ na liczbę i struk­turę odbiorców tych periodyków lokalnych. Z jednej strony są to osoby związane od wielu lat, a.nawet pokoleń z danym terenem, ich zaintereso­wania skupiają się na pogłębianiu wiedzy historycznej, jej porządkowaniu i uściślaniu; z drugiej strony odbiorcami tych pism są osoby przybyłe na dany obszar, chcące się szybko zasymilować i zintegrować, do czego po­znanie przeszłości jest niezbędnym warunkiem.

Wewnętrzna struktura pisma lokalnego. Wewnętrzną strukturę pisma lokalnego - jako nową cechę typologiczną tej prasy - należy rozpa­trywać przede wszystkim w kontekście jej zróżnicowania. Jeżeli przez struk­turę będziemy rozumieli układ materiałów wewnątrz pisma, zasady po­działu na działy, rubryki, ich charakter, sposób dziennikarskiej wypowie­dzi''², a także ich objętość, to niewątpliwie jest ona charakterystyczna dla określonych typów prasy. Wydaje się jednak, iż decydującymi czynnikami determinującymi strukturę wewnętrzną poszczególnych typów prasy lo­kalnej są główne cele i zadania stawiane przed pismem lokalnym, jedno­rodność czy zróżnicowanie kręgu czytelników. Nieco mniejsze znaczenie ma w tym względzie organ wydający czy też zespół autorski, mogą one jednakże wpływać na hierarchię zainteresowań tematycznych, ich priory-

⁴¹ A.I. Akopov:Metodika..., s. 43.

Lcty, cu ucazie miało swe odbicie w strukturze wewnętrznej pisma lokal­nego. Nie należy także lekceważyć tradycji oraz przyzwyczajeń czytelni­czych, zwłaszcza do stałości rubryk i działów oraz ich miejsca w piśmie. Szczególnie jest to widoczne w przypadku współczesnej lokalnej prasy pry­watnej i samorządowej. Ich struktura wewnętrzna, zwłaszcza struktura prasy prywatnej, nie różni się zasadniczo od ogólnoinformacyjnej prasy lokalnej wydawanej do 1989 roku. W każdej z nich można wyróżnić czte­ry podstawowe elementy: część informacyjną, publicystyczną, artystyczno--rozrywkową i użyteczno-ogłoszeniową. Nawet ich kolejność i układ we­wnętrzny są w znacznej mierze podobne. Największa zmiana dotyczy miejsca i roli reklamy w piśmie, dotyczy to przede wszystkim jej ilości. Poprzednio w większości pism była ona skoncentrowana w jednym miej­scu, obecnie jest także na stronach dziennikarskich i niejednokrotnie sta­je się pierwszoplanowym materiałem. Podobnie eksponowanie publikacji sensacyjnych wpływa na układ i charakter pieiwszej kolumny. Jej zada­niem w lokalnej prasie prywatnej jest zainteresowanie czytelnika i zachę­cenie do kupna egzemplarza, co w prasie samorządowej nie jest przecież podstawowym motywem wydawania tytułu. Stąd też pieiwsza kolumna w tego typu prasie ma z reguły spokojny, tradycyjny układ, zarówno co do formy (np. wielkość czcionki), jak i treści.

Wewnętrzna struktura pisma jest także determinowana zakresem te­matycznym i problematyką, wokół której koncentruje się podstawowa część zawartości, na przykład w prasie parafialnej konstrukcja formalna układu treści zależy w znacznym stopniu od podziału pisma na część dziennikar­ską oraz część związaną z liturgią i jej kalendarzem. Podobnie jest w pra­sie lokalnej wydawanej przez towarzystwa miłośników miast, ziem czy regionów. Tutaj struktura wewnętrzna pisma zależy przede wszystkim od wielkości materiałów, które są z reguły obszerne, oraz zróżnicowania te­matycznego.

Gatunki dziennikarskie w prasie lokalnej. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy gatunki dziennikarskie współczesnej prasy lokalnej są no­wymi wyznacznikami charakterystycznymi dla określonego typu prasy lokalnej w Polsce. Zróżnicowanie form wypowiedzi zależne jest bardziej od przygotowania fachowego zespołu dziennikarskiego, zakresu tematycz­nego, ale także od periodyczności ukazywania się pisma. Można jednakże wskazać na różnice w tym względzie między konkretnymi typami prasy lokalnej. Dotyczy to przede wszystkim dominacji określonych gatunków dziennikarskich, stylu wypowiedzi. Najbardziej różnorodna pod tym wzglę­dem jest prywatna prasa lokalna, gdzie zróżnicowanie dziennikarskich wy­powiedzi stanowi niejednokrotnie miarę skutecznego dotarcia do czytel-

nika. Liczy się nie tylko treść przekazu, ale także jej atrakcyjna forma, której podstawowym wyznacznikiem jest właśnie gatunek dziennikarski. W prasie samorządowej opisywanie rzeczywistości przez pryzmat funk­cjonowania instytucji i organizacji determinuje konieczność używania przede wszystkim informacyjno-sprawozdawczych form dziennikarskich wypowiedzi. Podobnie w prasie lokalnej miłośników miast, ziem i regio­nów dominacja problematyki historycznej i kulturalnej wpływa w sposób zasadniczy na wybór gatunków dziennikarskich. Tutaj dominują artykuły popularnonaukowe, szlace historyczne i biograficzne czy też rozszerzone informacje i notki.

Charakterystycznym zjawiskiem dla większości typów prasy lokalnej w Polsce jest niejednorodność czy nawet nieokreśloność gatunków dzien­nikarskich spotykanych w tejże prasie. Stanowi to niewątpliwie pochodną braku dziennikarskiego przygotowania do zawodu przeważającej liczby autorów, szczególnie widoczne jest w prasie parafialnej i samorządowej. Ma to istotny wpływ na skuteczność przekazu, przede wszystkim wtedy, gdy jego forma nie jest dostosowana czy adekwatna do przekazywanej treści.

Szata graficzna pisma lokalnego. Szata graficzna pisma lokalnego, jego układ, sposób łamania tekstów, używane czcionki, ich wielkość i cha­rakter, różnorodność stosowanych kolorów, ilość zdjęć i innych ozdobni­ków jest związana przede wszystkim z postępem technicznym i technolo­gicznym, któiy dokonał się w prasie. Trudno zatem mówić w tym zakre­sie o nowej typologicznej cesze. Zróżnicowanie pod tym względem współ­czesnej prasy lokalnej związane jest bardziej z możliwościami ekonomicz­nymi wydawców niż z typem prasy. Wyposażenie redakcji w komputery, zastosowanie specjalistycznych programów do łamania pisma, umiejęt­ność posłużenia się nimi przez dziennikarzy determinuje zróżnicowanie pism nawet w ramach jednego typu. Oczywiście można tu wskazać na pewne cechy charakterystyczne określonych typów pism lokalnych. Naj­bardziej zróżnicowana i urozmaicona pod tym względem jest prywatna prasa lokalna, jej układ treści ma najbardziej dynamiczny charakter, czę­sto wykorzystywane są ozdobniki graficzne, zróżnicowana wielkość tytu­łów, zamieszczana duża ilość zdjęć, używane różnej wielkości czcionki. W tego typu prasie najczęściej wykorzystuje się także kolor. Znacznie pod tym względem różni się od niej prasa parafialna czy pisma lokalne towa­rzystw miłośników miast, ziem czy regionów. Zwłaszcza w tych ostat­nich, ze względu na wielkość materiałów, sposób łamania jest tradycyjny i mało dynamiczny, charakteryzuje za to zamieszczanie dużej liczby re­produkcji starych zdjęć czy grafik.

Formalne cechy prasy, w postaci periodycznoś-ci, objętości czy nakładu, nie są specyficzne dla określonej grupy typologicznej współczesnej prasy lokalnej. Ze względu na jej olbrzymi przyrost ilościo­wy (w porównaniu z poprzednim okresem) ich komponenty są spotykane we wszystkich typach. Oczywiście, określone cechy formalne występują w mniejszym lub większym natężeniu w określonym typie prasy. Przykła­dowo tygodniki czy dzienniki lokalne (np. „Dziennik Beskidzki", „Dzien­nik Częstochowski - 24 Godziny") są charakterystyczne przede wszyst­kim dla prasy prywatnej. Dzienniki lokalne nie występują w ogóle poza tym typem prasy. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż większa często­tliwość jest koniecznością związaną z funkcjonowaniem rynku medialne­go, sprawia, że pismo lokalne staje się atrakcyjne jako kanał reklamowy i ogłoszeniowy. W większości czasopism tylko taka częstotliwość ukazy­wania się zapewnia ekonomiczną opłacalność periodyku lokalnego. Dla prasy samorządowej czy parafialnej najbardziej charakterystyczne są mie­sięczniki (np. „Kurier Miejski", „Echo Międzyzdroje", „Gazeta Otwoc­ka", „Kórniczanin"), co związane jest z możliwościami ekonomicznymi wydawców, ale także z charakterem zespołów redakcyjnych. W większości ich wielkość i społeczny charakter pracy w redagowaniu lokalnego czaso­pisma uniemożliwiają częstsze jego ukazywanie się. Podobnie jest w pra­sie lokalnej wydawanej przez towarzystwa miłośników miast, ziem, re­gionów, gdzie dominują miesięczniki czy kwartalniki.

Analogiczne czynniki wpływają na zróżnicowanie takich cech, jak na­kład i objętość, w ramach poszczególnych typów prasy lokalnej. Oczywi­ście w porównaniu z okresem do 1989 roku komponenty tych cech bar­dzo się zróżnicowały. Większość ówczesnych pism lokalnych można było, z punktu widzenia objętości i nakładu, zakwalifikować do jednej grupy. Obecnie jest to bardzo trudne i można mówić jedynie o pewnych tenden­cjach. Przykładowo nakłady prywatnej prasy lokalnej są przeciętnie naj­wyższe, a objętość pisma parafialnego - najmniejsza. Jednakże jest tu wie­le wyjątków i odstępstw.

Dokonana analiza powstania nowych cech określających typy współ­czesnej prasy lokalnej w Polsce wskazuje, iż podstawową rolę odgrywają cele i zadania pisma leżące u źródeł ich powstania, jak również typ i cha­rakter wydawców. Cechy formalne prasy lokalnej są wyraźnie pochodne i występują w różnych jej typach, można jedynie mówić o większym lub mniejszym natężeniu tych cech w ich ramach. Należy wskazać, iż rynek jako kategoria ekonomiczna działania prasy lokalnej, nie funkcjonująca w poprzednim okresie, obecnie wielorako wpływa na prywatną prasę lo­kalną i jej największą typologiczną wyrazistość. Oczywiście scharaktery-

zowane wcześniej cechy określające typ współczesnej prasy lokalnej w Pol­sce można uzupełnić o inne, które jeszcze bardziej szczegółowo opiszą ich specyfikę⁴³. Można tu wskazać na sposób kolportażu prasy lokalnej: oprócz sposobu tradycyjnego (np. sprzedaży kioskowej) wykorzystuje się inne formy (np. sprzedaż w kościołach, sklepach, przy pomocy młodzieży szkolnej), czasami też prasę bezpłatnie się rozdaje (np. prasa samorządo­wa), czy liczy na dobrowolną opłatę (np. prasa parafialna). Współczesna prasa lokalna różni się także od wcześniejszej sposobem druku, forma­tem, jakością i rodzajem papieru. Te cechy też są mniej lub bardziej cha­rakterystyczne dla określonego jej typu. Można także wskazać na cechy typu lingwistycznego - używany język, jego poprawność, stosowanie inte­lektualnej czy emocjonalnej argumentacji w materiałach publicystycznych. Należy także stwierdzić - co podkreślają inni autorzy - iż żadna z cech na­wet z tych podstawowych nie może pretendować do cechy w pełni opisu­jącej typ pisma lokalnego⁴'¹.

Zmiana tradycyjnego typu prasy lokalnej

Dominującym typem prasy lokalnej, u progu zmian transformacyj­nych, były tygodniki wydawane przez komitety partyjne PZPR szczebla wojewódzkiego i miejskiego (np. „Panorama Leszczyńska", „Kontakty", „Ziemia Przemyska", „Tygodnik Zamojski", „Trybuna Wałbrzyska", „Zy­cie Żyrardowa", „Wiadomości Zagłębia", „Goniec Górnośląski", „Nowi­ny Gliwickie"). Tworzyły one zwartą, jednorodną grupę typologiczną⁴⁵. Zmiana tradycyjnego typu prasy lokalnej dominującego w całym okresie PRL dotyczyła właśnie tych pism. Ich transformacja jest klasycznym przy­kładem wpływu zmiany czynników określających cechy pisma na ich nowe typologiczne przyporządkowanie. W przypadku tych pism nastąpiła za­sadnicza zmiana dwóch elementów wpływających na typ pisma lokalne­go, a mianowicie wydawcy oraz podstawowych celów i zadań⁴⁶. Pozostałe

⁴³ E.A. Korni[qv:ŹumaJistika..., s. 40. ^w A.I. A ko p o v: Metodika..., s. 51.

⁴⁵ M. G i e r u 1 a, M. J a c h i m o w s k i: Polska prasa lokalna po II wojnie światowej.
W: Prasa lokalna..., s. 61-63.

⁴⁶ R. M a r u t: Transformacja „Tygodnika Ciechanowskiego". W: Dylematy transformacji
prasy polskiej (1989-1993). Red. A. Słomkowska. Warszawa 1994, s. 155-157; K. Ha­
rasimiuk: „Tygodnik Siedlecki" wczoraj i dziś. W: Dylematy transformacji..., s. 158-161;
B. S z a ł: Spółdzielnia jako wydawca prasy. W: Kontrowersje wokół transformacji prasy polskiej
(1989-1992). Red. A. Słomkowska. Warszawa 1993, s. 220-224; W. Koński: Trans­
formacja prasy w Płocku (1989-1992). W: Transformacja prasy polskiej (1989-1992). Red.
A. Słomkowska. Warszawa 1992, s. 211-216,- E. Ciborska: Transformacja pism b.

cechy typologiczne bądź nie uległy zmianie fnp. audytorium pisma, perio-dyczność], bądź były następstwem decyzji nowego wydawcy, jego celów i zadań formułowanych wobec pisma lokalnego. Zmiana formalnych cech, takich jak objętość, nakład, szata graficzna, wynikała przede wszystkim z postępu technologicznego, nowych możliwości druku, składu kompute­rowego. Była także determinowana ogólnymi zmianami na rynku praso­wym, dotyczącymi jego wzrostu ilościowego i jakościowego, także w seg­mencie lokalnym. Nie bez znaczenia było również zmniejszające się za­interesowanie czytelnicze prasą ogólnoinformacyjną w związku z rozwo­jem lokalnych mediów elektronicznych⁴⁷.

Wydawcą charakteryzowanych pism lokalnych był koncern prasowy PZPR - Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa - Książka - Ruch". Na skutek wejścia w życie ustawy o jego likwidacji pozostałe na rynku prasowym czasopisma lokalne zostały przekazane nieodpłatnie spółdziel­niom dziennikarskim fnp. „Głos Zabrza i Rudy Śląskiej"] lub sprzedane w drodze przetargów. W obu przypadkach nowymi wydawcami stawały się podmioty prywatne. Spółdzielnie dziennikarskie w poszukiwaniu środ­ków ekonomicznych potrzebnych na modernizację i rozwój szybko ulega­ły przemianom własnościowym. W wyniku zmiany wydawcy pisma par­tyjne stały się lokalnymi czasopismami prywatnymi, wydawcami zosta­ły podmioty gospodarcze o różnej strukturze organizacyjnej lub własno­ściowej, najczęściej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością⁴⁸. Podsta­wową formą działalności jest wydawanie pisma lokalnego, zdarzają się jednak przypadki, iż współwłaściciele prowadzą działalność nie związaną w ogóle ze środkami masowego przekazu (np. budownictwo, handel). Ma to istotny wpływ na stosunek do pisma lokalnego, gdyż podstawowym kry­terium jego oceny staje sit niejednokrotnie wyłącznie zysk ekonomiczny i jego skala.

Zmiana wydawcy pism lokalnych wpłynęła w zasadniczy sposób na podstawowe cele i zadania, które określają funkcjonowanie czasopism. Do czasu zmian wynikały one z zadań i funkcji realizowanych przez środ­ki masowego przekazu w systemie politycznym. Najogólniej było. to tłu­maczenie i wyjaśnianie polityki partyjno-rządowej społeczeństwu. Moż­na zatem stwierdzić, iż cele i zadania polityczne decydowały o funkcjono-

PZPR (1989-1992). W: Transformacja prasy polskiej..., s. 57-68; M. G ierula, M. Jachi-mowski: Transformacja prasy na Śląsku (1989-1992). W: Transformacja prasy polskiej..., s. 158-169; E. Ciborska: Dziennikarze z władza, (nie zawsze) wparze. Warszawa 1998, s. 269-2S0.

⁴⁷ M. G i e r u 1 a, M. J a c h i ra o w s k i: Społeczny odbiór i funkcjonowanie mediów na Śląsku w okresie transformacji ustrojowej 1989-1999. W: Polityka: przedmiot badań i formy jej przejawiania się. Red. P, Dobrowolski, M. Stolarczyk. Katowice 2000, s. 306.

^w E. C i b o r s k a: Dziennikarze z władzą..., s. 273.

waniu pism lokalnych. W dobie transformacji ustrojowej środki masowe­go przekazu, w tym prasa lokalna, w znacznej części stały się elementem systemu ekonomicznego. Zmiana celów i zadań przekształconych czaso­pism lokalnych wynikała przede wszystkim z tego, iż stały się one częścią swobodnego rynku informacyjnego. Utrzymanie się na nim, pozyskanie jak najszerszego kręgu czytelniczego, a przez to stanie się atrakcyjnym kanałem reklamowym - to priorytety określające podstawowe funkcje tych pism. Wszystko to wywarło znaczny wpływ na tradycyjny typ pisma lokal­nego realizowanego do okresu transformacji, zmiany dotyczyły zarówno struktury formalno-organizacyjnej redakcji, jak i zakresu tematyki podej­mowanej na łamach pism. W przypadku tematyki czynnikiem określają­cym jej zakres i charakter nie są wytyczne i zalecenia dysponenta politycz­nego, ale potrzeby, oczekiwania i preferencje czytelnika. Konieczność za­interesowania odbiorców determinuje także sposób podjęcia tematu, ga­tunek dziennikarski czy nawet długość materiałów. Nie zawsze jest to pozytywne, gdyż chęć zaspokojenia gustów czytelników powoduje niejed­nokrotnie obniżenie poziomu pisma, nadmiar problematyki sensacyjnej. To sprawia, iż obraz życia społeczności lokalnej przedstawiany na łamach czasopisma jest nieadekwatny do rzeczywistości i nie odzwierciedla jej zróżnicowania. Można zatem stwierdzić, iż zmiana tradycyjnego typu prasy lokalnej wynikała zasadniczo z jej włączenia się w rynek ekonomiczny i konieczności dostosowania do jego reguł i zasad. Badania wskazują, iż najlepiej udało się to tym redakcjom, które nie dokonywały zbyt radykal­nych zmian (np. podziału zespołu czy zmiany tytułu) oraz uwzględniały tradycje prasowo-wydawnicze własnego obszaru funkcjonowania⁴⁹.

*⁹ Świadczy o tym wysoka pozycja czytelnicza na obszarach funkcjonowania takich byłych pism lokalnych PZPR, jak: „Panorama Leszczyńska", „Tygodnik Zamojski", „Ziemia Kaliska" czy „Kronika Beskidzka".

Współczesna typologiczna struktura prasy lokalnej w Polsce

Klasyfikacja prasy lokalnej w Polsce

Nauka, w tym także nauka o środkach masowego przekazu, nie zaj­muje się zjawiskami indywidualnymi, poszczególnymi elementami zbio­ru, odrębnymi jednostkami zbioru. Refleksją naukową obejmuje natomiast pewne zespoły zjawisk, jednostek, elementów zbioru, czyli pewne uogól­nienia bądź prawa (reguły), według których zostały uporządkowane ele­menty klas. Istota opisu naukowego polega na wyznaczeniu, wyszczegól­nieniu właściwych specyficznych cech opisywanej rzeczy bądź też zależ­ności między tymi cechami i formułowaniu praw strukturalnych. Z tego też wynika zrozumiała we wszystkich badaniach naukowych dążność do poszukiwania i wypracowania naturalnego systemu tych różnorodnych zjawisk, które tworzą badawczą rzeczywistość konkretnych dyscyplin na­ukowych. Pozwala to na poznanie natury i praw strukturalnych badanej rzeczywistości. W naukach społecznych, do których zalicza się również nauka o środkach masowego przekazu, konstruowanie klasyfikacji, a szcze­gólnie klasyfikacji rozwiniętych, czyli klasyfikacji zbiorów bardzo zróżni­cowanych, dokonywanych z różnych punktów widzenia i pod wieloma względami, napotyka trudności wyróżnienia w sposób arbitralny grupy przedmiotów na podstawie posiadania przez nie pewnej cechy oraz łącze­nia tych przedmiotów w klasy'.

Każda klasyfikacja opiera się na zasadach teoretycznych wypracowa­nych w logice, jest ona bowiem wielostopniowym, w zależności od złożo­ności przedmiotu, podziałem logicznym, który polega na podziale zbioru

¹ S. D z i k i: Wstęp do typologu współczesnej prasy polskiej. W: „Materiały OBP". Z. 52. Kraków 1989, s. 4-5.

na części zwane podzbiorami. Podział logiczny powinien być rozłączny, tzn. podzbiory nie mogą mieć elementów wspólnych. Musi być także wy­czerpujący, tzn. podzbiory muszą obejmować łącznie wszystkie elementy zbioru dzielonego². Należy stosować takie samo założenie przy jednym podziale. Dzielenie powinno być ciągłe i nieprzerwane, a elementy dziele­nia powinny być pojęciami węższymi w odniesieniu do pojęcia podstawo­wego³.

Klasyfikacja jako metoda naukowa pozwala lepiej poznać obiekt bada­nia, pojąć jego znaczenie i miejsce w systemie wielu innych obiektów. Umożliwia także znalezienie wspólnych i rozłącznych cech badanego obiektu rzeczywistości z otaczającym światem. Klasyfikacja jest wręcz nieodzowna, gdy badanie dotyczy dużej ilości obiektów W talom wypad­ku nie wystarcza prosty podział z wyliczeniem zestawianych elementów, ale należy wypracować wiele klasyfikacji i zestawić je w rozbudowane sche­maty. Wszystko to odnosi się także do pojęcia druków periodycznych. Kla­syfikacja pozwala podzielić prasę na klasy podklasy, grupy, podgrupy w celu określenia według dowolnej cechy (lub grupy cech) ich wspólnych lub rozłącznych właściwości. Pozwala zatem badać, na ile jest to koniecz­ne, albo inną klasę lub podgrupę prasy⁴. Istnieje wiele klasyfikacji prasy, w których stosuje się najprzeróżniejsze kryteria podziału. Próba uporząd­kowania tychże kryteriów, odwołująca się w znacznej mierze do propozy­cji S. Dzikiego, może być następująca:

1. Ze względu na status organizacyjno-instytucjonalny:

aj prasa związana z partiami i stronnictwami politycznymi;

2. prasa związana z organizacjami społecznymi, kulturalnymi, gospo­darczymi;

2. prasa związana z instytucjami rządowymi;

3. prasa związana ze związkami zawodowymi;

4. prasa związana ze związkami wyznaniowymi;

3. prasa niezależna (tzn. nie będąca organem organizacji wymienio­nych w punktach a-e).

2. Ze względu na spełniane funkcje:

1. prasa informacyjna;

2. prasa opinii;

3. prasa hobbystyczno-rozrywkowa.

² Por. Encyklopedia powszechna PWN. T. 3. Warszawa 1985, s. 578.

^J N.I. Konć akov:Logićeskijslovai. Moskva 1971, s. 403. Podaję za: E,A. Kornilov: Żumalistika na rubeże tysaćeletij. Rostov-na-Donu 1999, s. 22.

⁴ A.I. A k o p o v: Metodika tipologićeskogo issledovana periodićesI<Jch izdanij. Irkuck 1985, S. 6-7.

3. Ze względu na tematykę:

1. prasa treści ogólnej;

1. prasa tematycznie ukierunkowana, np. polityczna, kulturalna, eko­nomiczna.

4. Ze względu na krąg odbiorców:

1. prasa uniwersalna,-

2. prasa kierowana do różnych kategorii osób zróżnicowanych spo­łecznie, demograficznie, kulturowo, zawodowo, wyznaniowo lub kręgów specjalnych zainteresowań.

5. Ze względu na zasięg geograficzny:

1. prasa lokalna;

2. prasa regionalna,-

3. prasa ponadregionalna,-

4. prasa ogólnokrajowa;

5. prasa ponadogólnokrajowa.

6. Ze względu na częstotliwość ukazywania się:

1. dzienniki - czyli gazety ukazujące się 2-7 razy w tygodniu;--- •

2. tygodniki;

3. dekadówki;

4. dwutygodniki,-

5. miesięczniki;

6. dwumiesięczniki;

7. kwartalniki; h) półroczniki; i) roczniki.

7. Ze względu na nakład:

1. niskonakładowe,-

2. średnionakładowe,-

3. wysokonaktadowe.

8. Ze względu na status prawny:

1. prasa oficjalnego obiegu;

2. prasa nieoficjalnego obiegu (nielegalna). .

9. Ze względu na status ekonomiczny:

1. prasa płatna,-

2. prasa bezpłatna (darmowa).

10. Ze względu na język wydania:

1. prasa w języku narodowym;

2. prasa w językach obcych;

3. prasa wielojęzyczna.

11. Ze względu na format i objętość.

12. Ze względu na technikę druku i obecność wypowiedzi obrazo­wych.

13. Ze względu na cenę.

Do najczęściej wskazywanych kryteriów klasyfikacyjnych zarówno w skali poszczególnych krajów, jak i w statystyce międzynarodowej (np. UNESCO) można zaliczyć tematykę, zasięg geograficzny periodyczność, nakład. Jednakże znaczenie poszczególnych kryteriów dla systematyki pro­dukcji prasowej jest różne. Wskazuje się przede wszystkim na kryterium tematyki, spełnianych funkcji oraz kręgu odbiorów^s.

Klasyfikacja prasy lokalnej dokonywana była przede wszystkim z punk­tu widzenia kryterium zasięgu geograficznego, kryterium częstotliwości, kryterium zamierzonego czytelnika, statusu instytucjonalno-prawnego oraz pełnionych funkcji⁶. Tego typu klasyfikacje spotykamy także w litera­turze zagranicznej dotyczącej prasy lokalnej⁷.

Na systematykę typologiczną prasy spojrzeć trzeba genetycznie i dia­lektycznie. Oznacza to, że początków grupy typologicznej „prasa lokalna" jako elementu systemu prasowego w Polsce i w każdym innym kraju upa­trywać trzeba w procesie wydzielania się ze zbiorowości pojęcia „prasa" -i to wydzielania w konkretnych warunkach ekonomicznych, kulturalnych i techniczno-cywilizacyjnych - czasopism „specjalnych", czyli pism prze­znaczonych dla ściśle określonej publiczności. Wyjaśnić należy, że okre­ślenie „specjalne" rozumiemy przeciwstawnie do określenia „uniwersal­ne", czyli przeznaczone dla wszystkich i tak redagowane, aby temu wymo­gowi mogło jak najpełniej sprostać. W procesie historycznego rozwoju prasy mamy do czynienia z przyrostem pism zarówno „uniwersalnych", jak i „specjalnych", a także ze zjawiskami przeobrażania się jednych w drugie. Wśród „specjalnych" zaś wyróżniamy zarówno pisma adreso­wane do zbiorowości, których tożsamość możemy określić między inny-

⁵ Por. S. D z i k i: Wstęp..., s. 29; A.I. A k o p o v: Metodika..., s. 7_; EA. K o r n i 1 o v: Żur-nalistil<a...,s. 26.

'' Por. J. Mądry: Teoretyczne i praktyczne implil<acje przestrzennego umiejscowienia tygodników lokalnych w ogólnokrajowym systemie prasy. W: Tygodniki lokalne. Red. E. Ku­rzawa. Kraków-Katowice 1984, s. 84; W Pisarek: Tygodniki wojewódzkie w systemie komunikowania masowego PRL. W: Tygodnild lokalne..., s. 12-22; WChorązki: Media lokalneisublokalne 1989-1999. „Zeszyty Prasoznawcze" 1999, nr 1-2, s. 61-62; M. G ie-rui a, B. Grzonka: Rozwój prasy lokalnej w woj. katowickim w latach 1989-1992. W. Społeczności lokalne i rozwój lokalnej demokracji. Red. M. Barański. Katowice 1993, s. 64-67; W. Masłowski: Społeczna rola prasy lokalnej. W: Społeczne funkcje tygodników lokalnych Śląskiego Wydawnictwa Prasowego. Red. J. M ą d r y. Katowice 1985, s. 83.

⁷ Por. Adresar medi Slovenskej Republiky 1996. Bratislava 1996; Piećat SSSR v 1986 godu. Moskva 1987, s. 117; EA. Kornilov: Sovetskaamestnaópressa. V: Tipologid mest-nojpressy. Rostov-na-Donu 1991, s. 8-9; V.E. S tażki n: Regionalnadpećat':nekotorye ten-dencii razvitia. V: Tipologió periodićeskojpećati. Moskva 1995, s. 81-83.

mi takimi wyznacznikami, jak podobieństwa profesji całej zbiorowości
czytelniczej, wiek, płeć, położenie socjalne i kulturalne, zainteresowania,
ałe również takimi, jak przestrzenne umiejscowienie danej publiczności
czytelniczej⁸. Z materialnymi przykładami tego histoiycznego zjawiska
mamy również do czynienia na współczesnym rynku prasowym w Polsce
i w innych krajach. Systemowe spojrzenie na nie wymaga dokonania
starannej klasyfikacji funkcjonujących pism, a to z kolei zastosowania
jednoznacznych, precyzyjnych kryteriów podziału. Jest ich wiele, ale na
potrzeby klasyfikacji prasy lokalnej w Polsce należy wskazać następujące:
kryterium zasięgu przestrzennego i kryterium treści
pisma. Te dwa kryteria pozwalają wydzielić z całości określonej termi- >•■ j
nem „prasa" grupę pism typologicznie tożsamych pod względem zasięgu ■ I
przestrzennego i zawartości treściowej. Wtedy będziemy mieli do czynie­
nia z podziałem pierwotnym. Niektórzy autorzy wskazują jeszcze na kry­
terium miejsca wydawania i redagowania oraz obszar kolportażu jako kry- j
teria umożliwiające wydzielenie pojęcia „prasa lokalna" z ogólnego poję­
cia „prasa"⁹. Wydaje się jednak, iż mają one charakter pomocniczy i uzu­
pełniający względem wymienionych wcześniej. j

Zastosowanie kryteriów pierwotnych wydzielających prasę lokalną
z całości prasy w obecnym systemie prasy w Polsce tworzy grupę typolo- . j
giczną liczącą około 3000 pism. Nawet ogólny jej ogląd wskazuje, iż two­
rzą ją pisma bardzo różniące się między sobą pod wieloma względami,
nawet pod względem zasięgu przestrzennego i treści. Uniwersalność każ­
dego z wymienionych kryteriów polega również na tym, że przy użyciu
danego',kryterium można dokonywać dalszych podziałów, uszczegóławia-
jących systematykę i porządkujących tym samym cały materiał prasowy
danego kraju. Wymaga to jednakże zastosowania dodatkowych kryteriów
podziału w celu określenia jednorodnych typów w ramach ogólnego poję­
cia „prasa lokalna". Będą to więc podziały wtórne, klasyfikujące dodatko­
we, szczegółowe właściwości, które są niezbędne do określenia każdego j
z typów. W kwestii naukowego poznania obiektu badanego ma to znacze­
nie podstawowe, porządkujące, dla praktyki prasowo-wydawniczej i dzien­
nikarskiej również - jeśli przyjmiemy, że każda z pojedynczych form rea­
lizacji dziennikarskiej jest jedną z części, ale częścią o cechach indywidu­
alnych.

* J. M ą d ry: Charakterystyka problemowo-statystyczna prasy i dziennikarstwa lokalne­go w Polsce. W: Materiały na I Ogólnopolskie Konfrontacje Dziennikarzy Pism Regionalnych. Suwałki-Wigry 1983, s. 29.

⁹ S. Dziki, W. Chorązki: Media lokalne i regionalne. W: Dziennikarstwo i świat mediów. Red. 2. B a u e 4 & Chudziński. Kraków 2000, s. 122.

W celu klasyfikacji prasy proponuję zastosowanie dodatkowych trzech kryteriów, które umożliwiają wydzielenie Was prasy lokalnej niezbędnych do opisania jej typów. Będą to następujące kryteria:

1. Kryterium statusu instytucjonalno-prawnego.

2. Kryterium założonego czytelnika.

3. Kryterium celowego przeznaczenia pisma.

Oczywiście, aby dokonać pełnego opisu typologicznego, niezbędne będą
dodatkowe klasyfikacje, które jednak dzielą całość prasy lokalnej z per­
spektywy jej cech formalnych, nie mających takiego znaczenia na etapie
wydzielania typów. Nie znaczy to jednak, iż takie klasyfikacje nie są po­
mocne w całościowej charakterystyce typologicznej wydzielonych typów.
Mam tu na myśli takie kryteria podziału, jak: periodyczność, nakład, for­
mat czy objętość. Wydzielone na ich podstawie klasy są często charaktery­
styczne dla określonych typów. Trudno przypuszczać, że w klasyfikacji
szczegółowej jednego rodzaju prasy, jakim w tym wypadku jest analizowa­
na prasa lokalna, wydzielane na podstawie kryteriów formalnych klasy
można było jednoznacznie kojarzyć z określonym typem. """*-

Różnorodność funkcjonującej w Polsce prasy lokalnej wymaga zatem dokonania czterech klasyfikacji prostych, z zastosowaniem każdorazowo jednego podstawowego kryterium, i próby zbudowania klasyfikacji bar­dziej złożonych. Należy przy tym wskazać, iż jedno kryterium może być wykorzystywane na różnych poziomach tworzonego szerszego schematu klasyfikacyj nego.

Kryterium treści, rozumiane jako związek zawartości pisma z życiem i funkcjonowaniem społeczności lokalnej, zostało wykorzystane jedynie na etapie wydzielania pojęcia „prasa lokalna" z ogólnego pojęcia „prasa". Zastosowanie tego kryterium na etapie szczegółowej klasyfikacji prasy lo­kalnej pod względem tematyki wydaje się bardzo utrudnione, gdyż nie za­wiera ono, w wystarczającej mierze, aspektu porządkującego cały analizo­wany zbiór. Ponadto zastosowanie zbyt ogólnych kategorii systematyzują­cych sprawi, iż wydzielone na ich podstawie klasy będą charakterystyczne dla wielu typów. Stąd też wartość kryterium treści przy konstruowaniu klasyfikacji złożonych, jak i opisujących szczegółowo dany typ prasy lo­kalnej byłaby ograniczona. Interesująca i pomocna w tym względzie może być propozycja twórców „Katalogu Mediów Polskich", którzy klasyfikują prasę lokalną z punktu widzenia modelu dziennikarskiej realizacji pisma lokalnego. Wyróżniają następujące klasy:

• lokalny biuletyn informacyjny;

• lokalne czasopismo ogólnoinformacyjne;

• popularny magazyn lokalny;

• lokalny magazyn środowisk twórczych;

• popularnonaukowe czasopismo lokalne (zamiast regionalistyczne, jak chcą autorzy);

• lokalne czasopismo środowiskowe;

• lokalne czasopismo reklamowo-ogłoszeniowe,-

• kalendarz;

• lokalne wydawnictwo seryjne, folder¹⁰.

Klasyfikacja współczesnej prasy lokalnej w Polsce ze względu na zasięg przestrzennego oddziaływania

Kryterium zasięgu przestrzennego oddziaływania ma charakter uni­wersalny, umożliwiający zastosowanie go do wydzielenia prasy lokalnej z ogółu prasy oraz dokonania dalszych podziałów wtórnych. W pierwszym wypadku można na jego podstawie wydzielić następujące grupy:

1. Prasa ogólnokrajowa - rozpowszechniana i funkcjonująca społecz­nie na obszarze całego kraju lub przeważającej jego części. ......

2. Prasa ponadregionalna - rozpowszechniana i funkcjonująca spo­łecznie na obszarze większym niż jeden region prasowo-wydawniczy".

3. Prasa regionalna - rozpowszechniana i funkcjonująca na obszarze jednego regionu prasowo-wydawniczego.

4. Prasa lokalna - rozpowszechniana i funkcjonująca na terenie mniej­szym lub zdecydowanie mniejszym niż obszar jednego regionu prasowo-- wydawniczego.

Prasę lokalną z punktu widzenia kryterium zasięgu przestrzennego można podzielić na prasę mikroregionalną oraz sub loka Iną. Przez prasę mikroregionalną należy rozumieć te wszystkie pisma, któ­rych obszar funkcjonowania jest większy niż teren powiatu, a mniejszy niż obszar regionu prasowo-wydawniczego. Z kolei termin „prasa sublo-

¹⁰ „Katalog Mediów Polskich 1999/2000". Kraków 2000.

" Region prasowo-wyclawniczy to obszar kolportażu i funkcjonowania prasy w Polsce związany z podziałem administracyjnym kraju. Zaczął się kształtować po 1956 roku w ramach koncernu prasowego Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa", a później „Prasa - Książka - Ruch". Do 1975 roku regiony prasowo-wydawnicze pokrywały się z po­działem kraju na 17 województw. W latach 1975-1998 obejmowały od jednego do kilku województw w ramach podziału administracyjnego. Od 1999 roku region prasowo-wydaw-niczy nie jest tożsamy z podziałem administracyjnym kraju na i 6 województw, choć jest do niego zbliżony. Jednak obszar jego funkcjonowania często przekracza granice podziału ad­ministracyjnego. Pojęcie regionu prasowo-wydawniczego nie ma związku z pojęciem regio­nu w sensie historycznym, geograficznym czy kulturowym. Chociaż w niektórych wypad­kach jest z nimi przestrzennie zbliżony (np. wielkopolski).

kałna" odnosi się do czasopism, których obszar funkcjonowania nie prze­kracza terenu jednego powiatu. W ramach prasy mikroregionalnej można wydzielić sześć grup czasopism:

1. Prasa diecezjalna - obszar jej funkcjonowania obejmuje teren die­cezji Kościoła katolickiego.

2. Prasa dawnych województw - obszar tego typu prasy obejmuje te­ren dawnego województwa (z lat 1975-1998), przekracza dość często gra­nice obecnych powiatów, a nawet województw. W większości tytuły te związane są z podziałem administracyjnym.

3. Prasa miejsko-terenowa - jej obszar funkcjonowania obejmuje mia­sto będące centrum mikroregionu oraz tereny bezpośrednio ciążące do niego kulturowo, gospodarczo, historycznie czy nawet komunikacyjnie.

4. Prasa powiatowa - obejmująca zasięgiem oddziaływania obszar jed­nego powiatu ziemskiego; jej odmianą może być prasa obejmująca swym zasięgiem powiat grodzki i ziemski, kiedy władze obu powiatów są w jed­nym mieście.

5. Pisma kilku większych miast - czasopismo zasięgiem obejmuje grupę miast ściśle związanych z sobą gospodarczo, kulturowo i komuni­kacyjnie.

6. Pisma miejskie dużych miast - czasopismo obejmuje zasięgiem oddziaływania obszar dużego miasta (200-500 tys. ludności) lub kilku dzielnic wielkich miast (np. część Warszawy, Łodzi, Krakowa).

W kategorii „prasa sublokalna" z punktu widzenia zasięgu przestrzen­nego możemy wyróżnić takie oto typy:

1. Prasa zakładowa - obszar oddziaływania ogranicza się do terenu zakładu przemysłowego, urzędu, instytucji czy jednostek kształcenia; od­mianą tej prasy może być prasa międzyzakładowa.

2. Prasa zakładowo-miejska - obejmuje swym zasięgiem przestrzen­nym zakład przemysłowy, urząd, instytucję czy jednostkę kształceniową oraz osiedle mieszkaniowe, dzielnicę lub miasto.

3. Prasa osiedlowa - obejmująca swym zasięgiem przestrzennym jedno lub lalka osiedli mieszkaniowych.

4. Prasa dzielnicowa - obejmująca swym zasięgiem jedną dzielnicę wielkiego lub dużego miasta.

5. Prasa parafialna - obszar oddziaływania ogranicza się do terenu jednej lub kilku parafii.

6. Prasa dekanalna - obejmująca swym zasięgiem cały dekanat.

7. Prasa gminna - obszar oddziaływania ograniczony jest do jednej lub kilku gmin wiejskich.

8. Prasa miejska - obejmuje swym zasięgiem oddziaływania małe lub średnie miasto.

9. Prasa miejsko-gminna - obszar oddziaływania ograniczony jest do terenu małego lub średniego miasta oraz gmin wiejskich wokół niego. Nie przekracza jednak obszaru powiatu.

Prasę lokalną można także klasyfikować ze względu na związek zasię­
gu przestrzennego ze strukturami formalnymi podmiotów ją wydających.
Można wyróżnić trzy klasy prasy lokalnej: #

1. Prasa nieograniczona formalnie - brak jakichkolwiek ograniczeń ; formalnych przestrzennego oddziaływania pisma. Jedynym ograniczeniem \; jest zainteresowanie czytelnicze. Typowy przykład stanowi tu prasa pry­watna oraz prasa wydawana przez stowarzyszenia miłośników miast czy ziem.

2. Prasa ograniczona formalnie - pismo jest ściśle związane z okre­ślonym podziałem formalnym terytorium: prasa samorządowa związana jest z podziałem administracyjnym kraju, prasa Kościoła katolickiego oraz innych kościołów odpowiada ich podziałom strukturalnym.

3. Prasa wewnętrznego obiegu - pismo jest rozprowadzane prawie wyłącznie wewnątrz struktury organizacyjnej. Typowy przykład stanowi tu prasa zakładowa, prasa instytucji kształceniowych, partii politycznych, związków zawodowych.

Klasyfikacja prasy lokalnej

ze względu na założonego czytelnika

Każdy środek masowego przekazu, w tym także pismo lokalne, prze­znaczony jest dla określonej publiczności, dlatego kategoria odbiorcy sta­nowi jedno z podstawowych kryteriów klasyfikacyjnych prasy. Było ono także stosowane w systematyce prasy lokalnej w Polsce, wyróżniono wte­dy czasopisma i gazety lokalnych społeczności terytorialnych oraz perio­dyki lokalnych społeczności zawodowych¹². Biorąc pod uwagę duże zróż­nicowanie współczesnej prasy lokalnej w Polsce pod względem zamierzo­nego odbiorcy, proponujemy zastosowanie dwustopniowej klasyfikacji. Na pierwszym jej poziomie kryterium klasyfikacyjnym byłoby istnienie lub brak czynników ograniczających publiczność. Pod tym względem prasę lokalną można podzielić na:

1. Prasę uniwersalną - przeznaczoną potencjalnie dla całej społecz­ności lokalnej, bez względu na jej cechy społeczno-demograficzno-socjo­logiczne.

J. Mądr y: Teoretyczne i praktyczne..., s. 84.

2. Prasę środowiskową - przeznaczoną w założeniu jedynie dla okre­ślonej części społeczności lokalnej.

Na drugim poziomie podziału klasyfikacyjnego prasę uniwersalną można podzielić ze względu na rzeczywistego odbiorcę na:

1. Prasę zróżnicowanej publiczności.

2. Prasę profilowanej publiczności.

Prasę zróżnicowanego odbiorcy tworzy publiczność, w której nie za­istniały czynniki prowadzące do jej autoselekcji. W tym wypadku pojęcie odbiorcy zróżnicowanego tożsame jest z pojęciem odbiorcy uniwersalne­go. Prasę profilowanego odbiorcy tworzy natomiast publiczność, w której na skutek działania czynników selekcyjnych rzeczywista publiczność zo­stała wyróżniona z potencjalnej¹³. Czynnikami selekcyjnymi są w przy­padku prasy lokalnej dominująca treść pisma, jej postrzegany związek z władzą lokalną oraz zainteresowania. W lokalnej prasie środowiskowej jednorodność odbiorców może być klasyfikowana ze względu na kryte­rium związku z określonym miejscem pracy lub nauki, uprawianie okre­ślonego zawodu czy profesji, przynależność do określonej organizacji czy też wyznawanie określonych poglądów politycznych.

Klasyfikacja prasy lokalnej

ze względu na status instytucjonalny i prawny

Kryteria statusu instytucjonalnego i prawnego umożliwiają sklasyfi­kowanie prasy lokalnej ze względu na jej związek ze strukturami organiza­cji społeczeństwa. Nadrzędny wydaje się tutaj status instytucjonalny, wska­zuje bowiem, na ile instytucje życia społecznego są aktywne w tworzeniu komunikacji na poziomie lokalnym. Przez instytucję społeczną rozumie się zespół urządzeń materialnych i organizacyjnych, w których niektórzy członkowie grupy społecznej otrzymują uprawnienia do wykonywania czynności określonych publicznie i bezosobowo. Celem instytucji spo­łecznej jest regulowanie zachowań członków danej grupy w celu zaspoko­jenia potrzeb jednostkowych i grupowych oraz zapewnienia sprawnego funkcjonowania zbiorowości jako całości. Ze względu na funkcje spełnia­ne przez instytucje społeczne rozróżnia się następujące główne typy in­stytucji: ekonomiczne, polityczne, wychowawcze, kulturalne, socjalne, re­ligijne i ceremonialne¹⁴. Różnorodność tych podmiotów jest także wskaźni-

¹³ J, Mikułowski Pomorski, Z. Nęcki: Komunikowanie skuteczne! Kraków 1983, s. 80-81.

^IJ Por. Encyklopedia powszechna PWN. Warszawa 1984, s. 287.

Idem zachodzących procesów demokratycznych lub ich braku w życiu spo­łecznym. Im te podmioty są bardzie/ zróżnicowane i pochodzą z odmien­nych sfer życia społecznego, tym większa jest gwarancja pluralizmu ko­munikacyjnego. Dominacja określonych instytucji społecznych w tej dzie­dzinie wpływa na jednostronność kształtowanego obrazu funkcjonowa­nia społeczności lokalnej, nie przyczynia się tym samym do jej upodmio­towienia, zakłócając zachodzące procesy, w których prawidłowy obieg in­formacji jest przecież niezbędnym elementem.

Kryterium statusu instytucjonalnego umożliwia także oce­nę aktywności instytucji społecznych w perspektywie historycznej w aspek­cie jednego kraju czy też w porównaniu wielu. Może być istotnym wskaź­nikiem analizy związku rozwoju prasy lokalnej z charakterem i typem pań­stwa oraz sposobem sprawowania władzy państwowej.

Analiza współczesne/ prasy poiskiej ze względu na kryterium statusu instytucjonalnego umożliwia wyróżnienie prasy:

• instytucji politycznych;

• instytucji ekonomicznych;

• instytucji kulturalnych;

• instytucji religijnych.

Status prawny umożliwia natomiast dalsze porządkowanie pod­miotów wydających prasę lokalną w ramach poszczególnych instytucji spo­łecznych. Z jego pomocą mogą być tworzone bardziej jednorodne podkla-sy. Wśród instytucji politycznych możemy wyróżnić władze samorządo­we ustawodawcze i wykonawcze, partie polityczne, związki zawodowe. Na instytucje społeczne o charakterze ekonomicznym składają się różne pod­mioty prowadzące działalność gospodarcza.. Instytucjami społecznymi typu kulturalnego są przede wszystkim stowarzyszenia, towarzystwa, organi­zacje oraz fundacje skupiające swą działalność w tej sferze życia społecz­nego. Ten typ instytucji jest najbardziej zróżnicowany pod względem form własności, organizacji i celów działania. Dotyczy to także podmiotów wy­dających prasę lokalną. Instytucje społeczne o charakterze religijnym to przede wszystkim kościoły oraz inne wspólnoty wyznaniowe działające w Polsce. Ich status prawny jest podobny, jednakże w dziedzinie komuni­kowania lokalnego szczególną i dominującą pozycję zajmuje Kościół ka­tolicki (patrz schemat nr 1).

Klasyfikacja prasy lokalnej >|;

ze względu na przeznaczenie '•,$•■■

Przeznaczenie jest jednym z podstawowych kryteriów podziału pra- .:,'; sy. Ta cecha bardzo uniwersalnie i ogólnie charakteryzuje istotę pisma, ■■:. jego funkcje, określa czytelnika. W niej bezpośrednio wyraża się cel pi- ;lr sma, jego zadania i program. Można stwierdzić, iż celowe przeznacze­nie konkretyzuje charakter i typ pisma, dlatego też to kryterium podzia­łu tak często stosowane jest zarówno w teorii, jak i w praktyce dzienni­karskiej.

W prasie lokalnej celowe przeznaczenie należałoby przede wszystkim odnieść do najogólniejszych motywów, które leżą u podstaw jej powsta­nia. Przyjmuję rozumienie motywów jako świadomych powodów celowej działalności człowieka, w tym wypadku, wydawania pisma lokalnego. Z tego powodu współczesną prasę lokalną w Polsce proponuję podzielić na komercyjną i publiczną.

Do prasy komercyjnej należy zaliczyć ten typ prasy lokalnej, której głów­nym motywem powstania jest osiągnięcie zysku. Jednakże zysk ten może mieć charakter zarówno ekonomiczny, jak i ideowy. Rzadko są one tożsa­me i najczęściej występują oddzielnie, kreując odmienne typy prasy lokal­nej. Lokalną prasę komercyjną o charakterze ekonomicznym tworzy pra­sa prywatna. Do prasy komercyjnej w rozumieniu ideowym należy zali­czyć:

• prasę parafialną,-

• prasę partii politycznych i związków zawodowych.

Przez lokalną prasę publiczną należy rozumieć te pisma, których do­minującym motywem powstania jest zaspokojenie potrzeb i zaintereso­wań społecznych. Nie wyklucza to oczywiście elementu zysku, nie tylko w aspekcie ekonomicznym, ale i ideowym, jako motywu zakładania pi­sma. Jednakże ma on wyraźnie charakter wtórny. O ile w prasie komercyj­nej brak możliwości realizacji celu podstawowego doprowadza przeważ­nie do upadku pisma, o tyle w prasie publicznej z założenia zysk nie jest miernikiem oceny powstania i funkcjonowania czasopisma lokalnego. Prasę publiczną ze względu na dominującą funkcję możemy podzielić na informacyjno-promocyjną oraz integracyjno-edukacyjną. Do pierwszego typu należy prasa samorządowa oraz prasa zakładowa, do dmgiego dość zróżnicowana prasa organizacji pozarządowych. Jednakże założenia leżą­ce u źródeł powstania prasy samorządowej nie zawsze pokrywają się z praktyką funkcjonowania. Dlatego też wiele pism z tej grupy należałoby zaliczyć do prasy komercyjnej w aspekcie ideowym lub wydzielić dla nich nowy rodzaj, który można by nazwać pośrednim.

Typologiczne charakterystyki współczesnej prasy lokalnej w Polsce

Na podstawie wielostronnych badań prasy lokalnej, dotyczących jej społecznego odbioru, analizy środowiska dziennikarskiego, a także róż­norodnych analiz zawartości, dokonana zostanie charakterystyka najważ­niejszych jej typów. Wykorzystane zostaną także doświadczenia i ustale­nia innych badaczy zajmujących się tymi pismami. Szczegółowa prezen­tacja dotyczy 4 grup typologicznych, które stanowią 84% ogółu prasy lo­kalnej ukazującej się w Polsce¹⁵. Podstawowa charakterystyka dokonana zostanie według 10 cech określających typ pisma, zaproponowanych przez A.I. Akopowa, które ze względu na precyzyjność i jednoznaczność wy­dają się najodpowiedniejsze¹⁶. Ich zastosowanie pozwala także na wszech­stronne opisanie każdego z typów ze wskazaniem na ich podobieństwa i odmienności. Cechy te były wykorzystane i zweryfikowane przy charak­terystyce typologicznej jednego rodzaju prasy (czasopisma specjalne). Ni­niejsze rozważania mają podobny charakter, gdyż również dotyczą jedno­rodnego rodzaju prasy. Wydaje się jednakże słuszne wzbogacenie charak­terystyki o kryterium zasięgu rozpowszechniania pisma lokalnego, gdyż ta cecha w sposób dość jednoznaczny różnicuje prasę lokalną w Polsce. Cechy podstawowe określające typ pisma, wskazywane przez A.I. Ako­powa, są zbieżne z ustaleniami większości badaczy zajmujących się tą problematyką. Szczegółowa charakterystyka współczesnej prasy lokalnej w Polsce dotyczy następujących grup typologicznych:

• prasy prywatnej;

• prasy samorządowej;

• prasy parafialnej;

• prasy organizacji pozarządowych.

Prasę pozostałych dwóch grup typologicznych (prasę partii politycz­nych oraz prasę zakładową) ze względu na ich rozpowszechnienie (zwłasz­cza ilość pism) oraz- znaczenie społeczne przedstawiamy w sposób ogólny.

¹⁵ W. C h o r ą z k i: Polskie media lokalne i sublokalne 1989-1999. „Zeszyty Prasoznaw­
cze" 1999,1111-2,8.64.

¹⁶ A.I. Akopov:Metodika...,s. 38-39.

Prywatna prasa lokalna

Wyd a wcy. Wydawcami prywatnej prasy lokalnej są:

• spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, dla których wydawanie pi­sma lokalnego jest podstawową działalnością;

• podmioty gospodarcze o różnej strukturze własnościowej, dla których wydawanie pisma jest jedną z wielu form działalności ekonomicznej;

• spółki cywilne tworzone przez osoby fizyczne lub prawne;

• osoby fizyczne;

• spółdzielnie dziennikarskie samodzielne lub połączone z innymi pod­miotami gospodarczymi;

• koncerny wydawnicze zagraniczne i krajowe.

Cele i zadania. Podstawowe cele wydawców prywatnej prasy lo­kalnej to:

• osiągnięcie sukcesu ekonomicznego, umożliwiającego utrzymanie się na rynku i dalszy rozwój pisma;

• zadania reklamowo-ogłoszeniowe związane z funkcjonowaniem lokal­nego rynku ręklamodawców,-

• dostarczanie społeczności lokalnej wszechstronnej bieżącej informacji lokalnej;

• kontrola działalności władz lokalnych;

• funkcja „trybuny społeczności lokalnej";

• dostarczanie informacji użytkowej (np. numery ważnych telefonów, re­pertuary kin, godziny otwarcia urzędów, instytucji, kalendarz imprez kulturalnych itp.j.

Czytelnik. Struktura audytorium tego typu prasy w znacznej mie­rze tożsama jest z rzeczywistą strukturą społeczno-demograficzno-kulru­rową obszaru, dla którego jest ona przeznaczona. Czytelnicy tej prasy cha­rakteryzują się największą różnorodnością.

Zespół dziennikarski. Zespół stanowią osoby, dla których praca w redakcji jest z reguły podstawowym miejscem zatrudnienia i źródłem utrzymania, odznaczają się najbardziej profesjonalnym przygotowaniem do zawodu. W tych redakcjach, w stosunku do innych typów prasy lokal­nej, pracuje najwięcej dziennikarzy, którzy mają ukończone studia dzien­nikarskie lub inne formy kształcenia dziennikarzy.

Struktura wewnętrzna pisma jest najbardziej wszechstron­na i zróżnicowana, można w ten sposób zainteresować różne potencjalne kręgi czytelnicze. Składa się z reguły z 5 części: informacyjnej, publicy­stycznej, magazynowo-rozrywkowej, informacji użytecznych, ogłoszenio-wo-reklamowej. W tej prasie najczęściej znajdujemy stałe rubryki, kolumny o charakterze tematycznym lub problemowym. Mają one w czasopiśmie

stałe, określone miejsce z własnymi tytułami i oznaczeniami. Pisma o szerszym zasięgu przestrzennym zamieszczają dodatki dla społeczno­ści sublokalnych, które stanowią integralną część wydania podstawowe­go. Do wielu tygodników dołączony jest także samodzielny dodatek tele­wizyjny.

Gatunki d z i e n n i k a r s k i e. Pods tawowym gatunkiem prasy pry­watnej jest informacja - prosta, rozszerzona lub skomentowana, równie popularne są artykuły publicystyczne. Nieco rzadziej wykorzystywane są wywiady, felietony, reportaże i komentarze. W co drugim piśmie lokal­nym znajdujemy recenzje, polemiki, dyskusje. Prywatna prasa lokalna jest najbardziej zróżnicowana pod względem gatunków i form dziennikarskiej wypowiedzi ze wszystkich typów prasy.

Szata graficzna prasy prywatnej jest bardzo różnorodna. Trudno wskazać jeden model wydawniczy. Wykorzystywane są wszelkiego typu środki graficzne uatrakcyjniające publikację. W zdecydowanej większości redakcji do składu używany jest sprzęt komputerowy, co umożliwia łącze­nie wielu elementów graficznych. Sprawia także, iż pisma są zróżnicowa­ne pod względem wielkości używanej czcionki, jej kroju i charakteru. Druk pism wykonuje się bardzo często na maszynach offsetowych, dzięki któ­rym uzyskuje się wysoką jakość zdjęć, grafik. Prawie nie spotyka się pism wyłącznie czarno-białych. Jednakże w większości używa się jedynie 1-2 kolorów. W pismach drukowanych na papierze gazetowym najczęściej spo­tyka się pełny zestaw kolorów. Nie jest to jednak zjawisko powszechne i ogranicza się dość często tylko do określonej części gazety. Pisma o naj­większym nakładzie i zasięgu terytorialnym zawierają także dodatki tele­wizyjne w pełnym kolorze. Dodatki tematyczne skierowane do ogółu pu­bliczności lub poszczególnych jego segmentów mają niejednokrotnie sza­tę graficzną nieco odmienną od całości pisma, co zwiększa jego ogólną atrakcyjność..

Zasięg rozpowszechniania. Prasa prywatna nie jest z reguły związana z podziałami administracyjnymi. Stara się oddziaływać na jak największy obszar. Najczęściej spotykane zasięgi rozpowszechniania pra­sy prywatnej są następujące:

• jedno miasto;

• kilka sąsiadujących z sobą miast;

• miasto lub miasta i najbliższy obszar, dla którego stanowią one cen­trum;

• mikroregion, zawsze jednak mniejszy niż teren województwa.

W dużych miastach (np. Warszawa, Łódź, Kraków, Poznań) może to być jedna lub lalka dzielnic.

Częstotliwość ukazywania się. Prasa prywatna ukazuje się praktycznie we wszystkich częstotliwościach - od dziennika do rocznika.

Jednakże te skrajne periodyczności są marginesem ogółu ukazujących się pism. Najczęściej spotykane są miesięczniki (36,2%) oraz tygodniki (29,5%). Tylko trochę rzadsze są dwutygodniki (24,2%).

Objętość i format numeru. Zróżnicowanie objętości prasy prywatnej jest dość znaczne. Można jednakże stwierdzić, iż większość pism ma objętość 12-24 stron. Najczęściej spotykanym formatem jest A4 (29,7 x 21 cm).

Nakłady. Ta cecha determinowana jest przede wszystkim wielko­ścią obszaru oddziaływania. Najczęściej pismo prywatne ukazuje się w nakładzie do 1 tys. egzemplarzy (33,6%). Nakład w granicach 1-2 tys. ma co czwarte pismo (24,8%). 81,9% pism prywatnych ma nakład nie przekraczający 5 tys. egzemplarzy. Nakłady powyżej 10 tys. egzemplarzy ma nie więcej niż 5% pism.

Prasa samorządowa

Wydawcy. Można wyróżnić zasadniczo 4 grupy wydawców prasy samorządowej. Pieiwszą stanowią organy ustawodawcze samorządu (rady gmin) i / lub organy wykonawcze (zarządy gmin). W tym wypadku forma administrowania pismem przybiera z reguły jedną z dwóch postaci: w pierwszej pismo jest traktowane jako jeden z wydziałów urzędu gmin­nego/miej skiego¹⁷ (pracownicy redakcji - dziennikarze i obsługa techniczna - zatrudnieni są jako urzędnicy tegoż wydziału, oprócz pracy związanej z redagowaniem pisma wykonują wiele prac związanych z obsługą infor­macyjną i promocją gminy, np. pełnią funkcje rzeczników prasowych), w drugiej postaci pismo samorządowe jest zakładem budżetowym wydzie­lonym ze struktury urzędu, na jego działalność przeznacza się środki finan­sowe określone w budżecie gminy. Drugą grupę wydawców tworzą insty­tucje podległe i finansowane przez władze samorządowe. W tym wypadku bezpośrednimi wydawcami są gminne/miej sicie ośrodki kultury, bibliote­ki, muzea, pismo samorządowe jest usytuowane w strukturze organiza­cyjnej tych instytucji, a członkowie zespołu są tam zatrudnieni na etatach i służbowo podlegają najczęściej kierownikom tych placówek. Tworzy się tym samym dwutorowa zależność dziennikarzy. W trzeciej grupie znajdu­ją się osoby i firmy prywatne, wydające prasę samorządową na zlecenie organów samorządu. Najczęściej odbywa się to na drodze przetargów i kon­kursów, władze samorządowe przekazują podmiotom środki finansowe.

" Zob. S.Michalczyk: Media lokalne w systemie komunikowania. Katowice 2000, s. 182-183.

Wielkość takich pism jest z reguły mniejsza niż tych, które wydane byłyby przez te same podmioty, gdyby samodzielnie wydawały pismo. W tej for­mie administrowania czasopismem władza samorządowa ocenia tylko za­wartość merytoryczną pisma z punktu widzenia jej interesów. W zależno­ści od niej przedłuża umowę wydawniczą lub nie. Czwartą grupę wydaw­ców stanowią podmioty gospodarcze (najczęściej spółki z ograniczoną od­powiedzialnością) powołane przez organy samorządowe samodzielnie lub z innymi firmami prywatnymi. Władze samorządowe mają w tych struk­turach decydujące znaczenie ze względu na formę własności tych pod­miotów i dofinansowywanie ich działalności. Z reguły prowadzą one szer­szą działalność wydawniczą na rzecz samorządu oraz usługi o charakte­rze komercyjnym.

Cele i zadania. Podstawowym celem prasy samorządowej jest dostarczanie bieżącej wszechstronnej informacji o funkcjonowaniu spo­łeczności lokalnej. Nie mniej istotnymi zadaniami są: integracja środo­wiska lokalnego, promowanie inicjatyw lokalnych, edukacja ekonomicz-no-gospodarcza społeczności lokalnej. Ważne zadanie stanowi również kształtowanie lokalnej opinii społecznej. W przypadku władzy lokalnej opa­nowanej przez jedną opcję polityczną pismo samorządowe spełnia także często zadania propagandowe i popularyzatorskie samej władzy. Jest to szczególnie widoczne w okresie przed wyborami samorządowymi, kiedy pismo niejednokrotnie stanowi wręcz „tubę" propagandową władzy. Bywa to bardzo niekorzystne dla samej idei prasy samorządowej, gdyż takie cza­sopismo po okresie wyborczym traci wiarygodność, a tym samym prze­staje być w ogóle skuteczne. Problem ten występuje znacznie rzadziej, gdy władze lokalne są pluralistyczne, co ma także swoje odzwierciedlenie w zróżnicowanym wpływie na pismo samorządowe.

Czytelnik. Potencjalnym odbiorcą prasy samorządowej jest cała spo­łeczność lokalna w swym demograficzno-socjologicznym zróżnicowaniu. Rzeczywistymi odbiorcami pism samorządowych są jednakże przede wszystkim osoby związane z szeroko rozumianym życiem instytucjonal-no-organizacyjnym wspólnoty lokalnej, których praca zawodowa wymaga stałej i systematycznej orientacji w sprawach lokalnych. Są to przede wszyst­kim pracownicy instytucji podległych władzom samorządowym lub od nich zależnych, urzędnicy, lokalni przedsiębiorcy, nauczyciele, działacze społeczni, pracownicy instytucji kultury i liderzy opinii. Czytelnikami prasy samorządowej częściej są mężczyźni; osoby w średnim wieku z wykształceniem średnim i wyższym.

Zespół dziennikarski. Ogólna charakterystyka dziennikarzy pracujących w prasie samorządowej wskazuje, iż jedynie w 37,9% redak­cji są oni zatrudnieni na etatach. W przeważającej mierze (80,6%) są to

zespoły 1-2-osobowe¹⁸. Wykształcenie wyższe ma tylko nieco ponad po­łowa osób (53,9%) tworzących zespół dziennikarski. Wykształcenie śred­nie i pomaturalne ma dalszych 40,5% członków zespołu. Zdarzają się za­tem i dziennikarze o jeszcze niższym wykształceniu (5,5%). Przygotowanie do zawodu w postaci wykształcenia dziennikarskiego (pełne studia lub kur­sy) ma jedynie 9,5% wykonujących ten zawód, przeważają (6,6%) uczest­nicy szkoleń i kursów dziennikarskich. Zespół autorski piszący w prasie samorządowej, oprócz etatowych pracowników, stanowią przede wszyst­kim urzędnicy instytucji samorządowych, nauczyciele, działacze społecz­ni i kulturalni. Generalnie można powiedzieć, iż jest to miejscowa inteli­gencja, zwłaszcza humanistyczna. Niejednokrotnie funkcje kierownicze w redakcji pełnią przedstawiciele organów wykonawczych władzy samo­rządowej (np. funkcję naczelnego redaktora pełni sekretarz gminy).

Struktura wewnętrzna pisma jest wyraźnie zdeterminowa­na przez wydawcę, którym jest władza samorządowa. Najogólniej można wydzielić część poświęconą funkcjonowaniu władzy samorządowej oraz pozostałą - dziennikarską. Ta pierwsza składa się przede wszystkim ze sprawozdań i omówień posiedzeń organów samorządowych, publikowanych uchwał, zarządzeń i decyzji. Jest to realizowane w postaci dwóch warian­tów: w pierwszym materiały tego typu stanowią integralną część numeru, w drugim są wkładką (dotyczy to uchwał, zarządzeń) do wydania podstawo­wego. Pozostała część gazety - podobnie jak w prasie prywatnej - składa się z części informacyjnej, publicystycznej i użyteczno-rozrywkowej. Wy­raźnie dominują strony informacyjne podzielone często na rubryki, stałe działy tematyczne lub problemowe. Mają one własne nazwy i oznaczenia.

Gatunki dziennikarskie. Zespół dziennikarski, a zwłaszcza jego przygotowanie do zawodu, w znacznym stopniu determinuje formę materiałów dziennikarskich. Innym czynnikiem wpływającym na typ sto­sowanych gatunków dziennikarskich jest podstawowe miejsce pracy au­torów (instytucje i urzędy). Rzeczywistość lokalna często postrzegana jest przez pryzmat funkcjonowania różnego typu instytucji i urzędów, a nie zjawisk i problemów. To powoduje, iż w prasie samorządowej zdecydowa­nie dominują gatunki informacyjne. Są to przede wszystkim informacje rozszerzone, sprawozdania, omówienia, z gatunków publicystycznych prze­waża wywiad, artykuł. Znacznie rzadziej można przeczytać felieton, re­portaż czy komentarz. W tego typu prasie ukazują się także bardzo często publikacje o trudnej do ustalenia formie gatunkowej.

¹⁸ Obliczenia własne autora na podstawie badań W. C h o r ą 2 k i e g o: Środowisko dzien­nikarzy prasy lokalnej i sublokalnej. Ośrodek Badań Prasoznawczych Uniwersytetu Jagiel­lońskiego. Kraków 1996-1997.

Szata graficzna. Prasa samorządowa jest bardzo zróżnicowana pod względem szaty graficznej. Determinowane jest to przede wszystkim wyposażeniem technicznym redakcji, umiejętnościami fachowymi zespo­łu dziennikarskiego, środkami ekonomicznymi przeznaczonymi na ten cel przez wydawcę. Mając świadomość olbrzymiej różnorodności pism samorządowych, należy wskazać, iż typowe czasopismo jest stosunkowo skromne pod względem szaty graficznej. Z reguły jest czarno-białe z jed­nym dodatkowym kolorem. Pełen zestaw kolorów występuje jedynie na pierwszej i ostatniej kolumnie lub wkładce reklamowej, która często jest drukowana na lepszym jakościowo papierze. Informacyjno-sprawozdaw-czy charakter większości materiałów powoduje, iż sposób łamania pisma jest tradycyjny, blokowy, mało dynamiczny. W dużej ilości pism samorzą­dowych zamieszcza się bardzo mało zdjęć, często złej jakości. Nie używa się też zbyt dużej ilości ozdobników graficznych. Wielkość czcionki, jej krój i rodzaj nie są zbyt urozmaicone.

Zasięg oddzi a ły w anią. Prasa samorządowa jest ściśle związa­na z podziałem administracyjnym kraju, jej zasięg oddziaływania odpo­wiada zasadniczo lokalnym jednostkom tego podziału. Można zatem wy­różnić prasę samorządową o zasięgu gminy wiejskiej, gminy miejskiej oraz powiatu. Zdarzają się sytuacje, gdy władze samorządowe kilku jed­nostek administracyjnych wspólnie wydają gazetę. W tym przypadku można mówić o piśmie samorządowym o zasięgu mikroregionalnym.

Periodyczność. Wśród prasy samorządowej spotykamy praktycz­nie każdą (poza dziennikiem) częstotliwość ukazywania się, jednakże naj­bardziej charakterystyczny dla tej grupy typologicznej jest miesięcznik. Z taką periodycznością ukazuje się nieco ponad 60% (61,4%) pism, dwu­tygodniki stanowią 14% ogółu czasopism. Periodyczność dwumiesięczna i rzadsza jest charakterystyczna dla co piątego pisma samorządowego. Ty­godniki są najmniej popularne i ich liczba nie przekracza 5% (4,2%) wszystkich czasopism tej grupy typologicznej.

Objętość i format. Podobnie jak w przypadku szaty graficznej, objętość pism samorządowych jest bardzo zróżnicowana, w większości waha się od kilku do kilkunastu stron. Pisma o objętości powyżej 20 stron nie są zbyt liczne. Format jest zdecydowanie bardziej jednorodny, wy­raźnie dominuje format A4 (21 x 29,7 cm). Objętość i format deter­minowane są przede wszystkim środkami finansowymi przeznaczonymi przez wydawcę na ukazywanie się pisma. Odgrywają tu także rolę możli­wości twórcze zespołu dziennikarskiego oraz obszar funkcjonowania cza­sopisma. Można stwierdzić, iż pisma gmin wiejskich są zdecydowanie mniej obszerne i wydawane w formacie mniejszym niż A4, np. B5 (24 x 16,7 cm), A5 (21 x 14 cm).

«•

Nakład. Znaczna liczba pism samorządowych ukazuje się w gmi­nach wiejskich, dysponujących ograniczonymi środkami finansowymi, na wielkość nakładu ma także wpływ liczba potencjalnych czytelników, dlatego też nakłady pism samorządowych nie są zbyt wysokie. Pisma o na­kładach w granicach 5-10 tys. egzemplarzy stanowią jedynie 3,2% ogółu czasopism. Większe nakłady (powyżej 10 tys. egzemplarzy) są bardzo rzad­kie (0,4% pism), zdecydowanie zaś dominują pisma samorządowe o na­kładzie do 1 tys. egzemplarzy (63,5% pism). Co piąte (20,7%) czasopi­smo ukazuje się w nakładzie 1-2 tys. egzemplarzy. Nakładu 5 tys. egzem­plarzy nie przekracza zatem ponad 95% pism samorządowych¹⁹.

Prasa parafialna

Wydawcami prasy parafialnej są: parafie Kościoła katolickiego, parafie Kościoła ewangelicko-augsburskiego, parafie Kościoła prawosław­nego, zgromadzenia zakonne,- współwydawcami są różnego typu organi­zacje i stowarzyszenia katolickie (np. Ruch Oazowy, Stowarzyszenie Ro­dzin Katolickich, Akcja Katolicka, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży itp.). Zdecydowanie przeważa (ponad 95%) prasa parafialna Kościoła ka­tolickiego.

Zadania, cele prasy parafialnej. Cele i zadania prasy parafialnej postrzegane są przez przedstawicieli Kościoła katolickiego (co można od­nieść także do pozostałych kościołów) w następujących aspektach:

1. Pismo parafialne powinno integrować wspólnotę lokalną, w tym również parafialna. Integracja tej wspólnoty jest ważna nie tylko ze wzglę­dów religijnych, nastąpiło bowiem zjawisko dezintegracji wspólnot pod­stawowych, do czego przyczyniły się zarówno zjawiska społeczno-kultu-rowe, jak i polityczno-ideologiczne. Pismo parafialne może więc integro­wać wspólnotę w wymiarach nie tylko religijnych, ale i świeciach. Jest to ważne zadanie, ponieważ w coraz bardziej zatomizowanym społeczeństwie narażonym na procesy łaicyzyjne czy ateizacyjne trudno znaleźć miejsce na wspólnoty chrzęścijańskie, z którymi człowiek mógłby się identyfiko­wać, które by go podtrzymywały, dawały mu siłę. Wskazuje się więc na rolę wspólnoty parafialnej w procesie ewangelizacji.

2. Rola formacyjna pisma parafialnego²⁰. Pismo to mogą czytać na­wet ci, którzy nie kupują oficjalnej prasy katolickiej. Poprzez lokalność

¹⁹ Ibidem.

■- lUIUCill.

²⁰ M. Pr ze ci szewski: Miejsce i rola prasy parafialnej w świecie mediów katolickich w Polsce. W: Materiały z U Ogólnopolskiego Spotkania Prasy Parafialnej. „Biuletyn" nr 2. Warszawa 1999, s. 7.

treści, przykład czy opinię z ich najbliższego otoczenia można wpływać na postawy i zachowania, przekonywać do wiary.

3. Reaktywowanie czytelnictwa katolickiego. Najważniejszym proble­mem w Polsce jest niskie czytelnictwo prasy katolickiej, prasa parafialna ma więc rozbudzić tę aktywność czytelniczą. Jeżeli zatem przeciętny od­biorca mediów zainteresuje się prasą parafialną, to może w przyszłości sięgnąć i po profesjonalnie redagowane pisma katolickie. Można zatem twierdzić, iż gazeta parafialna ma przygotować do odbioru innych me­diów katolickich.

4. Gazeta parafialna może kształcić przyszłe kadry redaktorów i dzien­nikarzy katolickich.

5. Prasy parafialna odgrywa znaczącą rolę w budowaniu demokracji, a demokracja to przecież nie suma tysięcy społeczności lokalnych, które w sposób harmonijny potrafią z sobą współpracować, demokracja to nie mniejsza lub większa liczba partii politycznych. Demokracji nigdy nie będzie, jeśli nie wytworzy się świadomości demokratycznej w tej podsta­wowej lokalnej społeczności.

Czytelnik prasy parafialnej. Prasa parafialna jest skierowa­na do wszystkich osób zamieszkujących obszar parafii, a będących człon­kami wspólnoty (tzn. ludźmi ochrzczonymi). Jednakże ten krąg jest znacz­nie ograniczony dwoma czynnikami: po pierwsze, ilością osób uczestni­czących aktywnie w życiu religijnym (wskaźnik ten wynosi w Polsce śred­nio 30-40%), po drugie, tematyką pisma. To¹ powoduje, iż rzeczywista publiczność pisma parafialnego to osoby mocno związane z życiem reli­gijnym, funkcjonowaniem wspólnoty parafialnej, członkowie organizacji i stowarzyszeń katolickich. Pod względem cech społeczno-demograficz­nych są to częściej kobiety, osoby w średnim wieku i starsze, z wykształ­ceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym.

Zespół dziennikarski. Redakcje pism parafialnych są tworzo­ne przez zespoły społeczne, jedynie w około 15% redakcji pracują osoby na etatach, są to jednakże zespoły nieliczne, 1-2-osobowe. W redakcjach dominują współpracownicy i nieetatowi pracownicy. Przygotowanie dzien­nikarskie zespołów jest bardzo słabe, jedynie 0,4% osób ukończyło pełne dziennikarskie studia, 7,5% deklaruje odbycie kursów dziennikarskich. Można zatem stwierdzić, iż ponad 90% osób pracujących w pismach parafialnych nie ma żadnego przygotowania zawodowego²¹. Redaktorem naczelnym pisma parafialnego jest przeważnie proboszcz parafii, na któ­rej terenie pismo się ukazuje, ale bezpośrednio pismem zajmuje się jeden z księży wikarych tam pracujących. Nierzadko zespoły dziennikarskie two­rzą w całości ludzie świeccy: przeważnie młodzież szkół średnich, stu-

¹¹ Obliczenia własne autora na podstawie badań W. Chorąz ki: Środowisko...

denci oraz osoby zaangażowane w działalność organizacji i stowarzyszeń katolickich działających w danej parafii.

Struktura wewnętrzna pisma. Zdecydowana większość pism parafialnych ma podobny układ treści, najczęściej dychotomiczny (dwu­członowy) - pismo dzieli się na materiały i publikacje o treści religijnej i świeckiej. W obu często znajdują się stałe mbryki i kolumny tematyczne. Na zawartość treściową typowego pisma parafialnego składają się prze­ważnie: kalendarz liturgiczny, komentarze do czytań mszalnych, rozważa­nie teologiczne, kronika parafialna, wiersze lub pieśni religijne, wiadomo­ści dotyczące historii parafii, jej patrona lub Kościoła katolickiego w Pol­sce, życie różnych wspólnot i stowarzyszeń działających na terenie parafii, a także kąciki humoru i rozrywki. Analiza zawartości wskazuje także, iż coraz częściej porusza się problemy świeckie związane z życiem społecz­nym danej wspólnoty parafialnej, zagadnienia ekologiczne²². Na łamach pism parafialnych stosunkowo rzadko gości problematyka polityczna.

Gatunki dziennikarskie. Biorąc pod uwagę brak fachowego przygotowania zespołów dziennikarskich oraz strukturę tematyczną pi­sma, należy stwierdzić, iż w prasie parafialnej dominują gatunki informa-cyjno-sprawozdawcze. Przeważają informacje rozszerzone, omówienia i sprawozdania. Z gatunków analitycznych najczęściej występują artyku­ły, szkice biograficzne, dość często ukazuje się także wywiad. Rzadkimi formami dziennikarskiej wypowiedzi są natomiast felieton i reportaż.

Szata graficzna prasy parafialnej jest zróżnicowana, ale przeważ­nie dość skromna. Pisma drukuje się metodą powielaczową, kserogra­ficzną lub offsetową. Większość pism jest jedynie czarno-biała, koloru używa się dość rzadko i na stronie tytułowej. Podobnie niezbyt często za­mieszcza się zdjęcia, rysunki i grafiki. Wszelkiego typu ozdobniki gra­ficzne są stosowane bardzo oszczędnie. Układ materiałów, łamanie tek­stów jest mało dynamiczne, blokowe, często są to 1-2 łamy na kolumnie.

Zasięg terytorialny. Zasięg pism lokalnych Kościoła katolic­kiego jest ściśle związany z jego podziałem administracyjnym na parafie, dekanaty, diecezje i archidiecezje. Parafialną prasę katolicką z punktu wi­dzenia zasięgu terytorialnego można podzielić na następujące podgrupy:

• o zasięgu jednej lub laiku parafii;

• o zasięgu dekanatu;

• o zasięgu mikroregionalnym;

• o zasięgu środowiskowym.

W przypadku pozostałych kościołów w praktyce występuje tylko pierwsza podgrupa.

¹¹ D.B. Ru d nicki: Czasopisma parafialne w Archidiecezji Gnieżnieńslcej (1989-1995). W: Transformacja mediów 1989-1995. Red. A. Słomkowski. Warszawa 1996, s. 200-204.

Periodyczność. Pisma parafialne ukazują się najczęściej w cyklu miesięcznym (66,9%), zdecydowanie mniej jest tygodników (12,2%) oraz dwumiesięczników (9,3%). Sporadycznie czasopisma parafialne ukazują się jako kwartalniki (6,5%) oraz dwutygodniki (5%)^a3.

Format i objętość. Prasa parafialna jest bardzo jednolita co do formatu - prawie 85% pism ukazuje się w formacie A4 (29,7 x 21 cm) natomiast 13% czasopism ma format A5 (21 x 14 cm). Pisma w innych formatach (np. B4, A3) stanowią niewielki procent. Bardziej zróżnicowana jest objętość pism parafialnych, liczba stron waha się w granicach 2-72. Trzeba jednak dodać, iż pisma o największej objętości ukazują się w formacie A5. W objętości 2-8 stron ukazuje się 36,4% pism, 45% ma objętość 10-18 stron, powyżej 20 stron ma tylko 18,6% pism, jednakże większa ich część (14,3%) nie przekracza 30 stron.

Nakład. Średni nakład pisma parafialnego wynosi około 1 tys. eg­zemplarzy. Szczegółowa struktura nakładowa czasopism parafialnych przedstawia się następująco:

• do 500 egz. - 29,0%;

• 501-1000 egz. - 42,1%;

• 1001-2000 egz. - 22,3%;

• 2001-5000 egz. - 5,8%;

• powyżej 5001 egz. - 0,8%²⁴.

Prasa lokalna organizacji pozarządowych

Wydawcy. Najliczniejszą grupę wydawców tej grupy pism stano­wią towarzystwa miłośników miast (28,1%), ziem i regionów (18,5%) -jest to niemalże połowa ogółu wydawców (46,6%). Drugą pod względem liczebności grupę stanowią towarzystwa (stowarzyszenia) kulturalne lub społeczno-kulturalne (13,8%). Istotną grupą wydawców są także różnego typu stowarzyszenia wspierania inicjatyw lokalnych (7,3%), towarzystwa regionalne (4,3%), a także fundacje (3,3%), towarzystwa przyjaciół pism (3,3%), izby przemysłowo-handlowe (gospodarcze) (2,7%) oraz muzea (2,4%)²\ Wśród pozostałych wydawców można wymienić lokalne towa­rzystwa naukowe, stowarzyszenia katolickie, towarzystwa charytatywne oraz oddziały lokalne ogólnopolskich stowarzyszeń i towarzystw. Intere-

^u Obliczenia autora na podstawie „Katalogu Mediów Polskich 1999/2000". Kraków 2000.

¹⁴ Ibidem. » Ibidem.

sujące jest, iż wśród wydawców znajdują się także towarzystwa przyjaciół iub miłośników danego pisma, które w sposób sformalizowany wspoma­ga jego ukazywanie się (3,3%). Jest to rodzaj wydawcy nie spotykany w innych typach prasy lokalnej;

Cele i zadania. Najogólniejszymi celami tak zróżnicowanego pod względem podmiotów wydających typu prasy są przede wszystkim: inte­gracja społeczności lokalnej w strukturach lokalnych i ponadlokalnych, edukacja kulturalno-historyczna, promowanie inicjatyw lokalnych, pro­mocja „małej ojczyzny" oraz dostarczanie wszechstronnej bieżącej infor­macji lokalnej. Zwłaszcza to ostatnie zadanie jest bardzo charakterystycz­ne dla pism wydawanych przez towarzystwa miłośników miast i ziem, pod tym względem pisma te nie różnią się od prasy prywatnej czy samo­rządowej, większą uwagę przywiązują jednak do tematyki historii i szero­ko rozumianej kultury.

Czytelnik. W przypadku tego typu prasy następuje wyraźna auto-selekcja odbiorcza. Potencjalnie podstawowe podgrupy tych pism (zwłasz­cza towarzystw miłośników) adresowane są do. całej społeczności lokal­nej, jednakże rzeczywistymi czytelnikami są osoby szczególnie zaintere­sowane życiem najbliższego otoczenia w różnych dziedzinach, członko­wie różnych lokalnych organizacji i stowarzyszeń, ludzie związani zawo­dowo z funkcjonowaniem wspólnoty lokalnej. Osobną grupę stanowią mieszkańcy ponadprzeciętnie interesujący się przeszłością i historią wła­snej gminy, miasta czy ziemi.

Zespół dziennikarski, w zależności od podgrupy tego typu pra­sy, jest tożsamy ze swą publicznością. Większość autorów pochodzi z kręgu aktywnych członków danej organizacji, stowarzyszenia lub towa­rzystwa. Są to przede wszystkim działacze kulturalni, społeczni i gospo­darczy, miejscowi pasjonaci interesujący się historią własnego obszaru. Uprawiają bardzo różne zawody i profesje mają różne wykształcenie. Ze­społy są bardzo nieliczne, tworzą je z reguły 1-2 osoby (tyle w ponad 80% redakcji). Podstawowa grupa autorów to współpracownicy pisma. Przygo­towanie dziennikarskie ma nie więcej niż 7% (w tym 2,7% pełne studia dziennikarskie) dziennikarzy, i jest to przede wszystkim zdobyte na róż­nego typu kursach.

Wewnętrzna struktura pisma. Układ wewnętrzny czaso­pism wydawanych przez towarzystwa miłośników miast czy ziem jest zbliżony do układu pism samorządowych. Można wyraźnie wydzielić część informacyjną o różnorodnej tematyce, związaną z aktualnymi problema­mi, najczęściej brak wyróżnień w postaci rubryk. W części publicystycz­nej bardzo często są kolumny tematyczne lub problemowe, mają one z reguły stałe miejsce w piśmie, dotyczą historii, określonych dziedzin

kultury, sylwetek osób zasłużonych dla społeczności lokalnej. Bardzo sta­ła jest natomiast struktura pism wydawanych przez lokalne towarzystwa naukowe. Z reguły znajdujemy tam dział artykułów i rozpraw naukowych lub popularnonaukowych, następnie publikowane są recenzje i omówie­nia, dalej - dział dokumentów. W końcowej części z reguły jest kronika wydarzeń związanych z działalnością towarzystwa.

Gatunki dziennikarskie. Dominującymi formami wypowie­dzi dziennikarskiej w większości pism tej grupy są gatunki informacyjne w postaci informacji rozszerzonej, sprawozdania czy relacji reporterskiej. W czasopismach o profilu publicystycznym najczęściej zamieszczane są artykuły, szlace popularyzatorskie lub biograficzne, dość rzadkie są nato­miast komentarze, felietony czy reportaże. W tego typu pismach spotyka się bardzo często publikacje o niejednoznacznej formie wypowiedzi. Bio­rąc pod uwagę strukturę zespołu autorskiego i przygotowanie dziennikar­skie piszących, należy uznać to zjawisko za normalne. W czasopismach to­warzystw kulturalnych często zamieszczane są utwory literackie i poetyc­kie lokalnych twórców, natomiast we wszystkich pismach znajdujemy wy­wiady. W czasopismach towarzystw naukowych autorzy wybierają przede wszystkim formę artykułu naukowego lub popularnonaukowego, szkicu, recenzji czy kroniki.

Szata graficzna. Zróżnicowanie tej podgrupy prasy pod wzglę­dem szaty graficznej jest bardzo duże. Szata graficzna większości pism jest stosunkowo uboga, mało jest wyróżników i ozdobników graficznych. Podstawowym urozmaiceniem są zdjęcia, które jednak dość często są sła­bej jakości. Sposób łamania ma z reguły charakter mało dynamiczny, blo­kowy, 2-3-szpaltowy (w pismach towarzystw naukowych - jednoszpalto-wy), wielkość i charakter czcionki - mało zróżnicowane, pisma w więk­szości czarno-białe, używa się z reguły tylko jednego koloru dodatkowego. Nieco częściej urozmaicona jest okładka, która nie tylko bywa drukowana na lepszym papierze, ale też często w pełnym kolorze.

Zasięg rozpowszechniania. Pismo funkcjonuje społecznie na obszarze działalności danej organizacji czy towarzystwa. Nie odpowia­da to podziałom administracyjnym, ale raczej historycznym czy etnogra­ficznym. Bardzo często pismo wysyłane jest poza obszar funkcjonowania danej społeczności lokalnej do osób związanych z nią swoim pochodze­niem, nierzadko także za granicę. Pisma towarzystw naukowych w celach popularyzatorskich rozsyła się do wielu bibliotek w całym kraju.

Periodyczność. W tej grupie czasopism spotykamy każdą (poza dziennikiem) periodyczność. Najczęściej ukazują się one w cyklu mie­sięcznym (35,8%) - to typowa periodyczność dla pism towarzystw miło­śników miast i ziem. Tylko nieco mniej popularne są kwartalniki, które

z półrocznikami i rocznikami stanowią niemal połowę pism (46,9%). Naj­rzadsze są tygodniki [2,2%), a ilość dwutygodników i dwumiesięczników jest bardzo zbliżona (średnio po 7,5%).

Format i objętość. Podstawowe wielkości pism tej grupy to for­maty A4 (56,3%) oraz A5 (13,4%). W równym stopniu (w granicach 8-9%) występują pisma w formatach A3, B4 i B5. Najwięcej pism (40,7%) ukazuje się w objętości 10-18 stron. Prawie co piąte pismo (19,1%) ma objętość w granicach 20-30 stron lub 32-100 stron (20,6%). Objętość większa (powyżej 100 stron) jest charakterystyczna tylko dla pism towa­rzystw naukowych, ukazują się one jednakże w najmniejszych formatach. Pozostałe czasopisma (12,9%) nie mają więcej niż 8 stron²⁶.

Nakład. Największa liczba czasopism ukazuje się w nakładzie do 500 egzemplarzy (41,8%). Dalszych 27,3% pism ma nakład w granicach 501-1000 egzemplarzy. Powyżej 5000 egzemplarzy ukazuje się tylko 3,1% pism. Prawie co piąte (19,1%) czasopismo ma nakład 1001-2000 eg­zemplarzy. Pozostałe - 8,7% - ukazuje się w nakładzie 2001-5000 eg­zemplarzy. Można zatem stwierdzić, iż zdecydowana większość (88,2%) czasopism nie przekracza 2000 egzemplarzy nakładu.

Prasa lokalna partii politycznych

Wy d a wcy. Brak struktury formalno-organizacyjnej większości par­tii politycznych na poziomie lokalnym sprawia, iż tylko nieliczne ogniwa partii wydają tego typu prasę. Aktywność ta wzrasta jedynie w okresie wyborów samorządowych lub parlamentarnych. Środki pozyskiwane na kampanię wyborczą umożliwiają wówczas wydawanie wielu pism, biule­tynów o charakterze lokalnym w celach agitacyjno-propagandowych. Cza­sopisma te mają jednakże z reguły charakter efemeryd, znikają po zakoń­czeniu okresu wyborczego.

Trudno wskazać jedną partię o największej aktywności wydawniczej na poziomie lokalnym. Nawet podział na lewicę i prawicę nie różnicuje partii pod względem ilości wydawanych tytułów lokalnych. Jedyną stwier­dzoną zależnością - co wydaje się naturalne - jest fakt, iż partie o najbar­dziej rozbudowanej strukturze organizacyjnej wydają najwięcej pism, za­liczają się do nich: Sojusz Lewicy Demokratycznej oraz Ruch Społeczny Akcji Wyborczej „Solidarność". Ponadto aktywność wydawniczą na po­ziomie lokalnym przejawiają następujące partie: Polskie Stronnictwo Lu­dowe, Ruch Odbudowy Polski, Unia Polityki Realnej, Konfederacja Polski

^:r* Ibidem.

Niepodległej, Unia Wolności oraz Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe, a więc największe partie polityczne działające w Polsce. Wśród pism tego typu można spotkać wydawnictwa partii mających tylko lokalny charakter, istotny jednak dla lokalnego układu politycznego, zwłaszcza w okresie wyborów. Inny typ wydawców stanowią organizacje młodzieżowe działa­jące w strukturach macierzystej partii lub samodzielnie. Największą ak­tywność wykazują w tym zakresie organizacje młodzieżowe Sojuszu Le­wicy Demokratycznej czy Unii Wolności. Specyficznym typem wydawcy prasy partyjnej są biura poselskie czy senatorskie, publikujące różnego typu biuletyny i informatory.

Podstawowe cele i zadania lokalnej prasy partyjnej, niezależnie od orientacji politycznej, to informowanie własnych członków o działal­ności partii oraz spełnianie funkcji propagandowych wobec ogółu społe­czeństwa. Poprzez tego typu prasę upowszechnia się programy partyjne w celu pozyskania nowych członków czy sympatyków, a tym samym zdo­bycia poparcia społecznego dla podejmowanych akcji i działań.

Zespoły dziennikarskie są nieliczne, przeważnie jednooso­bowe. Trzeba jednak stwierdzić, iż w pismach partyjnych stosunkowo znaczny (12,9%) jest odsetek osób mających profesjonalne przygotowanie do zawodu dziennikarskiego, z reguły 9,2% ukończyło pełne studia dzien­nikarskie (jest to najwyższy wskaźnik wśród wszystkich typów prasy lo­kalnej). Podstawowa część zespołów rekrutuje się spośród członków lub sympatyków partii. Podobnie podstawowy czytelnik to osoba znajdu­jąca się w danej partii lub głosująca na nią w wyborach.

Szata graficzna prasy partyjnej jest bardzo skromna. Zdecydo­wanie przeważa format A4 o objętości 2-8 stron lub 10-18 stron. Bardzo rzadko spotyka się pisma o większej objętości. Pisma są z reguły czarno --białe, zawierają mało zdjęć, układ treści, czcionka, sposób łamania- mało zróżnicowane, ozdobniki graficzne skromne i rzadko stosowane. Pisma dość często wydzielają rubryki i kolumny tematyczne związane z działal­nością partii, aktualnymi problemami czy mające charakter komentarza.

Podstawowe g a.t u n k i dziennikarskie to informacja rozszerzo­na, informacja skomentowana, sprawozdanie, relacja i artykuł, dość często stosowany bywa komentarz czy felieton. Pisma realizują z reguły model pu-blicystyczno-informacyjny, określają siebie mianem opiniotwórczych, pod względem treści mają zasadniczo lokalny charakter i związane są z obsza­rem funkcjonowania danego ogniwa partyjnego. Na ich łamach zamiesz­czane są jednakże materiały o charakterze ogółnopołitycznym czy ogólno-partyjnym, zwłaszcza wtedy, gdy z danej struktury lokalnej pochodzi przed­stawiciel władz centralnych danej partii.

Zasięg rozpowszechniania większości pism partyjnych ograniczo­ny jest do członków i sympatyków danej partii. Jedynie w okresach wybór-

czych pisma są kolportowane wśród ogółu społeczności lokalnej. Dystry­bucja czasopisma odbywa się prawie wyłącznie za pośrednictwem struk­tur organizacyjnych partii.

Periodyczność pism partyjnych. Najczęściej ukazują się miesię­czniki i kwartalniki - ponad 80% pism. Tygodniki są dość rzadkie; a dzien­niki nie występują w ogóle. Sytuacja zmienia się jedynie podczas kampa­nii wyborczych, kiedy wzrasta ilość wydawanych tygodników.

Nakłady prasy partyjnej są niewielkie i nie przekraczają z reguły 3000 egzemplarzy. Dominują wyraźnie (około 70%) pisma o nakładzie do 1000 egzemplarzy.

Prasa zakładowa

Wydawcy. Pisma zakładowe wydawane są w przedsiębiorstwach wielu branż, najczęściej w przemyśle: górniczym, hutniczym, maszyno­wym, petrochemicznym, stoczniowym, chemicznym, metalowym, samo­chodowym, energetycznym i maszyn rolniczych. Są to w większości za­kłady o kluczowym znaczeniu dla gospodarki narodowej, mające struktu­rę podmiotów wielozakładowych. Typowy przykład stanowi tu przemysł górnictwa węglowego: głównymi wydawcami są holdingi, a więc podmio­ty gospodarcze grupujące kilka kopalń, powołane po likwidacji samodziel­ności poszczególnych kopalń, W latach 90. prasę zakładową zaczęły wyda­wać instytucje finansowe (banici, firmy ubezpieczeniowe), przedsiębior­stwa medialne oraz uczelnie wyższe. Wydawcami są też różne podmioty działające w przedsiębiorstwach: są nimi bezpośrednio zarządy lub dyrek­cje, samorządy pracownicze, związki zawodowe. Spotkać można także for­my mieszane wydawców: wspólne pismo wydawane przez dyrekcję i związ­ki zawodowe.

Główne cele i zadania prasy zakładowej to zapewnienie i dostar­czenie wszechstronnej informacji o funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, po­szczególnych jego ogniw i komórek. Ma to na celu umożliwienie spraw­nego funkcjonowania danego podmiotu gospodarczego. W zależności od konkretnego rodzaju wydawcy (dyrekcja zakładu czy związek zawodowy) zwraca się większą uwagę bądź to na sprawny obieg informacji, bądź na problemy nurtujące załogę. W warunkach gospodarki rynkowej coraz więk­szego znaczenia nabiera realizowanie funkcji informacyjno-promocyj­nych. W wielu pismach zakładowych można wskazać przykłady realizacji zadań z zakresu public relations, zwłaszcza wobec własnych pracowników. W tym wypadku zadania pisma zakładowego skupiają się na integracji za­łogi, motywowaniu jej do coraz lepszej pracy, poczucia związku z firmą oraz kształtowania jej pozytywnego wizerunku.

Odbiorcami czasopism zakładowych są przede wszystkim pracow­nicy danego przedsiębiorstwa oraz ich rodziny. W przypadku pism zakła-dowo-miejskich czytelnicy czasopism to cała społeczność lokalna miesz­kająca na danym obszarze, a nie tylko ludzie pracujący w danym przedsię­biorstwie. Taka sytuacja ma miejsce, gdy przedsiębiorstwo wydające pi­smo zakładowe jest jedynym lub dominującym zakładem w mieście i dziel­nicy. Zakłada się w tym wypadku, iż problemy nurtujące tę społeczność lokalną, składającą się w znacznej części z pracowników danego zakładu, mogą i wpływają na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Zadaniem gazety zakładowej jest w tym wypadku ukazywanie spraw i tematów nurtujących tę społeczność, niekoniecznie bezpośrednio związanych z funkcjonowa­niem firmy.

Zespoły dziennikarskie tworzące pisma zakładowe składają się z dwóch kategorii osób:

1. Etatowi pracownicy redakcji. Są to albo 1-2-osobowe (45,5%) lub 3-5-osobowe zespoły (45,5%). W tego typu prasie jest jeden z najwyż­szych (najwyższy w prasie prywatnej) odsetków etatowych pracowników redakcji (40%). W całej'prasie lokalnej wynosi on 27,8%. Zespoły dzien­nikarskie są także stosunkowo dobrze przygotowane do pracy; w prasie zakładowej prawie co czwarty (23,4%) członek zespołu ma przygotowanie dziennikarskie (w tym 6,7% pełne studia dziennikarskie) - jest to naj­wyższy wskaźnik w całej prasie lokalnej. Przeważnie stanowisko redakto­ra naczelnego pełni dziennikarz z zawodowym przygotowaniem.

2. Autorami tekstów zamieszczanych w prasie zakładowej są przed­stawiciele kadiy kierowniczej i zarządzającej przedsiębiorstwami czy in­stytucjami różnego szczebla, nierzadko także zwykli pracownicy o zainte­resowaniach dziennikarskich.

Struktura pisma zakładowego jest dość typowa. Pismo ma sto­sunkowo dużo rubryk, kolumn o stałym miejscu. Dotyczą one działalno­ści dyrekcji, zarządu, poszczególnych struktur organizacyjnych firmy lub komórek związkowych. Kolumny tematyczne najczęściej związane są z problemami produkcyjnymi, bezpieczeństwem pracy czy też działalno­ścią socjalną.

Zróżnicowanie szaty graficznej jest dość duże, a zależy przede wszystkim od kondycji finansowej zakładu. Można spotkać pisma wyda­wane tylko w kolorze czarno-białym, o układzie 2-szpaltowym, bardzo rzadko zamieszcza się zdjęcia, grafiki, rysunki czy inne ozdobniki gra­ficzne. Są jednak także pisma zakładowe wydawane w pełnym kolorze, na dobrym papierze, o bardzo urozmaiconej szacie graficznej. W większości pisma zakładowe wydawane są w formacie A4 i mają objętość 10-20 stron. Istotną częścią gazety zakładowej (np. w branży górniczej) są reklamy i ogło­szenia.

W czasopismach tego typu przeważają gatunki informacyjne: in­formacja rozszerzona, sprawozdanie, wywiad, relacja i omówienie. Z ga­tunków publicystycznych najczęściej występują artykuł i komentarz, rzadko natomiast ukazuje się reportaż czy felieton. W prasie zakładowej zamiesz­cza się także wiele uchwał, zarządzeń.

Zasięg rozpowszechniania pism zakładowych dzieli je na dwie gru­py. W pierwszej czasopismo jest kolportowane wyłącznie wśród pracow­ników zakładu, instytucji czy uczelni wyższej, w drugiej funkcjonuje tak­że wśród społeczności lokalnej i ma zasięg rozpowszechniania zakiado-wo-miejski lub zakładowo-dzielnicowy. W przypadku przedsiębiorstw wie­lozakładowych, np. holdingów węglowych, zasięg przestrzenny pisma może dotyczyć znacznie większego obszaru.

Periodyczność prasy zakładowej jest dość zróżnicowana, nie prze­waża żaden z typów. Najczęściej wydawany jest miesięcznik (36,4%) oraz dwutygodnik (27,3%), nieco rzadziej tygodnik i kwartalnik (średnio po 18%).

W tego typu prasie najczęściej spotyka się pisma o nakładach przekraczających 5 tys. egzemplarzy (9%). Jednakże nakład przeważającej (36,4%) liczby czasopisma nie przekracza 1 tys. egzemplarzy. W nakładzie do 3 tys. egzemplarzy ukazuje się 84,4% wszystkich pism.

---