Zagadnienia egzaminacyjne z „Metodologii” dla II roku Filozofii Ogólnej

I. Metodologiczna analiza wytworów poznania naukowego

1. Przedstaw klasyczną epistemologiczną koncepcję wiedzy i jej odniesienie do wiedzy naukowej.

Pojęcie „wiedza naukowa” z punktu widzenia klasycznej definicji wiedzy.

W klasycznej teorii wiedzy rozpatruje się zdanie:

„S wie, że A”

Funktor „...wie, że ...” to funktor zdaniotwórczy od jednego argumentu nazwowego (S) i jednego argumentu zdaniowego (A). Jest to funktor intensjonalny. Dokładnie - ekstensjonalny ze względu na S i intensjonalny ze względu na A. Jego własności bada logika epistemiczna.

Klasyczna koncepcja wiedzy:

S wie, że A wtw (a) A jest prawdziwe

(b) S jest przekonany, że A

(c) S ma wystarczające uzasadnienie dla swego przekonania, że A

ad a) A jest prawdziwe wtw A

ad b) S ma subiektywną pewność, że A

ad c) podmiot wiedzy posiada racje przemawiające za przyjęciem A.

Ogólne określenie wiedzy na jakiś temat zgodne z ujęciem klasycznym:

(A) Wiedza na jakiś temat jest to zbiór uzasadnionych przekonań prawdziwych na ten temat.

Wiedza naukowa w świetle koncepcji klasycznej:

(a) - nie ulega modyfikacji

(b) i (c) ulegają modyfikacji ze względu na intersubiektywny charakter wiedzy naukowej, a zwłaszcza ze względu na wymogi nakładane na jej intersubiektywną sprawdzalność. Dotyczy to zwłaszcza punktu (c).

Reguły uzasadniania naukowego są kodyfikowane w ramach kolektywu badawczego. Uzasadnienie dla przekonania A musi spełniać wymogi nakładane na procedury sprawdzania A uznawane za prawomocne w danej dyscyplinie wiedzy. Warunek b), a zwłaszcza c) powinny być zrelatywizowane do grupy ekspertów z zakresu danej dziedziny wiedzy. S reprezentuje eksperta z zakresu danej dziedziny nauki.

Ogólne określenie wiedzy naukowej na jakiś temat z określonej dziedziny nauki zgodne z klasycznym ujęciem wiedzy:

(A') Wiedza naukowa na jakiś temat z zakresu danej dziedziny wiedzy naukowej to zbiór przekonań prawdziwych, uznanych za wystarczająco uzasadnione przez ekspertów z tej dziedziny wiedzy.

2. Podstawowe punkty zwrotne w tradycji empiryzmu w ujęciu W.V.O.Quine'a.

Wyodrębnienie podstawowych nośników wiedzy naukowej - zasadnicze punkty zwrotne w tradycji empiryzmu w ujęciu W.V.O.Quine'a.

Klasyczna koncepcja wiedzy odniesiona do wiedzy naukowej podlega również krytyce ze względu na rodzaj nośnika wiedzy. Zakłada ona, że nośnikiem wiedzy jest zdanie. W filozoficznej refleksji nad wiedzą naukową rozpatrywano również inne nośniki wiedzy naukowej.

W.V.O. Quine przedstawił rekonstrukcję tradycji empiryzmu właśnie ze względu na rozpatrywany typ nośnika wiedzy naukowej.Wyróżnił pięć punktów zwrotnych w tradycji empiryzmu:

1. od idei do słów (idee w sensie anglosaskim)

2. od słów do zdań

3. od zdań do teorii (Duhem, teza duhema-quine'a, nigdy nie można obalic llub sprawdzic izolowanej hipotezy naukowej)

4. od teorii do systemu wiedzy (monizm metodologiczny)

5. naturalizm

3. Pierwszy dogmat empiryzmu - scharakteryzuj podział zdań na analityczne i syntetyczne.

Przegląd sposobów ujmowania opozycji: zdania analityczne - zdania syntetyczne w tradycji filozoficznej

Platon: wiedza pewna, konieczna o ideach (analityczna)

wiedza przygodna o faktach stwierdzanych za pomocą zmysłów (syntetyczna)

Arystoteles i scholastyka: orzekanie na podstawie znajomości istoty (analityczne)

orzekanie nie posiadające takiej podstawy (syntetyczne)

Hume: prawdy o ideach wytworzonych przez umysł (analityczne)

prawdy o faktach (syntetyczne)

Leibniz:

prawdy rozumu - zdania prawdziwe we wszystkich możliwych światach (zd. analityczne)

prawdy faktualne - prawdziwe w niektórych światach możliwych (zd. syntetyczne).

Kant

Zdanie o strukturze „S jest P” jest analityczne wtw treść orzecznika (P) jest zawarta w treści wyrażenia znajdującego się w podmiocie zdania (S)

Zdanie o strukturze „S jest P” jest syntetyczne wtw treść orzecznika (P) wykracza poza treść wyrażenia znajdującego się w podmiocie zdania (S)

Artur Pap (1958)

Zdanie A jest analityczne w sensie szerokim wtw A jest prawdziwe na mocy znaczenia swoich składników.

Rodzaje zdań analitycznych: tautologie (podstawienia tautologii) i postulaty znaczeniowe.

Zdanie F(t) języka J jest postulatem znaczeniowym dla terminu t w języku J jeśli obowiązująca w języku J reguła semantyczna wymaga, aby termin t był rozumiany w języku J w taki sposób, aby zapewniał prawdziwość zdaniu F(t) albo aby termin t denotował przedmiot, który spełnia warunek F(x).

Zdanie syntetyczne języka J jest to zdanie, którego wartość logiczna jest rozstrzygana przez odwołanie do pozajęzykowych stanów rzeczy.

Rudolf Carnap (1942)

Zdanie A jest analityczne (analitycznie prawdziwe, L-prawdziwe, L-obowiązujące) w języku J wtw A jest prawdziwe tylko na mocy reguł semantycznych języka J bez odwołania się do faktów pozajęzykowych.

Zdanie A języka J jest syntetyczne wtw jego wartość logiczna zależy od pozajęzykowych stanów rzeczy

Pierwszy dogmat empiryzmu - sformułowanie Quine'a

„Zdaniem zwolenników empiryzmu, wszystkie sądy dzielą się dychotomicznie na analityczne, czyli oparte na znaczeniu a niezależne od faktów, bądź syntetyczne, czyli oparte na faktach”

4. Typy zdań występujące w nauce empirycznej w ujęciu R.Carnapa.

Carnap podział zdań

1. Zdeterminowane:

• Obowiązujące (prawdziwe na mocy samych reguł języka)

• Przeciw-obowiązujące (fałszywe na mocy samych reguł języka)

Niezdeterminowane

Reguły:

1. L-reguły - reguły transforamcji mające charakter logiczny bądź matematyczny

2. F-reguły (reguły fizykalne) - mają swoje uzasadnienie w prawach fizyki

Zdania prawdziwymi na mocy L-reguł nazywamy L-obowiązującymi lub analitycznymi, zdania fałszywe na mocy L-reguł nazywamy kontradyktorycznymi.

Zdania obowiązujące, które nie jest analityczne nazywamy F-obowiązującymi, a zd. przeciw-ob., które nie jest kontradyktoryczne nazywamy F-przeciw-obowiązującymi.

Zd. jest L-zdeterminowane jeśli jest analityczne lub kontradyktoryczne.

Zd. jest F-zdeterminowane gdy jest F-obowiązujące, lub F-przeciw-obowiązujące

Zd. które nie są ani L- ani F-zdeterminowane są niezdeterminowane, niezdeterminowane należą do syntetycznych

analityczne: L-obowiązujące

syntetyczne: F-obowiązujące, F-przeciw-obowiązujące

kontradyktoryczne: L-przeciw-obowiązujące

5. Zasada intersubiektywnej komunikowalności i zasada intersubiektywnej sprawdzalności wyników badań naukowych.

Warunek intersubiektywnej komunikowalności wyników badań naukowych

Zgodnie z klasyczną koncepcją komunikacji językowej dochodzi do niej za pomocą wyrażenia W języka J wtedy, gdy nadawca i odbiorca przypisują wyrażeniu językowemu W języka J to samo znaczenie i tę samą denotację (mocny warunek komunikacji) lub tę samą denotację, choć mogą przypisywać odmienne znaczenia (słaby warunek komunikacji).

Język potoczny J, w którym mówimy na co dzień, jest zbiorem języków jednorodnych gramatycznie {J1, J2 ,....,Jn}, które różnią się regułami semantycznymi.

Podstawowy warunek nakładany na badania naukowe to ich intersubiektywna komunikowalność i intersubiektywna sprawdzalność. Warunek drugi może być spełniony jeśli jest spełniony warunek pierwszy. Wyjściowym warunkiem badań naukowych jest więc intersubiektywna komunikowalność.

Mówimy, że zdanie Z języka J jest intersubiektywnie komunikowalne w grupie osób G wtw każda z osób grupy G przypisuje mu takie samo znaczenie i takie samo odniesienie przedmiotowe ( tę samą denotację).

[definicja odpowiadająca mocnemu warunkowi komunikacji]

Mówimy, że zdanie Z języka J jest intersubiektywnie komunikowalne w grupie osób G wtw każda z osób grupy G przypisuje mu takie samo odniesienie przedmiotowe ( tę samą denotację).

[definicja odpowiadająca słabemu warunkowi komunikacji]

Metodą prowadzącą do uzyskania języka umożliwiającego spełnienie warunku intersubiektywnej komunikowalności jest definiowanie.

6. Weryfikacyjna koncepcja znaczenia.

• zdanie ma znaczenie, jeśli można podać warunki jego prawdziwości

• znaczenie posiadają zdania analityczne (tezy logiki i matematyki), metoda sprawdzania to dowodzenie

• u neopozytywistów logika i matematyka są analityczne

• zdania syntetyczne posiadają znaczenie, jeśli istnieje intersubiektywna i zarazem empiryczna metoda jego sprawdzania

• intersubiektywna oznacza, ze w zasadzie każdy posiadający odpowiednia wiedzę i możliwości techniczne może przekonać się o wartości logicznej zdania

• weryfikacyjna koncepcja znaczenia była dla neopozytywistów kryterium demarkacji wiedzy

• wypowiedzi nie spełniające tego kryterium są uważane za bezsensowne, np. tezy metafizyki

• nonsens - wypowiedzi nie zachowujące poprawnej struktury gramatycznej

• konsekwencje - wiedza nie jest indywidualna, każdy

7. Zagadnienie definicji ostensywnych (dejktycznych).

Zdefiniowanie terminu N (nazwy ogólnej N) za pomocą tak zwanej definicji dejktycznej (ostensywnej) polega na wskazaniu przykładowego desygnatu terminu definiowanego N i na jednoczesnym wypowiedzeniu zdania „To jest N” ( np. „X jest czerwone”).

Pierwszy element tej definicji jest pozawerbalny a drugi jest werbalny. Dlatego jest to pseudo-definicja.

Analiza definicji dejktycznych - sposób wyznaczenia denotacji (zakresu) nazwy N (Janiny Kotarbińskiej):

1. Wskazujemy na A jako na wzorcowy desygnat nazwy A mówiąc „A jest N”

Λ x [ x jest N ↔ x jest takie jak A]

2. Wskazujemy na A jako na wzorcowy desygnat nazwy N określając pod jakim względem (W) przedmioty należące do zakresu N mają być podobne do A

Λ x [ x jest N ↔ x jest takie jak A pod względem W]

3. Wskazujemy na A jako na wzorcowy desygnat nazwy N określając pod jakim względem (W) i w jakim stopniu (S) przedmioty należące do zakresu N mają być podobne do A

Λ x [ x jest N ↔ x jest takie jak A pod względem W w stopniu S]

Ze względu na arbitralność określenia W, a zwłaszcza S, definicje ostensywne są nieostre.

Definicje dejktyczne (dzięki elementowi niewerbalnemu) i definicje operacyjne zapewniają związek języka z rzeczywistością pozajęzykową dostępną w doświadczeniu.

8. Definicje operacyjne.

Operacjonizm - Percy Bridgman („The Logic of Modern Physics” 1927)

1. Skrajna wersja operacjonizmu: znaczenie terminu nauki jest równoznaczne z operacją pomiarową.

Ponieważ bardzo często istnieją różne procedury pomiaru tej samej wielkości, to skrajna wersja operacjonizmu prowadzi do wieloznaczności terminów nauki.

2. Umiarkowana wersja operacjonizmu: operacjonizm to stanowisko w sprawie sposobu określania sensu empirycznego pojęć w nauce.

1. wszelkie pojęcia stosowane w nauce można określić przez podanie definicji operacyjnej (wersja opisowa).

2. pojęcie jest przydatne w nauce tylko wtedy, gdy ma sens operacyjny (wersja normatywna).

Definicje operacyjne w zależności od typu definiowanego terminu.

1. W przypadku definiowania terminów jakościowych definicja operacyjna podaje operacje, za pomocą których rozstrzyga się, czy do danego obiektu stosuje się dany termin, czy też nie.

Przykład: Dla każdego x: jeśli w x zanurzony jest papierek lakmusowy, to x jest kwasem wtw x zabarwia papierek lakmusowy na czerwono.

Λx [ E(x) → ( T(x) ↔ O(x)]

2. W przypadku definiowania terminów ilościowych (wielkości empirycznych) definicja operacyjna podaje operacje pomiarowe, które prowadzą do wyznaczenia wartości liczbowej danej wielkości.

Przykład: Dla każdego x: jeśli x zostanie umieszczone na wadze elektronicznej mierzącej z dokładnością ε, to waga x wynosi q± ε wtw odczyt na wadze będzie wynosił q.

Zdania, w których wszystkie terminy, z wyjątkiem terminów logicznych i matematycznych, są zdefiniowane operacyjnie, są zdaniami empirycznie rozstrzygalnymi.

9. Omów dychotomię: terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne.

Założenia neopozytywistycznego paradygmatu rekonstrukcji języka nauk empirycznych - dychotomia: terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne.

W językach dyscyplin empirycznych obok terminów logiki i matematyki występują terminy specyficzne tych dyscyplin, które dzielą się dychotomicznie na terminy obserwacyjne V_O i terminy teoretyczne V_T.

V = V_O ∪ V_T

Terminy obserwacyjne V_O nabierają sensu empirycznego w wyniku obserwacji bezpośredniej za pomocą zmysłów.

Podstawowe rodzaje postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych (R. Carnap)

Terminy teoretyczne nabierają sensu empirycznego dzięki temu, że można je zdefiniować za pomocą terminów obserwacyjnych.

Kolejne propozycje definicji, które wiążą terminy teoretyczne T(x) z terminami obserwacyjnymi O(x) przedstawił R.Carnap [E odnosi się do sytuacji eksperymentu]:

1. definicje równoważnościowe:

Λx (T(x) ↔ O(x))

2. obustronne definicje redukcyjne (definicje warunkowe):

Λx [E(x) → (T(x) ↔ O(x))]

3. pary definicji cząstkowych:

Λx [E1(x) → (O1(x)) → T(x))]

Λx [E2(x) → (O2(x)) → ~T(x))]

4. łańcuchy definicji cząstkowych

5. kanoniczny model teorii empirycznej - rezygnacja z postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych

10. Koncepcja zdania obserwacyjnego w tradycji logicznego empiryzmu.

Baza empiryczna poznania naukowego: zdania obserwacyjne (sprawozdawcze) - ujęcie neopozytywistów:

Zdania obserwacyjne (sprawozdawcze, protokolarne) mówią o tym co bezpośrednio dane. Zdania obserwacyjne są rozstrzygalne bezpośrednio na drodze obserwacje. W ujęciu introspekcyjnym zdania te opisują bezpośrednie treści przeżyć (fenomeny, dane zmysłowe) i są sformułowane w język fenomenalistycznym. W ujęciu ekstraspekcyjnym odnoszą się do bezpośrednio danych obiektów, właściwości lub relacji. Są sformułowane w języku fizykalnym. Zdania te muszą spełniać warunki intersubiektywnej komunikowalności i intersubiektywnej sprawdzalności. Koncepcja ta zakłada zatem pojęcie obserwatora normalnego.

Zdania obserwacyjne (sprawozdawcze, protokolarne), tworzące bazę empiryczną poznania naukowego, są niezmienne i przyjmowane bez czynienia jakichkolwiek uprzednich założeń. Z tego względu uznawane są za obiektywne. Baza empiryczna zmienia się w sposób kumulatywny.

11. Neopozytywistyczne i popperowskie ujęcie bazy empirycznej poznania naukowego. Kubłowa a reflektorowa teoria nauki (teoria obserwacji).

1. Neopozytywizm: baza empiryczna jest to zbiór zdań obserwacyjnych, który zmienia się w sposób kumulatywny. Zdania z tego zbioru są:

• rozstrzygane na drodze bezpośredniej obserwacji

• przyjmowane bez uprzednich założeń teoretycznych

• spełniają warunki intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności

• uznawane za obiektywne

• (koncepcja obserwatora normalnego):

Popper:

1. Nie istnieje obserwacja nieobciążona teoretycznie. Obserwujemy zawsze w świetle teorii. Popper sformułował „reflektorową koncepcję wiedzy”. Obserwacje, a zwłaszcza zdania obserwacyjne, za pomocą których formułujemy ich wyniki, są interpretacjami obserwowalnych faktów w świetle teorii. Każde zdanie obserwacyjne jest więc teoretycznie obciążone.

2. Argumenty:

1. psychologiczna teoria rozpoznawania obrazów

2. uzależnienie obserwacji od przyrządów, które zostały skonstruowane w oparciu o określone teorie naukowe

3. wyrażenie każdej obserwacji zakłada użycie określonego aparatu pojęciowego, który w całości lub części może posiadać charakter teoretyczny

Zdania bazowe w ujęciu Poppera

Zdania bazowe są jednostkowymi zdaniami egzystencjalnymi głoszącymi, że jakieś obserwowalne zdarzenie zachodzi w pewnym jednostkowym obszarze czasu i przestrzeni. Zdanie bazowe opisuje zdarzenie obserwowalne - intersubiektywnie komunikowalne i intersubiektywnie sprawdzalne.

Zdania obserwacyjne są hipotezami podlegającymi sprawdzeniu. Jeśli w rezultacie krytycznego sprawdzania zdania obserwacyjnego nie jesteśmy zmuszeni go odrzucić, to przyjmujemy to zdanie jako bazowe.

12. Przedstaw podstawowe rodzaje postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych (R. Carnap).

Terminy teoretyczne nabierają sensu empirycznego dzięki temu, że można je zdefiniować za pomocą terminów obserwacyjnych. Kolejne propozycje definicji, które wiążą terminy teoretyczne T(x) z terminami obserwacyjnymi O(x), przedstawił R. Carnap:

1. definicje równoważnościowe:

Λx (T(x) ↔ O(x))

2. obustronne definicje redukcyjne (definicje warunkowe):

Λx [E(x) → (T(x) ↔ O(x))]

3. pary definicji cząstkowych:

Λx [E1(x) → (O1(x)) → T(x))]

Λx [E2(x) → (O2(x)) → ~T(x))]

4. łańcuchy definicji cząstkowych

5. kanoniczny model teorii empirycznej - rezygnacja z postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych

13. Drugi dogmat empiryzmu.

„Każde sensowne zdanie jest równoważne pewnej konstrukcji logicznej złożonej z terminów, które odnoszą się do bezpośredniego doświadczenia.” [Quine, Dwa dogmaty empiryzmu].

Zakłada się pełną przekładalność terminów teoretycznych na terminy obserwacyjne

Krytyka (teza konwencjonalizm Duhema):

Każde zdanie nauki jest sprawdzalne wraz z założeniami towarzyszącymi - innymi hipotezami i zdaniami będącymi postulatami znaczeniowymi, które charakteryzują, np. stosowane procedury pomiarowe.

14. Prawa nauk empirycznych:

a) niestatystyczne prawa ściśle ogólne i niestatystyczne generalizacje historyczne

b) statystyczne prawa ściśle ogólne i statystyczne generalizacje historyczne

1. Niestatystyczne prawa

1. ściśle ogólne:

Niestatystycznym prawem ściśle ogólnym dyscypliny empirycznej E nazywamy każde syntetyczne, ściśle ogólne zdanie języka dyscypliny E należące do pozalogicznych i pozamatematycznych twierdzeń tej dyscypliny, które ma postać formalną:

Λx₁,...,x_n [ P(x₁,...,x_n ) → Q(x₁,...,x_n)],

lub można je do tej postaci sprowadzić.

Ścisła ogólność niestatystycznych praw nauki polega na tym, że na denotację poprzednika prawa nie nakłada się żadnych ograniczeń czasoprzestrzennych.

Ze względu na ścisłą ogólność (czasoprzestrzenną otwartość) praw nauki mogą stanowić podstawę wyjaśniania i przewidywania.

2. generalizacje historyczne:

Niestatystyczną generalizacją historyczną danej dyscypliny E nazywamy każde syntetyczne zdanie języka dyscypliny E należące do pozalogicznych i pozamatematycznych twierdzeń tej dyscypliny, które ma postać formalną:

Λx₁,...,x_n [ P(x₁,...,x_n ) → Q(x₁,...,x_n)],

lub można je do tej postaci sprowadzić, a predykat P(x₁,...,x_n) denotuje zamknięte czasoprzestrzennie: zbiór bądź relację.

Czasoprzestrzenna zamkniętość denotacji poprzednika prawa sprawia, że generalizacje historyczne nie są ściśle ogólne, lecz numerycznie ogólne i można je - przynajmniej teoretycznie - przedstawić jako skończoną koniunkcję poszczególnych przypadków tego prawa. Tym samym kwantyfikacja generalna, występująca w zapisie tego prawa, jest pozorna.

[P(a) → Q(a)] ˄ [P(b) → Q(b)] ˄ [P(c) → Q(c)] ˄...............˄ [P(n) → Q(n)]

Generalizacje historyczne nie mogą stanowić podstawy wyjaśniania i przewidywania wykraczającego poza czasoprzestrzenny zakres denotacji poprzednika prawa, a wyjaśnianie przypadków należących do zakresu poprzednika prawa posiada trywialny charakter.

1. Statystyczne:

1. ściśle ogólne

Statystycznym prawem ściśle ogólnym dyscypliny empirycznej E nazywamy każde pozalogiczne i pozamatematyczne twierdzenie tej dyscypliny o postaci: „Częstość względna cechy F wyznaczającej zbiór K w zbiorze L wynosi p (w skrócie F(K/L) = p, gdzie 0≤ p ≤1 ), a zbiór L jest zbiorem czasoprzestrzennie otwartym” względnie każde twierdzenie, które można w tej postaci przedstawić.

Przykład:

Częstość względna atomów pierwiastka promieniotwórczego A, które uległy rozpadowi w czasie t w zbiorze wszystkich atomów tego pierwiastka wynosi ½.

2. generalizacja historyczna

Jeśli zbiór L jest zbiorem czasoprzestrzennie zamkniętym, to mamy do czynienia ze statystyczną generalizacją historyczną.

15. Podstawowe rodzaje praw niestatystycznych:

a) następstwa czasowego

b) przyczynowe

c) funkcjonalne.

1. prawa następstwa czasowego:

Z prawem następstwa czasowego mamy do czynienia wtedy, gdy dla obiektów spełniających poprzednik prawa pewne zjawisko A zachodzi nie później niż pewne zjawisko B.

Λx [P(x) → (A(x) ≤ B(x))]

[“≤ “ - „nie później niż”]

Przykład:

Λx [jeśli x jest embrionem kręgowca, to formowanie się układu krążenia u x następuje nie później niż formowanie się układu trawiennego]

2. prawa przyczynowe:

Z prawem przyczynowym mamy do czynienia wtedy, gdy dla obiektów spełniających poprzednik prawa pewne zjawisko A zachodzi nie później niż pewne zjawisko B oraz zjawisko A jest warunkiem wystarczającym zajścia zjawiska B.

Λx [P(x) → (A(x) ≤ B(x)) ˄ (A(x) → B(x))]

A(x) jest przyczyną zajścia B(x)

Przykład:

Jeśli x jest porcją substancji S w stanie ciekłym, to spadek temperatury do wartości t jest nie późniejszy niż przejście x w stan krystaliczny oraz jeśli temperatura spada do wartości t, to x przechodzi w stan krystaliczny.

W uproszczonym sformułowaniu: Substancja S przechodzi w stan krystaliczny w temperaturze t.

Przyczyna może być również rozumiana jako warunek wystarczający i konieczny zajścia skutku. Wówczas prawo ma postać formalną:

Λx [P(x) → (A(x) ≤ B(x)) ˄ (A(x) → B(x)) ˄ (~ A(x) → ~ B(x))]

W praktyce przyrodoznawstwa takie rozumienie przyczyny jest rzadkie, gdyż trudno wykluczyć, że zjawisko B(x) nie może zajść pod wpływem innej przyczyny.

3. prawa funkcjonalne:

Prawa te głoszą, że dla dowolnego składnika typu S₁, dowolnej struktury typu S₂ posiadanie przez ten składnik określonej cechy C jest warunkiem niezbędnym tego, aby owa struktura typu S₂ znajdowała się w pewnym wyróżnionym stanie S.

Λx { x jest składnikiem typu S₁ struktury s typu S₂ → ( ~ C(x) → ~ s ϵ S)}

lub

Λx {x jest składnikiem typu S₁ struktury s typu S₂ ˄ s ϵ S → C(x)}

Przykład:

Λx {x jest listowiem rośliny wyższej r → [ ~ (x posiada chlorofil) → ~ (r ϵ zbiór roślin zdolnych do fotosyntezy)]}

O strukturach pozostających w stanie S mówimy, że pozostają w stanie równowagi (funkcjonalnej).

Prawa funkcjonalne dzieli się na synchroniczno-funkcjonalne (struktury ujęte w krótkim odcinku czasu) i diachroniczno-funkcjonalne, w których pojawienie się pewnej cechy powoduje przejście struktury do nowego stanu.

Prawa funkcjonalne występują w biologii, ekonomii, socjologii i psychologii.

16. Prawa zależności funkcyjnych oraz idealizacyjny charakter praw nauki.

1. prawa zależności funkcyjnych:

Prawa zależności funkcyjnych występują w zmatematyzowanych naukach empirycznych, zwłaszcza przyrodniczych.

Prawa te charakteryzują prawidłowości łączące poszczególne wielkości przez przedstawienie, w jaki sposób miara liczbowa pewnej wielkości funkcyjnej zależy od miar liczbowych innych wielkości funkcyjnych.

Prawa funkcyjne zazwyczaj są prawami idealizacyjnymi

2. prawa idealizacyjne

Na poprzednik prawa idealizacyjnego nakłada się warunki idealizacyjne, których wystąpienie jest konieczne, aby zachodziła zależność, o której mówi następnik prawa.

Λx [ P(x) ˄ A_o(x) ˄ B_o(x) ˄ ... ˄ H_o(x) → K(x) = F(L(x))],

gdzie A_o(x), B_o(x), ..., H_o(x) są warunkami idealizującymi, a K(x) = F(L(x)) ustaloną zależnością funkcyjną.

• rozwijana koncepcja przez prof. Nowaka

• odwołanie do platonizmu - istnieją pewne zależności, które możemy stwierdzić mimo iż nie są one obserwowane empiryczne

17. Prawa fundamentalne a prawa fenomenologiczna - ujęcie N. Cartwright. Spór o status poznawczy praw nauki.

Prawa fundamentalne to prawa idealizacyjne, będące podstawowymi prawami danej dyscypliny empirycznej. Prawa te nie odnoszą się do zależności stwierdzanych w badaniach empirycznych. Są ściśle ogólne, mają charakter wyjaśniający (teoretyczne wyjaśnienie)

Prawa fenomenologiczne: zależności w badaniach empirycznych są stwierdzane w prawach fenomenologicznych, w których ustala się związki między bezpośrednio mierzalnymi wielkościami.

Prawa fundamentalne są traktowane instrumentalnie, podczas gdy prawa fenomenologiczne (przyczynowe) są interpretowane realistycznie.

18. Wymień podstawowe składniki teorii empirycznej (ujęcie R.Wójcickiego)

Wstępna charakterystyka teorii naukowej (ujęcie R. Wójcickiego)

T_OP = < L, T, Cn_L-M, R, K>

T_OP - teoria ujęta opisowo

L - język teorii

T - zbiór zdań zaakceptowanych jako twierdzenia teorii

Cn_L-M - ogół środków dowodowych stosowanych na gruncie danej teorii przy uzasadnianiu jednych zdań na podstawie innych

R - właściwe dla danej teorii procedury pomiarowe i diagnostyczne

K - zasięg teorii, tj. zbiór wszystkich tych systemów empirycznych, które dana teoria opisuje

język teorii: L = <V, RK>

V - słownik teorii,

RK - reguły konstrukcji formuł (gramatyka)

V = V_O ∪ V_T

V_O - terminy obserwacyjne

V_T - terminy teoretyczne

b) teoria jako system formalny

Tsf = < L, T, Cn_L-M >

T = Cn_L-M (T)

c) teoria jako system formalny zaksjomatyzowany

T = Cn_L-M (Ax)

Ax - aksjomaty teorii

d) teoria jako system semantyczny

Tsem = < L, T, Cn_L-M, K>

19. Teoria naukowa jako zaksjomatyzowany system dedukcyjny. Omów podstawowe sposoby aksjomatyzowania teorii naukowych. Aksjomatyzacja zawartości i aksjomatyzacja zasięgu teorii naukowych.

Aksjomatyzowanie teorii naukowych:

Kazimierz Ajdukiewicz wyróżnił trzy stadia w rozwoju dyscyplin dedukcyjnych:

1. przedaksjomatyczne intuicyjne

2. aksjomatyczne intuicyjne

3. aksjomatyczne abstrakcyjne

1. Przedaksjomatyczne intuicyjne:

1. Twierdzenia pierwotne - można przyjąć każde zdanie, które danemu badaczowi wydaje się oczywiste i którego przyjęcie nie natrafia na sprzeciw innych.

2. Jako twierdzenia pochodne pozwala się przyjąć każde zdanie, które w oczywisty dla każdego badacza sposób wydaje się wynikać z twierdzeń wcześniej przyjętych.

3. Jako terminy, którymi wolno się posługiwać, pozwala się przyjąć wszystkie terminy, które są dla badaczy już bez definicji zrozumiałe oraz takie, które za pomocą definicji można do nich sprowadzić.

1. Aksjomatyczne intuicyjne:

1. Zamykamy listę twierdzeń pierwotnych, tj. listę zdań które można przyjąc za twierdzenia pierwotne bez konieczności ich dowodzenia /są to aksjomaty teorii/.

2. Każde inne zdanie można uznać za twierdzenie, jeśli zostanie wyprowadzone na drodze wnioskowania logicznie niezawodnego z aksjomatów.

3. Lista terminów pierwotnych zostaje zamknięta. Wszystkie inne terminy muszą być definiowane za pomocą terminów pierwotnych.

Spór o pewnik o równoległych Euklidesa doprowadził do odkrycia geometrii nieeuklidesowych w XIX wieku.

Problem uzasadnienia twierdzeń pierwotnych w stadium a) i aksjomatów w stadium b) rozwoju dyscyplin dedukcyjnych:

Problemy psychologicznej genezy oczywistości twierdzeń pierwotnych:

1. psychologiczny empiryzm

2. psychologiczny aprioryzm

Problem uzasadnienia oczywistych zdań uznawanych za twierdzenia pierwotne:

1. twierdzenie pierwotne uzasadnione są przez doświadczenie - empiryzm

2. twierdzenia pierwotne są zdaniami analitycznymi

3. twierdzenia pierwotne są zdaniami syntetycznymi a priori [doświadczenie czyste, wgląd w istotę]

Stanowiska te Ajdukiewicz ustanowił dla dyscyplin dedukcyjnych - wnioskowania subiektywnie pewne.

3. aksjomatyczne abstrakcyjne:

1. Abstrahuje się od zastanego znaczenia terminów pierwotnych.

2. Dokonuje się rekonstrukcji logicznej języka teorii na gruncie odpowiedniego rachunku logicznego, np. Rachunku predykatów pierwszego rzędu z identycznością [podstawowy rachunek].

3. Aksjomaty są formułami niezinterpretowanymi.

4. Precyzyjnie określa się środki dowodowe, które można stosować wyprowadzając z aksjomatów twierdzenia pochodne.

5. Teoria jest systemem zamkniętym ze względu na przyjęte reguły dowodowe.

6. Teoria sformalizowana może mieć wiele interpretacji semantycznych. Niektóre z tych interpretacji mogą być jej modelami. Pojęcie prawdy jest zrelatywizowane do interpretacji.

 Interpretacja semantyczna wraz z pojawieniem się prac Tarskiego.

 

Aksjomatyzacja zawartości teorii i aksjomatyzacja jej zasięgu:

• Aksjomatyzując zawartość teorii: udzielamy odpowiedzi na pytanie, co się twierdzi na gruncie danej teorii. Ustalamy, jakie twierdzenia wchodzą w jej skład. Teoria ujęta w ten sposób jest zbiorem zdań /formuł zdaniowych/ zamknietych ze względu na operację konsekwencji logicznej.

• Aksjomatyzując zasięg teorii: udzielamy odpowiedzi na pytanie, czego teoria dotyczy - do jakich dziedzin przedmiotowych się odnosi.

Ten sposób aksjomatyzacji określa warunki formalne, jaki musi spełniać dana dziedzina przedmiotowa aby mogła należeć do formalnego zasięgu teorii. Z formalnego zasięgu teorii wyodrębniamy te dziedziny, które są zamierzonymi interpretacjami teorii.

Aksjomatyzacja zawartości teorii - ujęcie teorii jako zbioru twierdzeń.

Aksjomatyzacja zasięgu teorii - wyznacza strukturę modelu w języku teorii mnogości.

20. Przedstaw kanoniczny model teorii empirycznej R.Carnapa.

Kanoniczny model teorii empirycznej (R. Carnap)

W kanonicznym (ustalonym) podejściu do teorii empirycznej nakłada się na teorię następujące warunki:

1. Teorie jest rekonstruowana w języku rachunku predykatów pierwszego rzędu z identycznością. Język ten może być rozszerzony o operatory modalne.

2. Słownik teorii:

V - pozalogiczne i pozamatematyczne terminy specyficzne teorii T - dzieli się dychotomicznie na: V_O (terminy obserwacyjne) oraz V_T (terminy teoretyczne).

V = V_O ∪ V_T

3. Wyróżniamy cztery klasy formuł, które można zbudować w języku rozpatrywanej teorii:

1. L_O - formuły zdaniowe nie zawierające kwantyfikatorów i operatorów modalnych, które z terminów specyficznych teorii T zawierają wyłącznie terminy obserwacyjne V_O.

2. L_O' - formuły zdaniowe, które zawierają kwantyfikatory i - ewentualnie - operatory modalne, a z terminów specyficznych teorii T zawierają wyłącznie terminy obserwacyjne V_O.

3. L_T - formuły zdaniowe, które mogą zawierać kwantyfikatory i /lub ewentualnie operatory modalne, a z terminów specyficznych teorii T zawierają wyłącznie terminy obserwacyjne V_T.

4. L_O-T - formuły zdaniowe, które z terminów specyficznych teorii T zawierają co najmniej jeden termin obserwacyjny teorii T (V_O) i co najmniej jeden termin teoretyczny ze zbioru (V_T).

Interpretacja semantyczna języka teorii T - interpretacja częściowa

1. Interpretacja języka obserwacyjnego

Interpretację semantyczną posiadają terminy obserwacyjne, a terminy teoretyczne są semantycznie niezinterpretowane. Interpretacja semantyczna części obserwacyjnej języka J teorii T musi spełniać dwa warunki:

1. dziedzinę interpretacji obserwacyjnej części języka teorii T stanowią ( wersja mocna) bezpośrednio obserwowalne: obiekty, właściwości i relacje lub (wersja słaba) pośrednio obserwowane za pomocą przyrządów, których konstrukcja nie zakłada praw teorii T: obiekty, właściwości lub relacje

2. każda wartość zmiennej języka L_O jest denotacją odpowiedniego wyrażenia (stałej) języka teorii T. Warunek ten zapewnia empiryczny sens formuł ze zbioru L_O'.

Zdania O' należące do zbioru L_O' są najczęściej prawami empirycznymi wyrażającymi relacje między wielkościami bezpośrednio lub pośrednio obserwowalnymi.

Zdania O należące do zbioru L_O są zdaniami obserwacyjnymi.

2. Interpretacja języka teoretycznego

Częściowa interpretacja terminów teoretycznych i formuł należących do zbioru L_T jest określona przez dwa postulaty.

1. Postulaty teoretyczne T należą do zbioru formuł L_T, a więc zawierają wyłącznie terminy teoretyczne.

2. Reguły korespondencji C należą do zbioru formuł L_O-T i spełniają następujące warunki:

1. zbiór reguł korespondencji (C) jest skończony

2. zbiór reguł korespondencji (C) musi być logicznie zgodny z T ( niesprzeczny z T)

3. każda reguła należąca do C z terminów pozalogicznych i pozamatematycznych zawiera wyłącznie terminy specyficzne teorii T ze zbioru V

4. każda reguła należąca do C musi zawierać w sposób istotny przynajmniej jeden termin ze zbioru V_O i przynajmniej jeden termin ze zbioru V_T.

Model kanoniczny teorii - model TC

{T ˄ C}├ O_i

Z koniunkcji T˄C wyprowadza się konsekwencje obserwacyjne należące do zbioru O', z których wyprowadza się zdania należące do zbioru O. Teoria TC nabiera sensu empirycznego, gdyż jest testowalna empirycznie. Jest to holistyczne ujęcie teorii empirycznej.

Problem statusu poznawczego teorii naukowej (TC)

Kanoniczny model teorii empirycznej reprezentuje stanowisko empirystycznego instrumentalizmu dualistycznego, gdyż realistycznie interpretuje się część obserwacyjną języka teorii empirycznej, a instrumentalnie część teoretyczną języka tej teorii.

Teorie w praktyce badawczej nauk społecznych

Teorie formułowane w naukach społecznych w sposób zasadniczy odbiegają od teorii, które można podciągnąć pod kanoniczny model teorii empirycznej R. Carnapa lub rekonstruować zgodnie z tym modelem.

Można zaproponować inne, mniej precyzyjne sposoby rozumienia terminu teoria, które będą obejmowały również teorie formułowane w naukach społecznych.

Teoria jest zatem rachunkiem umożliwiającym wyprowadzenie obserwowalnych konsekwencji

Teoria jest adekwatna empirycznie jeśli wszystkie jej konsekwencje obserwacyjne zostana potwierdzone doświadczalnie.

21. Metoda F.Ramsey'a eliminacji terminów teoretycznych i problem statusu poznawczego teorii empirycznej w ujęciu neopozytywistycznym.

Metoda F. Ramsey'a eliminacji terminów teoretycznych

1. Rozpatrujemy teorię empiryczną o n terminach teoretycznych t₁, t₂, …, t_n oraz o m terminach obserwacyjnych o₁, o₂, …., o_m.

2. Teorię ujmujemy jako koniunkcję postulatów teoretycznych zawierających wyłącznie terminy teoretyczne oraz zdań mieszanych zawierających terminy teoretyczne i obserwacyjne. Z tej koniunkcji możemy wyprowadzać konsekwencje obserwacyjne teorii, tj. zdania obserwacyjne zawierające wyłącznie terminy obserwacyjne.

3. W koniunkcji postulatów teoretycznych i zdań mieszanych terminy teoretyczne zastępujemy zmiennymi tego samego typu u₁, u₂,…, u_n, a koniunkcję poprzedzamy kwantyfikatorami egzystencjalnymi wiążącymi wszystkie zmienne.

Zdanie Ramsey'a

Vu₁ Vu₂… Vu_n(…u₁…u₂ …u₃… u_n… o₁… u₁… o₁… o₃… u₂… o₁… o₂… u₃… o₄… o₅… u_n… o₄… o₅… o_m…)

Zapis (…u₁… u₂… u₃… u_n… o₁… u₁… o₁… o₃… u₂… o₁… o₂… u₃… o₄… o₅… u_n… o₄… o₅… o_m…), to koniunkcja formuł, w których występują zmienne, które zastąpiły terminy teoretyczne i formuł, które powstały ze zdań mieszanych i zwierają, obok zmiennych u₁, u₂, …, u_n, terminy obserwacyjne.

Zdanie Ramsey'a zachowuje moc dedukcyjną teorii i wyraża jej całą treść empiryczną wyłącznie w terminach obserwacyjnych, gdyż terminy teoretyczne zostały wyeliminowane.

Mocna instrumentalistyczna interpretacja zdania Ramsey'a w kontekście sporu o status poznawczy wiedzy naukowej.

Każda wiedza teoretyczna może być przełożona na wiedzę nieteoretyczną (wyrażoną wyłącznie w języku obserwacyjnym), czyli teoria z poznawczego punktu widzenia jest zbędna.

Terminy (ja tu postuluje słowo postulaty!) [???] teoretyczne zastępuje się predykatem jednoargumentowym; w przypadku relacji dwuczłonowej zmienną predykatywną dwuargumentową; w przypadku funkcji jednoargumentową, zamienia na symbol funkcyjny jednoargumentowy → eliminuje terminy teoretyczne na KRP.

Można z tego zdania wyprowadzać konsekwencje obserwacyjne.

To jedno zdanie jest nośnikiem treści całej teorii.

Terminy teoretyczne mogą zawsze być wyeliminowane z teorii. Nie ma problemu ich znaczenia. Wiedza teoretyczna może być przełożona na wiedzę nieteoretyczną /wyrażoną wyłącznie w języku obserwacyjnym/, czyli teoria z poznawczego punktu widzenia jest zbędna.

Twierdzono, że metoda Ramsey'a dowodzi słuszności instrumentalizmu. Jednakże metoda Ramsey'a opiera się na dychotomii: terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne, a ta we współczesnej filozofii nauki jest podważana.

Brak jednoznacznego kryterium oddzielania terminów teoretycznych - obserwacyjnych

(już Popper wskazywał: każdy termin obserwacyjny jest teoretycznie obciążony).

22. Koncepcja mocy predyktywnej predykatów teoretycznych(J. Kmita).

W naukach społecznych i humanistycznych rzadko są formułowane teorie, które podpadają pod model kanoniczny teorii empirycznej. W naukach tych stosuje się natomiast na szeroką skalę terminy teoretyczne, a zwłaszcza predykaty teoretyczne. Można postawić pytanie: kiedy wystąpienie predykatu teoretycznego T(x) w twierdzeniach syntetycznych danej dyscypliny empirycznej (E) jest uzasadnione.

W koncepcji mocy predyktywnej predykatów teoretycznych przyjmuje się, że jest ono uzasadnione, gdy predykat ten posiada na gruncie E moc predyktywną (prognostyczną).

Załóżmy, że chcemy określić moc predyktywną predykatu teoretycznego T(x) np. „x doznaje uczucia strachu”. Przez S(x) oznaczmy predykat, który podaję warunki, w których zdaniem specjalistów z dziedziny empirycznej E może wystąpić własność T(x), np. okoliczności, w których jednostka doznaje uczucia strachu, np. „x jest na terenie, na którym jest pożar”. Przez O(x) oznaczmy obserwowalne właściwości będące konsekwencją wystąpienia właściwości reprezentowanej przez predykat T(x), np. u x występuje wzmożone bicie serca i u x wilgotnieje skóra i u x rozszerzają się źrenice.

Można sformułować następujące dwie hipotezy, w których występuje predykat teoretyczny T(x):

Λx [S(x) → T(x)]

Λx [T(x) → O(x)]

oraz prawidłowość empiryczną postaci:

Λx [S(x) → O(x)]

Uzyskujemy następujący schemat wnioskowania:

Λx[S(x) → T(x)] ˄ Λx[T(x) → O(x)] → Λx [S(x) → O(x)]

Załóżmy, że chcemy przeprowadzić wnioskowanie dla jakiegoś a. Pomijamy kwantyfikatory i otrzymujemy:

[S(a) → T(a)] ˄ [T(a) → O(a)] → [S(a) →O(a)]

Formuła ta jest równoważna logicznie formule:

S(a) ˄ [S(a) → T(a)] ˄ [T(a) → O(a)] → O(a)

Oznaczmy:

[S(a) → T(a)] ˄ [T(a) → O(a)] przez Z_T.

Otrzymujemy:

S(a) ˄ Z_T → O(a)

Moc predyktywna

Moc predyktywna predykatu teoretycznego jest to ta jego własność, dzięki której jest on niezbędnym teoretycznym ogniwem rozumowania wiodącego od zdania obserwacyjnego typu S(a) do innych zdań obserwacyjnych typu O(a).

Przewidywanie

Gdy zdanie S(a) jest bezpośrednio potwierdzone przez obserwacje, a zdanie O(a) nie zostało jeszcze potwierdzone, to rozumowanie takie nazywamy przewidywaniem.

Sprawdzanie

Jeśli zdanie O(a) zostanie potwierdzone na drodze badań empirycznych, to potwierdzona zostanie tym samym hipoteza teoretyczna reprezentowana przez zdanie Z_T.

23. Semantyka teoriomodelowa dla teorii empirycznych - ujęcie M.Przełęckiego.

[Logika teorii empirycznych, Warszawa1988]

1. Założenia

1. język teorii jest rekonstruowany na gruncie rachunku predykatów pierwszego rzędu z identycznością

2. terminy pozalogiczne teorii dzielą się na terminy obserwacyjne (predykaty) O₁, O₂,….,O_m oraz terminy (predykaty) teoretyczne T₁, T₂,…, T_n

3. terminom obserwacyjnym przypisujemy interpretację semantyczną (denotacje) za pomocą definicji ostensywnych.

[o def. ostensywnych pkt 7]

2. Wyznaczamy model (interpretację) części obserwacyjnej języka teorii empirycznej (L_O). Ustalamy uniwersum tej interpretacji, które składa się z obserwowalnych obiektów indywiduowych (U_O).

Za pomocą definicji ostensywnych przypisujemy wszystkim predykatom obserwacyjnym O₁, O₂,….,Om denotacje, którymi są odpowiednie relacje R₁, R₂,…, R_m nadbudowane nad zbiorem U_O.

Model zamierzony części obserwacyjnej języka teorii empirycznej ma postać:

Ṁ_O = < U_O; R₁, R₂,…, R_m>

Ze względu na niejednoznaczność definicji ostensywnych interpretacja części obserwacyjnej języka teorii empirycznej (L_O) jest nieostra. Jest nią zawsze klasa modeli zamierzonych części obserwacyjnej języka teorii empirycznej M_O.

Modele zamierzone obserwacyjnej części języka teorii empirycznej rozszerzamy do pełnych modeli przypisując denotacje terminom teoretycznym (predykatom teoretycznym) języka teorii empirycznej T₁, T₂,…, T_n. Tak uzyskana interpretacja języka teorii empirycznej musi spełniać dwa warunki. Wszystkie postulatu teoretyczne danej teorii muszą być zdaniami prawdziwymi w tej interpretacji. Zdaniami prawdziwymi w tej interpretacji muszą być również postulaty znaczeniowe łączące terminy teoretyczne z terminami obserwacyjnymi.

Uniwersum U_O zostało poszerzone o nieobserwowalne obiekty indywiduowe do U. Przyjmujemy, że denotacjami terminów teoretycznych T₁, T₂,…, T_n spełniającymi powyższe warunki są relacje S₁, S₂,…, S_n.

Rozszerzony model zamierzony języka teorii empirycznej ma zatem postać:

Ṁ= < U; R₁, R₂,…, R_m, S₁, S₂,…, S_n >,

gdzie U_O ⊆ U

Ze względu na to, że mamy klasę modeli zamierzonych języka L_O, dlatego mamy klasę modeli zamierzonych M całego języka teorii empirycznej (L).

Definicja klasy M ma postać:

Ṁ ϵ M ↔ ∃ Ṁ_O ϵ M_O (Ṁ Prol Ṁ_O) ∧ MP ⊆ Ver(Ṁ) ,

gdzie (Ṁ Prol Ṁ_O) oznacza, że model Ṁ jest przedłużeniem modelu Ṁ_O, a MP jest zbiorem postulatów znaczeniowych dla terminów teoretycznych, a więc zarówno postulatów teoretycznych, jak i postulatów wiążących terminy teoretyczne z obserwacyjnymi. Postulaty drugiego typu powinny spełniać dwa warunki:

1. semantycznej nietwórczości:

∀Ṁ_O ∃ Ṁ (Ṁ Prol Ṁ_O ∧ MP ⊆ Ver(Ṁ))

2. jedyności interpretacji:

∀Ṁ_O ∀ Ṁ∀ Ṁ' (Ṁ Prol Ṁ_O ∧ Ṁ' Prol Ṁ_O ∧ a ϵ Ver(Ṁ) ∧ a ϵ Ver(Ṁ') → Ṁ= Ṁ' ,

gdzie a ϵ MP

3. Postulaty znaczeniowe dla terminów teoretycznych mogą mieć różną postać.

Rozpatrzymy trzy podstawowe typy:

1. definicje równoważnościowe:

Λx[T(x) ↔ O(x)]

Warunki 1 i 2 są spełnione.

2. obustronne definicje redukcyjne:

Λx[E(x) → (T(x) ↔ O(x))]

Warunek 1 jest spełniony, a drugi nie.

3. pary definicji cząstkowych:

Λx[E1(x) → (O1(x)) → T(x))]

Λx[E2(x) → (O2(x)) → ~T(x))].

Oba warunki nie są spełnione.

Jeśli postulaty znaczeniowe dla terminów teoretycznych mają postać definicji typu 2 lub 3, to wpływa to na niejednoznaczność interpretacji języka teorii empirycznej. Stanowi ją zawsze klasa modeli zamierzonych M języka teorii empirycznej.

4. Wnioski

Semantyka teoriomodelowa dla teorii empirycznych, przeprowadzona przy założeniu dychotomii terminów obserwacyjnych i teoretycznych prowadzi do wniosku, że nie można wyznaczyć jednego z dokładnością do izomorfizmu modelu zamierzonego języka teorii empirycznej.

Niemożliwość wyznaczenia jednego modelu zamierzonego teorii empirycznej, jeśli jest ona teorią zmatematyzowaną, jest również konsekwencją niższego i wyższego twierdzenia Löwenheima - Skolema.

24. Dlaczego zaksjomatyzowana i sformalizowana teoria empiryczna nie charakteryzuje w sposób jednoznaczny dziedziny przedmiotowej (nie wyznacza jednego - z dokładnością do izomorfizmu - modelu zamierzonego teorii).

25. Krytyka dychotomii: terminy teoretyczne - terminy obserwacyjne.

1. Krytyka pierwszego i drugiego dogmatu empiryzmu (Quine)

Nie podano poprawnej pod względem formalnym definicji zdania analitycznego.

Definicja zdania analitycznego odwołuje się do pojęcia synonimiczności, a definicja synonimiczności do pojęcia analityczności.

Każde zdanie nauki jest sprawdzalne wraz z założeniami towarzyszącymi - innymi hipotezami i zdaniami będącymi postulatami znaczeniowymi, które charakteryzują, np. stosowane procedury pomiarowe.

Podstawowe założenia leżące u podstawy tezy Duhema-Quine'a.

1. z pojedynczej izolowanej hipotezy nie można wyprowadzić konsekwencji obserwacyjnych

2. pojedyncza hipoteza nie może być definitywnie sfalsyfikowana

3. izolowanej hipotezy nie można definitywnie zweryfikować na drodze jednego lub szeregu eksperymentów krzyżowych

4. pojedyncza hipoteza nie może być ostatecznie zweryfikowana na drodze indukcji dokonanej z przeprowadzonych obserwacji.

Postulaty a) i b) konstytuują holizm teoretyczny Quine'a, a zarazem tak zwaną tezę Duhema-Quine'a:

{[(H ˄ A) → O] ˄ ~O} → ~ (H ˄ A)

~ (H ˄ A) ↔ ~H ˅ ~A

Z tezy Duhema-Quine'a wynika, że każdą hipotezę naukową można obronić przed obalającym werdyktem doświadczenia zmieniając hipotezy towarzyszące.

(H ˄ A') → O'

O' ↔ ~O

Jest ona również argumentem na rzecz tezy, że wszystkie zdania systemu wiedzy są powiązane związkami wynikania logicznego. Teza ta konstytuuje radykalny holizm Quine'a. Przed werdyktem doświadczenia staje cały system wiedzy.

2. Nie istnieje obserwacja nieobciążona teoretycznie.

Obserwujemy zawsze w świetle teorii. Popper sformułował „reflektorową” koncepcję wiedzy, która powinna, jego zdaniem, zastąpić „kubłową” teorię neopozytywistów. Obserwacje, a zwłaszcza zdania obserwacyjne, za pomocą których formułujemy ich wyniki, są interpretacjami obserwowalnych faktów w świetle teorii. Każde zdanie obserwacyjne jest więc „teoretycznie obciążone”.

Dwie tezy o teoretycznym obciążeniu obserwacji - I. Hacking:

Teza słaba - obserwacja zakłada określony aparat pojęciowy, dzięki któremu jest możliwa i w którym wyrażamy rezultaty tej obserwacji.

Teza mocna - obserwacja zakłada aparat pojęciowy teorii naukowej, bez którego nie można by tej obserwacji dokonać i bez którego nie można by wyrazić rezultatów tej obserwacji.

Hacking uważa, że w nauce często wystarczy założyć słabszą tezę o obciążeniu teoretycznym obserwacji.

Argumenty:

1. psychologiczna teoria rozpoznawania obrazów

2. uzależnienie obserwacji od przyrządów, które zostały skonstruowane w oparciu o określone teorie naukowe

3. wyrażenie każdej obserwacji zakłada użycie określonego aparatu pojęciowego, który w całości lub części posiada charakter teoretyczny.

Dwa sformułowania tezy o teoretycznym uzależnieniu obserwacji od teorii:

1. psychologiczne - każde spostrzeżenie jest wyznaczone przez wcześniejsze przekonania i oczekiwania. Psychologiczna teoria rozpoznawania obrazów potwierdza to sformułowanie.

2. semiotyczne - prawdziwość twierdzeń obserwacyjnych zależy od teorii, a znaczenie odnośnych terminów obserwacyjnych od kontekstu teoretycznego, w którym te terminy występują.

3. Brak pozytywnej charakterystyki terminów teoretycznych

W obrębie tradycji neopozytywistycznej nie podano pozytywnej charakterystyki terminów teoretycznych - ujmowano je jako terminy nieobserwacyjne. Wskazywano na różne funkcje, jakie terminy teoretyczne pełnią (mogą pełnić) w nauce:

1. ustalają organizację pojęciową

2. są zależne od teorii

3. są bardziej abstrakcyjne od terminów obserwacyjnych

4. są bardziej hipotetyczne od terminów obserwacyjnych

5. są istotne w kontekstach eksplanacyjnych i prewidystycznych.

Powyższa charakterystyka nie miała charakteru spójnej koncepcji terminów teoretycznych.

4.Terminy teoretyczne a kontekstowa teoria znaczenia

Sens (znaczenie) terminów teoretycznych powinien być zrelatywizowany do teorii. Ten sam termin w różnych teoriach może mieć różne znaczenie. Tym samym podział na terminy teoretyczne i obserwacyjne powinien być również zrelatywizowany do teorii, a więc nie posiada on charakteru absolutnego.

5. Dychotomia: terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne a praktyka badawcza nauki

Dychotomia terminy teoretyczne - terminy obserwacyjne jest nieefektywna ze względu na praktykę badawczą nauk empirycznych, zwłaszcza zmatematyzowanego przyrodoznawstwa.

Przykłady terminów teoretycznych i obserwacyjnych podawane przez Carnapa nie odnosiły się do teorii zmatematyzowanego przyrodoznawstwa. Nie podano jednoznacznego kryterium, za pomocą którego można by odróżniać terminy obserwacyjne od teoretycznych w teoriach naukowych.

6. Teoria uzasadnia wyniki obserwacji

Na ogół zakładano, że wiedza wyrażana w zdaniach obserwacyjnych uzasadnia teorie naukowe. Bardzo często jest odwrotnie. Zdania wyrażające wyniki obserwacji są uzasadniane przez zdania sformułowane w języku teoretycznym.

Niektóre terminy teoretyczne są stosowane do opisu zjawisk obserwowalnych, a niektóre terminy obserwacyjne opisują postulowane przedmioty teoretyczne.

7. Rozróżnienie na obserwacyjność i teoretyczność jest kwestią stopnia

Rozróżnienie na obserwacyjność i teoretyczność terminów nauki ma charakter ilościowy, a nie jakościowy. Jest więc kwestią stopnia - termin jest bardziej obserwacyjny bądź bardziej teoretyczny. W. Newton-Smith zaproponował pragmatyczny podział terminów na obserwacyjne i teoretyczne, który jest podziałem stopniującym o charakterze pragmatycznym.

Kryteria:

1. Im bardziej termin jest obserwacyjny, z tym większym zaufaniem można orzec, czy stosuje się do badanej dziedziny przedmiotowej (do świata), czy też się do niej nie stosuje.

2. Im bardziej termin jest obserwacyjny, tym mniejszy jest udział przyrządów badawczych w określeniu jego stosowalności.

3. Im bardziej termin jest obserwacyjny, tym łatwiej uchwycić jego znaczenie bez konieczności odwoływania się do jakiejś teorii naukowej.

8. Błąd kategorialny

Należy odrzucić opozycję terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne, gdyż terminy mogą być bądź teoretyczne, bądź nieteoretyczne. Natomiast byty (przedmioty) mogą być obserwowalne bądź nieobserwowalne. Ta pierwsza opozycja może być ustanowiona na gruncie metodologii, a ta druga jest przedmiotem psychologicznie zorientowanej epistemologii bądź, współcześnie, kognitywistyki.

9.Pojęcie obserwacyjności jest nieostre

Rozróżnienie na to, co obserwowalne oraz na to, co nieobserwowalne przez człowieka, jest nieostre.

B.C.V. Fraassen odrzuca ten zarzut. Pojęcie obserwacyjności (obserwowalności) jest nieostre podobnie jak wszystkie pojęcia, za pomocą których opisujemy nasze procesy poznawcze. Taka jest natura tych pojęć. Jeśli tylko możemy podać pozytywne i negatywne przykłady zastosowania danego pojęcia, to możemy się nim posługiwać.

Pozostaje jednak problem, czy obserwowalność w klasycznym sensie („gołym okiem”) może pełnić funkcje eksplanacyjne we współczesnej filozofii nauki.

10. Pojęcie obserwowalności jest zrelatywizowane gatunkowo i osobniczo

To, co może być zaobserwowane zależy od tego, kto obserwuje (człowiek czy inne zwierzęta) oraz od tego, jaki jest aparat sensoryczny danego osobnika danego gatunku.

Zdaniem B.C.V. Fraassena, ta relatywizacja nie jest problemem teoretycznym, gdy pojęcie obserwowalności służy do wyjaśniania procesu nabywania wiedzy przez ludzi.

Większym problemem jest konieczność odwołania się do „normalnego” obserwatora.

26. Kryterium teoretyczności funkcji w koncepcji J.D.Sneeda.

Sneed zastąpił dychotomię: terminy obserwacyjne - terminy teoretyczne dychotomią: terminy (funkcje) T-nieteoretyczne i terminy (funkcje) T- teoretyczne.

Definicje funkcji mierzalnych w T-zależny sposób i mierzalnych w T-niezależny sposób:

Funkcja f z teorii T ma wartości mierzone w T-zależny sposób wtw wyznaczenie wartości tej funkcji zakłada odwołanie się do praw teorii T.

Funkcja f z teorii T ma wartości mierzone w T-niezależny sposób wtw wyznaczenie wartości tej funkcji nie zakłada odwołania się do praw teorii T.

Definicje funkcji T-teoretycznej i funkcji T-nieteoretycznej

Funkcja f jest T-teoretyczna jeśli we wszystkich znanych zastosowania teorii T wartości tej funkcji są mierzone w T-zależny sposób.

Funkcja f jest T-nieteoretyczna jeśli istnieje choć jedno zastosowanie teorii T, w którym wartości funkcji f są mierzone w T-niezależny sposób.

Zalety ujęcia teoretyczności funkcji przez Sneeda

Kryterium teoretyczności Sneeda jest efektywne ze względu na praktykę badawczą. Aby stwierdzić, czy funkcja f jest teoretyczna, czy nie jest teoretyczna należy sprawdzić, odwołując się do literatury przedmiotu, wszystkie znane zastosowania teorii T i przekonać się, czy istniało choć jedno jej zastosowanie, w którym wartości funkcji f były mierzone w T-niezależny sposób.

W szerszym sensie wszystkie terminy (funkcje) są teoretyczne, gdyż wartości funkcji f, która jest T-nieteore- tyczna, wyznaczane są w oparciu o prawa innych teorii.

Funkcja f, która jest teoretyczna ze względu na teorię T może z czasem stać się funkcją T-nieteoretyczną, jeśli zostanie odkryta choć jedna metoda mierzenia wartości funkcji f w sposób niezależny od teorii T.

Pojęcie teoretyczności względnie nieteoretyczności funkcji f jest zrelatywizowane do teorii T.

Problemy definicji teoretyczności Sneeda

1. Zastosowanie kryterium Sneeda zakłada, ze teoria jest już sformułowana, tzn. wyodrębnione są jej twierdzenia. Nie zachodzi obawa przypisania twierdzeń jednej teorii do zbioru twierdzeń innej teorii.

2. Potrafimy odróżniać (wydzielać) poszczególne zastosowania danej teorii.

3. Problem terminów teoretycznych - czy podane kryterium teoretyczności jest narażone na błąd koła? Rozstrzygnięcie, czy wartości danej funkcji w danym zastosowaniu teorii T są mierzone w T-zależny sposób wymaga odwołania się do sformułowania teorii T, w którym rozróżnienie na funkcje T-teoretyczne i T-nieteoretyczne zostało już wcześniej dokonane.

Przykłady:

W klasycznej dynamice newtonowskiej funkcja położenia jest nieteoretyczna ze względu na tę teorię. Funkcje siły i masy są teoretyczne ze względu na dynamikę newtonowską.

W klasycznej termodynamice ciepło, entropia, temperatura są funkcjami teoretycznymi ze względu na termodynamikę. Natomiast ciśnienie i objętość nie są teoretyczne ze względu na tę teorię.

27. Na czym polega aksjomatyzacja teorii przez zdefiniowanie predykatu teoriomnogościowego.

(definicja struktury modelu teorii T)

x jest strukturą modelu teorii T wtedy i tylko wtedy, gdy:

x = <D, f1,…, fn, fn +1 ,…, fk>

(2) D jest niepustym zbiorem

(3) f1 jest funkcją taką, że… (charakterystyka funkcji)

……………………………………………………………

fn jest funkcją taką, że… (charakterystyka funkcji)

(4) fn +1 jest funkcją taką, że… (charakterystyka funkcji)

……………………………………………………………..

fk jest funkcją taką, że… (charakterystyka funkcji)

(5) podstawowe prawo teorii T

-------------------------------------------------------------------------------

Definicje powyższego typu są podawane na gruncie nieformalnej teorii mnogości. Funkcje f1,…, fn są nieteoretyczne ze względu na teorię T, a funkcje fn +1 ,…, fk,, są teortyczne ze względu na teorię T.

Przykład

klasyczna mechanika punktów materialnych (KMPK)

x jest klasyczną mechaniką punktów materialnych (KMPK) wtw

x = <P, T, s, m f>

P jest skończonym niepustym zbiorem

T jest przedziałem liczb rzeczywistych

(4) s jest funkcją określoną na PxT i przyjmującą wartości w zbiorze R³ taką, że dla dowolnego pϵP i tϵT, funkcja s(p,t) jest dwukrotnie różniczkowalna

(5) m jest funkcją określoną na elementach zbioru P i przyjmującą wartości w zbiorze R⁺

(6) f jest funkcją określoną na PxTxI i przyjmującą wartości w zbiorze R³ taką, że dla dowolnego pϵP i tϵT suma ∑ f(p,t,i) jest absolutnie zbieżna, iϵI

(7) dla dowolnego pϵP i tϵT zachodzi równość:

m(p) x D²s(p,t) = ∑ f(p,t,i), iϵI

28. Rdzeń, rozszerzony rdzeń teorii oraz element teoretyczny w koncepcji Sneeda.

Koncepcja teorii Sneeda

Aparat konceptualny teorii w ujęciu Sneeda składa się z dwóch podstawowych części: aparatu konceptualnego teorii rekonstruowanego pod postacią twardego rdzenia teorii (K)

i zbioru zamierzonych zastosowań teorii (J).

Element teoretyczny: T = < K, J >

K = < Mp, Mpp, r, M, C>

Mp - zbiór modeli możliwych spełniających definicję predykatu teoriomnogościowego danej teorii do jej funkcji teoretycznych włącznie.

Mpp - zbiór częściowych modeli możliwych spełniających definicję predykatu teoriomnogościowego danej teorii do jej funkcji nieteoretycznych włącznie.

r - funkcja restrykcji Mp → Mpp.

M - zbiór pełnych modeli spełniających całą definicję predykatu teoriomnogościowego danej teorii.

C - zbiór ograniczeń nomologicznych nakładanych na wartości funkcji teoretycznych występujących w różnych zastosowaniach teorii. Wartość określonej funkcji teoretycznej dla tego samego elementu ze zbioru D występującego w różnych zastosowaniach danej teorii musi być identyczna.

Zbiór zamierzonych zastosowań teorii (J) może być rozumiany po platońsku jako zbiór dany (Sneed) lub jako otwarty zbiór zamierzonych zastosowań (Stegmüller).

Rozszerzony element teoretyczny danej teorii:

E = < Mp, Mpp, r, M, C, L, CL >

L - zbiór modeli związanych z wprowadzeniem prawa dodatkowego.

CL ewentualne ograniczenia nomologiczne związane z wprowadzeniem prawa dodatkowego.

Twardy rdzeń teorii może być rozszerzany na wiele sposobów, tzn. można dla niego utworzyć szereg rozszerzeń (E).

T = <E, J>

LM Mp  Mpp

J  Mpp

29. Struktura teorii w koncepcji Sneeda oraz definicja teorii w sensie Sneeda.

Definicja teorii w sensie Sneeda (W. Stegmüller)

x jest teorią fizykalną typu Sneeda wtedy i tylko wtedy, gdy:

x = <K, I>

(2) K = < Mp, Mpp, r, M, C> jest rdzeniem teorii zmatematyzowanej fizyki

J  Mpp

każdy element zbioru J jest układem fizykalnym

(5) jeśli D jest klasą dziedzin elementów z J, to dla dowolnych dwóch dziedzin elementów, Di i Dj z D, Di i Dj są ze sobą powiązane:

Di  Dj  

(6) J jest homogenicznym zbiorem układów fizykalnych.

30. Sposób wyrażania treści empirycznej teorii w koncepcji Sneeda - zdanie Ramsey'a-Sneeda oraz „sąd teorii” Stegmüllera.

31. Eksplikacja wyników badań historycznych nad nauką w aparacie pojęciowym Sneeda- Stegmüllera.

32. Podstawowe różnice pomiędzy zdaniowym a nie-zdaniowym ujęciem teorii empirycznych.

W ujęciu zdaniowym teoria jest klasą zdań zamkniętych ze względu na operację konsekwencji logicznej. W ujęciu niezdaniowym teoria jest klasą modeli spełniających definicję odpowiedniego predykatu teoriomnogościowego, który definiuje strukturę modelu tej teorii.

W koncepcji Sneda nie można wyrazić oddzielnie treści empirycznej poszczególnych zastosowań teorii. Dlatego wszystkie procedury testujące odnoszą się do całej zawartości empirycznej teorii wyrażonej przez jedno zdanie Ramsey'a-Sneeda lub jeden sąd teorii J ϵ A(E). W tym wyraża się różnica między holistycznym ujęciem teorii rekonstruowanej niezdaniowo a tradycyjnym holizmem teoretycznym, w którym każde zastosowanie teorii opisywane jest przez oddzielną klasę zdań.

33. Zagadnienie redukcji i korespondencji pomiędzy teoriami naukowymi.

34. Teza o niewspółmierności teorii naukowych.

35. Różne wersje tezy o niedookreśleniu teorii przez fakty.

36. Trzeci dogmat empiryzmu.

Trzeci dogmat empiryzmu (sformułowany przez D. Davidsona) - dogmat dualizmu schematu pojęciowego i treści

Można oddzielić schemat pojęciowy (język), który jest systemem organizującym (konstrukcyjnym), od treści (faktów, świata, doświadczenia, wrażeń, danych zmysłowych), które są przez ten schemat pojęciowy organizowane.

Zdaniem Donalda Davidsona oddzielenie schematu pojęciowego i treści jest niemożliwe do przeprowadzenia. Każde doświadczenie wyrażamy zawsze w jakimś języku. Nie mamy niezapośredniczonego pojęciowo dostępu do świata.

37. Pojęcie skonceptualizowanego teoretycznie układu empirycznego.

(R. Wójcicki)

Układ empiryczny nie jest dany bezpośrednio, lecz zawsze poddany jest konceptualizacji, która posiada charakter teoretyczny. Konceptualizacja teoretyczna przedmiotu badań polega na określeniu zbioru X (zbiór punktów pomiarowych zwany zakresem układu empirycznego) oraz zbioru parametrów {P₁, P₂ ,…, P_n} charakteryzujących zbiór X, które nazywamy zmiennymi.

U_Em = (X; P₁, P₂ ,…, P_n )

Układ empiryczny, którego parametry zmieniają się w czasie ma postać:

U_EmT =(X, T; P₁, P₂ ,…, P_n),

gdzie T jest przedziałem liczb rzeczywistych.

Parametry (zmienne) dzielimy na jakościowe oraz ilościowe.

Zmienne jakościowe reprezentują bądź określone własności obiektów zbioru X (relacje jednoczłonowe) bądź relacje wieloczłonowe opisane na zbiorze X.

R(a₁ ,…, a_n ) (niezależne od czasu)

R(a₁ ,…, a_n ,t) (zależne od czasu)

Parametry ilościowe - funkcja F jest funkcją n- argumentową opisaną na zbiorze X i czerpiącą wartości ze zbioru liczb rzeczywistych.

F(a₁ ,…, a_n ) = x (niezależna od czasu)

F(a₁ ,…, a_n ,t) = x (zależna od czasu)

Układ empiryczny jest skonceptualizowany na gruncie teorii T jeśli parametry ilościowe i jakościowe, za pomocą których dokonaliśmy konceptualizacji pochodzą ze słownika teorii T.

Układy dzielimy na jakościowe i ilościowe.

Jeśli choć jedna zmienna jest ilościowa, to układ jest ilościowy.

Jeśli wszystkie zmienne są jakościowe, to układ jest jakościowy.

Układy empiryczne dzielimy na synchroniczne i diachroniczne.

Układ jest synchroniczny , gdy wszystkie zmienne nie zależą od czasu.

Gdy choć jedna zmienna zależy od czasu, to układ nazywamy diachronicznym .

Określony układ empiryczny badany doświadczalnie może być konceptualizowany na wiele sposobów. Można wybrać różne zestawy parametrów lub parametry mogą pochodzić z różnych teorii naukowych. Odmienne konceptualizacje teoretyczne są różnymi układami empirycznymi.

38. Modele teoretyczne - ujęcia: a) P.Achinsteina, b) R.Wójcickiego c) model teoretyczny jako eksplanans w koncepcji wyjaśniania Hempla-Oppenheima.

Model teoretyczny w ujęciu Achinsteina

1. Model teoretyczny jest zbiorem założeń i postulatów odnoszących się do określonego układu empirycznego. Są to sformułowane w określonym języku warunki rozwiązania danego problemu badawczego.

2. Modele teoretyczne są konstruowane w celu ukazania wewnętrznej struktury, składu i mechanizmu układu empirycznego.

3. Konstytuujące model teoretyczny założenia są uznawane za przybliżenia użyteczne do realizacji określonych celów badawczych. Modele mają charakter aspektowy, a ich konstruowanie jest relatywizowane do problemu badawczego i do wymaganego stopnia dokładności jego rozwiązania.

4. Modele są konstruowane na bazie teorii podstawowych.

5. Modele teoretyczne mogą (powinny) ukazywać podobieństwo między modelowanym układem empirycznym a innymi układami empirycznymi.

Model teoretyczny w ujęciu Wójcickiego

M_T = <U_E, ST, I_K, ST*, R>

MT - model teoretyczny; UE - modelowany układ empiryczny

1. Określony został potencjalny zakres stosowalności M_T do U_E, tj. zbiór stwierdzeń ST dotyczących modelu teoretycznego M_T, które mogą być przekładane na stwierdzenia dotyczące U_E.

2. Określona została funkcja kodu interpretacyjnego I_K, która umożliwia przekład dowolnego zdania ze zbioru ST na zdanie dotyczące U_E.

3. Określony został zbiór procedur R, które umożliwiają efektywne rozstrzygniecie dowolnego zdania a należącego do ST.

4. Określony został rzeczywisty zakres stosowalności M_T do U_E, tj. zbiór stwierdzeń ST^* będący podzbiorem ST taki, że dla dowolnego a należącego do ST^* spełniona jest równoważność:

a wtedy i tylko wtedy, gdy Ik(a). =

5. Wszystkie zdania należące do zbioru IK (ST*) są empirycznie rozstrzygalne.

6. Określony został wraz z E, praktycznie nieograniczenie liczny, zbiór E taki, że E należy do E, każdy z elementów zbioru E spełnia warunki nakładane na E, być może poza warunkiem adekwatności.

7. Dla każdego Ei należącego do E określone jest prawdopodobieństwo pi tego, że Ei jest modelem adekwatnym.

Modele należące do E są modelami alternatywnymi modelowanego układu empirycznego.

Prawdopodobieństwo pi wyraża stopień naszego zaufania co do tego, że dany model jest modelem adekwatnym. Wartość prawdopodobieństwa określa stopień wiarygodności modelu. Jest to pojęcie pragmatyczne, które określa wiarygodność modelu dla podmiotu, który posługuje się modelem. Natomiast adekwatność modelu jest jego własnością obiektywną.

Model teoretyczny jako eksplanans w modelu wyjaśniania Hempla-Oppenheima

L1, L2, … Lm

Es(MT) c1, c2,…. cn

----------------

Em(UE)

Es(MT) - eksplanans

Em(UE) - eksplanandum

L1, L2, … Lm - prawa nauki

c1, c2,…. cn - warunki początkowe i idealizacyjne

Warunki idealizacyjne dzielą się na:

1. Warunki idealizacyjne występujące explicite w eksplanansie. Są to warunki przyjmowane ze względu na modelowany układ empiryczny.

2. Warunki idealizacyjne „tkwiące” w prawach danej teorii.

39. Modele strukturalne i modele informacyjne oraz problem ich statusu poznawczego.

40. Spór o wiedzo-twórczą funkcję metafor w nauce:

a) klasyczna koncepcja metafory

b) metafory jako modele teoretyczne

c) funkcje metafor w ujęciu Lakoffa & Johnsona

„Metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inną: z rodzaju na gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub też przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy na inną na zasadzie analogii (pewnej proporcji- tłum. T. Sinko)”

[Arystoteles, Poetyka, 1457  b]

„Tworzenie dobrej metafory jest przecież równoznaczne z dostrzeganiem podobieństwa w rzeczach niepodobnych” [ibidem,1459 b].

„Poznaniu [nowych rzeczy] sprzyja natomiast przede wszystkim przenośnia. Jeśli więc poeta nazwie starość `badylem', uczy nas i poszerza naszą wiedzę za pomocą ogólnego pojęcia „uwiądu”, które jest wspólne obu tym rzeczom” [Arystoteles, Retoryka, 1410 b].

Powyższe definicje konstytutywne dla klasycznego pojęcia metafory

Ricour nie zgadzając się z tym ujęciem metafory, jednakże odnosił się do niego w ramach opracowywania własnego

Metafory maja charakter ikoniczny i symboliczny, a skoro ikoniczny, to również konwencjonalny

Klas. koncepcja metafory zakłada obiektywne podobieństwo, a także przekładalność treści metafory na język literalny, tym samym nie jest innowacja semantyczna oraz przy jej użyciu nie można nic nowego powiedzieć.

Klasyczna koncepcja metafory [ujęcie Paula Ricoeura]

1. Metafora jest tropem, figurą dyskursu służącą nazywaniu.

2. Stanowi ona rozszerzenie znaczenia nazwy przez odstępstwo od dosłownego znaczenia słów.

3. Rację dla tego odstępstwa stanowi podobieństwo (między dziedziną pierwotną a wtórną)

4. Funkcja podobieństwa polega na uzasadnieniu użycia słowa w znaczeniu przenośnym zamiast zwrotu dosłownego, którym można by się w tym miejscu posłużyć. (nie stanowi innowacji semantycznej, nie pełni żadnej funkcji poznawczej, jedynie f. perswazyjna, emotywna)

5. Zwrot metaforyczny użyty w miejsce dosłownego nie stanowi żadnej innowacji semantycznej. Metaforę można przetłumaczyć, na przykład, zastąpić odpowiednim znaczeniem dosłownym.

6. Metafora nie wnosi żadnej nowej informacji o rzeczywistości - pełni jedynie funkcję emotywną i perswazyjną.

Klasyczna koncepcja metafory według Lakoffa & Johnsona:

1. metafora to kwestia językowa, a nie sprawa myśli czy działania

2. metafora jest oparta na podobieństwie w tym znaczeniu, że metafora o formie „A to B” jest wyrażeniem językowym, którego znaczenie jest takie samo jak znaczenie odpowiednich form językowych o formie ”A jest podobne do B, pod względem X, Y, Z”. 'XYZ' charakteryzują to, co nazywamy pojedynczymi podobieństwami.

3. metafora może zatem jedynie opisywać podobieństwa istniejące wcześniej. Nie może ona podobieństw tworzyć. [tworzenie metafory to odkrywanie podobieństwa, a nie jego tworzenie w ramach konwencji, twórca metafory rozszerzał znaczenie słowa, np. człowiek w metaforze człowiek jest wilkiem, choć można to było powiedzieć w 'normalnym' języku]

Interakcyjna koncepcja metafory Maxa Blacka

[koncepcja dwukierunkowa, zmienia się znaczenie obu terminów, tj. w „człowiek jest wilkiem”, zmienia się znaczenie słów „człowiek” i „wilk”]

1. Zgodnie z interakcyjną koncepcję metafory, pierwotna i wtórna dziedziny układu metaforycznego wzajemnie na siebie oddziałują.

2. W wyniku interakcji obu członów metafory „wytwarza” się semantyka [nowa jakość semantyczna] nieredukowalna do przedmetaforycznych semantyk obu jej członów.

3. Znaczenie metafory nie może być wyrażone w języku interpretowanym dosłownie.

4. Metafora ustanawia podobieństwo między jej członami. [brak odwołania do obiektywnie istniejącego podobieństwa, podobieństwo jest ustanawiane przez sama metaforę]

5. Stwierdzenie zachodzenia analogii, w kontekście metafory symbolicznej lub ikoniczno-symbolicznej (modelu), polega na orzekaniu o pewnych cechach i relacjach przedmiotu głównego (układu modelowanego) na zasadzie jego podobieństwa do przedmiotu pomocniczego [wtórnego] (modelu), którego odpowiednie cechy i relacje są znane. [Black jako pierwszy zauważył podobieństwo modelu teoretycznego i metafory]

6. Modele teoretyczne stosowane w nauce są rozwiniętymi w sposób systematyczny metaforami.

7. Wyjaśnienie teoretyczne w nauce (zbudowanie modelu), to opisanie czegoś na nowo w sposób metaforyczny (M. Hesse). [Hesse powiązała metaforę z eksplanansem w procesie wyjaśniania - postawiła ona tezę, ze wyjaśnienie teoretyczne to wyjaśnienie czegoś przy użyciu metafory - redeskrypcji eksplanandum. W sytuacji wyjaśniania zjawiska, którego nie potrafimy wyjaśnić na gruncie teorii zastanej, następuje NOWY opis eksplanandum w nowym języku (nowej teorii)]

Model teoretyczny w ujęciu Petera Achinsteina [Concepts of Science, Baltimore, 1968]

Zbiór założeń i postulatów, których celem jest ukazanie wewnętrznej struktury składu i mechanizmu układu empirycznego.

Mają charakter aspektowy i przybliżony.

Są konstruowane w celu rozwiązania określonych problemów badawczych z założonym stopniem dokładności.

Modele teoretyczne mogą być rozumiane jako metafory, gdyż reprezentują układ empiryczny (system pierwotny) w aparacie pojęciowym pewnej teorii (systemu wtórnego).

Tezy koncepcji metafory Lakoffa & Johnsona

1. Metafora to, zasadniczo, pojmowanie jednej rzeczy w terminach innej, a jej podstawową funkcją jest rozumienie [Lakoff, Johnson, Metafory w naszym życiu, s.59]. [podejście hermeneutyczne - chcąc zrozumieć jakąś dziedzinę, odwołujemy się do dziedzin lepiej znanych]

2. Podstawowa teza - większa część naszego zwyczajnego systemu pojęciowego ma strukturę metaforyczną, co znaczy, że większość pojęć daje się zrozumieć za pośrednictwem innych pojęć [ibidem ,s.81].

[ewidentnie jednokierunkowa teoria metafory, w dodatku przekonuje prof. Zeidlera :)]

[przykład z atomem - w żaden sposób rozumienie atomu wodoru wpłynęło na rozumienie układu planetarnego (co jeśli dziedzina A tlumaczy dziedziny B i C, które to są tylko częściowo tłumaczone, obie zaś tłumaczą dziedzinę D, na podstawie której opisujemy ich części nieopisane?]

3. Szereg używanych przez nas pojęć, np. przestrzennych, nabiera znaczenia w rezultacie naszego nieustannego doświadczenia przestrzennego, które wyrasta z naszego współdziałania ze środowiskiem fizycznym

Autorzy Metafor w naszym życiu uważają, iż:

1. metafora jest przede wszystkim sprawą myśli i działania, a jedynie wtórnie sprawą języka; (odejście od ujęcia językowego dla ujęcia działaniowego)

2. chociaż metafora może opierać się na podobieństwie, istotne podobieństwa rozumiemy jako coś stworzonego przez metaforę [...]

3. podstawową funkcją metafory jest dostarczanie częściowego zrozumienia jakiegoś rodzaju doświadczenia w terminach innego rodzaju doświadczenia [ibidem, s.182].

II. Elementy metodologii humanistyki

1. Naturalizm versus antynaturalizm metodologiczny.

2. Założenie o racjonalności w warunkach pewności i założenie o racjonalności w warunkach ryzyka.

Jeżeli X ma do podjęcia jedną z kilku czynności, które się wykluczają i dopełniają wzajemnie i każda z tych czynności prowadzi do dokładnie jednego rezultatu i rezultaty te są uporządkowane zgodnie z przyjętą przez X relacją preferencji, to X podejmie czynność prowadzącą do rezultatu maksymalnie przez siebie preferowanego.

Jeżeli ktoś spełnia niepusto poprzednik i następnik powyższego założenia, to mówimy że działa racjonalnie w warunkach pewności.

Założenie zrelatywizowane do podmiotu czynności wykonywanej, po dokonaniu czynności nie możemy zmienić klasyfikacji racjonalności, co najwyżej efektywności

Czynność racjonalna a czynność efektywna

X podjął czynność racjonalną w warunkach pewności jeśli X podjął czynność, która na gruncie jego wiedzy miała doprowadzić do rezultatu przez niego maksymalnie preferowanego.

Po wykonaniu czynności możemy orzec, czy jego czynność była czy nie była efektywna.

Jeśli czynność wykonana doprowadziła do realizacji zamierzonego celu, to mówimy, że była to czynność racjonalna i efektywna.

Jeśli czynność była racjonalna, lecz nie doprowadziła do realizacji zamierzonego celu, to mówimy, że nie była ona efektywna.

3. Budowa interpretacji humanistycznej.

Interpretacja humanistyczna jest odmianą wyjaśniania stosowaną wyłącznie w naukach humanistycznych.

Za jej pomocą wyjaśniamy czynności ludzkie i właściwości wytworów tych czynności.

Eksplanandum interpretacji humanistycznej ma jedną z dwóch postaci:

1. „Dlaczego X (podmiot) podjął taką a taką czynność?”

2. „Dlaczego X (podmiot) nadał wytworowi swojej czynności takie a takie cechy?

Budowa eksplanansu interpretacji humanistycznej

Założenie o racjonalności w warunkach pewności odniesione do podmiotu czynności wyjaśnianej.

Opis wiedzy podmiotu czynności wyjaśnianej o tym, jakie czynności podmiot ten rozpatrywał jako możliwe do podjęcia i jakie im przypisywał rezultaty.

Opis przyjętej przez podmiot czynności wyjaśnianej relacji preferencji taki, że rezultat czynności wyjaśnianej jest rezultatem maksymalnie przez ten podmiot preferowanym.

[procedura zdaniem prof. Zeidlera antynaturalistyczna]

Komentarze do interpretacji humanistycznej

Interpretacja humanistyczna opiera się na założeniu, że pomiot czynności wyjaśnianej działa racjonalnie w warunkach pewności.

Zakłada się, że eksplanandum interpretacji humanistycznej powinno wynikać logicznie z eksplanansu.

Jeśli wynikanie logiczne ma zachodzić, to założenie o racjonalności poprzedzamy kwantyfikatorem dużym i uznajemy za prawo nauki.

Istota interpretacji humanistycznej polega na wskazaniu sensu, jaki chciał zrealizować podmiot podejmując daną czynność.

Zasadniczo interpretację humanistyczną stosujemy do czynności podejmowanych przez podmiot indywidualny, lecz w praktyce stosuje się ją również do wyjaśniania czynności podejmowanych przez podmioty zbiorowe.

1. Na dowolnym przykładzie przedstaw interpretację humanistyczną.

[to każdy prywatnie, w serduszku, niech sobie ładnie rozwiąże]

2. Interpretacja humanistyczna w wersji historycznej i w wersji adaptacyjnej.

Interpretacja humanistyczna w wersji historycznej

jest stosowana wówczas, gdy na podstawie dostępnego materiału źródłowego staramy się ustalić, jakie czynności podmiot mógł rozpatrywać jako możliwe do podjęcia i jakie im przypisywał rezultaty, a także ustalamy jego porządek wartości.

Interpretacja humanistyczna w wersji historycznej jest nastawiona na obiektywność. Na pytanie: „Czy obiektywność jest możliwa do osiągnięcia?” można będzie odpowiedzieć, gdy dokona się analizy wiedzy źródłowej.

Z interpretacją humanistyczną w wersji adaptacyjnej mamy do czynienia wówczas, gdy jest ona dokonywana z punktu widzenia systemu wartości przyjmowanego przez osobę wyjaśniającą. Osoba wyjaśniająca nie odtwarza okoliczności historycznych, które wpływały na podjęcie przez podmiot czynności wyjaśnianej decyzji oraz jej wiedzy i systemu wartości, lecz przypisuje jej motywy ze względu na własne przekonania.

Interpretacja humanistyczna w wersji adaptacyjnej z natury rzeczy nie jest obiektywna.

3. Antynaturalizm intuicjonistyczny W.Diltheya.

7. Antynaturalizm instrumentalistyczny M.Webera.

8. Fakt historyczny a fakt historiograficzny. Konstrukcja faktów historiograficznych. Analiza wiedzy źródłowej: autentyczność i wiarygodność źródeł.

Fakt historyczny: istniejący obiektywnie, niezależnie od podmiotu poznającego „przedmiot badania historycznego” - „to co rzeczywiście się zdarzyło”.

Fakt historyczny to kategoria ontologiczna.

Fakt historiograficzny jest to konstrukcja naukowa wyrażająca wiedzę o fakcie historycznym. Jest to kategoria epistemologiczna. Przedmiotem badania historyka jest rzeczywistość miniona (fakty historyczne), która jest dostępna badaczowi jedynie pośrednio poprzez źródła. Krytyka źródeł jest podstawą formułowania wiedzy historycznej - faktów historiograficznych. Pytanie historiograficzne - „co się zdarzyło?”

Schemat ustalania faktów historiograficznych

I. Dekodowanie informacji źródłowych.

II. Krytyka źródeł :

(a) badanie autentyczności;

(b) badanie wiarygodności.

III. Ustalanie faktów historiograficznych:

ustalanie wyznaczników czasoprzestrzennych faktów;

(b) budowanie twierdzeń o faktach;

(c) sprawdzanie twierdzeń o faktach przez inne niezależne źródła lub ponowną analizę autentyczności i wiarygodności źródeł.

9. Odmiany wyjaśniania w naukach historycznych.

Pytanie eksplanacyjne - „Dlaczego coś się zdarzyło?”

1. Wyjaśnianie przez podanie motywu (interpretacja humanistyczna). Ten sposób wyjaśniania może być również uznany za odmianę wyjaśniania przyczynowego. Cel (motyw działania) jest przyczyną podjęcia czynności wyjaśnianej. Zasadniczo stosuję się ten sposób wyjaśniania w przypadku, gdy podmiot zrealizował cel swojej czynności. Gdy podmiot nie zrealizował zamierzonego celu, szukamy przyczyn, które do tego doprowadziły. Dokonujemy opisu kontekstu historycznego, który sprawił, że podmiot nie zrealizował zamierzonego celu (wyjaśnianie przez opis).

2. Wyjaśnianie przyczynowe przez podanie praw. Np. prawo mówiące o dążeniu przez kapitalistów do maksymalizacji zysków. Było ono stosowane w wyjaśnianiu działań poszczególnych kapitalistów, gdy obniżali płace, wydłużali dzień pracy itp.

3. Wyjaśnianie przyczynowe przez podanie warunków wystarczających lub koniecznych lub wystarczających i koniecznych.

4. Wyjaśnianie przez podanie genezy. Polega na udzieleniu odpowiedzi na pytanie: „jak doszło do danego wydarzenia: np. „jak doszło do wybuchu Pierwszej Wojny Światowej?” Udzielenie odpowiedzi polega na podaniu sekwencji zdarzeń, które doprowadziły do zdarzenia, którego genezę chcemy ustalić. Zdarzenie wcześniejsze jest warunkiem koniecznym zajścia zdarzenia późniejszego.

5. Wyjaśnianie strukturalne. Wyjaśnia się pewne zdarzenia dotyczące elementów pewnej struktury wskazując na miejsce tych elementów w całej strukturze. W przypadku zmiany własności struktury w czasie wyjaśniamy, jak zmieniają się jej poszczególne elementy, wraz ze zmianą całej struktury.

10. Problem sprawdzania wiedzy historycznej.

[i tutaj JESZCZE nic nie mamy]

11. Indywidualizm a holizm w naukach społecznych.

12. Problem obiektywności i nomologiczności wiedzy historycznej - krytyka historycyzmu K.Poppera.

„Historycyzm” to takie podejście do nauk społecznych, które zakłada, iż głównym celem tych nauk jest formułowanie prognoz historycznych oraz że cel taki można osiągnąć przez wykrywanie „rytmów”, „schematów”, „praw”, albo „trendów” leżących u podstaw rozwoju historycznego.

[Popper, Nędza historycyzmu, 1999, s.15]

Krytyka doktryn antynaturalistycznych [historycyzmu]

1. W naukach społecznych jest możliwe formułowanie praw, lecz wyłącznie praw ograniczonych do danej formacji społeczno-ekonomiczne. Prawa te mogą stanowić podstawę formułowania prognoz krótkoterminowych. Na prawach tych, mających charakter praw przyczynowych, oparta jest społeczna inżynieria cząstkowa. Jest ona przeciwstawiona inżynierii utopijnej, opartej o rzekome prawa rozwoju historycznego, która prowadzi do formułowania proroctw.

2. Odrzucając holistyczne podejście w naukach społecznych, które zakłada możliwość całościowego przekształcenia społeczeństwa, Popper opowiada się za „społeczną inżynierią cząstkową”. Z tym stanowiskiem wiąże się postawa etyczna nazywana negatywnym utylitaryzmem. Można zaradzić konkretnemu złu. Można rozwiązywać konkretne problemy społeczne. Nie można natomiast zaprojektować całkowitej przebudowy społeczeństwa, gdyż nie istnieją odpowiednie prawa dziejowe.

3. Nie można ustalić istoty zjawisk społecznych. Esencjalizm jest błędną i szkodliwą doktryną nauk społecznych.

4. Nie istnieją teoretyczne podstawy umożliwiające eksperymentowanie na całej strukturze społecznej.

Krytyka doktryn naturalistycznych [historycyzmu]

Naturalizm współczesny odwołuje się do ewolucjonizmu jako doktryny wypracowanej na gruncie nauk przyrodniczych (zwłaszcza biologii), która może być zastosowana do opisu zmian społecznych.

Hipoteza ewolucyjna w biologii nie jest jednakże uniwersalnym prawem przyrody. Ma ona charakter twierdzenia, które mówi o jednostkowym zdarzeniu historycznym, choć pewne prawa uniwersalne: dziedziczności, mutacji, doboru naturalnego, walki o byt, współuczestniczą w wyjaśnianiu pochodzenia.

Popper twierdzi zatem, że nie istnieje prawo ewolucji rozumiane jako prawo ściśle ogólne.

Nie istnieje więc również prawo rozwoju społecznego rozumiane jako prawo ściśle ogólne. Konsekwencją tej tezy jest odrzucenie idei konieczności historycznej.

Ewolucja społeczeństwa ludzkiego, tak jak ewolucja biologiczna, jest faktem jednostkowym.

Nie można rozumieć praw dziejowych jako ściśle ogólnych praw następstwa czasowego. Np. następowania po sobie określonych formacji społeczno-ekonomicznych.

Trudność ze znalezieniem praw rozwoju historycznego polega na tym, że społeczeństwo jest strukturą dynamiczną, która zmienia się pod wpływem bardzo wielu czynników, których zmiany trudno jest przewidzieć. Dotyczy to zwłaszcza zmian wiedzy.

W naukach społecznych nie można przeprowadzać eksperymentów na wzór eksperymentów w naukach przyrodniczych.

Operacjonalizacja pojęć i stosowanie metod ilościowych jest ograniczone naturą przedmiotu badań w naukach społecznych. Sprawia to, że dokładność przewidywań jest relatywnie niewielka.

---