Spis treści

1. Wprowadzenie

II wojna światowa spowodowała ogromne straty w gospodarce państw europejskich. Warunki klimatyczne także nie były sprzyjające: ostra zima 1946-1947, a następnie susza na znacznych obszarach Europy były powodem najniższych zbiorów w rolnictwie od początku stulecia. Efektem powyższego było powstanie nadmiernie dodatniego bilansu handlowego USA. Długotrwałe trwanie takiego stanu groziło zamarciem amerykańskiego handlu zagranicznego, a w następstwie kryzysem nadprodukcji w gospodarce USA oraz dalszym upadkiem gospodarki europejskiej.
W Europie brakowało: żywności, surowców i produktów przemysłowych.
Również nasilająca się „zimna wojna” między Stanami Zjednoczonym a ZSRR
oraz coraz większa rola partii komunistycznych na scenie politycznej kilku państw
w Europie Zachodniej, wzbudzały we władzach USA niepokój o stabilność polityczną. Obawiano się, że tragiczna sytuacja gospodarcza może doprowadzić do wzrostu nastrojów rewolucyjnych i w efekcie rola partii komunistycznych wzmocni się
jeszcze bardziej. Politycy Amerykańscy doszli do wniosku, że jedynie udzielenie Europie Zachodniej pomocy na szeroką skalę zapobiegnie pogarszaniu się
sytuacji gospodarczej, pomoże jej w odbudowie i umożliwi prowadzenie handlu
na zasadzie zrównoważonego bilansu płatniczego. W ten sposób chciano również przeciwstawić się rozprzestrzenianiu komunizmu. [2, 5, 6]

2. Plan Marshalla

W dniu 5 czerwca 1947 roku generał George Catlett Marshall mianowany
przez prezydenta Trumana sekretarzem stanu wygłosił na Uniwersytecie Harvarda
w Bostonie swoje pierwsze podczas sprawowania tej funkcji przemówienie.

Powiedział wówczas:

„Nasza polityka nie jest skierowana ani przeciwko jakiemuś krajowi,
ani przeciwko ideom, ale przeciwko głodowi, biedzie, apatii i chaosowi” [1]

„Jest rzeczą logiczną, aby Stany Zjednoczone uczyniły wszystko, co w ich mocy, przyczyniając się do przywrócenia normalnej i zdrowej sytuacji gospodarczej
na świecie, bez której nie może zaistnieć stabilizacja polityczna
ani stały pokój.” [3]

W przemówieniu Marshall zaproponował państwom europejskim
pomoc finansową, pod warunkiem, że przedstawiony zostanie jednolity wniosek
o pomoc amerykańską. Obliczał, że pomoc ta powinna wynieść od 16 do 20 mld dolarów w ciągu 4 lat. Głównym celem zaproponowanej pomocy była odbudowa przemysłu, konieczność zrównoważenia bilansów płatniczych oraz ożywienie handlu międzynarodowego. Propozycja skierowana została do wszystkich krajów europejskich (Marshall stwierdził wyraźnie, że odnosi się również
do Związku Radzieckiego i innych krajów Europy Wschodniej), jednak warunkiem koniecznym, aby z niej skorzystać było usunięcie komunistów z rządów oraz zgoda
na nadzór USA nad wykorzystaniem pomocy. [1, 5, 6]

Plan Marshalla był ekonomicznym wyrazem polityki powstrzymywania ekspansjonizmu radzieckiego sprecyzowanej w tzw. doktrynie Trumana, która została przedstawiona w dniu 12 marca 1947 roku w Kongresie Amerykańskim
przez prezydenta USA - Harrego Trumana. [6]

W dniach 27 czerwca - 2 lipca 1947 roku, z inicjatywy brytyjskiego ministra Bevina, odbyła się w Paryżu konferencja. W konferencji wzięli udział: E. Bevin,
G. Bidault, W. Mołotow - ministrowie spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR. Celem spotkania było przedyskutowanie i ustosunkowanie się
do Planu Marshalla. Postulat utworzenia wspólnej organizacji gospodarczej,
będącej pod nadzorem USA, nie spotkał się z aprobatą ZSRR, które odmówiło przystąpienia do takiej organizacji, widząc w niej zagrożenie dla suwerenności państw wchodzących w jej szeregi. Związek Radziecki wyraził jedynie gotowość przedstawienia listy swoich potrzeb. Polska, Czechosłowacja, Jugosławia i inne państwa zależne od Moskwy początkowo wyraziły zainteresowanie planem.
Uznały, że udział w nim będzie bardzo korzystny oraz zadeklarowały gotowość uczestniczenia w konferencji na temat jego realizacji. Rządy tych państw przyjęły zaproszenie na konferencję paryską. Jednak pod naciskiem ZSRR odrzuciły zaproszenie i zrezygnowały z wysłania swych delegacji do Paryża. Plan Marshalla korzystny dla gospodarki państw dotkniętych wojną objął tylko kraje
Europy Zachodniej. [1, 5]

Od 12 lipca do 22 września 1947 roku w Paryżu odbywały się obrady przedstawicieli 16 państw. Gotowość przyjęcia pomocy w ramach Planu Marshalla wyraziły: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Włochy
i Wielka Brytania. Już w lipcu państwa biorące udział w spotkaniu, któremu nadano nazwę Komitetu Europejskiej Współpracy Gospodarczej, określiły swoje potrzeby
na 22 mld dolarów. Efektem prowadzonych rozmów było powołanie do życia
w dniu 16 kwietnia 1948 roku - Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Organization for European Economic Cooperaation - OEEC). Jej przewodniczącym został polityk belgijski Paul Henri Spaak. Zadaniem OEEC było administrowanie pomocą amerykańską w ramach Planu Marshalla, liberalizacja handlu
oraz koordynacja polityki gospodarczej 16 państw członkowskich.
10 października 1949 roku liczba państw należących do OEEC powiększyła się
o kolejne państwo - Republikę Federalną Niemiec (dotychczas Niemcy były reprezentowane przez gubernatorów trzech stref okupacyjnych), a 20 lipca 1959 roku do OEEC przystąpiła Hiszpania.. [5, 6]

Jednocześnie w Stanach Zjednoczonych rząd Trumana przeprowadził na szeroką skalę akcję, której zadaniem było przekonanie członków Kongresu oraz społeczeństwa amerykańskiego, że udzielenie pomocy gospodarczej dla Europy leży w ich interesie.

Wiosną 1948 roku Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił ustawę (zatwierdzoną przez prezydenta USA w dniu 3 kwietnia 1948) o pomocy dla zagranicy, która wprowadzała Program Odbudowy Europy. Dla zarządzania realizacją programu powołana została Administracja Współpracy Gospodarczej (ECA). [2]

3. Realizacja Europejskiego Programu Odbudowy

Europejski Program Odbudowy (European Recovery Programme - ERP) -
Plan Marshalla - realizowano w okresie od 3 kwietnia 1948 roku do 30 czerwca 1951 roku. Pomoc Stanów Zjednoczonych w ramach programu była bezzwrotna.
Jedynie byłe państwa neutralne (Irlandia, Portugalia, Szwecja) na podstawie odrębnych układów zobowiązane były do spłaty otrzymanych kredytów.

Ustalenie dokładnej kwoty pomocy amerykańskiej udzielonej z tytułu realizacji Planu Marshalla nie jest sprawą łatwą. Podstawowa trudność wynika z faktu,
że w okresie od 1 lipca 1950 roku do 31 marca 1952 roku Stany Zjednoczone udzielały również pomocy z tytułu Programu Bezpieczeństwa Wzajemnego.
„Łącznie państwa zachodnioeuropejskie otrzymały w ciągu czterech lat: z tytułu Europejskiego Programu Odbudowy obowiązującego (…) od 3 kwietnia 1948 roku
do 30 czerwca 1951 r., oraz z tytułu Programu Bezpieczeństwa Wzajemnego
w okresie od 1 lipca 1950 r. do 31 marca 1952 r. 12 924,880 mln dolarów.

Z kwoty tej otrzymały:” [5]

Wykres 1. Wielkość udzielonej pomocy USA w latach 1948-52 w mln dolarów.
(dane za Krakuski J., źródło: Keesing's Contemporary Archives 1952, s.12 551)

Pozostałe państwa otrzymały poniżej jednego miliarda dolarów.

Od dnia 1 stycznia 1951 roku zawieszono pomoc z tytułu Planu Marshalla
dla Wielkiej Brytanii podając jako przyczynę postęp w odbudowie brytyjskiej gospodarki oraz obciążenie budżetu amerykańskiego zbrojeniami spowodowanymi wojną w Korei. Dalszą pomoc Wielka Brytania otrzymywała jedynie
z Programu Bezpieczeństwa Wzajemnego. W dniu 2 maja 1951 roku zawieszono pomoc dla Irlandii, a w dniu 31 lipca 1951 roku dla Portugalii i Szwecji. [5]

Środki uzyskane w ramach pomocy przeznaczone zostały na import brakujących surowców i towarów. 32,1 % importu stanowiły: żywność, pasze i nawozy sztuczne. Były one podstawą importu zwłaszcza w pierwszym roku realizacji programu.
W kolejnych latach priorytet uzyskały dobra umożliwiające odbudowę przemysłu: maszyny i urządzenia przemysłowe, surowce oraz paliwa. [2]

Wykres 2. Struktura wydatków w mld dolarów. (dane za Borucki M.)

Efekty Planu Marshalla były ogromne. Jeśli w 1947 roku sytuacja gospodarcza wydawała się tragiczna, to już rok później widać było znaczącą poprawę.
Na przestrzeni czterech lat produkcja wzrosła o 36 % i w 1952 roku osiągnęła
lub przekroczyła poziom przedwojenny. Plan Marshalla oprócz pomocy materialnej miał swoje oddziaływanie również w sferze moralnej. Europa Zachodnia nie została pozostawiona samotnie ze swoimi problemami. W okresie „zimnej wojny”
dużo pieniędzy przeznaczono na konsumpcję, aby ludność nie odczuła skutków intensywnej militaryzacji. Gospodarki państw dotkniętych wojną dźwignęły się,
a niektóre kraje dzięki amerykańskiej pomocy osiągnęły wysoki poziom rozwoju gospodarczego (zwłaszcza Niemcy i Włochy). Nastąpiło ożywienie międzynarodowej wymiany handlowej. Ponadto w krajach korzystających z pomocy znacznie zmalały wpływy ruchu komunistycznego. [1, 5]

4. „Cudy gospodarcze”

Określenia Wirtschaftswunder - „cud gospodarczy” - użyto po raz pierwszy
dla nazwania reakcji gospodarki niemieckiej na reformę walutową przeprowadzoną
w czerwcu 1948 roku przez mocarstwa zachodnie w celu ożywienia gospodarczego Niemiec Zachodnich. Zdewaluowaną reichsmarkę zastąpiono nową deutchemarką
w stosunku 10 starych marek za 1 nową. Wymiana pieniądza stanowiła potężny impuls inwestycyjny i gdy zbiegło się to z kredytami w ramach Planu Marshalla
oraz ze wzrostem popytu na dobra przemysłowe w związku z „boomem koreańskim” - gospodarka niemiecka zaczęła odradzać się w tempie błyskawicznym.
Towary dotychczas ukrywane lub sprzedawane na czarnym rynku zaczęto sprzedawać jawnie, handel uzupełnił zapasy, a fabryki wznowiły produkcję. [2]

Dwa lata po wejściu w życie Planu Marshalla okazało się, że Niemcy Zachodnie czynią największe postępy gospodarcze. Na ich korzyść działał fakt, że nie były obciążone zbrojeniami i wobec braku kolonii od początku inwestowały we własnym kraju, a także posiadały korzystną infrastrukturę: linie kolejowe, spławne kanały
i rzeki, porty morskie i rzeczne, autostrady i lotniska. Również demontaże urządzeń przemysłowych przeznaczonych na odszkodowania dla państw zachodnich odegrały pozytywną rolę, ponieważ zmuszały do modernizacji przemysłu. [5]

W latach 1948 - 1962 handel zagraniczny Niemiec rósł rocznie przeciętnie o 16%, liczba właścicieli samochodów osobowych wzrosła z 200 tysięcy w 1948 roku
do 9 milionów w 1965 roku. W latach 1948 - 1965 zbudowano 8 mln mieszkań. [3]

Określenia cud gospodarczy używano również do zjawisk w gospodarkach innych państw na przestrzeni lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Także Włochy i Japonia szczyciły się tempem wzrostu równie wysokim jak Niemcy. Wzrost gospodarczy
był najszybszy w tych krajach, które dysponowały dużymi zasobami siły roboczej
w wyniku zmniejszania się zaludnienia wsi (Japonia, Włochy, Francja) lub, do których napływały rzesze uchodźców (Niemcy Zachodnie). [2]

Handel w Europie Zachodniej rozwijał się szybciej niż handel światowy i wynosił około 40 % handlu światowego. [3]

Wykres 3. Przeciętny roczny wzrost PKB w latach 1948 - 1963. (dane za Davies N.)

Wzrost gospodarczy, jaki odnotowały kraje uprzemysłowione
w dwudziestopięcioleciu po drugiej wojnie światowej w rzeczywistości nie był jednak efektem cudu. Na początku w pobudzeniu ożywienia gospodarczego kluczową rolę odegrała pomoc amerykańska. Stałe współdziałanie Zachodniej Europy z USA
oraz klimat liberalnej demokracji sprzyjały rozwojowi przedsiębiorstw.
Europejczycy utrzymywali szybkie tempo wzrostu dzięki wysokiemu poziomowi oszczędności i inwestycji. Znaczącą część nakładów inwestycyjnych przeznaczano
na sprzęt do wytwarzania nowych produktów oraz oprzyrządowanie nowych procesów produkcyjnych. Tak zwanym cudom gospodarczym towarzyszyła i była ich ważnym elementem modernizacja techniki oraz gruntowne zmiany w rolnictwie, energetyce, transporcie i strukturze przemysłu. Duże znaczenie odegrała również postawa
i rola rządów. Opracowywały plany, zapewniały szeroki zakres usług socjalnych,
a także przeprowadziły nacjonalizację niektórych podstawowych gałęzi gospodarki. Uczestniczyły w sposób pośredni i bezpośredni w życiu gospodarczym na skalę znacznie większą niż dotychczas.

Innym istotnym czynnikiem było bogactwo kapitału ludzkiego, jakim dysponowała Europa. Wykwalifikowany personel i potencjał umysłowy były niezbędnym warunkiem do efektywnego wykorzystania nowej techniki.

Rozbudowana współpraca międzypaństwowa była czynnikiem, który również przyczynił się do efektywności działalności gospodarczej. [2, 3]

5. Podsumowanie

Efektem Planu Marshalla i innych działań amerykańskiej polityki finansowej
był zupełnie inny rozwój sytuacji w Europie Zachodniej niż miało to miejsce
po pierwszej wojnie światowej. Stany Zjednoczone zrezygnowały z prawie wszystkich swoich wierzytelności powstałych z finansowania wysiłku wojennego
państw europejskich i wkrótce po zakończeniu wojny zaczęły udzielać pożyczek,
a następnie zaproponowały ogromną pomoc bezzwrotną. Dzięki temu
Stany Zjednoczone zrealizowały kilka celów: wzmocnienie gospodarcze
Europy Zachodniej, odbudowanie rynków zbytu i poprawa warunków eksportu
do państw zachodnioeuropejskich. W efekcie zrealizowano również cel wojskowy. Europa Zachodnia została głównym sojusznikiem USA. Wiele państw korzystających z pomocy Stanów Zjednoczonych w ramach Planu Marshalla przystąpiło
do Paktu Północnoatlantyckiego. Wzmocnienie gospodarki państw zachodnioeuropejskich usprawniło współpracę międzynarodową i doprowadziło
do bardziej zaawansowanych form integracji. Ten całkowity przewrót
w amerykańskiej polityce finansowej miał głębokie uzasadnienie ekonomiczne,
ale został spowodowany także dążeniem do powstrzymania i przeciwstawienia się komunizmowi i Związkowi Radzieckiemu. [4, 5]

Skutki podjętych decyzji przez rządy państw, które przyjęły Plan Marshalla,
bądź odmówiły przystąpienia do jego realizacji widoczne są do dnia dzisiejszego.
Obecnie państwa korzystające z pomocy USA są w dobrej kondycji gospodarczej. Kraje te należą do grupy najbardziej rozwiniętych państw świata.
Natomiast dorobek państw, które tę pomoc odrzuciły niezaprzeczalnie jest dużo mniejszy.

„Tempo i zakres rozwoju gospodarczego po roku 1948 nie mają precedensu
w dziejach Europy, a w skali światowej dają się porównać tylko z Japonią.
Było to zjawisko tak nieoczekiwane i spektakularne, że (…) o wiele łatwiej je opisać niż wyjaśnić.”

Norman Davies

6. Bibliografia

1. Borucki M., Historia powszechna do 1998 roku, Wydawnictwo MADA, Warszawa 1999, str. 169-170.

2. Cameron R. Historia gospodarcza świata, Książka i Wiedza 2001, str. 398-408.

3. Davis N. Europa, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998, str. 1132-1153.

4. Kawecka-Wyrzykowska E., Historia i rozwój idei integracji europejskiej www.europa.edu.pl

5. Krasuski J., Europa Zachodnia. Dzieje polityczne 1945-1993 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995, str. 78-86.

6. Szpak J., Historia gospodarcza powszechna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999, str. 241-242.

7. Wieczorkiewicz P, Urbański M. (red.), Mały oxfordzki słownik historii świata w XX wieku, Puls Publications Ltd.1992.

Zimna wojna - potoczna nazwa rywalizacji między państwami bloku radzieckiego a krajami zachodnimi
po II wojnie światowej. Za początek „zimnej wojny” uważa się wystąpienie Churchilla w Fulton
w dniu 5 marca 1946, gdy podczas przemówienia zaapelował o zjednoczenie wysiłków Zachodu, zwłaszcza USA i Wielkiej Brytanii, w celu przeciwstawienia się ekspansjonistycznej polityce ZSRR. Użyte wówczas sformułowanie „żelazna kurtyna” (na oznaczenie granicy oddzielającej uzależnioną od ZSRR Europę Wschodnią od Europy Zachodniej) stało się przez kilkadziesiąt lat synonimem politycznego podziału kontynentu. [6, 7]

Marshall George Catlett (1880-1959), amerykański generał i polityk, uczestnik I wojny światowej,
w latach 1939-1945 szef sztabu amerykańskich wojsk lądowych, twórca potęgi armii amerykańskiej,
wywarł duży wpływ na decyzje strategiczne aliantów w czasie II wojny światowej, uczestniczył we wszystkich ważniejszych międzynarodowych konferencjach wojennych, w latach 1945-1947 specjalny przedstawiciel prezydenta Harrego Trumana w Chinach, 1947-1949 sekretarz stanu, współautor doktryny Trumana
i twórca planu Marshalla, 1950-1951 sekretarz obrony. W 1953 roku otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla
za szybką odbudowę Europy po wojnie. [7]

Na mocy konwencji z dnia 14 grudnia 1960 r. OEEC przekształciła się w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Cooperation and Development - OECD). Konwencję podpisały: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, RFN, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, Włochy, Wielka Brytania. Później do OECD przystąpiły: Australia, Finlandia, Japonia, Nowa Zelandia, w 1996 Polska, a także - na specjalnym statusie członka stowarzyszonego - Jugosławia. Główne cele organizacji zostały sformułowane w statucie i dotyczą osiągania jak najwyższego wzrostu gospodarczego, poziomu zatrudnienia i stopy życiowej, a także stabilności finansowej, wolności wymiany międzynarodowej i pomocy dla krajów słabo rozwiniętych. [encyklopedia www.onet.pl]

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

1

---