Las to wielki zespół różnorodnych organizmów roślinnych i zwierzęcych , przystosowanych do życia obok siebie , na wspólnym obszarze . Stanowi on przykład biocenozy , której dominującym składnikiem są drzewa. O składzie gatunkowym i rozmieszczeniu lasów na Ziemi decyduje klimat, wysokość n.p.m. i działalność człowieka. .
Lasy to nie tylko fabryki , w których zachodzą podstawowe procesy biosferyczne , fotosynteza i tworzenie biomasy , powstawanie żyznej próchnicy i przekazywanie energii ; ich znaczenie dla biosfery jest znacznie szersze . Odgrywają zasadniczą rolę w globalnym obiegu węgla pierwiastkowego , azotu i tlenu . Stabilizują temperaturę , wpływają na opady deszczu i inne parametry klimatyczne . Często są źródłem wody dla rzek . Stanowią główny magazyn materiału genetycznego naszej planety , a także są miejscem pojawiania się nowych gatunków . Krótko mówiąc , wpływają na ewolucję w takim stopniu , jak wszystkie inne biomy razem.
Według szacunkowych danych, powierzchnia użytków leśnych na Ziemi w XVI w. wynosiła 7,6 mld ha. W 1958 r. powierzchnia ich wynosiła 4,4 mld ha , a w 1992 r. już tylko 3,8 mld ha , co stanowiło 28,7 % powierzchni ich lądu.
Światowe zasoby lasów kurczą się z powodu wycinania drzew pod uprawy rolnicze, pożarów , zniszczenia wywołanego zanieczyszczeniami chemicznymi powietrza oraz nadmiernego wyrębu zarówno dla celów przemysłowych, jak i opałowych . Ze szczegółowych studiów prowadzonych przez FAO wynika, że najwięcej lasów wycina się już od dawna w Ameryce Pd. , w Ameryce Środkowej , a także w Azji i Afryce . Wylesianie postępuje najszybciej w krajach strefy tropikalnej, obejmującej ok. 80 krajów , w których wycina się rocznie ok. 11 mln ha lasów . Już od dawna wskutek wylesiania w dwudziestu dwu krajach afrykańskich strefy subsaharyjskiej zachodzi proces pustynnienia , a w niektórych miejscach ( np. na terenie Mali ) granica Sahary przesunęła się znacznie na południe . Eksploatacja lasów prowadzona jest na świecie z różnym nasileniem i w różnych celach . W krajach wysoko rozwiniętych wyrąb drzew jest stosowany głównie w celu pozyskania surowca dla przemysłu papierniczego i meblarskiego , podczas gdy w krajach rozwijających się ogromne znaczenie ma wykorzystywanie drewna jako opału . Na ten cel , zależnie od lokalnych warunków , przeznacza się od 20 do 70 % wyciętego drewna .
Wylesianie w krajach rozwijających się
Rozmieszczenie lasów jest nierównomierne . Pod względem zajmowanego obszaru wyróżniają się na świecie dwie wielkie formacje leśne : wilgotny las równikowy o powierzchni 440 mln ha ( 10,6 % ogółu ) i borealny las iglasty zajmujący obszar 605 mln ha ( 14,6 % ) . Są one trudno dostępne do eksploatacji , dlatego pod względem gospodarczym większe znaczenie mają lasy położone w strefach umiarkowanych , monsunowych i górskich , znajdujące się w różnych częściach świata. Największy obszar zajmują wilgotne lasy równikowe na Nizinie Amazonki i Kongo , a także na Archipelagu Malajskim . Posiadają one wielogatunkowy skład roślinności , jednak nawet w dogodnych miejscach są bardzo trudne do eksploatacji . Las równikowy charakteryzuje największy przyrost biomasy ( ok. 3,5 t z ha na rok ) . Natomiast las borealny , położony na terenie Eurazji i Ameryki Pn. i składający się z niewielkiej liczby gatunków - przede wszystkim świerka, jodły i sosny oraz modrzewia ( z domieszką brzozy , osiki i olchy ) - ma znacznie mniejsze przyrosty . Bardzo cenne pod względem składu gatunkowego i wykorzystania gospodarczego są lasy strefy umiarkowanej . Występują na terenie Rosji, Ukrainy , w północno - zachodniej części Ameryki Pn. oraz w górskich regionach Europy , Meksyku i Himalajach . Eksploatuje się w nich głównie świerki , sosny oraz cenione w przemyśle meblarskim dęby , buki i brzozy . Ważne dla gospodarki światowej są też lasy strefy podrównikowej ( lasy zrzucające liście w porze suchej ) , monsunowej , występujące najpowszechniej w Azji i Ameryce Pd. , a także w Afryce i Australii . Z tej formacji leśnej ( Indie i Jawa ) pochodzi m.in. bardzo cenione drzewo tekowe . Niewielki udział w światowej produkcji drewna przypada na lasy strefy sawannowej o charakterze parkowym , mimo że składają się z bardzo wielu różnych gatunków drzew .
Lesistość kontynentów jest bardzo zróżnicowana warunkami przyrodniczymi i poziomem rozwoju gospodarczego poszczególnych kajów.
Powierzchnia lasów ( w tys. ha )
REGIONY 1961 1970 1980 1990 1994
Afryka 734515 731404 727471 716471 721439
Azja 597111 582638 522051 528898 535872
Europa 142421 150513 155806 158035 158659
AmerykaPn. 629971 628754 635200 789490 789990
Ameryka Śr. 89892 83005 75554 74346 75200
Ameryka Pd. 950930 923686 890129 852944 846380
Australia i Oc.192880 192874 161049 200792 200055
B.ZSRR 890000 913000 108312 820412 810411
Zjawisko degradacji i kurczenia się zasobów leśnych naszego globu jest obecnie jednym z największych problemów ekologicznych na świecie. Wymienia się trzy główne źródła niebezpieczeństw jakie zagrażają lasom świata:
|
Znaczenie lasów iglastych |
Większość drzew iglastych ma bardzo małe wymagania pokarmowe i cieplne. Jest to ogromnie ważne, gdyż rosnąc w okolicach o chłodnym klimacie, a nawet w wysokich górach i na dalekiej północy, szpilkowe umożliwiają życie w lasach i zaroślach wielu gatunkom zwierząt i człowiekowi. Drzewa iglaste tworzą leśne zbiorowiska roślinne zwane borami. Bardzo często drzewa rosną tak gęsto, że mała ilość światła uniemożliwia rozwój roślinom runa i podszytu. W ziemi rozwijają się tam strzępki wielu grzybów współżyjących z korzeniami drzew. Drzewa iglaste szybko rosną nawet w zimnym klimacie i na ubogich glebach, nieprzydatnych dla rolnictwa, są więc bardzo cenione przez leśników. Ich drewna używa się na budulec, do wyrobu mebli i papieru.
Szybki przyrost drewna u tych roślin spowodował, że dziś są podstawowym gatunkiem naszych lasów.
Skład gatunkowy lasów w Polsce
87 drzew na sto - to drzewa szpilkowe w monokulturach (w 1991 było to 78 drzew na 100) czyli zbiorowiskach składających się z drzew jednego gatunku, równego wieku i podobnej wysokości. Występowanie takich drzewostanów oraz stan środowiska sprawiają, że należą one do najsilniej zagrożonych w Europie.
Skład gatunkowy lasów wyrażony w % powierzchni leśnej, stan w 1994 roku (wg danych IBL)
Aktualna mapka zalesienia w Polsce, opracowana w oparciu o materiały Ministerstwa Środowiska i Lasów Państwowych
Według Ministerstwa Środowiska od 1990 zużycie drewna przypadające na jednego obywatela zmalało poniżej poziomu uznawanego za minimum cywilizacyjne mieszkańca Europy (0,5 m3). Taki stan wpływa pozytywnie na zwiększenie poziomu lesistości w Polsce, jednak źle odbija się na stanie sanitarnym zwłaszcza przy nie wycinaniu młodszych drzewostanów.
Stan zdrowotny lasów
W Polsce lasy stanowią tylko 28% powierzchni kraju, wyraźnie mniej niż wynosi średnia dla Europy - 32%.
Tragiczny jest również fakt, że polskie lasy to wiele maleńkich (ponad 28 tys.) skupisk leśnych, które mają dużo mniejszą zdolność regeneracji, oraz odporności na choroby i pasożyty.
Na początku XIX wieku, ponad połowę obszaru państwa polskiego pokrywały puszcze. Działalność gospodarcza, polityka zaborców i dwie wojny światowe doprowadziły do tego, że w 1946 r. lesistość kraju wynosiła zaledwie 20,8%!
Dewastacji lasów towarzyszyły zmiany jakościowe. Zmniejszał się udział odpornych drzewostanów wielogatunkowych i liściastych na rzecz wrażliwych na szkody monokultur iglastych - sosnowych na niżu i świerkowych w górach.
Lasy w Polsce znajdują się w sytuacji stałego zagrożenia przez różnorakie czynniki, spośród których najważniejszymi są:
czynniki abiotyczne - anomalie temperatury, niedobór opadów,
biotyczne - gradacje szkodników (brudnica mniszka, barczatka sosnówka, boreczniki) czy inwazje grzybów,
antropogeniczne - zanieczyszczenie powietrza, emisje przemysłowe związków siarki, azotu i fluoru,
pożary lasów, stymulowane przez: długotrwałe susze, skutki emisji zanieczyszczeń przemysłowych - przerzedzenie drzewostanu i rozwój traw, wzrost penetracji lasów przez ludzi w następstwie rozwoju ruchu rekreacyjnego i turystyki.
Zagrożenie polskich lasów należy do najwyższych w Europie, a w rejonie Sudetów przybrało charakter klęski ekologicznej.
Defoliacja czyli ubytek aparatu asymilacyjnego jest wskaźnikiem charakteryzującym ogólny stan zdrowia drzew. Przy tym niektóre kraje łączą ten wskaźnik z odbarwieniem igieł i liści w swoich orzeczeniach o stanie lasu
Stan uszkodzenia drzewostanu mierzony stopniem defoliacji stale się pogarsza. Największe uszkodzenia wykazują drzewa w południowo-zachodniej i południowej Polsce, słabe uszkodzenia w północno-wschodniej.
Od 1983r. niektóre kraje Europy prowadzą inwentaryzację uszkodzeń lasów. Natomiast od 1986r. większość państw wykonuje swoje pomiary zgodnie z systemem inwentaryzacji przyjętym w ramach Międzynarodowego Programu Współpracy dot. Pomiaru i Monitoringu Wpływów Zanieczyszczenia Powietrza na Lasy (International Co-operative Programme on Assessment and Monitoring of Air Pollution Effects on Forests). Program ten został opracowany na podstawie Konwencji Genewskiej z 1979r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza na dalekie odległości podpisanej przez państwa reprezentowane w Europejskiej Komisji Ekonomicznej ONZ (United Nations Economic Commision for Europe), która weszła w życie w marcu 1983r.
Ocenę stopnia uszkodzenia całych drzew przeprowadza się na podstawie następującej klasyfikacji:
klasa O (0 - 10%) - bez uszkodzeń,
klasa l (11 - 25%) - ostrzegawcza (uszkodzenia słabe),
klasa 2 (26 - 60%) - średnich uszkodzeń,
klasa 3 (ponad 60%) - silne uszkodzenia,
klasa 4 (100%) - drzewa martwe (posusz, złomy, wywroty).
Najbardziej uszkodzone są gatunki iglaste (ok. 40% uszkodzeń), przede wszystkim jodła, świerk i sosna. Drzewa iglaste są bardziej wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza niż drzewa liściaste. Wynika to stąd, że całkowita powierzchnia igieł narażona na działanie zanieczyszczeń jest większa niż liści, a także dlatego, że liście rokrocznie opadają i czas oddziaływania zanieczyszczeń jest w tym przypadku krótszy.
Porównanie stanu zdrowotnego naszych lasów w 1951 r. i w 1995 r. przedstawia straszne zmiany jakie dokonały się na przestrzeni zaledwie 40 lat! Drzewostany o których możemy powiedzieć, że są względnie zdrowe stanowią dziś mniej niż 1/3 powierzchni Polski. Poniżej mapa przedstawiająca uszkodzenie lasów w Europie, tylko na granicy Polski i Czech lasy uległy takiemu skażeniu, iż już ich tam nie ma. To kiedyś były Lasy Izerskie.
Ekologiczna katastrofa lasów w Sudetach związana była z zanieczyszczeniem powietrza. Proces, który do tego doprowadził rozpoczął się zapewne już XVIII wieku a nasilił się po 1950 roku. Lasy Sudeckie zdominowane zostały przez drzewostan świerkowy (85%). Jest to wynik gospodarki prowadzonej od lat, kiedy to w miejsce drzewostanu jodłowo bukowo - świerkowego wprowadzono monokulturę nie przystosowaną do lokalnych warunków. Zac