Terminologia

Resocjalizacja to ponowna skorygowana socjalizacja osób wadliwie przystosowanych (L. Pytka, 2000). I w tym miejscu należy zdać sobie sprawę z faktu, że w psychopedagogicznej literaturze anglojęzycznej nie spotyka się terminu "resocjalizacja" (resocialization). W jego miejsce używa się takich określeń jak: rehabilitation, correction i treatment, a terminy, o których mowa, różnią się zakresami znaczeniowymi (por. K. Pospiszyl, 1990).
Rehabilitation to: "odzyskanie pierwotnych zdatności" i dotyczy tylko tych osobników, którzy byli dobrze przystosowani zanim weszli na drogę przestępczej lub dewiacyjnej działalności (L. P. Carney, za: K. Pospiszyl, 1990). Termin ten w języku angielskim sugeruje także "powrót do niezależnego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie", a jego zakres jest najszerszy (por. L. P. Carney za: K. Pospiszyl, 1990).
Termin treatment nie ma, jak słusznie zauważa, K. Pospiszyl (1990), odpowiednika w języku polskim i bywa tłumaczony jako traktowanie, oddziaływanie, leczenie. Treatment w odróżnieniu od pojęcia rehabilitation dotyczy tylko takich działań, strategii, technik, które mają na celu zmniejszenie różnego rodzaju dysfunkcji, ułomności, w tym społecznych. Według Rebera (1985), który w podobny sposób definiuje ten termin, treatment to specyficzna procedura opracowana w celu wyleczenia lub zmniejszenia stopnia nasilenia choroby lub innych odchyleń od normy (klinicznej, statystycznej itp.) W statystycznym rozumieniu za normę będziemy mogli uznać np. wyniki znajdujące się między wartością górnego i dolnego kwartyla (jest to 50% wyników); wyniki znajdujące się w okolicach wartości mediany (dokładny środek w szeregu wyników), średniej arytmetycznej lub nie przekraczające wartości 2 odchyleń standardowych od średniej. Termin treatment dotyczy procedur medycznej, farmakologicznej, chirurgicznej lub psychoterapeutycznej (por. A. S. Reber, 1985) Rehabilitacja (rehabilitation) zaś obejmuje zarówno filozofię dotyczącą prawidłowego ludzkiego zachowania się, jak i sposoby oraz metody oddziaływań na zmianę tego zachowania (por. L. P. Carney za: K. Pospiszyl, 1990).
Ponadto w znaczeniu resocjalizacji w języku angielskim używa się takich terminów jak: correctional treatment (oddziaływania korekcyjne); correctional intervention (interwencja korekcyjna); corrective advisory (poradnictwo korekcyjne).
W języku polskim zaś największą popularnością cieszy się termin "resocjalizacja" i ma on zdaniem M. Żebrowskiej najszerszy zakres (por. K. Pospiszyl, 1990). Poza tym w literaturze polskiej spotyka się takie pojęcia jak: psychokorekcja, psychoterapia, terapia pedagogiczna, terapia wychowawcza, psychoedukacja, psychoprofilaktyka.

Istota procesu resocjalizacji

Odbywa się, jak sądzi L. Pytka (2000), pod wpływem celowych oddziaływań wychowawców za pomocą specjalnie do tego celu dobranych metod i środków oddziaływania w danym otoczeniu. Zarówno osoby resocjalizowane, jak i resocjalizujące pozostają we wzajemnych związkach określanych przez teoretyków jako stosunki interpersonalne. Wychowankowie oraz wychowawcy, ich wzajemne relacje w konkretnym otoczeniu fizycznym i społecznym tworzą tzw. rzeczywistość wychowawczą.
Rzeczywistość wychowawcza może być opisywana w sposób:

• Analityczny - przez wyróżnienie w niej składników, obiektów i pojedynczych zdarzeń;

• Całościowy, Syntetyczny - przez wyodrębnienie z niej pewnych całości, układów lub systemów obiektów lub zdarzeń.

W obrębie tego drugiego sposobu mieści się pojęcie systemów resocjalizacyjnych.
Przy projektowaniu systemu resocjalizacyjnego należy odwołać się do takich płaszczyzn jak:

• struktura podejmowanych przez system działań (aspekt strukturalny);

• funkcje i cele poszczególnych i połączonych działań (aspekt funkcjonalny);

• optymalne procedury (metody i techniki) działań systemu (aspekt proceduralny)(L. Pytka 2000).

Konstruowanie heurystycznego modelu systemu oddziaływań wychowawczych

Resocjalizacja wychowanka jest rodzajem ukierunkowanego wpływu jaki wywiera nań wychowawca. Jest to zarazem sterowanie wychowawcze, które opiera się na pewnych informacjach i środkach, którymi dysponuje wychowawca lub wychowawcy, czyli na układzie sterującym. Układ sterowany zaś, którym jest wychowanek lub grupa wychowanków, w mniejszym lub większym stopniu poddaje się tym wpływom.
Nie wnikając w budowę wewnętrzną systemu sterowanego i sterującego można powiedzieć, iż niezbędnym warunkiem sterowania jest przesyłanie energii i informacji między obu układami. Istnieją zatem określone kierunki sprzężeń. Rodzaj i jakość sprzężeń łączących te układy, występujących w określonych wobec siebie cyklach działań, składają się na tzw. strukturę relacji tworzącego się w opisany sposób systemu oddziaływań wzajemnych, który będziemy nazywać systemem działania. Powstająca w wyniku procesu sterowania nowa jakość złożona z rozmaitych działań i wzajemnych zależności między nimi jest nazwana systemem działania dlatego, że jego elementami są działania, a nie obiekty w sensie realistycznym oraz relacje między nimi. System taki jest systemem dynamicznym. Jeśli faktycznie realizowanym celem systemu działania jest resocjalizowanie jednostek i grup wadliwie przystosowanych, wówczas system taki nazwać można systemem resocjalizacji w danych warunkach (np. instytucji zamkniętej lub środowiska otwartego). Tak więc "systemy resocjalizacji" - to specyficzne systemy działania różniące się rodzajem, porządkiem, dynamiką i nasileniem proponowanych oddziaływań na wychowanków. Chociaż zakładane przez dany system resocjalizacyjny cele szczegółowe, operacyjne (konkretne) są zwykle zbieżne, to jednak cel ostateczny - optymalne uspołecznienie jednostki resocjalizowanej - jest taki sam w każdym systemie resocjalizacyjnym. Na tym właśnie polega jedna z cech systemu zwana ekwifinalnością.
System działających, kooperujących ludzi wykonujących określone czynności jest innego rodzaju systemem niż system działań i relacji zachodzących między nimi. System działania resocjalizującego - w podanym wyżej rozumieniu - jest systemem drugiego rzędu, w którym jego elementami są działania, a jego struktura jest wyznaczona przez uporządkowane relacje między działaniami.
W celu dokonania modyfikacji systemu sterowanego przez system sterujący (resocjalizacja) należy spełnić następujące warunki:

• System sterujący powinien dysponować pewnymi informacjami na temat systemu sterowanego, jego otoczenia oraz na temat środków (bazy) oddziaływania, jakimi dysponuje.

• System sterujący winien wyraźnie określić tzw. cechy sterownicze i niesterownicze (manipulowane i niemanipulowane), w systemie sterowanym i jego otoczeniu. W systemie oddziaływania resocjalizującego muszą być zatem wykonane czynności preparacyjne związane z zapewnieniem pewnych środków rzeczowych, materialnych oraz czynności preparacyjne związane z uzyskaniem odpowiednich informacji w wyniku postępowania diagnostycznego.

Poza dwoma rodzajami (klasami) czynności wspomnianymi wyżej (uzyskiwanie informacji i zasobów) najistotniejszymi działaniami systemu z punktu widzenia efektywności jego funkcjonowania są trzy następujące klasy (zbiory) czynności:

• Postulowanie - określanie celów operacyjnych możliwych do osiągnięcia w danych warunkach.

• Optymalizowanie - sporządzanie rozmaitych wersji działania przewidującego zmienność otoczenia i wybór najlepszego z możliwych wariantów działania przy uwzględnieniu celów i środków działania praktycznego, którymi się dysponuje.

• Realizowanie - zastosowanie środków zgodnie z wcześniej ustalonymi metodami w celu osiągnięcia uprzednio założonych celów w zmieniającym się otoczeniu.

Schemat 1: Heurystyczny model systemu działań resocjalizacyjnych (źródło: L. Pytka, 2000, s. 203)

Wymienione trzy klasy działań są także powiązane sprzężeniami zwrotnymi, co ilustruje schemat 1.
Jeśli na strukturę systemu działania składają się wzajemne sprzężenia między poszczególnymi działaniami i otoczeniem, to należałoby powiedzieć, iż skuteczność działania systemu jest wyznaczona przez czynniki strukturalne działania, tj. przez następujące sprzężenia między:

• otoczeniem, tzn. informacjami, jakie uzyskuje się od otoczenia, i optymalizowaniem, tj. sposobami ich zużytkowania w doborze sposobów działania;

• optymalizowaniem i postulowaniem, co zapewnia współzależność celów i sposobów działania;

• postulowaniem i realizowaniem, tj. stosowaniem optymalnych środków działania, które zapewnia współzależność celów i środków działania;

• otoczeniem, tzn. zasileniami, jakie można uzyskać z otoczenia (środki materialne, baza ekonomiczna itp.), a ich zastosowaniem w praktyce (realizacją).

Dokładniej, według L. Pytki (2000) efektywność systemu resocjalizacji jest uzależniona od struktury wyeksponowanych wyżej działań, tj. od:

• użyteczności informacji diagnostycznych na temat systemu sterowanego i jego otoczenia;

• adekwatności celów działania, a zwłaszcza stopnia ich realności (realizowalności);

• trafności optymalizowania uwzględniającego współzależność celów, sposobów i środków działania;

• użyteczności zasileń energetycznych, środków pozostających w dyspozycji systemu sterującego.

Należy zatem przypuszczać, iż niskie wskaźniki resocjalizacji młodzieży, z jakimi się spotykamy w praktyce wychowawczej, wiążą się z defektami sprzężeń między klasami działań, na które wskazaliśmy, tj. z niepełną, nietrafną diagnozą, błędami postulowania i optymalizowania działań lub brakiem odpowiednich środków lub nieumiejętnością albo niemożliwością ich zastosowania w danych warunkach. Należy jednak dodać, że system działań jest systemem o probabilistycznym a nie deterministycznym charakterze, w związku z tym nie zawsze jesteśmy w stanie przewidzieć skutki jego działania, zwłaszcza w zmieniającym się otoczeniu społecznym.

Funkcje systemu resocjalizacji

L.Pytka wymienia 3 takie funkcje:

• Opiekuńcze - zaspokajanie aktualnie i potencjalnie potrzeb pierwszego i wyższych rzędów wychowanka. Opieka ma być wielostronna i perspektywiczna, obejmująca nie tylko obecne stany, ale także przyszłe.

• Wychowawczo - dydaktyczne - przysposobienie wychowanka do adekwatnego funkcjonowania w takich rolach społecznych jak: rola ucznia w szkole, pracownika, obywatela przez uczestnictwo w specjalnie do tego celu zorganizowanych zajęciach. System pełniąc tą funkcję pełni zarazem takie funkcje jak: adaptacyjna (adaptacja do społeczeństwa) i kreacyjna (wychowanie do twórczości).

• Terapeutyczne - trafne i rzetelne diagnozowanie zaburzeń i dysfunkcji, indywidualne i społeczne działanie wychowanków, postulowanie określonych modyfikacji motywacji i postaw oraz stosowanie odpowiednich (optymalnych) - stosownie do rozpoznania diagnostycznego - środków leczenia somatycznego i psychologicznego, przywracających zaburzoną homeostazę somatyczną i psychiczną jednostki. Działania terapeutyczne interweniują w najgłębsze warstwy osobowości wychowanków i zwykle obejmują nie tylko modyfikację zachowań, ale także modyfikację funkcji struktur regulacyjnych osobowości, tj. sieci poznawczej, popędowo-emocjonalnej, wartościująco-normatywnej.

Procedury systemu resocjalizacji

Na wstępie należy zdać sobie sprawę z faktu, że aby oddziaływanie miało charakter pełny i efektywny należy dysponować następującymi środkami:

• własną osobą oraz środkami wpływu osobistego;

• grupą wychowawczą, za którą są odpowiedzialni oraz środkami wpływu grupowego;

• dobrami kultury i cywilizacji współczesnej, którymi mogą modyfikować przekonania, uczucia i zachowania osób nieprzystosowanych społecznie (L. Pytka, 2000).

Dotyczą trzech grup oddziaływań:

• Oddziaływania psychotechniczne - polegają na trafnym doborze i zastosowaniu środków wpływu osobistego w zaspokajaniu potrzeb wychowanka, w jego wychowaniu i terapii. Podstawowym środkiem wpływu wychowawcy na wychowanka jest wykorzystanie zależności osobowej o charakterze indywidualnym, "twarzą w twarz" w codziennych kontaktach interpersonalnych. Procedura ta pozwala na znaczny stopień identyfikacji psychologicznej wychowawcy i wychowanka i jego indywidualny rozwój osobowy.

• Oddziaływania socjotechniczne - odwołują się do optymalnych środków wpływu grupowego na jednostkę lub inną grupę społeczną będącą przedmiotem sterowania, tj. do tzw. więzi wewnątrz- i międzygrupowych w zaspokajaniu potrzeb wychowanków, w ich uspołecznianiu oraz oddziaływaniu terapeutycznym. Socjotechnika umożliwia głównie wzrost poziomu dojrzałości interpersonalnej wychowanków wyrażającej się adekwatnym spostrzeganiem i ocenianiem zachowań cudzych i własnych w kontekście społecznym. Środki socjotechniczne wykorzystują presję grupy.

• Oddziaływania kulturotechniczne - polegają na wykorzystywaniu w opiece, wychowaniu i terapii resocjalizacyjnej środków wpływu wywieranych przez kulturę i cywilizację na poszczególne osoby i grupy wychowawcze. Dobierając adekwatnie do potrzeb i zainteresowań wychowanków rozmaite formy zajęć kulturotechnicznych, kształtuje się nie tylko określone przekonania, łagodzi napięcia i konflikty wewnętrzne, ale przede wszystkim modyfikuje się zachowania wychowanków zgodnie ze społecznie akceptowanymi wzorami kulturowymi. Procedura kulturotechniczna ma wysokie walory integracyjne, umożliwia w znacznym zakresie identyfikację wychowanka z wartościami społeczno-kulturowymi, blokując tym samym ewentualne motywacje do działania antyspołecznego, sprzecznego z istniejącym systemem wartości i norm moralnych, obyczajowych i prawnych. Procedura, o której mowa, pozwala na ponowną integrację jednostki ze społeczeństwem i jej prawidłową, niezaburzoną adaptację społeczną.

Efektywność resocjalizacyjna powyższych procedur stosowanych w rozwijaniu funkcji opiekuńczych, wychowawczych i terapeutycznych jest uzależniona od:

• wyjściowego stanu osobowości wychowanka, uprzednich wpływów społecznych, a zwłaszcza podkulturowych;

• sprawności metodycznej (kwalifikacji i umiejętności wychowawców) kadry pedagogicznej trafnie postulującej cele operacyjne stosownie do treści rozpoznania diagnostycznego i własnych możliwości;

• klimatu społecznego instytucji resocjalizującej, czyli zbioru parametrów określających: jakość stosunków interpersonalnych w placówce, stopień autonomii osobistej wychowanków oraz charakter kontroli sprawowanej przez kadrę pedagogiczną (np. kontrola opiekuńcza lub represyjna).

Modele systemu resocjalizacji

Na schemacie 2 widzimy model nazywany przez L. Pytkę (2000) "skrzynką morfologiczną" systemu działania, uwzględniającą wymiar strukturalny, funkcjonalny i proceduralny. Model ten ukazuje, że w projektowaniu systemu oddziaływań resocjalizujących należy uwzględnić co najmniej 27 klas działań (postulacyjnych, optymalizacyjnych) w zależności od środków realizowania funkcji opiekuńczych, wychowawczych lub terapeutycznych środkami psychotechnicznymi, socjotechnicznymi lub kulturotechnicznymi. Jednak z praktycznego punktu widzenia najważniejsze wydają się działania realizacyjne systemu. Należy jednak pamiętać, iż każdy rodzaj praktycznego działania winien być poprzedzony postulowaniem i optymalizowaniem. Na podstawie modelu, o którym mowa, można wyodrębnić następujące działania realizujące systemu:

• Realizowanie funkcji opiekuńczych środkami psychotechnicznymi.

• Realizowanie funkcji opiekuńczych środkami socjotechnicznymi.

• Realizowanie funkcji opiekuńczych środkami kulturotechnicznymi.

• Realizowanie funkcji wychowawczych środkami psychotechnicznymi.

• Realizowanie funkcji wychowawczych środkami socjotechnicznymi.

• Realizowanie funkcji wychowawczych środkami kulturotechnicznymi.

• Realizowanie funkcji terapeutycznych środkami psychotechnicznymi.

• Realizowanie funkcji terapeutycznych środkami socjotechnicznymi.

• Realizowanie funkcji terapeutycznych środkami kulturotechnicznymi.

Schemat 2: Ogólny model systemu oddziaływań resocjalizujących (źródło: L. Pytka, 2000, s. 208)

Właściwości optymalnego modelu według L. Pytki (2000)

• Zespół diagnostyczny funkcjonujący w sposób ciągły, zapewniający dostęp do informacji o wychowankach i skutkach oddziaływań resocjalizujących.

• Pełna indywidualizacja oddziaływań opiekuńczych, wychowawczych i terapeutycznych.

• Określenie wyraźnych kryteriów oceny postępów wychowanków w procesie resocjalizacji, wraz z pełnym racjonalnym ich uzasadnieniem.

• Odpowiednia selekcja wychowawców do istniejących lub tworzących się grup wychowawczych wg kryterium przejawianych zainteresowań. Zainteresowania wychowawcy = zainteresowania wychowanka.

• Dopasowywanie sytuacji wychowawczych do charakteru wychowanka, a nie odwrotnie.

• Wypracowanie systemu opieki następczej nad wychowankami opuszczającymi instytucję, którego działalność byłaby inicjowana przez instytucję resocjalizującą w trakcie pobytu wychowanka w placówce.

str. 1

---