Skrypt zawiera odpowiedzi na pytania (około 100), które pojawiły się w poprzednich latach na egzaminie u profesora Dajczaka. Odpowiedzi zostały udzielone głównie na podstawie skryptu z Rzymu, moich notatek a dopiero tam, gdzie w/w nie odpowiadały na dane pytanie - sięgałem po podręcznik profesora i ewentualnie w akcie desperacji po Rozwadowskiego. Kilku pytań nie udało mi się opracować - jeśli ktoś ma pomysł, gdzie konkretnie tego szukać, to będę wdzięczny za uwagi.

WZPoznań2012

1. Proces i inne:

1. Ewolucja egzekucji w prawie rzymskim (egzekucja osobista) x3

• w procesie legisakcyjnym zwycięski powód po upływie czasu na zaspokojenie rozpoczynał egzekucję osobistą
  → wkrótce jednak zastąpiła ją uniwersalna egzekucja majątkowa - uniwersalna, bo obejmowała cały majątek, ale również dlatego, ze do rozpoczętej przez jednego z wierzycieli, mogli przyłączyć się pozostali; w rok po egzekucji mogli rozpocząć nową

• uniwersalna egzekucja majątkowa przebiegała w drodze osobnego prywatnego procesu na podstawie actio iudicati - rozpoczynała się pretorską missio in bona wierzycieli w majątek dłużnika, jeżeli chodziło o majątek po zmarłym - na dłużnika spadała infamia

• wybierali zarządcę konkursu - magister bonorum, który sprzedawał całość dóbr dłużnika (venditio bonorum), a ich nabywca - bonorum emptor stawał się sukcesorem uniwersalnym dłużnika i za długi odpowiadał do wartości, którą zwycięsko zaoferował w licytacji

• egzekucja majątkowa była bardziej racjonalna od osobistej, ale niewiele bardziej humanitarna
  → dłużnika pozbawiano wszystkiego co przedstawiało wartość

• stąd za Augusta w stosunku do osób, które popadły w długi bez swej winy, dopuszczono dobrowolne odstąpienie majątku wierzycielom przy zachowaniu środków koniecznych do życia

• w pryncypacie senat stworzył przywilej egzekucyjny dla siebie i członków swoich rodzin w postaci syngularnej egzekucji majątkowej
  → w poprzedniej formule nabywcy uniwersalni przejmowali dobra wielokroć cenniejsze niż to co należne było wierzycielom, tutaj kurator sprzedawał rzeczy aż do zapłacenia za długi

1. Apelacja w procesie rzymskim x2

• nie jestem pewien czy to wyczerpuje temat, no ale

• rzymski tok instancji umożliwia stworzenia środka zaskarżenia wyroków w postaci apelacji z prowincji, najpierw cesarskich, a potem także z senackich

• pierwotnie wnoszono ją ustnie do protokołu, później także pisemnie

• apelacja cechuje się:
  1) suspensywność - zawiesza wykonanie, a więc i prawomocność wyroku
  2) dewolutywność - przenosi rozpatrywanie sprawy do wyższej instancji
  → zakres kognicji sądu wyższej instancji - całe postępowanie toczy się od nowa, niedopuszczalne były tylko nowe żądania, natomiast dozwolone nowe twierdzenia, zarzuty i dowody

1. Postępowanie dowodowe w procesie prywatnym x2

• jakiś pomysł?

1. Małżeństwo - istota i podstawowe skutki prawne

• „matka jest zawsze pewna, ojcem zaś jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo” z tej zasady płynęła dyskryminacja dzieci pozamałżeńskich - jeśli czyjaś matka nie ma męża, to trzeba uznać, że dziecko nie ma ojca
  → najważniejsze jest jednak to, że zrodzenie w małżeństwie stanowi podstawowy sposób wejścia pod patria potestas - czyli zyskania środowiska i środków do życia i rozwoju

• takie małżeństwo nazywano iustum matrimonium albo matrimonium iuris civillis, jeśli ma ono miejsce pomiędzy innymi mieszkańcami państwa rzymskiego to mowa o matrimonium iuris gentium

• w razie utraty wolności, małżeństwo przestawało być ważne, a obywatelstwa degradowane do małżeństwa typu gentium

• cechy:
  1) jest to związek heteroseksualny
  2) charakter prywatny, nieformalny, świecki
  3) jest zawarte nawet jeśli nie doszło do pożycia małżeńskiego
  4) osoby będące pod pater famillias potrzebowały zgody swojego opiekuna
  5) małżeństwo nie było nierozerwalne (instytucja rozwodu)

1. Opieka i kuratela x3

• tutela - opieka prawna, cura - kuratela

• mogły być sprawowane jedynie przez mężczyzn - tylko do ustawowej opieki nad niedojrzałym dopuszczano w prawie poklasycznym matkę, a za Justyniana nawet babkę

• w późnym cesarstwie wprowadzono też zasadę, że opiekunami nie mogą być żołnierze, zakonnicy, osoby pozostające w niezgodzie z ojcem lub narzucający się do sprawowania opieki

• różnice:
  1) opieka - trwała, kuratela - czasowa
  2) opieka służy całościowej i trwałej ochronie osobistych i majątkowych interesów poddanej opiece osoby sui iuris, gdy kuratela - służy ochronie praw i interesów majątkowych danej osoby
  3) opieka pojawia się w sytuacjach, które można uznawać za normalne - obejmuje niedojrzałych, kobiety (chodzi o to, by mogły one funkcjonować normalnie), a kuratela ustanawia się w okolicznościach wyjątkowych - dla marnotrawcy, niepoczytalnych, nieobecnych, dla dojrzałego co nie skończył 25 lat, dla poczętego, ale nieurodzonego
  → rozróżnienia te mają charakter dydaktyczny, w polskim prawie występuje jedna główna różnica - opieka jest bezpłatna, kuratela za wynagrodzenie, w Rzymie obie były honorowe (nieodpłatne)

Prawo spadkowe:

1. Zasady:

1. Reguły interpretowania testamentu i jego treść x6

1. Treść:

• elementy konieczne - essentalia negoti - hereditas institutio - ustanowienie dziedzica
  - musi być stanowcze i precyzyjne „Marcus heres est”
  - początkowo można było ustanowić dziedzica tylko do ułamkowej części majątku (w innym wypadku testament był nieważny) z czasem zaczęto uznawać ustanowienie do konkretnej rzeczy
  - podobnie za ustanowienie spadkobiercy pod warunkiem niemożliwym albo sprzecznym z prawem uznawano za pro non scripta (tak jakby nie było to napisane)

• accidentalia negoti - to co może się pojawić, ale nie musi:

1) substytucje (o tym i trzech kolejnych szerzej gdzie indziej)
2) fideikomisy - adresatem jest fideikomisariusz
3) legaty - adresatem jest lagatariusz - beneficjent
4) wydziedziczenie - konieczność wydziedziczenia - synów w sposób imienny, córki i nasciturusa w sposób ogólny „a resztę wydziedziczam”
- początkowo nie trzeba było go uzasadniać, w prawie poklasycznym - ważność uzależniona od uzasadnienia i ogólna tendencja dąży do wskazywania podstaw wydziedziczenia
5) darowizna - donatio moris causa (na wypadek śmierci) dokończyć
6) wyzwolenia
7) dyspozycje co do opieki
8) polecenia

2. Reguły:

• w prawie rzymskim dziedziczenie testamentowe miało zawsze pierwszeństwo nad ustawą

• testament cechował formalizm - wymagana była konkretna formuła - zapewniało to wiarygodność i bezpieczeństwo testamentu - wskazywał spadkobierców i inne regulacje

• zawsze gdy przy interpretacji pojawiał się jakoś problem to konfrontuje się verba vs voluntas
  - nie chodziło o literalne odczytanie testamentu (zgodne z verbą), a o wolę testującego

• naczelną zasadą było:
  favor testamenti - stojąc wobec wątpliwości co do ważności testamentu - robimy wszysstko, by testament wywarł skutki prawne
  → „plus nuncaptum minus scriptum” - więcej powiedziano, a mniej napisano” - X - 1/3, Y 1/3, Z - 1/9 - jakoże dla ważności testamentu powinien być cały rozdysponowany, to przyjmujemy, że Z też miał dostać 1/3
  → „falsa causa non nocet” - błędna przyczyna nie szkodzi - ktoś oznaczył spadkobiercą niewolnika, a ten przecież nie ma zdolności prawnej - spadek idzie dla jego właściciela
  → „falsa demonstrat non nocet” - fałszywe oznaczenie nie szkodzi - zapisanie komuś niewolnika przy błędnym oznaczeniu jego imienia (nie szkodzi, idzie ten, którego chciałeś dać)

• obiektywne reguły wykładni testamentu:
  1) favor heredis - wykładnia korzystna dla spadkobiercy
  - X - 1/3, Y - 2/3 i legat dla małżonki: „moja małżonka ma otrzymać tyle co dziedzic” czyli ile? W ramach favor heredis to spadkobiercy mają podjąć decyzję
  - a więc sens tej wykładni oddają słowa: jeżeli nie wiemy co zrobić, to dajmy wybór spadkobiercy jako kontynuatora osoby spadkobiercy
  2) favor utaris - wykładnia korzystna dla małżonki
  - w analogicznej sytuacji zastosowanie takiej wykładni oznaczałoby wybranie tego rozwiązania, które jest korzystniejsze dla małżonki
  3) favor libertatis - wykładnia korzystna dla wolności
  - ktoś uczynił swojego niewolnik spadkobiercą, ale nie wyzwolił go (choć wydaje się, że taki był jego zamiar) - uznajemy więc, że niewolnik został uwolniony

• cechy tych wykładni:
  1) obiektywne - nie bazuje się na woli
  2) mają miejsce tylko wtedy, gdy nie jest możliwe odczytanie voluntas
  3) oddają te wartości, którym Rzymianie się kierowali
  → nadanie rozsądnego kształtu testamentowi

1. Ustanowienie dziedzica x2

• jest to warunek konieczny dla ważności testamentu, wystarczyły trzy słowa „X heres esto”, wszystkie inne elementy mają charakter fakultatywny

• napisać jeszcze coś o zdolności do nabywania spadku, o jego przyjęciu i będzie coś

1. Zasady prawa spadkowego

1. Semel heres, semper heres

• definitywność dyspozycji testamentowej - kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze -

• konsekwencją tej zasady jest - niedopuszczalność ustanowienia dziedzica pod warunkiem rozwiązującym - takie ograniczenie traktuje się, jako nieważne (pozostawiając ważne ustanowienie dziedzica)
  → ogranicza to konstrukcja zapisu powierniczego - fideikomis (cel: uelastycznienie prawa spadkowego)

1. Nemo pro parte status, pro parte intestatus decedere potest

• nie jest możliwe aby po jednej osobie dziedziczono zarówno testamentowo jak i beztestamentowo - z tego wynika bezwzględny podział na:
  1) dziedziczenie ex testamento
  2) dziedziczenie ab intestato

• w wyobrażeniu prawników rzymskich te dwie formy były niepołączalne - spadkodawca przenosił powierniczo swój majątek na jakąś osobę i dysponował w jakich częściach ma być podzielony jego majątek;od tej reguły stopniowo odchodzono:
  1) testament żołnierski - II w. n.e. (ustawodawstwo cesarza Hardiana) - testamentem jest dowolnie wyrażona wola -w każdej postaci rodzi skutki prawne
  - jeżeli żołnierz mówił 1/2 dla córki, to tak było, a pozostała połowa szła ab intestatum
  2) instytucja dziedziczenia przeciwtestamentowego - polegała na zakwestionowaniu testamentu i na dziedziczeniu przeciwko temu kogo wskazał testator
  - chodziło o ochronę najbliższych testatora - polegało to na założeniu, że mają oni szczególne uprawnienia do spadku
  - np. spadkodawca ma troje dzieci - spadkobierca A dostaje 1/4, B- 1/4, przyjaciółka F - 1/2. Dziecko C pozostaje bez spadku - może ono zakwestionować skuteczność spadkobrania przez przyjaciółkę, natomiast części przypadające rodzeństwu są skuteczne., a jeżeli zasadność skargi zostanie uznana, to część przyjaciółki jest dziedziczona ab intestato.
  3) dopuszczenie zapisu powierniczego ciążącego na spadkobiercach testamentowych
  - od Augusta dopuszczono dyspozycje, które opierał się na nieformalnej dyspozycji spadkodawcy - w sytuacji w której był jeden spadkobierca beztestamentowy - A i przypadał mu cały majątek, spadkodawca mógł poprosić, aby ten przekazał 1/2 majątku osobie G.

2. Swoboda dysponowania majątkiem i szacunek dla woli zmarłego x4 (albo: Zasada swobody testowania i jej ograniczenia x8):

• reguła ta rozwija wartość prawa spadkowego - chodzi o to gdzie są granice wolności spadkodawcy?

• Najwcześniejsze prawo antyczne nie znało testamentu - cały majątek pater familias przypadał rodzinie; w IV wieku pater familias już ma swobodę dyspozycji, opiera się:
  1) na możliwości swobodnego sporządzenia testamentu
  2) na możliwości swobodnej zmiany raz sporządzonego testamentu
  3) z czasem zabroniono sporządzania testamentów wspólnych - „jeżeli ja umrę pierwszy to ty dziedziczysz mój majątek, a jeżeli Ty - to ja” - uznano, że istnieje w takiej sytuacji niebezpieczeństwo wpływania na treść dyspozycji testamentowej (w Polsce obowiązuje też taki zakaz, w Niemczech dozwolony - testament berliński)
  4) zabroniono także umowy o dziedziczenie - sprzedaży spadku
  → uznano, że jest to sprzeczne z dobrymi obyczajami - obecnie taka umowa jest dozwolona np. w Niemczech
  5) kwestia dziedziczenia przeciwtestamentowego:
  - punktem wyjścia w IV w. p.n.e. było przekonanie, że testator jest absolutnie suwerenny i ważne jest tylko to, by testament był sporządzony po namyśle (testator może nie uwzględnić najbliższych, jeżeli ich wydziedziczy)
  - z czasem wykształciła się zasada obowiązku obyczajowego (nie: prawnego) obowiązku zapisu dla dzieci
  - od II w.p.n.e. pojawia się instrument prawny ograniczający swobodę testowania - skarga przeciw sprzecznemu z powinnościami testamentu → spadkodawca ma swobodę testowania, ale powinien postępować z dobrymi obyczajami - jeżeli tego nie robi to działa nierozsądnie i testament jest nieważny
  - skarga ta pojawia się pod koniec republiki, ale nie było określone kiedy można z nią wystąpić
  6) następnie wykształca się pojęcie zachowku - paris legitima.
  - ułamkowa część majątku spadkowego, która przypadłaby osobie najbliższej spadkodawcy w przypadku dziedziczenia ab intestato.
  → polegała na tym, iż można było wystąpić o 1/2 tego co by przypadało ustawowo
  - część gwarantowana może być w dwóch modelach:
  a) system rezerwy - część majątku, którą spadkodawca nie może skutecznie rozporządzić - przystępując do sporządzania testamentu względem osób trzecich, może uwzględnić tylko połowę albo ćwierć (Francja, Włochy)
  b) system zachowku - spadkodawca może swobodnie rozporządzać całym majątkiem, ale najbliższym przysługuje skarga (roszczenie) jeżeli nie zostaną uwzględnieni o 1/2 tego co należałoby im się ustawowo
  7) w późnej republice wykształca się też zapis powierniczy - fideikomisy
  - początkowo nie miały żadnego oparcia w prawie
  - polegały na tym, że spadkodawca zwracał się z prośbą do spadkobiercy, aby ten drugi przekazał część spadku osobie trzeciej (z czasem objęto to ochroną prawną)
  - wymagana była dowolna forma, byle był jasny i zrozumiały

1. Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur - dopuszczenie dziecka poczętego do spadkobrania, pod warunkiem, że urodzi się żywe. Ma ona swoją kontynuację także dzisiaj.

• W celach ochrony interesów nasciturusa ustanawiano kurtatora

• zasada ta przeszła do prawa pandektowego i kodyfikacji - (czasem obowiązuje tylko w prawie spadkowym - BGB, KC a czasem jest rozciągnięte na obszar całego prawa cywilnego - ABGB, CCE, ZGB)

• Odpowiedzialność za długi spadkowe x3

• nabycie spadku powodowało wejście w sytuację prawną zmarłego → w praktyce oznaczało to zlanie się majątku spadkowego z majątkiem dziedzica

• przyjmując więc spadek trzeba było zwrócić uwagę, czy jest to opłacalne - czy obciążenia nie przewyższają majątku - każdy z zaciągniętych długów przez spadkodawcę stawał się długiem spadkobiercy - spadek nadmiernie obciążony długami nazywano hereditas damnosa

• sytuacje komplikował fakt, że długi wychodziły stopniowo - zależnie od tego jak szybko pojawią się wierzyciele zmarłego

• jeśli wprowadzono spadkobiercę w błąd i w jego wyniku przyjął spadek, to mógł powołać się na exceptio doli, jeżeli został zmuszony siłą to otrzymywał resitutio in integrum propter metum - przywrócenie stanu poprzedniego z uwagi na przymus

• prawo rzymskie zmierzało do ograniczenia sytuacji, w której przyjęcie długu jest nieopłacalne - w tym celu ustanowiono kwartę falcydyjską (lex Falcidia) - w razie wyczerpania przez testatora więcej niż 3/4 spadku legatami, zapisy ulegały proporcjonalnej redukcji - a „ocalała” 1/4 przysługiwała spadkobiercy

• analogicznie by spadek nie został „wyczerpany” fideikomisami ustanowiono kwartę pegazjańską (sc Pegasianum)

1. Spadek - pojęcie, powołanie do spadku i jego przyjęcie (zdolność do sporządzenia testamentu i do otrzymania przysporzenia z tytułu testamentu) x7

• Spadek - „spadek jest niczym innym, jak wstąpieniem w ogół praw, jakie miał zmarły”.

• Skarga związana ze spadkiem - hereditas petitio - żądanie spadku:
  1) przysługiwało spadkobiercy - heres
  2) mogło być wytoczone tylko przeciw temu, co faktycznie władał tym majątkiem
  3) obejmuje majątek, ale nie zobowiązania spadkodawcy względem osób trzecich (mają one charakter osobisty)

• testamenti factio activa - zdolność bycia spadkodawcą mieli ludzie, którzy cieszyli się zdolnością prawną, dla dziedziczenia testamentowego potrzebowali zdolności do czynności prawnej, a więc:
  1) zdolność do czynności prawnych
  2) nie bycie głuchym, ani niemym
  3) bycie w pełni poczytalnym (w momencie sporządzenia testamentu, nie śmierci)
  4) brak orzeczenia interdictio bonorum o marnotrawstwie
  5) obywatelstwo rzymskie
  → spadkodawać mogli również Latyni i peregryni z civitas, która im to przyznawała, ale już nie: Latyni juniańscy czy peregrini dedictii
  → spadkodawać mogły kobiety, które mogły zmienić swojego opiekuna, jeżeli ten manipulował przy jej treści testamentu, koniec końców Hadrian potwierdza, że dla ważności takiego testamentu ważne jest auctoritas tutora (ale była to tylko formalność)

• testamenti factio passiva - zdolność do dziedziczenia - miały ją osoby prawne (a więc podmioty posiadające zdolność prawną)
  → miało ją dziecko urodzone po śmierci ojca - pogrobowiec
  → podmiot musiał być jednoznacznie oznaczony, a nie przez „kto przyjdzie na mój pogrzeb”
  → mieli ją niewolnicy (ale musiało to być połączone z wyzwoleniem go), Latyni
  → nie mieli - peregryni, Latyni juniańscy, początkowo kobiety, jeżeli majątek przekraczał 100 tys. asów (potem traci to na znaczeniu) , w późnym cesarstwie pozbawiono heretyków, apostatów oraz dzieci osób skazanych za zdradę państwa
  → tfa wymagano przy powołaniu spadku i przyjęciu go, tfp sporządzenie testamentu, powołanie i przyjęcie (niewymagano ciągłości)
  → prawo rzymskie dopuszczało testowanie na rzecz collegiów, cele użyteczności publicznej (akwedukty lub kanalizację), na działalność dobroczynną, na bóstwo (kwestie kultu)

• capacitas - zdolność do nabycia korzyści na podstawie testamentu (wykluczenie możliwości uzyskania legatu dla osoby obcej względem testatora)

• indignitas - niegodność do dziedziczenia
  → polegała na tym, że osoba, która w sposób naganny zachowała się względem spadkodawcy nie może doznać przysporzenia - katalog zamknięty:
  1) nastawanie na życie lub zdrowie spadkodawcy
  2) ciężkie naruszenie jego dóbr osobistych
  3) zamach na swobodę testowania i testament
  - zmuszenie lub oszukanie spadkodawcy
  - zniszczenie lub ukrycie testamentu
  - sfałszowanie testamentu
  → nie jest to wydziedziczenie

• ewolucja dążyła do - ograniczenia capacitas:
  → lex Furia testamentaria około 204 rok BC w kwestii nabycia w legacie windykacyjnym
  → lex Voconia 169 p.n.e. - osoby najzamożniejsze (powyżej 100 tys. asów) nie mogą ustanowić jako swojego spadkobiercę kobiety (szybko straciła znaczenie praktyczne)
  → ustawy małżeńskie Augusta - miały wymusić posiadanie dzieci - August uniemożliwił zapis na rzecz małżonka, chyba że, byli już w określonym wieku i nie posiadali dzieci - ale tylko w 1/2 tego co im przyznano w zapisie
  → prawo Caduca - jeżeli testujący wskazał kogoś, kto nie posiadał capacitas i nie miał on spadkobierców wśród bliskich, to majątek trafiał do fiskusa

1. Sytuacja spadkowa małżonki:

• pozycja małżonka w prawie rzymskim była słaba - bowiem nie uważali go za rodzinę, a zgodnie z zasadą majątek miał zostawać w rodzinie

• w edykcie pretorskim z okresu końca republiki pojawia się on jako ostatnia klasa dziedziców - pozycja spadkowa małżonka w porządku ab intestato była bardzo słaba

• Justynian odrzucił agnację jako podstawę dziedziczenia ab intestato, ale nie uwzględnił małżonka, mimo to:
  117 nowela Justyniana z 543 roku - wprowadzenie „kwarty ubogiej wdowy”
  - adresat tego uprawnienia: uboga wdowa - nie mogąca się utrzymać
  - treść uprawnienia: prawo do 1/4 majątku spadkowego zmarłego męża (ale nie więcej niż 100 funtów złota)
  → poza tym, jeżeli spadkodawca pozostawił więcej niż 3 dzieci to wdowie i dzieciom należy się jednakowa część majątku spadkowego
  → jeżeli spadkodawca miał dzieci z wdową, to nie miała prawa do majątku spadkowego, a jedynie prawo do używania i pobierania użytku z części majątku spadkowego (alimentacja)
  - dzisiaj w prawie francuskim - wdowa/wdowiec może wybrać pomiędzy użytkowaniem całości majątku, a ułamkową częścią majątku, w prawie niemieckim - 1/4 majątku bez dodatkowych obostrzeń, w kodeksie polskim - zrównanie z pozycją dzieci

• Justynian nie przewidział żadnej ochrony wdowca - po zmarłej żonie nie otrzymywał żadnego spadku

2. Rodzaje zapisów, inne zasady i ewolucja prawa spadkowego

1. Legaty i ich rodzaje (albo: legat windykacyjny - zalety i wady) x5

1. Ogólnie:

• poświęcone im są księgi digestów - 30, 31, 32; zrównane z fideikomisami

• instytucje justyniańskie definiują legat jako darowiznę od zmarłego
  - jest to więc dyspozycja kosztem spadku z mocy jednostronnego rozrządzenia na wypadek śmierci, w celu przysporzenia osoby wskazanej

• kryterium podziału legatów polegało na tym, że jedne tworzyły stosunek zobowiązaniowy (per damnationem), a drugie rzeczowy (windykacyjny, sinendi modo)

• powstał spór czy samo zapisanie legatu powoduje powstanie stosunku rzeczowego czy trzeba jeszcze przyjąć zapis
  → spór ten jest istotny jeśli zapisobiorca umarł nie dowiedziawszy się o należnym mu legacie - Sabinianie i Justynian: przedmiot legatu wchodzi do spadku po zapisobiorcy, Prokulianie i cesarz Antoninus Pius: nie wchodzi i jest rzeczą niczyją

1. Legatum per vindicationem:

• sporządzano je wskazując zapisobiorcę i przedmiot zapisu

• warunek sporządzenia go: zapisodawca musi być właścicielem kwirytarnym zapisanej rzeczy

• konsekwencją takiej konstrukcji jest, to że zapisobiorca stawał się właścicielem kwirytarnym zapisanej rzeczy i mógł jej od dziedzica dochodzić skargą wydobywczą - rei vindicatio

• był pewniejszy i jeżeli testujący chciał na pewno coś komuś przekazać to decydował się na tę formę

1. Legatum per damnationem

• sporządzano podobnie jak wyżej wskazując zapisobiorcę, przedmiot zapisu, ALE dodatkowo: dziedzica, który ma wydać dany przedmiot

• w procesie formularnym zapisobiorca mógł wystąpić z actio ex testamento

• nie musiał należeć do spadkodawcy czy spadkobiercy w momencie zapisu - mógł należeć nawet do osoby trzeciej (jego wartość wskazywała tylko wysokość długu, jaki od nabycia spadku miał dziedzic wobec zapisobiorcy)

• różnica pomiędzy windykacyjnym a damnacyjnym w przypadku zapisania kasy:
  1) w legacie damnacyjnym jest to bezpieczne - określa się dług na rzecz zapisobiorcy)
  2) w windykacyjnym był ważny o tyle o ile, zapisana suma fizycznie znajduje się w momencie śmierci testatora w jego majątku - jeśli zabraknie gotówki, nie przysługuje zapisobiorcy żadna skarga

2. Legatum sinendi modo

• przypomina legat damnacyjny „dziedzic mój niech będzie zasądzony znosić, że X zabierze i ma dla siebie człowieka Y”

• również powstaje stosunek zobowiązaniowy i również przysługuje skarga actio ex testamento, różnica polega na tym, że:
  - spadkobierca był zobowiązany do zniesienia zaspokojenia się przez legatariusza
  - a więc przedmiot zapisany, musiał być przynajmniej w momencie śmierci własnością testującego albo spadkobiercy - wraz z nabyciem spadku stawał się własnością dziedzica

3. Legatum per praeceptionem:

• jedyny zapis, który można dokonać na rzecz dziedzica - początkowo tylko dla współdziedziców „niech uprzednio weźmie”

• w kwestii podmiotu zapisu konserwatywni okazali się Sabinianie, którzy ściśle trzymali się brzmienia słów, zwłaszcza, że zapis chroniony był przez skargę actio familiae erciscundae - czyli skarga o podział współwłasności powstałej z dziedziczenia

• Prokulianie natomiast dopuszczali sporządzanie go także na rzecz osób spoza kręgu dziedziców testamentowych, przyznawali oni im skargę rei vindicatio

• w praktyce jest bardzo podobny do legatu windykacyjnego i za Hadriana dojdzie do ich zrównania

1. Fideikomis w prawie rzymskim x3

• jego rozwój umożliwia przyznanie zaskarżalności zapisowi powierniczemu przez Augusta

• uzupełniało ono legaty - szło osiągnąć to, czego one nie mogły spowodować

• charakterystyka:
  1) legatów dochodziło się w procesie formularnym, fideikomisów w cognitio extra ordinem
  2) zapisy powiernicze umożliwiały rozrządzeniami na rzecz municipia, civitates, Latynów i kobiet
  3) przez pewien czas można było dysponować mortis causa na rzecz pozbawionych capacitas w ustawach małżeńskich oraz niemających zdolności dziedziczenia peregrynów (i to ostatnie chyba odpowiada za szybkość rozwoju tej instytucji)
  4) jeszcze za czasów Gaiusa nie były ważne legaty sporządzone po grecku, zapisy owszem

• polegał na tym, że spadkodawca prosił kogoś, kto otrzymał cokolwiek ze spadku, aby przekazał określone dobra osobie trzeciej (zwanej fideikomisariuszem)

• fideikomis syngularny:
  1) można nim było zostawić w zapisie rzecz testatora, dziedzica, legatariusza jak i osoby trzeciej
  2) nie można było żądać wydania większej wartości, niż otrzymana ze spadku.
  3) gdy zapisywano cudzą rzecz - należało ją odkupić i świadczyć albo wypłacić oszacowaną wartość (a je zeli właściciel nie zgodził się rzeczy sprzedać - zobow. Wygasa)

• fideikomis uniwersalny - jeżeli przedmiotem fideikomisu czyni się cały spadek lub wyrażoną ułamkiem jego część:
  1) problem rodził problem przekazania długów i wierzytelności - reguluje to SC Trebellianum z 55r - stosunki spadkowe przechodziły wprost i bez podejmowania pojedynczych działań - fideikomisariusz w wyniku przekazania sukcesji - stawał się heredis loco, ale to spadkobierca dalej był heres
  2) inną regulacja: SC Pegasianum 72 r - wprowadza ona procedurę zmuszającą dziedzica do przyjęcia spadku - na wniosek fideikomisariusza, urzędnik wydawał nakaz - iussum, na mocy którego dziedzic musiał przyjąć spadek

1. Podstawienie pupilarne i quasi-pupilarne (substytucje) x3

• substytucje - podstawienia; spadkodawca wskazuje osobę, która może dziedziczyć, jeśli pierwszy w kolejności wskazany nie będzie dziedziczyć

• substytucja zwyczajna - spadkodawca wskazywał osobę powołaną do dziedziczenia, jeśli powołany wcześniej nie będzie mógł, lub nie będzie chciał dziedziczyć (występuje w Polsce, Niemczech i Francji)
  → umocnienie skuteczności dziedziczenia testamentowego - na końcu tego łańcucha wyzwalano i zapisywano spadek niewolnikowi

• substytucja pupilarna - spadkodawca ustanawia substytuta na wypadek, gdyby jego syn nie osiągnął dojrzałości przed śmiercią
  - uznane przez causa Curiana - uznała, że podstawienie pospolite zawiera się w pupilarnym
  - warunek: syn musiał znajdywać się pod władzą ojca (patraie potestas)
  - cel: nie dopuszczenie do dziedziczenia beztestamentowego

• substytucja quasi-pupilarna - ustanowienie dziedzica dla niepoczytalnego syna
  - powstaje w prawie klasycznym na wzór pupilarnej
  - ukształtuje się w pełni na mocy konstytucji Justyniana z 528 - określony krąg osób: najpierw substytutami mogą być synowie niepoczytalnego, a jeżeli ich nie ma to zstępni testatora, a jeśli ich nie ma, to testator ma pełną swobodę
  - służyło zatrzymaniu majątku w kręgu rodziny

• Substytucja związana z zapisem powierniczym (fideikomisaryczna) - spadkodawca ustanawiał określoną osobę swoim dziedzicem i stwierdzał, że po śmierci dziedzica majątek ma przypaść wskazanej osobie.

• Substytucja związana z zapisem powierniczym pozostawionym rodzinie - ustanawiało się spadkobiercą określoną osobę (osoby) i stwierdzało się, że najdalej po jego śmierci spadkobiercy majątek ma przypaść konkretnym krewnym spadkodawcy.
  (dwie ostatnie zakazane w Polsce czy Francji)

1. Porządek dziedziczenia ab intestatio (ustawowego) wg noweli justyniańskiej x4

• nowy porządek dziedziczenia został wprowadzony edyktem pretorskim - obok dziedziczenia opartym na pokrewieństwie agnacyjnym, uznano, iż przesłanką uprawniającą do dziedziczenia jest pokrewieństwo naturalne - wynikające z małżeństwa - ten model obowiązywał do Justyniana

→ zmiany wiązały się z aktywnością prawotwórcza senatu:
1) senatus consultum terturiallanum - matka może dziedziczyć po dzieciach
2) senatus consultum arbitianum - dzieci mogą dziedziczyć po matce

• Justynian dokonuje modernizacji dziedziczenia ab intestato w 543 bazując na tym, że:
  1) nieuzasadnione jest zróżnicowanie dziedziczenia ze względu na płeć (w ab intestato)
  2) pokrewieństwo prawne - wynikające z władzy agnacyjnej nie powinno mieć znaczenia - Justynian znosi instytucję pater potestas

• wprowadzenie trzech klas dziedziców (ile urodzeń - tyle stopni)
  1) I krąg: dzieci (pochodzące z małżeństwa)
  - dziedziczą per capita - wg głów, ile głów tyle części
  - krewni bliżsi wykluczają krewnych dalszych (dzieci - wnuków)
  - jeśli dziecko spadkodawcy zmarło przed jego śmiercią, to uznaje się, że nie istniało w momencie otwarcia spadku (jeżeli zmarły syn - pozostawił swoje dzieci, to działa zasada reprezentacji - dziedziczenie wg szczepów - dzieci spokrewnionego bliżej obejmują jego część)
  2) II krąg - ascendentes - wstępni i rodzeństwo rodzone
  a) dziadkowie - jeśli rodzice spadkodawcy nie żyją - majątek zmarłego dzieli się na dwie części → połowa majątku trafia do wstępnych ojca, połowa majątku trafia do wstępnych matki - tzw. dziedziczenie in lineas - dziedziczenie po linii (ojcowskiej lub macierzyńskiej)
  b) rodzeństwo
  - gdy żyją najbliżsi wstępni i rodzeństwo - dziedziczą w równych częściach
  - jeżeli żyją wstępni, a żyje tylko jeden z dwóch synów, przy czym ten co umarł pozostawił dwóch bratanków - to: pierwotnie wg noweli 118 bratankom nie przysługiwało prawo reprezentacji, kilka lat później przyznano to im (ale nie wnukom)
  3) III krąg - krewni boczni i rodzeństwo przyrodnie - gdy brak jest zstępnych, wstępnych, rodzeństwa oraz dzieci jego rodzeństwa, a zatem zstępni rodzeństwa → zstępni rodziców → zstępni dziadków (nowela nie wprowadziła żadnych ograniczeń dotyczących tego pokrewieństwa, przy czym obowiązuje zasada, że zstępni bliżsi wykluczają zstępnych dalszych (gwarantowało to znalezienie spadkobiercy)

1. Formy testamentu w Rzymie i ich wpływ na kształtowanie się testamentu w prawie nowożytnym x3

• testament jest to czynność formalna, dokonywana prywatnie w szczególności poprzez wypowiedzenie określonych słów przez spadkodawcę
  → w prawie przedklasycznym i klasycznym testament był to akt formalny i prywatny, w prawie poklasycznym dokonano podziału na:
  a) testament publiczny - testament sporządzony przy udziale władzy publicznej:
  → testament ustny, sporządzony przez podyktowanie ostatniej woli sędziemu, trafia do akt
  → testament pisemny sporządzony przez spadkodawce i złożony w archiwum publicznym (chodziło o ochronę przed zniszczeniem i ewentualną zmianą zapisu)
  b) testament prywatny - kontynuację z prawa przedklasycznego i klasycznego
  → testament pisemny sporządzony przez spadkodawcę lub inną osobę działającą w imieniu umierającego; towarzyszyło siedmiu świadków
  → testament holograficzny - własnoręcznie napisany przez spadkodawcę, ale wymagano dalej świadków (Justynian nie uzna go, ale potem powróci)
  c) testament trójelementowy - testament pisemny, w jednoczesnej obecności 7 świadków we wszystkich fazach, opatrzony pieczęcią

• poza tym wyróżniamy:
  a) testament zwyczajny - sporządzany z zapobiegliwości
  b) testament szczególny - łączy się ze szczególną sytuacją spadkodawcy
  → testament sporządzany w czasie zarazy - świadkowie nie muszą być jednocześnie (żeby się nie zarazili)
  → testament żołnierski - pojawia się za Juliusza Cezara - polega na łagodzeniu wymagań:
  - za Hadriana - zrezygnowanie z formalności, byle wola była zrozumiana
  - żołnierz mógł spadkodawać dziedzicowi tylko część majątku, a reszta ustawowo (złamanie zasady semel heres, semper heres i nemo pro parte)
  - można testować na rzecz osoby pozbawionej capacitas
  - ograniczenie dozwolonego obciążenia spadku legatami
  → testament ustanowiony w stosunku do osób będących ustawowymi dziedzicami - wystarczy 5 świadków zamiast 7
  → testamenty sporządzane na wsi - wystarczy 5 świadków

Prawo rzeczowe:

1. Własność:

1. Sposoby nabycia własności, ich porównanie (na przykładzie rzeczy niczyjej, znalezionej i skarbu)

1. Pierwotne nabycie własności

A)Objęcie rzeczy niczyjej - occupatio (zawłaszczenie)

• przypadek nabycia własności rzeczy niczyjej w następstwie objęcia jej w posiadanie

• spod zawłaszczenia wyłączono rzeczy zagubionych, które podlegały zwrotowi, czy monety ciskane w tłum (wydanie rzeczy osobom nieokreślonym)

• za znalezienie rzeczy cudzej nie wynikało w Rzymie dla znalazcy żadne prawo - nawet znaleźne

• przypadek znalezienia skarbu - skarb jest własnością tego, do kogo należy miejsce, w którym go znaleziono już w chwili gdy dowiedział się o jego istnieniu - zasada akcesji (Prokulianie) vs skarb jest własnością znalazcy - zasada okupacji (Sabinianie)
  → kompromis pomiędzy zasadą akcesji, a okupacji - skarb należy im się po połowie (model rzymski za Hadriana)

→ w ius commune, ABGB 1/3 właściciel, 1/3 znalazca i 1/3 fiskus
→ szkoła prawa natury, a potem BGB wraca do modelu rzymskiego
→ polskie KC: skarb przypada państwu, znalazcy należy się jedynie znaleźne

1) zwierzęta
2) wyspa niczyja

3) rzeczy obywatela państwa będącego w stanie wojny z Rzymem
4) rzeczy porzucone
5) skarb

B) Nabycie owoców:
a) przez separację:

• owoce stawały się odrębnymi przedmiotami prawa, przez ich odłączenie od rzeczy macierzystej

• przysługiwały w pierwszej kolejności właścicielowi, ale jeśli istnieli takowi, to uprzedzali go - emfiteuta (dzierżawca wieczysty) i posiadacz w dobrej wierze ze słusznej przyczyny (ex iusta causa)
  → w prawie klasycznym posiadacz cywilny w dobrej wierze nabywał na własność wszystkie owoce gruntu dopóty, dopóki grunt nie został mu odebrany przez właściciela (Dioklecjan - nakłada na posiadacza obowiązek wydania owoców jeszcze niezużytych)

b) przez percepcję:

• natomiast użytkownik i zwykły dzierżawca rzeczy macierzystej nabywali jej owoce dopiero z chwilą objęcia jej w posiadanie (pobranie) → dzierżawca nabywa owoce z woli właściciela, więc jeśli zrobił to ktoś inny to przypadają one właścicielowi

c) połączenie:

1. Nieruchomości z nieruchomościami:

• rzymscy juryści w takiej sytuacji zawsze dążyli do odróżenienia części głównej od ubocznej - by w oparicu o zasadę akcesji przypisać własność nowego przedmiotu właścicielowi rzeczy głównej - accesio cedit principali (rzecz dołączona należy do rzeczy głównej)

• w sytuacji gdy jednak łączyły się dwie nieruchomości, postulowali zasadę wyrównania ryzyka i korzyści:
  1) powstała na morzu w wyniku rzadkiego przypadku wyspa - przypada pierwszemu posiadaczowi na drodze okupacji
  2) właściciele gruntów nadrzecznych, którzy ponosili ryzyko utraty ich części, uzyskiwali nabytki, jeśli dojdzie do powstania przymuliska, oderwiska czy zostanie opuszczone koryto

2. Ruchomości z ruchomościami

• początkowo np. pomalowanie złotem jakiegoś podłoża, oznaczało, że przypada ono właścicielowi podłoża, dopiero później uznano, iż zależy to od wartości składników połączonych

3. Ruchomości z nieruchomościami - zasada superficies solo cedit - wszystko co złączono z gruntem, przypada właścicielowi gruntu (prawo natury, niepodważalne)

1. Pochodne nabycie własności:

A) Mancypacja - mancipatio

• pierwotnie był to formalny akt kupna-sprzedaży przy 5 świadkach oraz trzymającego wagę

• stopniowo ewoluowało - stało się aktem przeniesienia własności kwirytarnej

• służyła też w celu dokonania innych czynności - np. emancypacja, adopcja

B) In iure cessio

• był to pozorny proces windykacyjny, zbywca był pozwanym, a nabywca powodem

• nabywca dotykał przed pretorem laską rzeczy i twierdził, że ma do niej prawa, a zbywca milczał i przegrywał sprawę

C) Tradycja - traditio

• inaczej wydanie - wręczenie rzeczy

• należało spełnić trzy warunki:

1) rzeczywiste wręczenie rzeczy
2) wola przeniesienia własności i przyjęcie jej
3) istnienie słusznej przyczyny przeniesienia własności (iusta causa traditionis)

D) Zasiedzenie - usucapio

• jego początków możemy szukać w prawie archaicznym

• polega na nabyciu własności w następstwie długotrwałego posiadania

• funkcje zasiedzenia:
  1) ograniczenie niepewności co do tego, kto jest właścicielem (Gaius)
  2) legitymizacja przypadków nabycia własności w oparciu o nieważną czynność prawną

• musiały być spełnione następujące warunki:

1) res habilis - przedmiot musiał móc być zasiedzony; wyłączone były:
- rzeczy niedostępne w obrocie gospodarczym
- rzeczy pochodzące z kradzieży - res futiva - takie rzeczy nigdy nie mogły być zasiedzone, potem 40 lat, w ius commune nie można, w CC jeśli jest dobra wiara - 3 lata, BGB wyklucza
- nabyte gwałtem
- należące do kościoła/fiskusa
2) konieczność występowania słusznej podstawy prawnej objęcia w posiadanie - titulus
- najczęściej - pro emptore - w następstwie umowy sprzedaży, ale także objęcie w posiadanie jako posag, legat, zapis, znalezienie rzeczy

3) dobra wiara wchodzącego w posiadanie - bona fides

4) faktyczne władanie rzeczą - possessio
- musi się na nie składać corpus i animus

5) rok dla ruchomości, dwa dla nieruchomości (ustawa XII tablic) - tempus
- w prawie klasycznym - 10 lat jeżeli właściciel i zasiadający mieszkają w tej samej prowincji i 20 jeżeli w różnych, 40 - dla rzeczy skradzionej
- u Justyniana - ruchomość - 3 lata i 10/20 dla nieruchomości, 40 dla nabycia posiadania w złej wierze

1. Własność i jej ograniczenia (wynikająca np. ze stosunków sąsiedzkich) x8

1. Ograniczenia w interesie publicznym

1. Ograniczenia wynikające z norm obyczajowych:

• pojawiają się w okresie archaicznym - własność traktowano jako element zgodnego lub niezgodnego z obyczajami zachowania

• ograniczenia ustawowe - np. o charakterze antyzbytkowym - wynikało to z przekonania, że nie można własności marnować
  → „nie można chować zmarłych ze złotymi zębami” czy ograniczenie samodzielnego dysponowania mąjątkiem przez marnotrawców

• konstytucje cesarskie - zakazanie nieuzasadnionego maltretowania lub zabijania swoich niewolników

• ograniczenia wynikające z aktywności cenzorów - cenzor oceniał, kto jak korzysta ze swojej własności (np. kto jak uprawia ziemie)

• utillitas - kryterium oceny, które wskazuje na to, aby obywatele korzystali ze swoich składników majątkowych w sposób użyteczny

2. Ograniczenia wynikające z norm ustrojowych - rozumiane jako reguły zapewniające możliwie sprawne funkcjonowanie społeczeństwa.

• Ograniczenia o charakterze budowlanym (administracyjnoprawne)
  1) przepisy określające minimalne odległości między budynkami - p.poż
  2) przepisy o minimalnej szerokości drogi
  3) normy dotyczące sposobu technicznego łączenia budynków

• ograniczenie własności związane z tzw. nadużyciem prawa - uznaje się, że korzystanie z prawa może być postrzegane jako niezgodne z obyczajami
  - teoretyczna konstrukcja nadużycia prawa nie pojawiła się w prawie rzymskim, a dopiero w nowożytnych kodyfikacjach, ale problem ten dostrzegano
  - objawiało się to w ocenie stanu obyczajowego obywateli przez cenzora
  - Gaius: nie można tak korzystać z własności, że szkodzi się innemu

• wywłaszczenie - przymusowe przejęcie własności - w prawie rzymskim nie wykształciła się jako odrębna konstrukcja, a jako „umowa sprzedaży z konieczności” - odpłatne odbieranie własności w interesie publicznym
  1) musi być interes społeczny
  2) odszkodowanie

• Ograniczenia w interesie prywatnym

• ograniczenia wynikające z relacji sąsiedzkich:
  1) ustawa XII tablic dostrzegła problem związany ze spływem wody i zmianą naturalnego kierunku spływu wody. Właściciel gruntu położonego wyżej nie może swobodnie zmieniać kierunku spływu wody, ponieważ ujemnie to wpłynie na grunt położony niżej
  2) owoce, które spadły z jednej posesji na drugą - właściciel gruntu A może co drugi dzień wejść na grunt B by zebrać owoce (żeby nie zgniły)
  3) immisiones - osoba A nie może otworzyć dojrzewalni serów, nie uwzględniając, że wyziewy mogą przeszkadzać sąsiadom

• ograniczenia wynikające z czynności prawnych - np. ograniczonych praw rzeczowych (ich powstanie na ogół wymagało zgody właścicieli)

1. Definicja i przeniesienie własności w prawie justyniańskim i w tradycji romanistycznej x7

1. Prawo justyniańskie:

• po obumarciu w okresie późnego cesarstwa formalnych czynności mancypacji i in iure cesso klasyczny system przeniesienia własności uległ załamaniu
  → można powiedzieć, że powrócił on na archiaiczny stopień rozwoju - wiążąc skutek rozporządzający już z samą umową sprzedaży

• wygląda to tak, że przeniesienie własności staje się czynnością odręczną - przeniesienie własności odbywa się mocą samej sprzedaży

• Justynian co prawda przywraca traditio, ale jako czynność abstrakcyjną (brak zwrócenia uwagę na iustę causę, a raczej na zgodną wolę stron)

1. Tradycja romanistyczna:

• do promulgacji ALR wymagano do przeniesienia własności titulus - czyli stosunku zobowiązaniowego stanowiącego podstawę (causę) dla tzw. sposobu przeniesienia własności (modus)

• nie była to jednak umowa, ale podobnie jak traditio prawa klasycznego - czysta czynność wykonawcza

• z kolei najpierw Grocjusz, potem Pufendorf, a ostatecznie CC przyjęło - umowę o podwójnym skutku → umowa taka łączy efekt rzeczowy (dyspozytywny) z samym porozumieniem stron (solo consensu) - a zatem same zawarcie umowy powoduje przejście własności

• Savigny rozwinął trzeci model - pojęcie abstrakcyjnej umowy przenoszączej własność niezależnie od prawidłowości causa - BGB

• a zatem podsumowując:
  1) cała Europa ma system kauzalny
  a) titulus plus modus - przewłaszczenie wymaga dodatkowo przeniesienia własności - Szwajcaria, Hiszpania, Holandia
  b) francuski model umowy o podwójnym skutku - Włochy, Polska, Portugalia
  2) wyjątek: Niemcy - abstrakcyjność

1. Rei vindicatio x11

• Rei vindicatio - powództwo windykatoryjne

• przysługiwało każdemu nieposiadającemu właścicielowi względem posiadającego niewłaściciela; było to powództwo o wydanie rzeczy

• legitymacja czynna: uprawnienie do skutecznego wystąpienia ze skargą
  - ma ją właściciel nieposiadający i to na nim ciąży ciężar dowodu
  → musi udowodnić, że nabył prawo do własności (diabelski dowód - trzeba udowodnić, iż na było się to od osoby, która nabyła, od osoby itd.)

• - efektem tego łatwiej jest coś zasiedzieć, niż udowodnić własność

• - w czasach nowożytnych (od XIX) wprowadzono domniemanie własności - poprawienie sytuacji właściciela

• legitymacja bierna - przeciwko komu, skutecznie można wystąpić z rei vindicatio:
  a) w procesie legisakcyjnym - był to kontrwindykujący
  b) w procesie formułkowym - posiadacz

• - określa się kwotę, na którą zasadzą się osobę, jeżeli chce się ten przedmiot, to trzeba podać taką kwotę, żeby bardziej opłacało mu się oddać ten przedmiot
  c) za Justyniana nawet posiadacz fikcyjny (detentor)

• - tutaj już tylko można oddać rzecz, nie ma kwoty pieniężnej

• definitywne rozliczenie stron w ramach rei vindicatio:
  1. Roszczenia właściciela z tytułu pożytków pobranych przez pozwanego:
  a) posiadacz w dobrej wierze
  → nabywa je na własność, ale od Dioklecjana musi oddać niewykorzystane owoce
  b) posiadacz w złej wierze
  → musi oddać wszelkie pożytki i jest zobowiązany do zapłaty za zużyte pożytki i oddać te, których nie zebrał z powodu niedbalstwa
  2. Przeciwroszczenie pozwanego z tytułu poniesionych nakładów:
  a) posiadacz w dobrej wierze - może wymusić zapłatę za nakłady podnoszące wartość
  b) wszyscy posiadacze mogli odłączyć wszystkie rzeczy, które dało się odłączyć od rzeczy głównej
  *w średniowieczu trochę inaczej ureguluje to Bartolus de Saxoferrato:
  1. Zwrot nakładów koniecznych (nawet temu w złej wierze)
  2. Zwrot nakładów podnoszących wartość (tylko w dobrej wierze)
  3. Zwrot nakładów zbytkowych o walorze estetycznym (jeżeli da się odłączyć to tylko temu w dobrej wierze)

2. Służebności

1. Służebności osobiste:

A) Ususfructus - użytkowanie

• prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z niej pożytków zachowaniem substancji rzeczy (patrz: testament Krzywoustego względem Salomei - zabezpiecza się ziemie, nie rozprasza majątek)

• nie można przenieść tego prawa na kogoś, ewentualnie można przenieść faktyczne wykonywanie

• nie można pogarszać stanu rzeczy głównej, tylko polepszać

B) Używanie:

• polega na używaniu rzeczy, ale nie na pobieraniu pożytków

• przy użytkowaniu wszelkie pożytki, przy używaniu tylko na osobiste potrzeby uprawnionego (nie mógł sprzedawać itd.)

C) Mieszkanie - habitatio

• uprawnienie do zamieszkiwania nieruchomości, także z bliskimi

• Zasady ustanawiania, wykonywania służebności i ich ochrona x8
  *zasady ustanawiania i wykonywania służebności:

1) służebność nie może polegać na działaniu
2) nie może być służebności na służebności
3) nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy
4) służebność należy wykonywać oględnie

→ dodatkowe warunki:
- grunty muszą ze sobą sąsiadować
- musi istnieć trwałe uzasadnienie dla tej służebności
*służebności ustanawia się:

• w taki sposób, iż można wyróżnić grunt władnący i grunt obciążony

• zmiana właściciela nie przerywa raz ustanowionej służebności

• charakter wieczysty - nie wolno było określać służebności pod warunkiem rozwiązania ani na czas określony

*powstanie służebności:

• tylko za zgodą właściciela, zgoda mogła polegać na:
  - na gruntach italskich - formalna akt, na prowincjonalnych - nieformalna umowa rzeczowa

• w późnym cesarstwie pojawiają się służebności ustawowe
  - chodzi o ochronę kogoś, kto ma np. groby na jakimś nie swoim gruncie (ustanowienie przymusowej służebności)

• istnieje zakaz zasiedzenia służebności, ale służebność przestaje działać, jeżeli właściciel przed dwa lata nie korzystał z niej

*ochrona służebności:

• wszelkie zachowania, które utrudniają korzystanie ze służebności

• ochronie s~ służyło vindicatio servitutis (wydobycie służebności), a później actio confessoria

• legitymowany biernie - właściciel gruntu służebnego, każdy posiadacz, którzy przeszkadza w wykonaniu służebności

• Posiadanie:

1. Status prawny posiadania w prawie rzymskim i tradycji romanistycznej

• kompilacja justyniańska mechanicznie połączyła unormowania materialnoprawnego zasiedzenia i zarzutu procesowego
  → 3 lata dla ruchomości, 10/20 lat dla nieruchomości (zależnie czy mieszkali, czy nie mieszkali w tej samej prowincji)

• Konstantyn Wielki 40, a następnie Teodozjusz II 30 lat wprowadzili przedawnienie na dla wszystkich roszczeń → w konsekwencji zasiedzieć można było nawet rzeczy bez słusznego tytułu i dopuszczane było odnośnie rzeczy kradzionych (połączenie instytucji przedawnienia z zasiedzeniem - CC, ABGB)

• Savigny, a w konsekwencji BGB, ZGB, KC rozróżnia zasiedzenie jako odnoszące się do rzeczy materialnych, natomiast skargi i roszczenia poddano przedawnieniu

1. Posiadanie ex bona fidei i z iusta causa x2

2. Ochrona własności bonitarnej x2 (albo: Ochrona posesoryjna - actio Publicana x4)

1. Środki defensywne

• ochrona własności wg prawa pretorskiego ograniczała się w II BC do zarzutów (exceptiones) przyznawanych przez pretora właścicielowi bonitarnemu przeciw samemu właścicielowi kwirytarnemu, który mimo nieformalnego zbycia rzeczy wytoczył przysługującą mu skargę windykacyjną, czy też przeciw osobia, która od tegoż wyłącznie formalnego właściciela nabyła potem w sposób formalny zachowane przezeń prawo własności kwirytarnej
  → służyło temu exceptio doli - zarzut nadużycia prawa lub exceptio rei venditae et traditae - zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej (ochrona posiadacza w drodze do zasiedzenia)

1. Środki ofensywne - Actio Publiciana - I wiek p.n.e.

• służy ochronie własności bonitarnej - ochrona posiadaczy będących na drodze do zasiedzenia

• mówimy o sytuacji, w której ktoś wszedł w posiadanie, ale nie ma formalnej podstawy do władania

• przyjmowano więc fikcję prawną, iż w momencie przekazania posiadania, minął czas konieczny do zasiedzenia (służyła ochronie przeciw osobom trzecim)

• była kopią rei vindicatio, ale służyła posiadaczom na drodze do zasiedzenia

• jeśli właściciel chciałby wbrew swojemu zachowaniu wydobyć własność przez rei vindicatio, to będącemu na drodze do zasiadania przysługiwało exceptio doli

• instrument ochrony nabywców w dobrej wierze od osób nieposiadających

• należy pamiętać jednak o nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet

• w przypadku, gdy jedną rzecz nabyją dwie osoby od jednego właściciela, to chroniony jest ten pierwszy (spór pretendentów)

1. Spór pretendentów

• w związku z ochroną wł. bonitarnej należało ustalić zasady pierwszeństwa na wypadek sporu pretendentów między różnymi nabywcami od nieuprawnionego

• jurysprudencja była zgodna by udzielić ochronę temu, któremu rzecz wydano wcześniej

• natomiast w przypadku nabycia rzeczy od dwóch różnych niewłaścicieli istniała kontrowersja
  → Neracjusz: zasada pierwszeństwa vs Julian: pozycja aktualnego posiadacza jest lepsza, aniżeli powoda

1. Dalszy rozwój

• po zniesieniu podwójnej własności przez kompilacje justyniańską, actio Publiciana służyła już tylko do ochrony nabywcy od niewłaściciela

• ABGB jeszcze przyznawało ją każdemu posiadaczowi wyposażonemu w słuszny tytuł, wymóg tytułu odrzuciła pandektystyka, BGB, ZGB
  → uprawniają one każdego posiadacza w dobrej wierze, który utracił rzecz, do petytoryjnego żądania jej wydania (skarga z tytułu prawa posiadania)
  (niektórzy dzisiaj twierdzą, że to nowożytna wersja skargi publicjańskiej)

1. Nabycie posiadania (funkcje i skutki prawne) x3

• Ograniczone prawa rzeczowe:

1. Prawo rzeczowe pozwalające w sposób długotrwały korzystać z cudzych gruntów X2

1. Superficies - prawo zabudowy:

• superficies solo cedit - rzecz dołączona podąża za gruntem

• ten, który zbudował dom w oparciu o umowę płaci czynsz i tak długo jak płaci, to ma prawo do tego domu

• Superficies - powstaje, jeśli budynek został wybudowany za zgodą właściciela gruntu na podstawie płatnej umowy. Uprawniony otrzymywał actio in rem.

1. Emifteuza x4

• jako odrębna forma pojawia się dopiero w okresie poklasycznym, ale już w republice pojawia się ten problem - dzierżawca nie mógł bronić się środkami posesoryjnymi, bo nie traktował tej rzeczy jako swojej - w tym celu ustanowiono emfiteuzę i środki jej ochrony

• ochrona dzierżawcy wskutek emfiteuzy ma sens - bo daje powód do uprawy słabych gruntów

• powstaje w wyniku zawarcia kontraktu emfiteutycznego - którego stronami byli z jednej strony właściciel (dominus), a z drugiej strony emfiteuta; elementy kontraktu:
  1) przedmiot kontraktu
  2) czynsz - raz, na zawsze

• tak długo jak emfiteuta się wywiązuje z kontraktu, nie można rozwiązać umowy

• samodzielną formą staję się w 480 roku:
  - jest to zbywalne, dziedziczne i podlegające zastawowi prawo do korzystania z cudzego gruntu
  - czynsz był ustalany raz, na zawsze (a więc po czasie stawał się symboliczny)
  - zakaz pogorszenia stanu gruntów
  - emfiteuta miał ochronę posesoryjną względem osób trzecich
  - mógł sprzedać swoje prawo lub je spadkodawać (przy sprzedaży właściciel miał opcję pierwokupu)

• taka konstrukcja emfiteuzy doprowadziła, że różnica pomiędzy emfiteutą a właścicielem była symboliczna - ten pierwszy musiał płacić (bardzo mały) czynsz
  → w średniowieczu przerodzi się to w dominium utile i dominium directum

1. Ograniczone prawa rzeczowe ustanawiane w celach alimentacyjnych ??

2. Zastaw (np. zastaw ręczny - pingus) x3

• stanowił tzw. realne lub rzeczowe zabezpieczenie kredytu - umożliwiające wierzycielowi zastawnemu (zastawnikowi) bezpośrednie zaspokojenie swych roszczeń z wartości majątkowych podmiotu, który zastaw ustanowił (zastawcy)

• ochrona wierzyciela szła na tyle daleko, że w razie upadłości dłużnika - rzecz zastawiona była tak samo wyłączona z majątku jak rzeczy cudze (na mocy skargi windykacyjnej właściciela)

• zastaw był oznaką nieufności - stąd początkowo odgrywał znacznie mniejszą rolę niż poręczenie stypulacyjne

• jest to konstrukcja bliska prawu zobowiązań - jeżeli B pożycza A 100 sztuk złota, to A chce mieć gwarancję, że w przypadku braku zwrotu tej sumy, otrzyma jakąś rekompensatę

• tendencja była raczej taka, by ograniczać uprawnienia uzyskiwane przez zastawnika na zastawionym przedmiocie

• trzy historyczne formy zastawu:
  1) fiducia - przewłaszczenie na zabezpieczenie (prawo klasyczne) - przypadek powierniczego przeniesienia własności dla zabezpieczenia jakiegoś zobowiązania. Własność zostaje przeniesiona na wierzyciela, ale jeśli dłużnik wywiążę się z zobowiązania, to ten jest zobowiązany przenieść z powrotem na niego prawo własności. (brak zastawu rozumianego jako prawo na rzeczy cudzej)
  → w okresie republiki wykształca się zasada, iż wierzyciel powinien sprzedać zastawiony przedmiot i nadwyżkę nad dług zwrócić dłużnikowi
  2) pignus - zastaw ręczny - łączy się z przeniesieniem dzierżenia na właściciela, dla zabezpieczenia istniejącej wierzytelności - następuje to poprzez zawarcie kontraktu realnego zastawu, której towarzyszy wydanie przedmiotu zastawu
  3) hypotheca - zastaw umowny - jego istota polega na tym, że dla zabezpieczenia określonej wierzytelności, strony zawierają umowę na zabezpieczenie w postaci rzeczy, ale rzecz zostaje we władaniu zastawcy (dłużnika)
  

Prawo zobowiązań:

1. Odpowiedzialności:

1. Odpowiedzialność sprzedawcy za wady fizyczne x6

1. Actio de modo agri - czyni odpowiedzialnego sprzedawcę i daje prawo do zapłaty wielokrotności za różnicę wynikającą z tego co chcieliśmy kupić, a co kupiliśmy, ale tylko przy sprzedaży mancypacyjnej

2. Odpowiedzialność oparta na sprzedaży z bona fides zbycia rzeczy wadliwej - actio empti

• ma miejsce dopiero po ujawnieniu wady

• za sprzeczne z dobrą wiary uważamy świadomą sprzedaż z błędem - można domagać się kwoty zgodnej z dobrą wiarą

• skarga trudna do przeprowadzenia - ciężar dowodu spoczywał na kupującym, a jak udowodnić czy ktoś wiedział o wadzie czy nie?

3. Odpowiedzialność obiektywna ustalona w handlu targowiskowym przez edylów kurulnych

• edylowie wprowadzili reguł dotyczące transakcji, których przedmiotem są zwierzęta lub niewolnicy i mają miejsce na targowisku

• istota tego, polega na tym, że: jeżeli np. niewolnik miał wadę przewidzianą w regulacji (skłonność do ucieczki, krnąbrność) to czyni to odpowiedzialnym sprzedającego bezwzględu czy wiedział czy nie (odpada ciężar dowodowy)

• służyły ku temu dwie skargi:
  1) actio redhibitoria - służyła odzyskaniu pieniedzy (odstąpienie od umowy za zwrotem pieniędzy i towaru - w przeciągu 6 miesięcy od zawarcia transakcji)
  2) actio quanti minoris - żądanie kwoty będącej różnicą po między ceną tego co chcieliśmy kupić, a co dostaliśmy (w przeciągu roku)

• edylowie kurulni jako pierwsi wprowadzili coś, co później ewoluje w obiektywną odpowiedzialność sprzedawcy

• Przejęcie przez twórczą jurysprudencje - uformują oni zasadę odpowiedzialności obiektywnej - sprzeczne z dobrą wiarą jest sprzedawanie czegokolwiek, co odbiega od typowego przedmiotu danego typu

• Wejście do ius commune - w tym kształcie przejmie do prawo powszechne i przejęte zostaną skargi typu actio redhibitoria i quanti minoris

• Odpowiedzialność z tytułu ryzyka x4

• dotyczy ona przykładów sytuacji, w której nie można mówić wprost o winie - podmiot, który dokonał danej szkody nie ma prawnej zdolności

1. Szkody wyrządzone przez zwierzęta:

• już w prawie XII tablic ukształtowała się odpowiedzialność noksalna - skarga (actio noxalis) była kierowana przeciwko osobie, która nie jest sprawcą szkody
  → model ten przysługiwał w przypadku szkód wyrządzonych przez niewolników, podległych władzy familijnej czy zwierząt

• o odpowiedzialności z tytułu szkody wyrządzonej przez zwierzę, można tylko mówić gdy:
  1) gdy zwierze działało „z własnego popędu”
  2) i zachowywało się „niezgodnie ze swoją naturą”
  → właściciele zwierząt groźnych i dzikich (lwy, niedźwiedzie) odpowiadali na mocy edyktu edyla kurulnego, tylko jeżeli trzymali zwierzęta w miejscu niewyznaczonym do tego

• model takiej odpowiedzialności przeniknął do ius commune (podział na zwierzęta dzikie i oswojone), a także w common law
  → z tej tradycji wyrasta także odpowiedzialność obiektywna właściciela zwierzęcia w CC
  → w KC i BGB poszli jeszcze dalej - odpowiedzialność na zasadzie domniemanej winy w nadzorze nad zwierzęciem

2. Quasi-delikty:

• pojęcie wprowadzone przez Justyniana - chodzi o czyny podobne w istocie do deliktów, ale mogące rodzić odpowiedzialność bez typowego dla deliktów wykazywania winy lub osoby sprawcy

• w interesie bezpieczeństwa publicznego pretor przyznał skargi przeciwko:
  1) osobie zajmującej lokal, jeżeli doszło do szkody z powodu wyrzucenia czegoś z jego okna
  2) osobie, która umieściła na swoim parapecie jakiś przedmiot stwarzający zagrożenie
  → zakres odpowiedzialności był ograniczony do określonej kwoty

• za kradzież w gospodzie, albo zniszczenie rzeczy wniesionej na statek odpowiedzialnymi uczyniono właścicieli w/w (z powodu trudności ustalenia faktycznego sprawcy)

• w ius commune toczyła się dyskusja o tym, czy można wiązać odpowiedzialność za quasi delikty z jakaś winą:
  1) taki pogląd poparł Donellus, który mówił o odpowiedzialności obiektywnej
  2) myśl tę kontynuowało CC
  3) BGB odrzuciło przypadki quasi-deliktów jako nietypowe, archaiczne elementy rzymskiej spuścizny (ale w praktyce BGB dopuszczało w niektórych przypadkach taką odpowiedzialność, podobnie KC)

• Odpowiedzialność odszkodowawcza na bazie Lex Aquilia x8
  (albo: warunki skargi odszkodowawczej z deliktu wg lex Aquilia, albo w porównaniu z generalną klauzulą deliktową, albo: lex aquilia)
  → Szkoda będąca następstwem czynu niedozwolonego:

• odpowiedzialność odszkodowawcza na przykładzie lex Aquiliana (III wiek p.n.e.)
  - wprowadza model odpowiedzialności deliktowej
  - uogólnia szczegółowe reguły przez klauzulę generalną wprowadzającą odpowiedzialność za to gdy ktoś niszczył jakieś mienie

• lex Aquiliana wprowadza odpowiedzialność deliktową, gdy wystąpi:
  1) szkoda - zniszczenie obiektu materialnego albo nieuzasadnione umorzenie czyjejś wierzytelności
  2) związek przyczynowy po między działaniem sprawcy, a wyrządzoną szkodą
  - zakreślony w ustawie bardzo wąsko
  - działanie, które polega na niszczeniu, paleniu, łamaniu danego mienia pociąga za sobą odpowiedzialność deliktową (a zatem pozytywne działanie, które wywołuje uszczerbek majątkowy)
  3) bezprawność - a zatem mamy tutaj do czynienia z nominalizmem obiektywnym

• słabość tejże regulacji wynikała z tego, że brakowało odwołania się do nastawienia psychicznego sprawcy (dobra/zła wiara, możliwość przewidzenia itd.)

• stąd w pierwotnym kształcie umowy mówimy o szkodzie obiektywnej - samo jej wystąpienie powoduje odpowiedzialność deliktową)

• z czasem koncepcja bezprawności i nominalizmu obiektywnego będzie ewoluowała w stronę winy, a zatem nominalizmu subiektywnego

1. Nominalizm deliktowy, a poszerzanie zakresu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych x2

• czy każdy czyn niedozwolony może wywoływać zobowiązania?

• Nominalizm deliktowy - rozwiązanie, w którym tylko konkretne czyny niedozwolone tworzące katalog zamknięty, mogą być źródłem zobowiązań

• generalna klauzula deliktowa - ogólne sformułowanie, określające, że kto zawinił, ten musi zadośćuczynić

• w Rzymie w okresie archaicznym panował nominalizm deliktowy i istniała lista stanów faktycznych określonych jako delikty:
  1) furtum - kradzież
  2) rapina - rabunek
  3) damnum iniuria datum - bezprawne wyrządzenie szkody
  4) iniuria - szkoda

• nominalizm ewoluował przez:
  1) ustawę - lex aquilla
  - miała ona największy wpływ na odchodzenie od nominalizmu
  - zastępuje ona ograniczony katalog deliktów ogólną odpowiedzialnością, za niszczenie mienia po przez działanie polegające na podpalaniu\niszczeniu\łamaniu
  2) interpretacje jurystów - poszerzają oni pojęcie kradzieży do używania czyjejś rzeczy bez jego zgody
  3) ingerencje pretorskie

→ następnie zaczyna się stosować lex aquillia przez analogię i rozszerzać ten zapis na inne przypadki, a w XVII wieku szkoła natury formułuje generalną klauzulę deliktową

• przy niedotrzymaniu umowy można mówić o odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej

1. Kary:

1. Kara pieniężna (poena) - wiązała się ze zobowiązaniami wynikającymi z deliktów:

• poszkodowany mógł domagać się odszkodowania w celu przywrócenia równowagi majątkowej, ale i odszkodowania w celu ukarania sprawcy

• wyróżniamy:
  1) skargi karne
  2) skargi mieszane
  → w ius commune niektóre czyny niedozwolone stawały się przestępstwami i stopniowo wyłączano możliwość domagania się kary pieniężnej od sprawcy deliktu
  → we współczesnej Europie odeszło się od kar pieniężnych, w USA dalej jest to możliwe i służy wyrządzeniu dotkliwości pieniężnej sprawcy

1. Kara umowna - obowiązek zapłaty określonej kwoty pieniężnej na przypadek niewykonania zobowiązania.

• Polega na obowiązku zapłaty sumy określonej w umowie, jeżeli niewykonane zostanie świadczenie

• kara umowna traktowana jest jako świadczenie w miejsce odszkodowania - wyczerpywała uprawnienia wierzyciela w zakresie odszkodowania

• nie trzeba wykazywać winy, a sam fakt niewywiązania się z umowy
  - ale: prawnicy rzymscy byli zgodni, że wierzyciel traci uprawnienie do kary umownej, wtedy gdy niewykonanie zobowiązania jest rezultatem jego nagannego zachowania

2. Istota zobowiązań:

1. Zasady interpretacji umów x2

• problem niejasności treści zobowiązania umowy - pierwotnie problem ten dotyczył emptio venditio i locatio conductio
  → uważano, ze strona, która się niejasno wyraziła powinna ponieść konsekwencje tej niejasności (in ambiguitas contra stiuplatorem)
  → zasadata weszła do ius commune i została uogólniona - in dubio contra praferentem - w razie wątpliwości na niekorzyść strony sporządzającej umowę
  → w drugiej połowie XX w - reguła ta stała się obowiązującą normą prawną (BGB, KC)

• rozbieżność pomiędzy rzeczywistą wolą, a dosłownym brzmieniem umowy - pomysł aby dać pierwszeństwo rzeczywistej woli na bazie klauzuli dobrej wiary
  → jeżeli istnieje rozbieżność między rzeczywistą wolą, a dosłownym brzmieniem umowy - prymat przyznaje się rzeczywistej woli stron (KC)

1. Kontrakty służące do (nie)odpłatnego korzystania z cudzego kapitału lub czyiś usług x4

• omówione niżej

• Ewolucja zobowiązań kontraktowych (nominalizmu kontraktowego) x3

• nominalizm kontraktowy - tylko niektóre umowy\przyrzeczenia tworzą zobowiązania - był to system, który w początkach wybrali Rzymianie

• zasada swobody umów - każda umowa\przyrzeczenie jest źródłem zobowiązań - do tego rozwiązania będzie na drodze ewolucji zmierzało prawo

• w prawie archaicznym, tylko trzy rodzaje umów wywoływały zobowiązanie:
  1) stipulatio - formalne przyrzeczenie
  2) pożyczka - korzystanie z cudzego majątku
  3) użyczenie - korzystanie z cudzej rzeczy

• natomiast w edykcie pretorskim:
  1) depositum - przechowanie
  2) fiducia - powiernictwo
  3) mandatum - zlecenie
  4) societas - spółka
  5) emptio venditio - sprzedaż
  6) conductio - locatio
  -> był to katalog zamknięty, nazywano je kontraktami nazywanymi
  -> prawnik rzymski rozstrzygając czy dana umowa wywołuje skutki prawne, musiał ustalić, czy podpada ona pod jedną z tych sześciu umów

• etapy ewolucji:
  1) skutki prawne wywoływały tylko kontrakty nazwane
  2) nie spełniały swoich wszystkich funkcji, stąd uzupełniono je o kontrakty nienazwane (pacta vestitia)
  3) stopniowo zaczęto więc przechodzić od nominalizmu kontraktowego do swobody umów

• rozszerzenie zobowiązań umownych jest związane z pojawieniem się takich konstrukcji jak:
  a) synallagma - wzajemność
  - obie strony są zobowiązane do pewnego świadczenia "czynie byś czynił"
  np. Usługa za usługę, rzecz za rzecz, usługa za rzecz, rzecz za usługę
  - jest efektem działalności jurysprudencji (Labeo)
  - wynika z wpływów filozofii greckiej

• b) constitutum
  - jednostronne przyrzeczenie, że zapłaci się swój/cudzy istniejący dług
  - wcześniej to było możliwe tylko przez stypulacje (a tam musiały być obecne obie strony)
  -> tu przyrzeczenie jednostronne

• c) receptum - jednostronne przyrzeczenie do określonego zachowania w przyszłości

• w prawie archaicznym istniała tylko konstrukcja sponsio - przyrzeczenie
  - ale było ono bardzo formalistyczne - należało użyć konkretnych słów i zwrotów
  472 konstytucja cesarska - stypulacja jest ważna, jeżeli przy użyciu dowolnych słów doszło do porozumienia

• pacta vestita - dają prawo do skargi (a zatem i kontrakty nazwane i nienazwane - synallagma)

• pacta nuda - niezaskarżalne umowy

• w średniowieczu odeszło się zupełnie od podziału na zaskarżalne i niezaskarżalne umowy
  - w XII wieku kanoniści formułują "pacta sunt servanda" bazując na pretorskim "pacta conventa servabo" - będę chronił zawartych umów

• równolegle kształtują się granice swobody umów
  1) tylko te umowy są wiążące, które zostały oparte na rzeczywistej, godziwej przyczynie
  2) umowa nie może chronić zachowań sprzecznych z bona fides (dobrą wiarą)
  3) umowa nie może być sprzeczna z dobrymi obyczajami (boni mores)
  4) umowa nie może być sprzeczna z naturą kontraktu

*pojęcie obligatio naturalis - zobowiązania naturalnego:

• punktem wyjścia są zobowiązania wobec niewolnika, który jest przecież rzeczą, a mimo to uznaje się, iż ważność jego wynika z prawa natury

• obejmuje zatem:
  1) osoby bez zdolności majątkowej - niewolnicy, synowie zn. się pod władzą ojca
  2) powinności, których nie można już w ramach prawa dochodzić (przedawnione)

• obligatio naturalis to inaczej zobowiązanie, które nie jest zabezpieczone mocą prawa, ale wynika z natury i jest prawidłowe
  -> nie można go dochodzić w sądzie, ale jest społecznie akceptowane i może być wykonane

• Kontrakty nienazwane - ich sens oraz ochrona prawna x2

• patrz: ewolucja od nominalizmu do swobody umów

• w I wieku BC przyjęto zasadę, iż jeżeli zawarciu umowy towarzyszy wykonanie jej przez jedną stronę, to powstaje zobowiązanie do wykonania świadczenia wzajemnego → jeżeli strony zawarły umowę zamiany obrazu na rzeźbę, to z chwilą wręczenia obrazu powstawało zobowiązanie do przekazania rzeźby

• powstały tzw. kontrakty synallagmastyczne: daję abyś dał, daję abyś uczynił, czynię abyś dał, czynię abyś uczynił

• w średniowieczu takie kontrakty nazwano kontraktami nienazwanymi (pacta vestitia) i ich rozwój przyczynił się do powstania zasady swobody umów

• prawo rzymskie o ile przyznawało ochronę procesową pacta vestitia, to odmawiało jej pacta nuda (kontrakty gołe) - w średniowieczu - wszystkie umowy rodzą zobowiązanie

1. Problem świadczeń (umowy) na rzecz osób trzecich x2

• alteri stipulari nemo potest - początkowo umowa, nie może zakładać świadczenia dla osoby innej niż wierzyciel (skoro wierzyciel nie odniesie korzyści majątkowej, to nie ma podstaw by przyznać mu skargę o wykonanie zobowiązania)

• dopiero konstrukcja skargi wzorowanej na actio utillis (przysługującej wierzycielowi) dla osoby trzeciej umożliwiła przełamanie tejże zasady
  → Justynian wrócił jednak do pierwotnej zasady i powtarzano ją do XVII wieku

• dopiero szkoła prawa natury zwróciła uwagę, że odbierający przyrzeczenie może mieć faktyczną korzyść z tego i umowa taka powinna być ważna

• pandektystyka na początku przyznała rację prawu rzymskiemu, w drugiej połowie XIX wieku jednak przyznała rację szkole prawa natury → BGB uznaje taką umowę, podobnie CC i KC, natomiast common law do dziś kieruje się zasadą niedopuszczalności takich umów

1. Warunki konieczne dla ważności umowy

• hm?

1. Przesłanki prawidłowego świadczenia x2

• brak pomysłu, może to to samo co 'wywiązywanie się z umowy'?

1. Bona fides w kontraktach i jej wpływ na kształtowanie się praw zobowiązań x3

• pojawiła się w okresie późnej republiki i początkowo rozumiano ją jako wierność danemu słowu

• w toku ewolucji prawa - klauzula ta stała się elementem formuły skarg, w których upoważniano sędziego, aby wydając wyrok, zasądził tyle ile wynikałoby to ex fide bona
  → klauzula bona fides poszerzyła luz decyzyjny w orzecznictwie sądowym

• prawnicy rzymscy rozstrzygając co jest zgodne, a co niezgodne z dobrą wiarą brali pod uwagę pierwotne wartości (wpisane niejako w człowieka) które trzeba było uwzględnić:
  1) nakaz uczciwego życia
  2) zakaz szkodzenia innym
  3) równowaga ekonomiczna między uczestnikami obrotu

• stąd na obszarze prawa wykształciły się pewne zasady:
  1) dolus - postępowanie podstępnie nie może przynieść korzyści w obrocie prawnym
  2) w zakresie nieokreślonym przez strony umowy uzupełnia się zwyczajami miejscowymi
  3) uznawać moc umowny w takim zakresie, w jakim odpowiada to zgodnemu zamiarowi stron

• konstrukcję bona fides przejęło ius commune, odrzuciło je CC, ale kontynunowało BGB i kontynuuje KC

3. Wywiązywanie się z umowy:

1. Cechy prawidłowego wykonania zobowiązania (umorzenie świadczenia przez jego wykonanie) x5

→ solutio - spełnienie świadczenia; należy rozważyć je na takich płaszczyznach:

a) częściowe spełnienie świadczenia:

• czy wierzyciel jest zobowiązani przyjąć częściowe świadczenie?

• W Rzymie dominował pogląd: wszystko albo nic - brak obowiazku przyjęcia częściowego spełnienia świadczenia
  -> z pomocą przyszedł jednak pretor - który uznał, że w NIEKTÓRYCH sytuacjach to nie ludzkie obciążać kogoś bardziej, niż mogłoby to być (odsetki); stąd pretor czasem wymuszał przyjęcie częściowego świadczenia

• w dzisiejszym prawie również dominuje pogląd, iż nieprzyjmowanie świadczenia częściowego jest niemoralne i nieprawidłowe

b) czas spełnienia świadczenia:

• termin spełnienia świadczenia może być określony w umowie i wtedy, może być ono spełnione wcześniej o ile wynika z działania dłużnika - wierzyciel nie może domagać się wcześniejszego spełnienia świadczenia

• jeżeli termin nie był określony to:
  *w przypadku kontraktów - interpellatio - wezwanie do spełnienia świadczenia, dopiero po tym wezwaniu zobowiązany jest w zwłoce
  *w przypadku deliktów - obowiązek wynika od razu po dokonaniu czynu niedozwolonego - w myśl maksymy: fur sempter est in mora

c) miejsce spełnienie świadczenia:

• początkowo nie istniały reguły określające miejsce spełnienia świadczenia

• potem wykształciły się:
  1) jeżeli przedmiotem zobowiązania jest przedmiot oznaczony w umowie, to miejscem spełnienia świadczenia jest miejsce w którym rzecz znajdowała się w momencie zawarcia umowy
  2) jeżeli przedmiot nie był oznaczony, to miejscem wykonania zobowiązania jest miejsce zamieszkania dłużnika

• zasady te przejdą do ius commune i znajdą odzwierciedlenie w kodyfikacjach

d) spełnienie świadczenia przez osobę trzecią:

• jeżeli chodzi o pieniądze, to w prawie rzymskim było to powszechnie akceptowane

• jeżeli chodzi o zobowiązanie niepieniężne to już zależy od specyfiki zobowiązania
  -> np. Umowa o namalowanie obrazu czy wybudowanie domu - nie ma opcji

• istniało coś takiego jak asignatio - dellegatio - przekaz:
  - trzy osoby, z których jedna jest dłużnikiem pierwszej i wierzycielem trzeciej
  - zamiast dwóch zobowiązań spełnianych osobno, wierzyciel może wskazać by jego dłużnik przekazał pieniądze jego wierzycielowi
  - dochodzi w tym momencie do umorzenia lub umorzenia częściowego wierzytelności

e) spełnienie świadczenia do rąk osoby innej, niż wierzyciel:

• np. w sytuacji przekazu - może to mieć tylko miejsce wobec osoby wskazanej (umocowanej) przez wierzyciela

• jeżeli nastąpiło to przez pomyłkę, to trzeba rozstrzygnąć czy:
  1) można mówić o bona fidae - dobrej wierze
  2) i czy ten ktoś był kiedyś uprawniony do odebrania świadczenia
  -> jeżeli tak, to następuje umorzenie świadczenia

• Umorzenie świadczenia w inny sposób niż spełnienie świadczenia x2

a) wynikające z zwolnienia z długu:

• w przypadku zawarcia zobowiązania po przez serie pytań i odpowiedzi - najstarszą formę - stipulatio, wymagane było po spełnieniu świadczenia acceptiliatio - czyli zaakceptowanie przez wierzyciela spełnienia świadczenia przez dłużnika

• acceptiliato, które polegało na ustnym potwierdzeniu wykonania zobowiązania, mogło służyć umorzeniu długu - po przez potwierdzenie spełnienia świadczenia, które w prawdzie nie zostało spełnione

• ta formuła umożliwiała novatio, ale i quasidarowizny

b) wynikające z potrącenia - compensatio :

• sytuacja, w której podmiot A jest dłużny podmiotowi B x, a podmiot B 2x podmiotowi A, to w praktyce można potrącić i wychodzi, że podmiot B jest dłużny x podmiotowi A

• orzekano potrącenie o ile było zgodne z dobrą wiarą - bowiem już samo domaganie się tego co będzie należało oddać jest sprzeczne z dobrą wiarą

• możliwość zarzucenia exceptio doli jeżeli ktoś nieu względnia potrącenia (od II wieku miało to charakter przymusowy)

• Justynian wprowadza zasadę, iż potrącenie wynika ipso iure
  - wyjątek jest oddanie komuś czegoś na przechowanie
  - dotyczy wierzytelności wymagalnych, jednorazowych i nie budzących istotnych wątpliwości
  - następuje, jeśli sąd jest świadomy tej możliwości
  - dziś podobnie jest we Francji, w Polsce, Niemczech potrącenie następuje na wniosek dłużnika

c) wynikające z odnowienia - novatio:

• polega na tym, iż jedna wierzytelność zostaje umorzona, a w jej miejsce zawarta jest wierzytelność o tej samej treści, ale z innym wierzycielem

• rozgrywa się po między wierzycielem, dłużnikiem i przyszłym wierzycielem

• składa się w formie pytań i odpowiedzi - umorzenie zobowiązania i przyrzeczenie przyszłemu wierzycielowi

• oczywistą wadą tego rozwiązania jest konieczność obecności wszystkich trzech, a co istotne - samego dłużnika (z ekonomicznego punktu widzenia, byłoby lepiej gdyby wystarczyła zgoda wierzyciela i przejmującego wierzytelność)

• dodajmy jeszcze, iż nowe zobowiązanie musi się czymś różnić:
  1) osobą dłużnika
  2) osobą wierzyciela
  3) terminem, miejscem wykonania
  → tzw. stipulatio Aquiliana

1. Vis maior - pojęcie i jego znaczenie w prawie rzymskim

• zasadą jest wiązanie odpowiedzialności odszkodowawczej z winą sprawcy

• pojęcie siły wyższej (vis maior) - wprowadzone zostało do dyskusji prawniczej na przełomie er → czy można domagać się odszkodowania od najemcy, jeżeli rzecz, którą otrzymał uległa zniszczeniu w następstwie powodzi? Nie!

• Brakowało definicji, ale można ogólnie powiedzieć, że vis maior - zdarzenie, na które nie ma się wpływu „któremu słabość ludzka nie jest w stanie się przeciwstawić”

• termin ten ma dzisiaj dwie funkcje:
  1) jako okoliczność eskoneracyjna wyłącza odpowiedzialność w sytuacjach opartych na zasadzie ryzyka
  2) przy ocenie rozkładu ryzyka - jeśli szkoda jest następstwem siły wyższej, to wierzyciel nie ma prawa domagać się odszkodowania - ryzyko ponosi w tej sytuacji właściciel

1. Zwłoka wierzyciela i dłużnika x4

1. Zwłoka wierzyciela (mora creditoris):

• to pojęcie pojawia się dopiero w prawie powszechnym

• wierzyciel nie odbiera prawidłowo zaoferowanego przez dłużnika świadczenia, co teraz? 1) bezczynność wierzyciela powoduje zmniejszenie zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika - może on wykazywać mniejszą staranność o daną rzecz
  2) dłużnik może domagać się zwrotu wydatków poniesionych z dłuższym czasem posiadania danego przedmiotu/zwierzęcia

• oczywiście zwłoka taka nie zwalnia z wykonania zobowiązania

• w V w. Teodozjusz wprowadza 30 lat jako przedawnienie skargi, prawo pretorskie przewidywało w niektórych przypadkach 5 lat, a tendencja jest malejąca - dzisiaj w Niemczech 3 lata
  -> w myśl zasady: vigilantibus iura scripta sunt - prawo jest napisane dla osób starannych

1. Zwłoka dłużnika (mora debitoris):

• skutki prawne takiej sytuacji to - poszerzenie odpowiedzialności za niewykonane zobowiązanie na dłużnika
  -> przypisanie odpowiedzialności także gdy po popadnięciu w zwłokę, świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia z przyczyn od niego niezależnych

• np. gdyby pożyczona rzecz została zniszczona w powodzi, przed terminem świadczenia - to można się powołać na zdarzenie nadzwyczajne (ryzyko po stronie wierzyciela), ale jeżeli po terminie - to ryzyko ciąży na dłużniku - obowiązek płacenia odsetek

• w przypadku deliktu - zawsze w zwłoce, w kontrakcie - po interpellatio/terminie

1. Umocnienie zobowiązań:

• opisać: karę umowną, zadatek, poręczenie, zastawy

2. Skutki niewykonania albo nieprawidłowego wykonania zobowiązania

• mówimy o takiej sytuacji, gdy:
  1) zawarte zostało zobowiązanie
  2) ma miejsce szkoda skutkiem niewykonania lub nienależyte wykonanie zobowiązania
  3) sprzeczność zachowania dłużnika z dobrą wiarą
  - a zatem mówimy tutaj o winie, a nie bezprawności

• wina - postępowanie wbrew dobrej wierze:
  a) culpa - niestaranność b) dolus - zły zamiar
  - culpa lata (grube niedbalstwo)
  - culpa levis (lżejsze niedbalstwo)
  -> można je ocenić wg wzorców obiektywnych - odwoływano się do tego jak
  jak zachowałby się staranny ojciec rodziny
  -> można je ocenić wg wzorców subiektywnych - odwoływano się do tego, jak dłużnik zachowałby się prowadząc własną sprawę

• im więcej dłużnik czerpał korzyści w danym zobowiązaniu (utillitas) tym większej staranność można od niego wymagać w wykonywaniu zobowiązania

4. Zmiany wierzycieli, przedmiotu świadczenia itp.:

1. Problem ekwiwalentności rzeczy w zobowiązaniach wzajemnych x3

• konflikt na linii pełnej swobody umów, a ograniczeniami dowolności różnicy wartości świadczeń wg sprawiedliwości

• czy można sprzedać działkę za 1000 zł? :
  1) prawo przedklasyczne - tak
  2) Dioklecjan - nie; wprowadza ograniczenia
  -> możliwość zakwestionowania umowy, jeżeli cena nie była prawdziwa (verum partium) ale tylko przy nieruchomości
  - cena nieprawdziwa - jeżeli jest o połowę lub więcej mniejsza niż inne podobne obiekty
  -> edykt o cenach - tabela maksymalnych cen za dobra i usługi
  3) Justynian przechwyci pierwszy pomysł Dioklecjana
  4) Ius commune - wprowadzi laesio enormis - nadzwyczajny uszczerbek
  - w każdym przypadku można podważyć umowę jak u Dioklecjana (ale nie tylko nieruchomości)
  - kryterium: cena rynkowa

1. Mnogość podmiotów w stosunku obligacyjnym:

• prawo rzymskie dopuszczało sytuację, w której po stronie wierzycieli lub dłużników będzie więcej niż jedna osoba - taki skutek mogło wywołać wstąpienie kilku spadkobierców w miejsce zmarłego dłużnika lub wierzyciela

• antyczne prawo rzymskie cechowało się tym, iż:
  1) starało się zapobiec powstaniu wielości podmiotów w stosunku obligacyjnym

→ stąd ustawa XII Tablic postulowała, iż odnośnie skutków dziedziczenia stanowiła ona, że wierzytelności dzielą się z mocy prawa (nomina ipso iure divisa) - prowadziła ona do tego, że zamiast jednego zobowiązania, którego stroną był spadkodawca powstawało tyle zobowiązań, ilu było spadkodawców (w prawie klasycznym i poklasycznym rozciągnięto to na inne zobowiązania, a w dzisiejszych kodyfikacjach nie stosuje się nomina ipso, a w to miejsce pojawia się zobowiązanie podzielne)
2) określało reguły porządkujące umorzenie zobowiązania, w którym jest kilku dłużników lub wierzycieli → chodzi o sytuację, kiedy kilka osób jako poręczyciele przyrzekło jednemu wierzycielowi spełnić to samo świadczenie, lub gdy jeden dłużnik przyrzekł spełnienie tego samego świadczenia kilku wierzycielom.
→ pojawia się tutaj konstrukcja, która umożliwi powstanie zobowiązania solidarnego - justyniańskie prawo zakłada, że spełnienie świadczenia przez jednego z dłużników, umarza długi pozostałych

1. Zobowiązania solidarne:

• w czasach nowożytnych na podstawie rzymskich doświadczeń z wielością podmiotów w stosunku obligacyjnych zbudowano kompletną figurę zobowiązania solidarnego i korealnego

• zobowiązanie solidarne - gdy wielość wierzycieli lub dłużników powoduje wielość zobowiązań
  → każde z tych zobowiązań opiewa na całość świadczenia, ale spełnienie świadczenia w ramach jednego z nich powoduje umorzenie pozostałych

• zobowiązanie korealne - jedno zobowiązanie, w ramach którego każdy z wierzycieli lub dłużników może działać samodzielnie, powodując skutki po stronie pozostałych (Windscheid)
  → toczone dyskusje w XIX wieku nad tym rozróżnieniem zostały skrytykowane jako niepotrzebne teoretyzowanie, a co więcej zarzucano mu brak podstaw w prawie rzymskim

1. Zmiana wierzyciela x5

• wielość dłużników może wynikać z dziedziczenia lub poręczenia

• wielość wierzycieli również z dziedziczenia

• nomine ipso iure divisa - wierzytelność dzieli się z mocy prawa

• zobowiązania solidarne - każdy jest dłużny tą samą sumę, ale jak jeden spełni zwalnia pozostałych
  zobowiązania korealne - jest jakaś różnica formalna, ale Wojtek średnio potrafił to wytłumaczyć

• zmiana podmiotu w stosunku obligacyjnych:
  - zmiana wierzyciela nic dla dłużnika nie znaczy, na odwrót już tak

• mawiało się, iż wierzytelności przywierają do kości, ale zasada ta paraliżowała obrót gospodarczy i stopniowo dokonano w niej wyłomu

• ewolucja zmiany wierzyciela:

1. Cessio actionis (przekazanie skargi) - actio utillis (skarga):

• w tej formule przechodzi do ius commune i do XIX wieku było to myślenie, które zdominowało europejską myśl prawną

1. Powiadomienie dłużnika - przesłanka przejścia wierzytelności (CC):

• Code Civil przejmuje tę zasadę od Justyniana

1. Umowa powoduje przejście wierzytelności (actio directa) na nabywcę:

• zawdzięczamy to pandektystyce

• przełamanie osobistego charakteru wierzytelności

• w chwili zawarcia umowy przez wierzyciela i nabywcę wierzytelności, zmienia się wierzyciel, a zawiadomienie dłuznika ma tylko charakter deklatoryjny - porządkuje sytuację

• wygasa instytucja actio utillis

• metody:

1. Novatio - odnowienie:

• polega na tym, iż jedna wierzytelność zostaje umorzona, a w jej miejsce zawarta jest wierzytelność o tej samej treści, ale z innym wierzycielem

• rozgrywa się po między wierzycielem, dłużnikiem i przyszłym wierzycielem

• składa się w formie pytań i odpowiedzi - umorzenie zobowiązania i przyrzeczenie przyszłemu wierzycielowi

• oczywistą wadą tego rozwiązania jest konieczność obecności wszystkich trzech, a co istotne - samego dłużnika (z ekonomicznego punktu widzenia, byłoby lepiej gdyby wystarczyła zgoda wierzyciela i przejmującego wierzytelność)

1. Przekazanie wierzytelności zastępcy procesowemu:

• polega na zawarciu umowy, w skutek której ktoś reprezentuje cudzy majątek (cognitor/procurator - zależnie od zakresu kompetencji)

• upoważnienie jest uzupełnione o prawo do zatrzymania tejże wierzytelności

• na tle ekonomicznym rozwiązanie to jest wystarczające - pieniądze dostaje przyszły wierzyciel, w sensie prawnym, pieniądze te wciąż należą się dawnemu wierzycielowi, a przyszły wierzyciel to tylko 'przedłużenie' dawnego wierzyciela

• zaleta: poszerzenie możliwości transferu wierzytelności

• słabość: w sensie formalnoprawnym mówimy o uprawnieniu dawnego wierzyciela, nie przyszłego (niepewna sytuacja przyszłego wierzyciela)

1. Dopuszczenie możliwości dochodzenia wierzytelności za pomocą actio utilis:

• w II wieku prawo cesarskie wprowadza actio utillis - jest to skarga zbudowana w sposób analogicznym do skargi actio venditi

• odnosi się ono do sytuacji nabycia majątku spadkowego (np. w skutek transakcji kupno-sprzedaż)

• w sytuacji gdy nabywa się majątek spadkowy, nabywa się także wierzytelności - konieczne jest poinformowanie dłużnika o przeniesieniu wierzytelności
  -> od tego momentu dłużnik ma zobowiązanie wobec nabywcy wierzytelności
  -> jeżeli stary wierzyciel domagał by się świadczenia, to można go oskarżyć o zarzut podstępu actio utillis

• w prawie justyniańskim ta formuła przewidziana dla sytuacji nabycia majątku spadkowego, zostaje rozszerzona na wszelkie przypadki

1. Potrącenie w prawie rzymskim i tradycji romanistycznej x5

• sytuacja, w której podmiot A jest dłużny podmiotowi B x, a podmiot B 2x podmiotowi A, to w praktyce można potrącić i wychodzi, że podmiot B jest dłużny x podmiotowi A

• orzekano potrącenie o ile było zgodne z dobrą wiarą - bowiem już samo domaganie się tego co będzie należało oddać jest sprzeczne z dobrą wiarą

• możliwość zarzucenia exceptio doli jeżeli ktoś nie uwzględnia potrącenia (od II wieku miało to charakter przymusowy)

• Justynian wprowadza zasadę, iż potrącenie wynika ipso iure
  - wyjątek jest oddanie komuś czegoś na przechowanie
  - dotyczy wierzytelności wymagalnych, jednorazowych i nie budzących istotnych wątpliwości
  - następuje, jeśli sąd jest świadomy tej możliwości
  - dziś podobnie jest we Francji, w Polsce, Niemczech potrącenie następuje na wniosek dłużnika

• Actio Pauliana i działanie na szkodę wierzyciela

• prowadzący egzekucję lub wierzyciel mogli żądać zwrotu podstępnie zbytego majątku od osoby, która wiedziała, że nabyła go z pokrzywdzeniem wierzyciela iw każdym przypadku, gdy nabyła go nieodpłatnie

• obowiązek zwrotu obejmował także uzyskane z takiej rzeczy pożytki

• w ius commune miało to wyraz w zasadach:
  1) kto zbankrutował, działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela
  2) ten kto jest zadłużony, nie może dokonać skutecznie darowizny

• CC i KC znają przepisy nazywane dzisiaj powództwem pauliańskim - kierują się one podstawowymi zasadami regulacji rzymskiej - stanowią podstawę do uznawania za bezskuteczne czynności zdziałanych na szkodę wierzyciela

• w Niemczech ochronę wierzyciela reguluje prawo upadłościowe

2. Sprzedaż:

1. Przedmiot kontraktu sprzedaży

• jedną z cech, która zadecydowała o popularności transakcji sprzedaży - emptio vendeti był - szeroki zakres przedmiotowy sprzedaży, obejmował on co do zasady wszystkie składniki majątku - grunt, zwierzęta, prawa majątkowe

• natomiast sprzedaż rzeczy wyłączonej z obrotu prawnego (grób, drogi publiczne, wolny człowiek) traktowana była jako transakcja o świadczenie niemożliwe

• sprzedać można było:
  a) sprzedaż rzeczy spodziewanej - emptio rei speratae
  - kontrakt staje się skuteczny, o ile ta rzecz powstanie (np. urosną plony)
  - jeżeli nie, to kontrakt staje się nieważny
  b) sprzedaż nadziei - emptio spei
  - np. sprzedaż możliwości złowienia ryb w stawie (płatne z góry)
  → zobowiązania te nie znalazły się w CC, BGB czy KC, ale znajdą kontynuacje w orzecznictwie i nauce prawa

1. Nabycie własności od osoby nieuprawnionej

• przypomnijmy, że obowiązek sprzedawcy to przeniesienie spokojnego posiadania,a nie własności

• sytuacja: kupno gruntu od niewłaściciela
  -> kupujący traci i pieniądze i towar, jeżeli faktyczny właściciel zastosuje rei vindicatio

• co może zrobić?:
  1) actio empti - jest to rodzaj skargi, który przysługiwał w takiej sytuacji
  - przysługiwała jednak dopiero, gdy faktyczny właściciel użył rei vindicatio
  - np. actio empti można domagać się zwrotu od sprzedawcy w wysokości zgodnej z dobrą wiarą (a więc może to być więcej, aniżeli koszt samej transakcji)
  -> wada: życie w niepewności wadliwego nabywcy - nawet jeśli dowie się, że kupił od niewłaściciela, to musi czekać, aż ten zastosuje rei vindicatio
  2) w XIX wieku zastąpiono ewikcję - gwarancją tytułu:
  - kupujący może odstąpić od umwoy lub domagać się zadośćuczynienia od razu (przeciwnie jak w ewikcji - nie jest już trzymany w niepewności)

3. Najem, dzierżawa, pożyczka, użyczenie:

1. Pytania:

1. Stabilność najemcy lub dzierżawcy w kontrakcie najmu - locatio conductio x2

2. Commodatum i locatio-conductio rei (najem) - podobieństwa i różnice x2

3. Depositium mandatum (oddanie w depozyt) i locatio conductio operarum (najem) - podobieństwa i odmienności

4. Porównanie użyczenia (mutuum) i pożyczki (commodatum) x3

5. Użyczenie (commodatum)

6. Pożyczka, użyczenie i najem rzeczy

2. Zagadnienia - zostały już wstępnie omówione w przypadku kontraktów o używanie cudzych rzeczy, tutaj uściślimy temat

1. Pożyczka - mutuum

1. Ogólna charakterystyka:

• przedmiot pożyczki: przedmioty zużywalne (zboże, pieniądze)

• istota zobowiązania: pożyczkobiorca otrzymuje określoną ilość rzeczy z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tego samego rodzaju

• moment zaistnienia zobowiązania: przekazanie przedmiotu pożyczki
  → kontrakt realny

• ochrona zobowiązania: skargą dysponował tylko wierzyciel (podobnie jak przy stipulatio) - pozwalała ona dochodzić pożyczonej kwoty pieniężnej lub przekazanej ilości innych rzeczy zamiennych

• teoretycznie nieodpłatna

2. Utrata przedmiotu pożyczki

• przekazanie posiadania pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych prowadziło do przeniesienia ich własności na pożyczkobiorcę i zgodnie z zasadą „casus sentit dominus” - właściciel odczuwa skutki przypadki - ponosił ryzyko ich uszkodzenia lub utraty
  → zobowiązany był do zwrotu takiej samej ilości rzeczy tego samego rodzaju

• nawet w sytuacji, w której dawano komuś obraz, by go spieniężył i wziął hajs, a potem go miał oddać → to za uszkodzenie obrazu przed sprzedażą także odpowiada pożyczkobiorca

3. Problem realności pożyczki

• próbowano to łagodzić za pomocą konstrukcji: zamiast gotówki, dajesz komuś przedmiot, który ma spieniężyć, kasę wziąć dla siebie, a potem ją oddać (kontrakty jakieśtam?)

• jeżeli przedmiot ten w międzyczasie się zepsuł, to nadal istnieje dług

• konstrukcja ta pozwoliła na oderwanie pożyczki od przedmiotu wydania pieniędzy, mimo to jeszcze w BGB pożyczkę zakwalifikowano jako umowę realną, ale w 2002 stała się czynnością abstrakcyjną

4. Kwestia faktycznej odpłatności pożyczki

• pożyczka była formalnie nieodpłatna, ze względu na:
  1) to, iż wywodziła się z relacji osób pomiędzy sobą zaprzyjaźnionych
  2) konserwatyzm prawników rzymskich
  3) gdyż świetnie była uzupełniana przez stipulatio odsetkowe

• za Justyniana maksymalne oprocentowanie: 6-8% w skali roku, ale regulacje już od ustawy XII tablic

• Użyczenie - commodatum

1. Ogólna charakterystyka

• przedmiot użyczenia: rzeczy niezużywalne (naczynia, narzędzia rolnicze)

• istota zobowiązania: obowiązek zwrotu otrzymanych trzeczy w stanie niepogorszonym

• moment zaistnienia zobowiązania taki sam jak wyżej → kontrakt realny

• ochrona: skarga actio commodati przysługująca stronom w przypadku niewykonania zobowiązania lub wyrządzenia kontrahentowi szkody

• nieodpłatna, choć mogło to być zmodyfikowane jak wyżej przez stypulację odsetkową

2. Utrata przedmiotu użyczenia

• w użyczeniu przechodzi tylko detentio, a właścicielem pozostaje wierzyciel (użyczający)

• actio utillis - wprowadziło zasadę, iż czym większa korzyść tym większa odpowiedzialność → jako, że w użyczeniu jest największa korzyść (nieodpłatność) to dłużnik odpowiada w przypadku winy, ale także gdy coś się stało z przypadku (custodia - strzeżenie)

• Najem i dzierżawa - locatio conductio

1. Ogólna charakterystyka

• przedmiot użyczenia: rzeczy niezużywalne ale odpłatnie

• ochrona:
  → actio locati - za jej pomocą przekazujący rzecz mógł domagać się od kontrahenta zapłaty uzgodnionego czynszu oraz ewentualnego odszkodowania
  → actio conducti - by uzyskać rzecz we właściwe władanie oraz móc dochodzić ewentualnego odszkodowania

2. Utrata przedmiotu dzierżawy

• na podstawie actio utillis odpowiedzialność jest mniejsza niż w przypadku użyczenia → odpowiada w przypadku winy, ale nie przypadku

3. Stabilność najemcy lub dzierżawcy w kontrakcie najmu - locatio conductio x2

• typowe przykłady takiej umowy to najem mieszkania oraz dzierżawa gruntu

• trzy zagadnienia:

1. Bezprawne objęcie posiadania przedmiotu kontraktu przez osobę trzecią

• najem polega na przekazaniu detentio - dzierżenia → brak ochrony posesoryjnej względem osób trzecich - w takiej sytuacji mogli się tylko zwrócić do właściciela o przywrócenie władztwa nad rzeczą

• pewnym złagodzeniem była konstrukcja superficies i emifteuzy - długotrwałe umowy odpłatnego korzystania z cudzego gruntu
  → posiadali oni ochronę posesoryjną + actiones in rem

• w ten sposób weszło to do ius commune

1. Swobody rozwiązania kontraktu

• jedną z metod rozwiązania tego problemu były umowy na czas określony
  → przy prawidłowym wykonywaniu obowiązków, nikt nie może jednostronnie rozwiązać umowy przed określonym terminem - w przypadku dzierżawy - 5 lat i dalsze używanie gruntu = domniemanie przedłużenia

• umowy na czas nieokreślony - każdy może w dowolnym momencie rozwiązać umowę - prawo rzymskie, ius commune
  → XVIII wiek: np. miesięczny czas wypowiedzenia (stabilizacja pozycji najemcy i najmującego)

1. Sprzedaż przedmiotu najmu

• zasada emptio tollit locatum - kupno uchyla najem
  - kontrowersje już w ius gentum, szkoła prawa natury chce jej odrzucenia

• w konsekwencji ustalono, że przy umowach na czas określony, sprzedaż nie przerywa jej trwania, w przypadku umowy na czas nieokreślony - tylko jeżeli nowy właściciel ją wymówi

4. Inne:

1. Problem nieodpłatności zlecenia

• juryści nieodpłatność zlecenia uzasadniali tym, że ma swoje korzenie w powinności i przyjaźni → praktycznej akceptacji takiej wizji kontraktu, służyło to, że korzystający z niego Rzymianie czerpali dochodzi z majątku, a nieodpłatne wykonanie czynności na rzecz innej osoby mogli przedstawić jako wynikające z rzymskich cnót

• od początku prawa klasycznego poszerzono krąg zawodów, których przedstawiciele mogli skutecznie dochodzić przed sądem ustalonego w umowie zlecenia honorarium (np. lekarze, adwokaci, nauczyciele, geodeci ale Ulpian odmawiał tego prawa takim zawodom jak: filozofowie, profesorowie prawa, rzemyślnicy), ale Justynian dalej utrzymał nieodpłatność zlecenia

• w konsekwencji w Rzymie, a potem ius commune powtarzano zasadę nieodpłatności, równolegle przyznając prawo dociekania zapłaty
  → CC: zlecenie jest nieodpłatne, o ile nie umówiono się inaczej
  → BGB: zasada nieodpłatności zlecenia
  → KC: zleceniobiorcy należy się wynagrodzenie, jeśli z umowy lub okoliczności nie wynika nic innego

2. Causa i kauzalność umów x2

• inaczej przyczyna, podstawa, sprawa, w prawie umów słowo to pojawiło się przy:
  1) stipulatio - pierwotnie miało charakter abstrakcyjny - rodziło skutki prawne przez sam fakt, że został dokonany
  → z czasem stipulatio uzyskało charakter kauzalny - prawna skuteczność była uzależniona od formy - złożenia przyrzeczenia i zasadności prawnej i ekonomicznej tejże transakcji (causae)
  2) kontrakty nienazwane (synalagmatyczne - chronione actio praescriptis verbis) - strony przewidują dla siebie świadczenie wzajemne i dopiero jak jedna ze stron dokona świadczenia to daje to podstawę (causae) do zaistnienia stosunku obligacyjnego

• ewolucja:
  1) ius commune: była jednym z ograniczeń zasady pacta sunt servanda - każda umowa rodzi zobowiązanie o ile była „serio” i ma uzasadnioną causae
  2) Szkoła Prawa Natury - Grocjusz i inni: causae musi być - rzeczywista, godziwa i rozsądna → i tak to wejdzie do CC
  3) prawo niemieckie zastępuje causae kryterium zgodności z prawem i dobrymi obyczajami

3. Wina - pojęcie i rodzaje x3

• wina (culpa) - subiektywny stosunek jakiegoś podmiotu do jego obowiązku zachowania się, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności, albo z treści stosunku prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem.

• dawne prawo rzymskie rozróżniało:
  1) Dolus - zły zamiar - świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie, obliczone na wyrządzenie szkody drugiemu;
  2) Culpa - wina; sensu largo - wszelka wina, łącznie z dolus; sensu stricto - wina nieumyślna, niedbalstwo

• prawo poklasyczne i justyniańskie doprowadza do rozczłonkowania pojęcia culpy:
  1) culpa lata - grube niedbalstwo, niezrozumienie tego co wszyscy rozumieją
  2) culpa levis - lżejsze niedbalstwo

• Zaniedbanie staranności mogło być bądź wg wzorca abstrakcyjnego (tym wzorcem był „zapobiegliwy ojciec rodziny”) bądź wg wzorca konkretnego, którym był sam dłużnik.

• Zasady odpowiedzialności zawinionej. Stopnie winy służyły do określenia miary odpowiedzialności dłużnika w poszczególnych zobowiązaniach:
  a) za dolus odpowiadali wszyscy zobowiązani
  b) w prawie justyniańskim culpa lata = dolus (magna culpa dolus est)
  c) zasada korzyści (utilitas)
  - strona, która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za dolus
  - strona, która czerpała korzyści z kontraktu odpowiadała z reguły za omnis culpa

4. Bezpodstawne wzbogacenie - condictio x10

• prawo rzymskie zakładało, iż bezpodstawne wzbogacenie jest wbrew naturze (odwoływali się do filozofii greckiej - Arystoteles: „sprawiedliwość nakazuje poszukiwanie równowagi między nieuzasadnionym zyskiem, a nieuzasadnioną stratą”)

• w późnej republice zezwolono używanie skargi condictio przeciw bezprawnemu wzbogaceniu się

• jeżeli ktoś zapłacił dług, który nie istniał, to może domagać się skargą condictio zwrotu kwoty pieniędzy jaką świadczył, lub wartości rzeczy, jaka przeszła z jego majątku do majątku bezpodstawnie wzbogaconego

• skarga condictio:
  1) przesłanki przyznawania jej nie były jednolite → w okresie prawa klasycznego postanowiono to usystematyzować → wyróżniamy:
  a) świadczenie, które od początku było nieuzasadnione
  (np. nieważny kontrakt pożyczki)
  b) świadczenie, które początkowo było uzasadnione, ale potem ta przyczyna odpadła
  (tzw. causa finita; np. wypłata odszkodowania z powodu utraty rzeczy, gdy później ta rzecz odnalazła się u osoby, która otrzymała odszkodowanie)
  2) najlepszą próbę usystematyzowania instytucji bezpodstawnego wzbogacenia była kompilacja justyniańska, gdzie zwrócono uwagę na cel świadczenia i istnienie podstawy do zatrzymania świadczenia (causa)

→ condictio przysługiwało w sytuacji, w której przekazano coś w celu osiągnięcia określonego rezultatu, a ten nie został osiągnięty - np. ktoś wykonując warunek testamentowy zapłacił określoną kwotę pieniędzy, a następnie spadek został odrzucony, co pozbawiło testament znaczenia
→ inny kazus z digestów: cel dającego lub otrzymującego przysporzenie majątkowe budził sprzeciw obyczajowy - pokazuje to przypadek płacącego prostytutce, który nigdy nie mógł żądać zwortu przekazanych kobiecie pieniędzy
3) ostatecznie nie udało się zbudować jednolitej konstrukcji bezpodstawnego wzbogacenia i nie uda się to do dnia dzisiejszego

• inne rodzaje condictio:
  a) condictio indebiti - przysługuje sytuacje działania pod wpływem błędu w celu wykonania nieistniejącego albo nieważnego zobowiazania
  b) condictio sine causa - obejmuje sytuacje, w których wzbogacenie się nie miało podstawy przewidywanej przez rzymski system prawny
  c) condictio furtiva - skarga przysługująca względem złodzieja o zwrot ukradzionej rzeczy (miała wraz z rei vindicatio umacniać sytuacje okradzionego)

5. Wady oświadczenia woli: error x3

• polega na rozbieżności między rzeczywistą wolą, a jej oświadczeniem w dwóch przypadkach:

1. Zamierzona rozbieżność:

1. Dla żartów

2. Pozorność czynności prawnej (simulatio)

• przykładem może być zawieranie pomiędzy małżonkami pozornych umów sprzedaży, przy pomocy których ukrywano rzeczywiste darowizny (obchodzenie ustaw Augusta)

• Juryści byli zgodni, że simulatio nie wywołuje skutków prawnych (dzisiaj tak samo)

• zasadę simulatio można wyłączyć, tylko jeżeli uderzałoby to w interes osoby trzeciej działającej w dobrej wierze (A pozoruje sprzedaż B, a ten na serio sprzedaje C - ochrona C)

3. Reservatio mentalis:

• chodzi o sytuację w której sprzedawca twierdzi, że chce sprzedać jakiś przedmiot, a nie jest tym w prawdzie zainteresowany (ochrona drugiej strony)

• Niezamierzona rozbieżność :

1. Error - inaczej błąd - brak zgodnego oświadczenia woli co do czegoś (brak consensus) → powoduje automatyczną nieważność takiego oświadczenia woli

• nie każda rozbieżność jednak prowadzi do nieważności - w późnym prawie klasycznym rozróżniono błędy prawnie istotne i prawnie nieistotne

• błędy istotnie prawnie:
  1) error in corpore - co do przedmiotu
  2) error in personae - co do osoby
  3) błąd co do czynności (daje pieniądze jako pożyczka, a ktoś jako darowiznę)

• prawnie nieistotne były błędy co do jakości (umowa pozostaje ważna, ale nieprawidłowo wykonana):
  1) błędy co do faktu
  2) błędy co do prawa

• w XVIII i XIX zmienia się podejście co do błędów oświadczenia - błąd rozumiany jako wada, która można chcieć lub nie chcieć usunąć → błąd nie prowadzi do nieważności, ale umożliwia uchylenie się od skutków błędu w czynności

2. Dolus i metus

• dolus - podstęp - ktoś składa oświadczenie, bo został wprowadzony w błąd

• metus - przymus - ktoś składa oświadczenie pod przymusem

• ani dolus ani metus nie powodowały nieważności czynności, ponieważ jest ona tylko hipotetyczna - włączenie dolus i metus do rozważań o nieważności to pomysł nowożytnych

• Rzymskie prawo cechowało się liberalnym podejściem w zakresie negocjowania (typowym dla kultury śródziemnomorskiej) - pole gry jest bardzo szerokie, a w grze tej może dojść do drobnych oszustewek i wymuszeń
  → czynność taką można było jednak zakwestionować:
  a) zarzutem procesowym - exceptio doli - uchylając się od danej czynności
  b) skargą (actio de dolo) - skutki czynności prawnej mogą być zakwestionowane

• Negotorium gestio (działanie w imieniu osób trzecich bez zlecenia) x3

• oryginalna rzymska konstrukcja umożliwiała przez edykt pretorski z okresu republiki wytoczenie skargi dającej możliwość dochodzenia odszkodowania w przypadkach podjęcia się reprezentowania w procesie nieobecnego

• skarga actio negotiorum gestorum directa:
  → polegała na żądaniu wydania tego, co działający otrzymał w związku z prowadzeniem cudzych spraw
  → ponadto umożliwienie domagania się odszkodowania, jeśli powstałą szkoda w wyniku niezachowania przez gestora oczekiwanej od niego staranności

• skarga: actio negotiorum gestorum contraria
  → gestor domagał się zwrotu poniesionych kosztów, które poniósł działając w interesie tejże osoby i zwolnienia z zaciągniętych w ramach wykonywania czynności zobowiązań

• oryginalność takiego rozwiązania jest typowa dla krajów z tradycji civil law - common law nie uznaje negotorium gestio jako odrębnej instytucji prawnej (w praktyce jednak jest to tylko pozorne - mają konstrukcję stosunku agencji - wynikającego nie z wcześniejszego porozumienia, lecz z konieczności ratowania życia lub interesów majątkowych innej osoby)

7. Rzeczowe sposoby zabezpieczenia wierzytelności (ochrona wierzyciela) x3

• chodzi tutaj o zastaw w postaci fiducii i pignusu (zastaw) ręczny

• inne metody zabezpieczenia wierzytelności znane Rzymianom to poręczenie, kara umowna, zadatek (ale to pomysł grecki), hipoteka - zastaw umowny
  → z których (chyba) żaden nie ma charakteru rzeczowego (hipoteka?)

8. Porównać czynność o charakterze kazualnym i abstrakcyjnym na przykładzie stipulatio

• na co trzeba zwrócić uwagę:
  1) na początku był to akt formalny - sponsio
  2) później stipulatio stawało się coraz bardziej uniwersalne
  3) ewolucja stipulatio, a tendencje zobowiązań umownych (forma i kazualność)

• należy podać przykład stipulatio - stipulatio pene, stipulatio odsetkowe

• zwrócić uwagę na formalność i dowolność treści (w sensie, że mogło dotyczyć wszystkiego)

• ewolucja formy polegała na liberalizacji formalnej stipulatio:
  1) najpierw wymagane były konkretne słowa
  2) potem przyjmowano inne formuły
  3) a następnie inny język/języki
  4) w okresie późnoklasycznym były rejestrowane na papierze
  5) okres kodyfikacji Justyniana - dowolne słowa

• stipulatio ewoluowało także pod względem treści - od abstrakcyjności po kauzalność:
  1) na początku stipulatio wywoływało skutki prawne, tylko jeżeli spełniało warunek formy (odpowiednich słów)
  2) okres klasyczny: zwrócenie uwagi na causę
  3) Justynian: stipulatio staje się czynnością kauzalną - musi istnieć przyczyna, podstawa by wywołało skutki prawne)

9. Iniuria - umyślne naruszenie wolności osobistej innej osoby

• ustawa XII Tablic uznaje, że trzeba chronić wolnego człowieka przed zamachami na niego
  - przedmiotem takich ataków może być nietykalność cielesna lub inne dobro osobiste

• w przypadku takich szkód, trudno o ocenienie szkód majątkowych

• iniuria - bezprawie:
  1) ustawa XII Tablic - odpowiedzialność za odcięcie części ciała człowieka wolnego, złamanie mu kości lub inne naruszenie nietykalności osobistej jak spoliczkowanie
  2) pod wpływem edyktów pretorskich dochodzi do rozszerzenia tego pojęcia - odpowiedzialność dotyczyła obelgi, naruszenie obyczajowości rzymskiej - chodzenie za małym chłopcem, zamiaru szkodzenia konkretnej osobie, bicie i torturowanie niewolnika
  3) Labeo: iniuria - każde świadome, dokonane słowem lub czynem naruszenie dóbr osobistych innej osoby
  4) Ulpian: państwo powinno chronić: dobra obywatela, ciało (corpus), godność (dignitas) i dobre imię (fama) - triada chronionych dóbr osobistych
  → przejął to Justynian i ius commune

• iniuria:
  a) pośrednia - zamach skierowany przeciwko osobie bliskiej lub podległej poszkodowanemu
  b) bezpośrednia - zamach skierowany przeciwko poszkodowanemu

10. Societas, kontrakt spółki ? X6

• początkowo, gdy powiązac formy koncentracji kapitału z dziedziczeniem lub postępowaniem legisakcyjnym, to okazuje się, że swoboda wyboru partnera i utworzenia wspólnoty było mocno ograniczone

• do przełamania doszło gdy przez praktykę pretora cudzoziemców z ius gentium wprowadzono do prawa rzymskiego kontrakt spółki (societas)
  → kontrakt konsensualny i szeroka swoboda w określanmiu praw i obowiązków stron przyniósł daleko idące możliwości łączenia majątków i zdolności dla osiągania wspólnych celów

• spółki dzielono na:
  1) takie, które zawierane był przez osoby fizyczne i ich celem było realizowanie wspólnych celów; rozróżniano na:
  → spółki, które łączyły cały majątek
  → spółki, których celem było dokonywanie określonych transakcji
  → spółki, których celem było dokonanie tylko jednej czynności
  2) oraz na spółki, wykorzystywanych do realizacji funkcji publicznym - przede wszystkim poboru podatków
  → instrument prywatyzacji instytucji publicznych

• kontrakt spółki dochodził do skutku, gdy strony osiągnęły porozumienie odnośnie celu umowy i tego co jest przedmiotem ich wkładu

• pierwotnie śmierć jednego z założycieli oznaczała koniec spółki (co jest dowodem, na ułomność konstrukcji osoby prawnej w prawie rzymskim), ale Justynian dopuścił, by spółka trwała dalej, a w miejsce zmarłego, weszli jego spadkobiercy

• wkład wspólników - mógł mieć charakter pieniędzy, usług, innych składników majątku

• zyski: jeżeli nie postanowiono inaczej, to są równe
  → możliwe było nawet, że jeden z członków spółki miał różny udział w stratach i zyskach
  → Justynian potwierdził, że można kogoś uwolnić od strat i częściowo dopuścić do zysków, ale już spółka która wyłączała kogoś od zysków, była nazywana lwią spółką i w świetle prawa rzymskiego czy potem ius gentium była nielegalna

• od wspólnika można było wymagać:
  1) z pewnością braku działania podstępnego
  2) dalej idącym poglądem jest - staranność jak od wykonawcy dzieła w ramach kontraktu locatio conductio albo nawet jak we własnym interesie (Justynian potwierdza)
  → potwierdzenie w dzisiejszych kodyfikacjach - BGB

---