Chomik: wiola231
TEORIA LITERATURY
I. WERSYFIKACJA
1. Podstawowe pojęcia wersyfikacyjne.
Wers - to podstawowa jednostka rytmiczna w wierszu, zazwyczaj wyodrębniona graficznie jako oddzielna linijka tekstu.
Klauzula wersowa - to końcowy odcinek wersu, w którym skupiają się sygnały delimitacyjne.
Średniówka - to stały przedział międzywyrazowy po jednakowej liczbie sylab (nie przedziela wyrazu na pół, znajduje się między wyrazami, co należy wykazać za pomocą tekstu).
Przerzutnia - występuje wtedy, kiedy zdanie lub jego spoista cząstka nie zamykają się w ramach wersu i niewielki ich odcinek „przerzucony” zostaje do wersu następnego. Znaczenie przerzutni sprowadza się do ujawnienia istniejących w mowie wierszowanej dwojakich sygnałów intonacyjnego członowania: określanych przez system językowy (np. zaznaczanie granic zdań), oraz system wersyfikacyjny (np. zaznaczanie granic wersów). Niekiedy jest po prostu ogólną właściwością wierszowanego stylu i charakteryzuje go jako całość.
Wiersz stychiczny - utwór wierszowany pisany wierszem ciągłym, nie ma podziału na strofy. Wiersz ciągły bardziej odpowiada utworom epickim, np. „Pan Tadeusz”.
Wiersz biały - bezrymowy, pozbawiony wyrazistego związania wersów, rymów; po raz pierwszy pojawił się
w „Odprawie posłów greckich” J. Kochanowskiego w pieśni o inc.: “O białoskrzydła, morska pławaczko, / Wychowanico Idy wysokiej”. Kunsztowny, brakuje w nim regularnej powtarzalności, klauzule wyznaczane są przez sygnały intonacji i akcent paroksytoniczny, nawiązując w ten sposób do wiersza antycznego. Wierszem białym pisał swoje satyry K. Opaliński, wykorzystywał go także J. Słowacki np. w Balladynie.
2. Podstawowe zasady analizy wersyfikacyjnej.
- podział na wersy,
- podział na sylaby,
- ustalenie akcentów,
- zaznaczenie średniówki,
- ustalenie, do jakiego rodzaju należy wiersz: regularny/nieregularny, sylabiczny/sylabotoniczny/toniczny, itd…
Zasady akcentowania obowiązujące w języku polskim:
Akcent:
- dynamiczny - pewna sylaba (sylaby) jest wymawiana z większą, intensywniejszą siłą wypowiedzi
- tonalny - cała sylaba jest powiedziana wysokim tonem
- iloczasowy - wyeksponowanie sylaby poprzez wydłużenie czasu na jej trwanie (już nie istnieje w polszczyźnie).
Ze względu na miejsce usytuowania:
- STAŁY(paryksotoniczny) - przedostatnia sylaba,
- oksytoniczny - ostatnia sylaba (w jęz. francuskim, w polszczyźnie w skrótowcach),
- swobodny - ruchomy i nieruchomy.
*WYJĄTKI
W polszczyźnie:
- proparyksotoniczny - 3 sylaba od końca, zazwyczaj są to wyrazy obce, które weszły do polszczyzny (najcz. zakończone na -yka, -ika, np. poetyka, matematyka, botanika). Pojawia się również w enklityce i f. czasownikowych (t.przypuszczający 1 i 2 os. l.mn, nawet 4 sylaba od końca).
- samodzielny (ortotoniczny) - mają akcent, zdolne, by zbudować zestrój akcentowy, w polszczyźnie rzeczowniki, czasowniki, przysłówki, przymiotniki, liczebniki, zaimki.
- niesamodzielny (atoniczny) - nie mają akcentu, łączą przyimki, spójniki, partykułę, jednowyrazowe zaimki, zaimek zwrotny „się” z wyrażeniami samodzielnymi.
- akcent poboczny(+) - wyrazy dłuższe niż trzysylabowe mają akcent poboczny, np. stowarzyszenie
Sto - wa - rzy - sze - nie
|(+) _ _ + _ |
Pada przeważnie na 1-szą sylabę, ale: (powieściopisarz)
Po - wieś - cio - pi - sarz
| _ (+) _ + _ | -> składa się z dwóch wyrazów.
PROKLITYKI (wyrazy atoniczne przed wyrazem samodzielnym):
(przyimek) (rzeczownik)
Na stole | _ + _ | a. atoniczny, łączy się w zestrój z rzeczownikiem
Przy oknie | _ + _ |
(samodzielny) (utworzyły zestrój)
Syn i córka | _ | _ + _ |
Nie pisze | _ + _ |
Nie mógł | + _ | partykuła jest samodzielna w połączeniu z jednosylabowym wyrazem
- jest akcentowana!
ENKLITYKI (wyrazy samodzielne przed niesamodzielnymi):
Dajcie no | + _ _ | a. paryksotoniczny w obrębie czasownika
Dajcie no mi | + _ _ _ | samodzielny jest tylko czasownik
Myje się | + _ _ |
3. Systemy wersyfikacyjne wiersza polskiego (w ujęciu praktycznym).
Wiersz średniowieczny - poezja średniowieczna w Polsce jest dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, bo w przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej. Głównie przeznaczona była do wykonywania z muzyką, stąd jej charakter meliczny. W związku z tym w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie stała się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu. Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.
Związek tekstu z melodią sprawił, że jedną z najbardziej charakterystycznych cech średniowiecznego wierszowania jest zgodność działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi Wers stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu lub orzeczenia). W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również przedział wewnętrzny.
Zasady rymowania nie były w pełni ustalone, obok końcowych pojawiały się wewnętrzne, a porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę członkowania wersowego.
W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty.
W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, a granice między tekstem wierszowanym a prozaicznym dość płynne.
Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów.
Tendencje takie widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich, rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.
Wiersz sylabiczny - nową erę w rozwoju polskiej poezji, także w dziedzinie budowy wiersza, otwiera twórczość Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny zwany sylabizmem.
W odróżnieniu od wiersza średniowiecznego i wczesnorenesansowego odznacza się on:
- ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej,
- zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.
Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów:
- jednakowej liczby sylab w wersie,
- stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki
w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe,
- stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (stała klauzula paroksytoniczna)
- jako tendencja: akcent paroksytoniczny przed średniówką ,
- regularne rozłożenie rymów tzw. żeńskich, choć oprócz bardzo powszechnego sylabowca rymowanego pojawił się również wiersz nie rymowany, tzw. biały
Polski sylabowiec charakteryzuje się dużą rozpiętością. Wiersze o najkrótszym formacie miały po trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym - po siedemnaście. W dziejach polskiej wersyfikacji regularnej sylabowiec, jakkolwiek od XIX w. ograniczony przez inne sposoby wierszowania pozostał systemem najbardziej uniwersalnym, ponieważ jego przyjęcie nie przesądzało o charakterze wypowiedzi i pozwalało na przedstawienie różnych postaw: epickiej, lirycznej i dramatycznej.
Wiersz sylabotoniczny - w okresie romantyzmu rozwijają się nowe sposoby wierszowania, które w pewnych dziedzinach stają się nie tylko równorzędne sylabizmowi, ale nawet go wypierają, np. wiersz nieregularny w dramacie romantycznym, wiersz sylabotoniczny w stylizowanej pieśniowo lub ludowo odmianie liryki.
Rozwój wierszowania charakteryzują dwie przeciwstawne tendencje:
- zmierzanie ku maksymalnemu podporządkowaniu wiersza znaczeniowej zawartości wypowiedzi, uwydatniającej jej dramatyczną zmienność sprawia, że pojawia się wiersz nieregularny,
- nastawienie na wyrazistą rytmizację mowy inspiruje rozwój wiersza sylabotonicznego.
System sylabotoniczny wprowadził zasadę stałego miejsca sylab akcentowanych.
Dążność do wyrazistszego zrytmizowania wiersza przez ustalenie jego budowy akcentowej pojawia się już w końcu wieku XVIII. Literackimi bodźcami inspirującymi pojawienie się sylabotonizmu jest z jednej strony wykorzystanie doświadczeń pieśni ludowej (np. Karpiński, Kniaźnin, Czeczot, Zalewski), a z drugiej usiłowania przeszczepienia na teren polski zasad miarowego wiersza antycznego oraz zestrojenia układów językowych z muzycznymi.
W efekcie pojawił się system wersyfikacyjny, który określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząsteczek rytmicznych zwanych stopami.
Stopa - najmniejsza jednostka składająca się z sylaby akcentowanej i nieakcentowanej; ma ustaloną budowę,
a zestrój nie ma ustalonej budowy.
Najczęściej wyróżnia się następujące stopy:
1) trochej: + __
2) jamb: __ +
3) daktyl: + __ __
4) amfibrach: __ + __
5) anapest: __ __ +
Podział stóp:
katalektyczna (skrócona, niepełna) - brakuje w niej nieakcentowanych sylab; występuje przed średniówką i w klauzuli wersowej:
- trochej katalektyczny: __ (brak zaakcentowanej sylaby)
- daktyl katalektyczny: + __ lub +
- amfibrach katalektyczny: __ +
hiperkatalektyczna - nadmiar sylab nieakcentowanych:
- trochej hiperkatalektyczny: + __ __
- jamb hiperkatalektyczny: __ + __
- daktyl hiperkatalektyczny: + __ __ __
- amfibrach hiperkatalektyczny: __ + __ __
- anapest hiperkatalektyczny: __ __ + __
Logaed - różnostopowy wiersz sylabotoniczny (np. daktylowo-amfibrachiczny).
Wiersz toniczny - dążenie do rozluźnienia rygorów sylabotonizmu legło u podstaw pojawienia się wiersza tonicznego. Jego cecha naczelną jest nadanie samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych.
Za manifest polskiego tonizmu uznano wydana w 1916 r. “Księgę ubogich” Jana Kasprowicza, chociaż już wcześniej, jeszcze w romantyzmie, można było spotkać utwory o podobnej strukturze wersyfikacyjnej.
Najpopularniejszą i najbardziej klarowną postacią wiersza tonicznego jest trózestrojowiec, np.
“Umiłowanie ty moje!
Kształty nieomal dziecięce!
Skroń dotąd nie pomarszczona,
Białe, wąziutkie ręce!” (J. Kasprowicz)
Wiersz toniczny, podobnie jak sylabotoniczny, nie ma zastosowania uniwersalnego, we wszystkich rodzajach utworów poetyckich. Jest bowiem dość monotonny.
Wiersz wolny - uznawany jest dzisiaj za najbardziej nowoczesną formę wierszowej organizacji. Początki jego twórczości sięgają twórczości Norwida, ale pełny rozkwit przyniosła mu dopiero poezja awangardowa w dwudziestoleciu międzywojennym. W przeciwieństwie do wiersza nieregularnego nie można ujmować go w kategoriach nieregularnych zastosowań tych norm wersyfikacyjnych, które wykształciły się w wierszu regularnym. Nigdy bowiem nie określają one metod całej konstrukcji utworu, a co najwyżej dotyczą poszczególnych jego odcinków, tworząc jak gdyby swoiste inkrustacje rytmiczne. (Inkrustacja - technika zdobnicza; ozdobnik wykonany tą metodą). Wiersz wolny miał odcinać się od prozy, rozumianej jako mowa praktyczna, będąca wyłącznie przekazicielem określonych treści. Podział zdania na wersy staje się znakiem jego poetyckiej, proponowanej przez autora interpretacji.
4. Odmiany heterometryczne i nieregularne wierszy regularnych.
Strofa heterometryczna (strofa różnorozmiarowa, złożona z wersów o różnej rozpiętości sylabicznej albo budowie rytmicznej).
Istnieją trzy odmiany wiersza nieregularnego: nawiązująca do sylabizmu, sylabotonizmu i tonizmu. Są one jakby wtórnymi, nieregularnymi wariantami systemów wersyfikacyjnych.
Nieregularny wiersz sylabiczny - ma on w poezji polskiej najstarszą tradycję spośród wszystkich odmian nieregularnych. Po raz pierwszy pojawił się on w polskiej literaturze w 1699r.(Barok) pod piórem Krzysztofa Niemirycza, jednego z pomniejszych autorów swojego czasu, który przełożył z Lafontaine'a „Bajki Ezopowe”. Bajki te zawarł w wierszach złożonych ze swobodnie podobieranych różnych formatów sylabowca. Narodzinom polskiego wiersza nieregularnego patronowała więc idea uzyskania nowych form poetyckiego wyrazu. Poczynając od Niemirycza, w. nieregularny był powszechnie używany w bajkach, ale aż do romantyzmu pozostawał prawie wyłącznie w tym kręgu poetyckim. W okresie romantyzmu ten sam system został wykorzystany przez Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Pierwszy z dwóch wielkich wieszczów napisał w tej konwencji Wielką Improwizację w Dziadach cz. III, Słowacki zaś fragment Kordiana, a konkretnie scenę, kiedy główny bohater znajduje się na Mont Blanc. Inni autorzy to Krasicki czy Trembecki, którzy wierszem nieregularnym pisali swoje bajki.
Nieregularny wiersz sylabiczny oparty jest na nieregularnych modyfikacjach sylabowca. Jego nieregularność polega przede wszystkim na nierównozgłoskowości wersów. Przez utwór przebiegać może kilka pasm rytmicznych opartych na różnych wersowych długościach. Poza tym nieliczne wersy mogą być z tego rodzaju odpowiedniości wyłączone i w bezpośrednim sąsiedztwie nie mieć swoich rytmicznych ekwiwalentów w postaci analogicznych formatów. Nieregularny sylabowiec wykorzystuje w charakterze budulca formaty dobrze znane i utrwalone w tradycji regularnego sylabowca. Zachowują się bez względu na kontekst, w jakim się znajdują, ustalone obyczajem miejsce działu średniówkowego: trzynastozgłoskowiec po sylabie 7-mej, jedenastozgłoskowiec po sylabie 5-tej.
Wytworzyło się kilka najczęściej spotykanych modeli komponowania wierszy niereg. sylabicznych:
- wiersz opier się na jednym, dominującym formacie podstawowym, który podlega modyfikacjom przez włączenie weń innej długości, bądź do niego upodobnionych (II cz. Dziadów), bądź też z nim skontrastowanych („Prolog” III cz. Dziadów).
- przeplot kilku formantów, przy czym zdarzać się mogą kilkuwersowe wstawki równosylabiczne (S. Trembecki „Wilk i baranek”).
- grupowanie wersów w porządku rosnących lub malejących długości(J. Słowacki, „Kordian”, akt III - scena przed komnatą cara).
Nieregularny wiersz sylabotoniczny - powstaje w wyniku ograniczeń regularności uporządkowania sylabotonicznego. Jego początki można odnaleźć już w twórczości Norwida i Słowackiego. To wiersz rezygnujący z identyczności sylabicznej wersów przy utrzymaniu na całej ich długości stałego porządku akcentowego. Prowadzi on do powastania wolnych jambów, trochejów, amfibrachów, itp. - w zależności od tego, jaki zachowuje typ rozłożenia akcentów w wersie. (przykł. S. Wyspiański, „Wyzwolenie”, akt I).
Nieregularny wiersz toniczny - jest najmniej wyklarowaną odmianą wiersza nieregularnego, zbliżającą się niejednokrotnie bądź do innego typu wierszy niregularnych, bądź też do wiersza wolnego. To wiersz nierównozgłoskowy i o swobodnym rozkładzie akcentów; głównym czynnikiem częściowej rytmicznej ekwiwalencji wersów jest w nim skłonność do przybliżonego wyrównania w wersach ilości zestrojów bądź też do innej formy celowego ich komponowania. Kompozycja zestrojowa musi być przy tym na tyle wyrazista, aby można ją było uznać za wynik zamierzonego układu rytmizacyjnego, a nie za przypadkowy rezultat uporządkowań sylabicznych czy akcentowych. Właśnie z tego powodu, że przybliżona regularność zestrojowa może być ubocznym skutkiem organizacji wierszowej różnych typów (sylabicznej, sylabotonicznej), trudno jest niejednokrotnie osądzić, czy określony utwór wierszowy oparty został na nieregularnych przekształceniach tonizmu, czy też innego systemu wersyfikacyjnego. (przykł. A. Słonimski, „Na śmierć Conrada”).
5. Strofika: najpopularniejsze strofy w polskiej tradycji poetyckiej.
Strofa(zwrotka) - stanowi powtarzający się, zazwyczaj kilkuwersowy układ rytmiczny, samodzielny w stosunku do podstawowej zasady kształtującej wiersz (sylabicznej, tonicznej, czy innej). Budowa zwrotki opierać się może na układzie rymowym, układzie treściowym (niekiedy wyróżnianym refrenem) i układzie niezależnych od rymu elementów rytmicznych, a więc np. na powtarzających się kombinacjach wersów o pewnej ustalonej liczbie sylab czy też zestrojów akcentowych. Jednoczesne współdziałanie wszystkich tych trzech czynników nie jest warunkiem istnienia strofy, choć często zdarza się, że występują one wspólnie. Istnieją strofy bezrymowe, strofy nie stanowiące żadnych skończonych całości kompozycyjnych, strofy nieregularne pod względem układu wersów lub wreszcie strofy o wersach regularnych, ale nie tworzących żadnych rozczłonkowanych układów rytmicznych (strofy równowersowe).
Rodzaje strof:
- strofa otwarta - Strofa, która nie stanowi całości intonacyjno - składniowej (rozpoczęte w niej zdanie kończy się w strofie następnej) oraz nie tworzy zamkniętego układu rymowego (odpowiedniki rymowe niektórych jej wersów występują dopiero w strofie następnej).
„Nad Kapulettich i Montekich domem (a)
Spłukane deszczem, poruszone gromem, (a)
Łagodne oko błękitu (b)
Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów, (c)
Na rozwalone bramy do ogrodów, (c)
I gwiazdę zrzuca ze szczytu”. (b)
(C. Norwid, W Weronie)
Typowymi strofami otwartymi są: tercyna, tercet.
- dystych - zwrotka dwuwersowa; najprostszy i najstarszy parzysty układ rymów ( o schemacie aa bb cc itd.). Dwuwiersze składające się na zwrotki muszą tworzyć odrębne układy treściowo - składniowe, jak np. w wierszu L. Staffa „Pocałunek”.
- tercyna - strofa trójwersowa z rymem okalającym. Środkowy wers pierwszej strofy rymuje się z pierwszym i trzecim wersem strofy następnej; przykład: „Boska komedia” Dantego.
- czterowers - najczęściej spotykany w polskiej poezji rodzaj zwrotki. Może ona przybierać różne postacie, w zależności od rozłożenia i rodzaju rymów oraz od układu wersów o jednakowej lub różnej budowie. Przykłady: zwrotka równowersowa o rymach parzystych żeńskich i męskich, sąsiadujących ze sobą (K. Ujejski, „Terakotka”); zwrotka o rymach przeplatających się (krzyżujących) żeńskich, różnowersowa, o układzie regularnym (A. Asnyk „Ty czekaj mnie”); zwrotka o rymach okalających, żeńskich i męskich, różnowersowa, o nieregularnym układzie (B. Ostrowska ***).
- sekstyna (sestyna) - zwrotka sześciowersowa, pisana jedenastozgłoskowcem, o układzie rymów ab ab cc. Przykład: C. Norwid „Epos-nasza”.
- oktawa - zwrotka złożona z ośmiu wersów jedenastozgłoskowych o rymach: ab ab ab cc. Wprowadzona do Polski z poezji włoskiej przez Piotra Kochanowskiego, autora przekładu „Jerozolimy wyzwolonej” Tassa; była obok sekstyny ulubioną strofą Słowackiego. Przykład: J. Słowacki „Beniowski”.
- strofa saficka - zwrotka czterowersowa, w której trzy pierwsze wersy są 11-zgłoskowe, ostatni zaś 5-zgłoskowy. (przykł. J. Kochanowski „Pieśń X”). Nazwana została tak od imienia greckiej poetki Safony, której przypisuje się autorstwo Hymnu do Afrodyty, będącego najstarszym świadectwem użycia tej formy. W starożytności rozróżniano strofę saficką mniejszą i większą. Odpowiednikiem strofy safickiej w poezji polskiej, w której pojawiła się ta forma w początkach XVII w., jest czterowiersz złożony z trzech wersów 11-zgłoskowych (5+6) oraz końcowego pięciozgłoskowca, który jest zazwyczaj rytmiczną i znaczeniową pointą strofy.
- sonet - kunsztowna forma stroficzna obejmująca samodzielny utwór, wykształcona w lit. włoskiej (Dante, Petrarca); składa się z 14-tu wersów tworzących dwie cztero- i dwie trójwersowe zwrotki. W dwóch pierwszych czterowersowych zwrotkach powtarzają się po dwa rymy, dwie następne zwrotki trójwersowe powtarzają dwa lub trzy inne rymy, np. abba abba cdd cee. (K. Gaszyński, „Do sonetu”).
Obok formy sonetu włoskiego istnieje w polskiej poezji rzadziej spotykana forma francuska. Sonet francuski składa się z czterech strof parzystych: trzech czterowierszy i jednego dystychu.
- triolet - 8-wersowy układ stroficzny, w których wers pierwszy powtarza się dosłownie lub z niewielkimi zmianami jako wers czwarty siódmy, wers drugi zaś jako ósmy, a całość połączona jest dwoma rymami powtarzającymi się najczęściej w porządku abaaabab. Forma ta wykształciła się w poezji starofrancuskiej, w której używana była w utworach lirycznych, czasem w wierszach satyrycznych lub okolicznościowych. W Polsce uprawiana szczególnie często w romantyzmie, m.in. przez T. Zana i A. Mickiewicza (np. T. Zan, Triolety), odżyła w aforyzmach wschodnich tłumaczonych przez R. Kwiatkowskiego:
Nie mów, byle dużo (a)
ale powiedz wiele, (b)
a słowa nie znużą, (a)
nie mów, byle dużo. (a)
Nie ten racji stróżem, (a)
kto językiem miele - (b)
nie mów, byle dużo, (a)
ale powiedz wiele. (b)
6. Rymy - definicja (w oparciu o pojęcie: przestrzeń rymowa); różne możliwości klasyfikacyjne i związanej z nią terminologii.
Rym - zgodność brzmienia końcowych części wyrazów, występująca najczęściej na końcu poszczególnych wersów utworu poetyckiego.
RYMY
Komponenty (składniki) rymów:
1. akcent
2. przestrzeń rymowa
3. dokładność rymu
4. rymy a granice wyrazowe.
Przestrzeń rymową wyznaczamy od akcentowanej samogłoski:
Klo - nu - Zgo - nu ----------> przestrzeń rymowa
Miast - Gniazd
Powiększała się - wytaczała się
| _ _ + _ _ | | _ _ + _ _ |
Rymy ze względu na akcenty dzielą się na:
- męskie, np. mi, śni, miast, gniazd
- żeńskie, np. klo-nu, zgo-nu, gło-wa, so-wa
- daktyliczne - 3 sylaba od końca zestroju akcentowego, np. powiększała się, wytaczała się
Ad. 2 (przestrzeń rymowa)
Rymy ze względu na przestrzeń rymową dzielą się na:
- rymy bogate - przeważają brzmienia spółgłosek, np. miast, gniazd.
- rymy ubogie - są pozbawione współbrzmień spółgłoskowych, np. mi, śni - przestrzeń rymowa ogranicza się do samej samogłoski.
- rymy głębokie - identyczność brzmień rozciąga się na pole i przestrzeń rymową; może być jednocześnie rymem bogatym:
Mia - stecz - ko
Cia - stecz - ko
Og - nis - ko
nis - ko
Ad. 3 (dokładność rymu)
- r. dokładne:
Dla oka - identyczne przestrzenie rymowe i zapis, np. klo - nu
zgo - nu
Dla ucha - różnią się zapisem, ale mają akcent w tym
samym miejscu i oboczności, np. i : y, np. gó - ra
chmu - ra
- r. przybliżone:
Asonans - rym oparty na identyczności samogłoskowej, np. pla - ma
Tra - wa
Konsonans - rym oparty na identyczności spółgłoskowej, np. gong
gang
Ad. 4 (rym a granice rymowe)
Rymy ze względu na granice wyrazowe:
- składane, np. powiększała się - wytaczała się,
- jednowyrazowe - ich przestrzeń rymowa zamyka się w granicach jednego wyrazu, np. miast-gniazd, miasteczko-ciasteczko, ognisko, głowa.
Miejsce rymu:
- inicjalne (na początku wersu),
- środkowe,
- końcowe,
- wewnętrzne,
- zewnętrzne,
- regularne: parzyste (aa bb cc)
krzyżowe ( ab ab)
okalające (a bb a).
Funkcje rymów:
- semantyczna - decyduje o znaczeniu wyrazu
- instrumentacyjna - dzięki rymom pewne głoski występują częściej i powtarzają się
- wierszotwórcza - kształtuje strukturę wiersza:
~ delimitacyjna (rozgraniczająca) - rym sygnalizuje zakończenie wersu
~ rytmizacyjna - rymy wpływają na rytm wiersza
~ kompozycyjna - pozwalają wydzielać całości (np. strofy, dwuwiersze,
czterowiersze)
II. STYLISTYKA
1. Podstawowe pojęcia stylistyczne.
Stylistyka - to dziedzina poetyki, która bada formy językowe utworu literackiego i ustala ich systematykę na rozmaitych poziomach - począwszy od najprostszych, a skończywszy na wysoko zorganizowanych, która bada związki, jakie zachodzą między poszczególnymi formami, i ich funkcjonalne zależności w obrębie większych całości, która ujmuje zjawiska języka literatury pięknej w ścisłych powiązaniach ze zjawiskami ogólnojęzykowymi.
Styl - sposób ukształtowania wypowiedzi polegający na określonym wyborze, interpretacji i konstrukcji materiału językowego - ze względu na cel przyświecający mówiącemu. [sposób wyrażania się, formułowania wypowiedzi w mowie lub piśmie (styl indywidualny, styl utworu, epoki)].
Style funkcjonalne - ustabilizowane sposoby wypowiadania się; powstają w określonych i z reguły powtarzalnych sytuacjach społecznych. Są one zespołem istniejących reguł, określających zasób używanych słów w danym typie wypowiedzi , sposoby ich zestawiania, powołujących szereg zbitek słownych, występujących tylko w obrębie danego stylu, a nie pojawiających się w stylach innych, style funkcjonalne są więc przede wszystkim sprawą frazeologii.
Style funkcjonalne: potoczny, naukowy, urzędowy, artystyczny, publicystyczny, retoryczny.
Stylizacja - o stylizacji mówimy wtedy, kiedy pisarz kształtuje język swojego utworu na wzór stylu określonego dzieła, typu dzieł lub określonego gatunku literackiego. Celem stylizacji nie jest tylko naśladowanie czyjegoś stylu, ale stworzenie poprzez to naśladowanie nowej wartości artystycznej.
Opozycja styl mówiony - styl pisany:
Styl pisany - mogą się pojawiać oryginalne metafory, aluzje literackie, kulturowe; brak błędów językowych; brak zwrotów; dominacja składni oznajmującej; wypowiedź logiczna; zdania złożone podrzędnie, skomplikowane, rozbudowane zdania.
Styl mówiony - mogą się pojawiać związki frazeologiczne; pojawiają się błędy językowe, np. elipsa (brak ważnego wyrazu w zdaniu), anakolut, zdanie niedokończone, powtórzenia, nadużywanie zaimków wskazujących; zwroty do odbiorcy (np. wie pani..) - niekiedy mają funkcję fatyczną [f. fatyczna - pojęcie to wprowadził Bronisław Malinowski. Polega na tym, że za pomocą języka, w formie mówienia, stwarzamy i podtrzymujemy stosunki społeczne. Jest to czynność niedynamiczna, w pewnym sensie zachowanie fatyczne jest bezsensowne (np. puste rozmowy toczone tylko po to, by podtrzymać kontakt). Sam fakt rozmowy jest ważniejszy niż to, co się mówi.)]; zróżnicowanie intonacyjne wypowiedzi (pytania, wykrzyknienia), co wyraża się przez znaki graficzne (?,!)[mowa pozornie zależna]; wypowiedź może być chaotyczna; zdania pojedyncze lub złożone współrzędnie.
Związki frazeologiczne - frazeologizm - połączenie wyrazowe, będące stałym związkiem frazeologicznym o utartym, zleksykalizowanym znaczeniu. Wiele frazeologizmów jest głęboko osadzonych w historii języka narodowego; ich składnikami bywają wyrazy wyszłe z obiegu, zachowujące archaiczne formy i tworzące wyjątkowe połączenia, często metaforyczne. Np. pić na umór, wyzionąć ducha, na chybił trafił, choć oko wykol.
2. Rodzaje środków stylistycznych - omówienie i konkretne przykłady (podział za „Zarysem teorii literatury”).
Środki związane z warstwą brzmieniową:
- instrumentacja głoskowa - odpowiedni dobór i zestawienie wyrazów na przestrzeni pewnego odcinka wypowiedzi, tak, że jego budowa głoskowa traci charakter przypadkowy i zyskuje wartość samodzielną ze względu na swój własny porządek
- aliteracja - identyczność głosek rozpoczynających położone w sąsiedztwie wyrazy; np. smugi jasne, smugi srebrne, smugi szare
- hiatus/rozziew - zbieg dwóch samogłosek sąsiadujących z sobą sylab;
- onomatopeja - dążenie do odtworzenia przy pomocy środków językowych brzmień charakteryzujących różnorodne zjawiska otaczającego świata; np. świstać, zgrzytać, kukuryku, tupot
- paronomazja - celowe zestawienie podobnie brzmiących wyrazów, niezależnie od tego, czy zachodzą pomiędzy nimi inne pokrewieństwa i związki; np. aby każdą rzecz wyrzec rzeczywiście niż rzeczywistość
- kalambur - dowcip językowy, oparty na dźwiękowym podobieństwie lub identyczności odległych znaczeniowo słów; np. Odyseusz: król Itaki i owaki
Środki słowotwórcze:
- neologizmy - słowa nowo utworzone; np. niedobłysk
- zdrobnienia/deminutiva - np. kotek
- zgrubienia/augmentativa - np. kocur
- złożenia/composita - wyrazu utworzone z dwóch słów; np. śmiercionośny
Przekształcenia semantyczne/tropy:
- epitet - określenie; np. leśny zapach
- epitet stały - określenie zawsze odnoszone do tego samego zjawiska; np. szybkonogi Achilles
- epitet metaforyczny - wyraz określający traci swe podstawowe znaczenie, przybierając inne; np. „szklanna równina” to wody jeziora, które wyglądem mogą przypominać szkło
- porównanie - zestawienie dwóch zjawisk, gdzie jedno określa drugie; częste łączniki spajające: jak, niby, jakby, niż; np. szybki jak wiatr
- porównanie homeryckie - człon określający rozrasta się w rozwinięty obraz przyrody, w dużym stopniu niezależny od członu określanego; np. Tych, co ginęli, i ciosy wymierzających. Krwi strumień/ Spłynął na ziemię, J A K bystre potoki z gór spadające/ Razem spływając w dolinę zmieszają swe rwące wody/ Z wielkich dwóch źródeł w głębokiej wytryskując dolinie
- metafora/przenośnia - zespół słów, w którym znaczenie jednego zostaje przeniesione na znaczenie pozostałych; np. bratków wielkie złote oczy
- metonimia - zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego; np. strumień skrzył się na zieleni - zieleń oznacza tutaj łąkę (na co wskazuje tutaj kontekst). Między łąką a zielenią zachodzi określony związek rzeczowy: łąka jest zielona. Kiedy Leśmian pisze o strumieniu skrzącym się na zieleni, to poprzez metonimię uwydatnia silnie efekt kolorystyczny, szerzej: uwydatnia konkretną właściwość przedmiotu, kolor łąki.
- synekdocha - część zastępuje całość lub całość zastępuje część; np. liść wyrażający całą roślinność
- oksymoron - zestawienie ze sobą wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu; np. zimny ogień
- peryfraza - zastąpienie jednego wyrazu szeregiem innych, podobnych znaczeniowo; np. śmierć - sen żelazny, twardy, nieprzespany
- eufemizm - łagodzi znaczenie pewnych wyrazów; np. kłamstwo - mijanie się z prawdą
- hiperbola - potęgowanie, wyolbrzymianie zjawiska; np. oceany łez
- animizacja - przypisywanie przedmiotowi martwemu, stanowi lub pojęciu właściwości istot żywych; np. las oddycha
- personifikacja/uosobienie - przypisywanie przedmiotom martwym cech człowieka; np. las wierzy w nią
- symbol - sugeruje treści bezpośrednio nieobecne w dziele, ale nie pozwala ich jednoznacznie interpretować; np. rozdarta sosna w Ludziach bezdomnych może oznaczać zarówno drzewo, jak i los bohaterów
- alegoria - odwołuje się do utartych wyobrażeń, poza znaczeniem dosłownym ma również znaczenie domyślne, ukryte; np. lis - chytrość
- ironia - kiedy sformułowania służą innej intencji, niż wydaje się z pozoru; np. O, jakże są nieszczelne granice ludzkich państw!/ Ile to chmur nad nimi przepływa
Środki składniowe:
- inwersja/szyk przestawny - zmiana obowiązującego szyku; np. Od niebieskiej piękniejsza kolorów obręczy
- elipsa - pominięcie określonego elementu w zdaniu, zazwyczaj orzeczenia; np. Huk potoczony drogą
- powtórzenie - określony element powraca wielokrotnie; np. Przyjdźcie do mnie, przyjdźcie wszystkie, przyjdźcie dzisiaj
- paralelizm - systematyczne powtarzanie określonej struktury wersyfikacyjno-składniowej; np. Wszystko w szafach powywracał,/ Maca szlafrok, palto maca.
- anafora - powtarzanie tych samych wyrazów na początku zdań lub wersów; np. Jak moje oczy,/Jak myśli,/Jak iskry…
- epifora - powtarzanie tych samych wyrazów na końcu zdań lub wersów; np. jak biała Niagara/ I drogę jak biała Niagara,/ I pamięć jak biała Niagara
- apostrofa - bezpośredni, uroczysty zwrot do osoby lub zjawiska; np. Młodości! Orla twych lotów potęga
- inwokacja - rozbudowana apostrofa, zazwyczaj zawierającą prośbę o natchnienie; np. Litwo, ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie(…) Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną
- pytanie retoryczne - pytanie tylko z pozoru, nie wymaga odpowiedzi; np. Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?
- antyteza - kształtowanie wypowiedzi z elementów znaczeniowo przeciwstawnych; np. Ma granicę - nieskończony/ Wzgardzony - okryty chwałą
- zdanie parenetyczne - zdanie wtrącone w nawias; np. - Dobrodzieju, ktoś tam puka…/ (Doktor księdzu pionka bierze)
- anakolut - struktura składniowa, w której poszczególne elementy nie są ze sobą zestrojone zgodnie z obowiązującą normą; np. idąc do domu, padał śnieg
Odwołania do stylów literackich:
- aluzja - odwołanie do stylu konkretnych utworów, pisarzy, a także całych epok;
- cytat
- parafraza - przekształcenie stylu i motywów określonego utworu, wprowadzonych w nowy kontekst; np. Bogurodzica Dziewica,/ Złotem gotycka Maryja/ nad ołtarzem płonąca/ koralami u szyi
- stylizacja - ukształtowanie języka utworu na wzór stylu określonego dzieła/gatunku;
- pastisz - imitowanie właściwości stylistycznych danego utworu
- parodia - karykaturalne naśladowanie właściwości stylistycznych danego utworu
Inne:
- archaizmy - wyrazy, które wyszły już z powszechnego użycia, zarówno w mowie, jak i w piśmie; np. potępion, zbędziecie
- barbaryzmy - wtrącenia, elementy pochodzące z innego systemu językowego; np. I like czekoladę Milkę
- gwara - regionalne odmiany języka; np. starzyczku! pódźcie honym
- żargon - gwara miejska; np. On nie bajeruje…. Dam półtora patyka…
- prowincjonalizmy - cząstki języka ogólnego, występujące tylko w określonej dzielnicy kraju; np. Siędę i z ponika/ Pragnienie ugaszę - „ponik” to strumyk
- prozaizmy - zjawiska spoza języka poetyckiego, wyrazy stają się prozaizmami dopiero w określonym kontekście; np. Ludzi, co nam za życia byli obojętni./ Po śmierci się aktywizują we wspomnieniu - wyraz „aktywizują się” jest prozaizmem, pochodzi ze stylu naukowego bądź publicystycznego
3. Metafora - wieloznaczność terminu, tradycyjna definicja metafory i związana z nią terminologia (wg H. Markiewicza): nośnik, temat, metafora ewokacyjna i konfrontacyjna.
Metafora (wg „Zarysu…”)- nazwa pochodzi stąd, że jest ona zespołem słów, w którym znaczenie jednych zostaje niejako przeniesione na znaczenie pozostałych. Metafora jest nową wartością semantyczną w odniesieniu do pierwotnych znaczeń słów i ze względu na to nowe znaczenie właściwie nie daje się bezpośrednio „przełożyć” na język inaczej ukształtowany.
Typy metafor wg Markiewicza:
- metafora konfrontacyjna - zestawienie dwóch wyrazów, z których jeden użyty jest w znaczeniu właściwym, natomiast drugi w przenośnym, np. las to kolumnada, łzy to brylanty - las, łzy ->temat; kolumnada, brylanty -> nośnik; [nośnik] występuje zazwyczaj jako wyraz o intencji znaczeniowej lub skierowany na typowe swe desygnaty.
~ symetryczna - można zamienić temat i nośnik miejscami, zabieg ten nie zmienia
sensu metafory; zmiana szyku nie pociąga za sobą zmiany sensu.
- met. ewokacyjna - temat jest przywoływany za pomocą kontekstu, np. „w jej oczach pojawiły się brylanty”;
nośnik jest zwerbalizowany, temat tylko domniemany;(ewokować - przywoływać).
~ peryfrastyczna - (od peryfrazy- omówienie zjawiska, zamiast używania jednego
wyrazu używa się kilku, np. wielbłąd - okręt pustyni) - podmiot
w metaforze jest domyślny, wypływa z kontekstu; temat nie jest
podany bezpośrednio, np. klejnot nieba słońce).
- met. konfrontacyjno - ewokacyjna (tzw. mieszana) - i temat i nośnik zostały bezpośrednio wyrażone, ale gdyby zrezygnować z tematu, nośnik mógłby stać się samodzialną metaforą ewokacyjną, np. wielbłąd, ten okręt pustyni, lub las to zielona kolumnada.
III. GENOLOGIA
1. Czynniki wyróżniające poszczególne rodzaje literackie.
Podział na rodzaje pociąga za sobą podział na gatunki. Pojęcie rodzaju stało się nieodłączne od pojęcia gatunku. Podział na rodzaje i gatunki literackie w poetykach klasycystycznych miał charakter normatywny, służył formułowaniu reguł obowiązujących w poszczególnych typach wypowiedzi. Przy podziale uwzględnia się: podmiot i jego postawy wobec świata przedstawionego, konstrukcje stylistyczne i budowę świata przedstawionego- kompozycję.
- podmiot i jego postawa wobec świata przedstawionego:
Podmiot literacki stanowi jeden z czynników organizujących dzieło, jest integralną częścią. Jest on tworem fikcyjnym, nawet wtedy gdy jest literackim odpowiednikiem autora. Głównie spełnia funkcje organizujące, sposób w jaki to robi jest kryterium podziału na rodzaje literackie.
Najważniejszą rolę odgrywa podmiot w liryce, jest tam główną postacią, które przekazuje własne przeżycia. Wszystko co się dzieje w utworze zostaje sprowadzone do jego subiektywnej skali odczuwania. Subiektywność ta sprawia, że w tych wypowiedziach rolę pełni funkcja ekspresywna. Typ utworu, w którym dominuje zaangażowanie podmiotu jest liryką, podmiot w tych utworach to podmiot liryczny.
Podmiot bywa mniej wyraźny w utworach, w których relacjonuje zachodzące poza nim zdarzenia i stany rzeczy. Wypowiadający nie musi określać bezpośrednio swego stosunku do faktów. Jego rola ogranicza się często jedynie do przekazywania zdarzeń. W tego typu utworach świat przedstawiony istnieje samodzielnie, niezależnie od podmiotu. Podmiot zawsze wpływa na charakter tego świata, pisarz jednak dąży do ukrycia świata poza faktami, o których mówi. W liryce najistotniejszy jest podmiot wypowiadający, w innych utworach najważniejszy jest świat przedstawiony. Utwory realizujące tę postawę to epika, podmiotem zaś jest narrator.
Przejście z liryki do epiki uwidacznia umniejszenie roli podmiotu wypowiadającego. W dramacie niknie podmiot z liryki i epiki. W dramacie pisarz rezygnuje z wprowadzania do dzieła głównego wypowiadającego. W liryce i epice wszystko co pojawia się w utworze najpierw przepuszczane jest przez filtr podmiotu lirycznego lub narratora.
- konstrukcje stylistyczne:
W liryce ośrodkiem wypowiedzi jest podmiot liryczny, który pośrednio lub bezpośrednio przekazuje swoje przeżycia i przemyślenia. Jest to sytuacja wyznania, a jej istotę stanowi to, że w jej centrum znajduje się tylko jedna osoba i tylko na jest czynnym uczestnikiem. Osoba ta mówi o tym, co w danym momencie jest dla niej istotne. Podmiot sam może być nadawcą i odbiorcą swojego przekazu, może też kierować to do innej postaci, on jednak stanowi dominantę, język wypowiedzi nastawiony jest na jego „ja”. Sytuacji wyznania odpowiada w zakresie struktur stylistycznych monolog liryczny. Jest formą sprawozdania na temat wewnętrznych przeżyć podmiotu. Jego kształt określony jest przez funkcję ekspresywną.
Zawartością liryki są przeżycia podmiotu czasowo współbieżne z wypowiadaniem monologu. Zdarzenia wcześniejsze również są traktowane jako dokonane w czasie teraźniejszym, ważne są ze względu na aktualną sytuację w której znajduje się podmiot.
Postawa epicka ma związek z sytuacją narracyjną. Nie potrzebna jest obecność słuchacza odbierającego opowieść. Narrator nie opowiada o tym, co jest współczesne momentowi wypowiedzi, między czasem opowiadania a czasem zdarzeń musi się coś dziać, musi istnieć jakiś dystans. Język narracji nie odnosi się do „ja” podmiotu, ale ku przedmiotowi relacji. Narrator nie musi być widoczny w związku ze swoją funkcją. Może kryć się za faktami, o których opowiada lub występować jako konkretna osoba.
Sytuacji narracyjnej odpowiada narracja, która jest komunikatem językowym, zawiera informację o tym, co działo się w przeszłości. Narrator ma przedstawić przeszłe zdarzenia w miarę obiektywny sposób. W epice występuje więc czas przeszły.
Utwór dramatyczny charakteryzuje się inna sytuacja wypowiadania, należy ona do świata przedstawionego i wynika ze stosunków pomiędzy występującymi. Kształtuje się sytuacja rozmowy, nie ma podmiotu który je organizuje lub w nie ingeruje. Sytuacja ta niezależna jest od podmiotu. Stylistycznym odpowiednikiem sytuacji rozmowy jest dialog.
Różnice w konstrukcji podmiotu w trzech rodzajach literackich sprawiają, że dochodzą do głosu inne funkcje językowe. W liryce na pierwszy plan wysuwa się funkcja ekspresywna, w epice funkcja poznawcza, w dramacie zaś wypowiedzi bohaterów stanowią element działania i są nieustannie kierowane w stronę współuczestnika sytuacji.
- budowa świata przedstawionego:
W liryce podporządkowany jest on podmiotowi, nie istnieje samodzielnie. Układ jego elementów zależy od charakteru i kształtu przeżyć podmiotu. W liryce istnieje tylko czas teraźniejszy, co ma związek z podporządkowaniem świata przedstawionego podmiotowi. Nawet jeśli czas , w którym realizuje się elementy świata przedstawionego jest szeroko potraktowany zostaje sprowadzony do czasu teraźniejszego.
Świat przedstawiony w epice jest mniej zależny od podmiotu, gdyż podmiot traktuje go jako pewną znajdującą się poza nim rzeczywistość. Świat istnieje poza narratorem, który tylko Czasem może w niego ingerować. Dwoistość czasowa- czas narracji i uprzedni do niego czas świata przedstawionego. Zasadniczą rolę gra jednak czas przeszły. Świat przedstawiony w epice uzyskał większy stopień samodzielności niż w liryce.
W dramacie świat przedstawiony jest zespołem aktualnych działań bohaterów, dokonywających się w obecności odbiorcy. W dramacie występuje więc jedynie czas teraźniejszy.
Liryka:
2. Podstawowe pojęcia służące do opisu utworu lirycznego: podmiot liryczny, liryka pośrednia i bezpośrednia, sytuacja liryczna.
Podmiot liryczny - („ja” liryczne), to zasadniczy czynnik w strukturze utworu, do niego odnoszą się wszystkie zjawiska stylistyczne i kompozycyjne, od niego uzależnione jest ich znaczenie i funkcja. Podmiot liryczny jest podmiotem wypowiadającym. Spośród innych typów podmiotów wypowiadających wyodrębina on się przez to, że jest zawsze zaangażowany w formowaną wypowiedź, że jego obecność wyraża się w warstwie językowej. Może wypowiadać się pod różnymi postaciami. W pewnych przypadkach jego obecność zaznacza się bezpośrednio w samym kształcie wypowiedzi. Podmiot liryczny uzewnętrznia swoje przeżycia, demonstruje czytelnikowi tok swojego przeżywania.
Liryka bezpośrednia - typ utworów, w których podmiot bezpośrednio przedstawia swój świat wewnętrzny, najczęściej w formie monologu mającego charakter wyznania. W liryce bezpośredniej czynnikiem dominującym staje się podmiot posługujący się takimi formami gramatycznymi, jak czasowniki w pierwszej osobie lub zaimki „ja”, „mój”.
Liryka pośrednia - typ liryki, w którym podmiot i jego przeżywanie ujawnia się nie w postaci wyznania, ale porzez konstrukcję świata przedstawionego, zbudowanego z elementów istniejących poza świadomością „ja” lirycznego, lub poprzez bezosobową refleksję. Istnieje wiele odmian liryki pośredniej, odpowiadających wielu sposobom konstruowania świata przedstawionego. Znajdują się wśród nich np. elementy narracyjne, opisowe i dramatyczne, zawsze podporządkowane podmiotowi lirycznemu.
Sytuacja liryczna - umiejscowienie osoby mówiącej w wierszu (podmiotu lirycznego) i jego wypowiedzi wśród okoliczności przedstawionych w utworze. Narzuca ona jednocześnie podmiotowi lirycznemu sposób wypowiedzi stosowny do okoliczności, w których się znalazł. Najbardziej typowa dla liryki jest sytuacja wyznania, gdy osoba opowiada w wierszu o swoich uczuciach. W utworach epickich (pisanych prozą) nazywana jest sytuacją narracyjną (określa sposób występowania narratora w utworze, jawny lub ukryty).
3. Fikcja w liryce: romantyczny i nowoczesny wzorzec liryki; liryka roli i maski.
Romantyczny wzorzec liryki - romantyzm traktował utwór liryczny jako wypowiedź twórcy. W świadomości poety romantycznego to, co w wierszu mówił było prawdą o nim, prawdą psychologiczną, emocjonalną, itd. Mniemanie takie należało do epoki literackiej, było przez nią warunkowane. Działało to także na odbiorców, którzy skłonni byli uważać obecne w utworze lirycznym „ja” za „ja” jego twórcy.
Nowoczesny wzorzec liryki - utwory liryczne (także z epoki romantyzmu) nie są traktowane jako zwierzenia ich autorów, ale jako utwory fikcyjne. Jest to w pełni usprawiedliwione, gdyż - niezależnie od mniemań samych poetów na ten temat - spełniają one wszystkie warunki liryki jako wypowiedzi wyposażonej w pewne sygnały literackości i uogólniającej wyrażane w niej zjawiska.
Liryka maski - jest wówczas, gdy wyrażane w wierszu treści można przypisać autorowi, ale wypowiada je podmiot będący konkretną osobą.
Liryka roli - jest wówczas, gdy podmiot liryczny wogóle nie daje się identyfikować z twórcą, nie jest jego poetyckim odpowiednikiem w wierszu.
4. Gatunki liryczne.
Pieśń - (carmen), jest tradycyjną formą liryczną, która już od swych początków pozbawiona jest wyznaczników gatunkowych, jakie ma elegia i oda. Środki językowe, którymi się posługuje, mogą być rozmaite, tak jak tematyka i typy wyrażanych przeżyć. W dawniejszych czasach nazywano pieśniami wiersze nie mające rygorystycznie określonej budowy gatunkowej.
Elegia - należała pierwotnie do meliki. Był to utwór wierszowany, wykonywany przy wtórze fletu, najczęściej o charakterze melancholijnym. Później zanikł wyróżnik sposobu wykonania i związanej z nim formy wersyfikacyjnej (elegie pisano tylko tzw. dystychem elegijnym o ściśle określonej budowie). W literaturze rzymskiej elegia była przede wszystkim utworem o treści miłosnej, nieraz wyposażonym w rozbudowane epizody narracyjne. W literaturze polskiej występują rozmaite odmiany elegii: miłosna (Kochanowski), autobiograficzna (Janicki), patriotyczna (Karpiński). W poezji dwudziestowiecznej termin „elegia” zaczął określać już nie utwory o pewnej strukturze gatunkowej, lecz o pewnym tonie emocjonalnym, spokojne medytacje (np. elegie Iwaszkiewicza).
Hymn - przejęty jest z literatury antycznej. Utwór o charakterze uroczystym, nadający opiewanym sprawom odpowiednio uroczystą i dostojną realizacje poetycką. Hymny podejmują najczęściej tematykę religijną bądź patriotyczną. Nie opiewają raczej indywidualnych osób czy idei (w przeciwieństwie do ody). Występuje w nich zazwyczaj podmiot zbiorowy. W starożytnej Grecji dzieliły się na peany (związane z kultem Apollina) i dytyramby (ku czci Dionizosa).
Oda - powiązana z literaturą antyczną. Jej twórcą jest starogrecki poeta Pindar, piszący uroczyste utwory przede wszystkim na cześć zwycięzców olimpijskich. Swoją obecną postać uzyskała w epoce klasycyzmu we Francji. Oda jest to utwór uroczysty, patetyczny, opiewający wzniosłą ideę, wielki czyn znakomitego człowieka. Ody odznaczały się tym przede wszystkim, że dominowały w nich elementy retoryki. Język był często kształtowany na wzór uroczystej oracji.
Fraszka - krótki wierszowany utwór o żartobliwej wymowie.
Tren - wywodzi się z literatury starożytnej; gatunek liryczny, który po dziś dzień zachował swoją odrębność. Jego swoistość gatunkową wyznacza typ wyrażanych przeżyć i temat: jest to utwór poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją. To określa występujące w nim środki stylistyczne.
Poemat prozą - nie należy go mylić z prozą poetycką, zjawiskiem b. starym, powstałym na ogół ze stylizacji biblijnych. Poemat prozą to zazwyczaj krótki utwór liryczny o zwartej, „zagęszczonej” kompozycji. Powstanie tego gatunku było wynikiem przezywciężania rygorów, jakie narzuca osobna forma wierszowa, i zastąpienie ich rygorami „wewnętrznymi”, rygorami obrazu poetyckiego i treści refleksyjnej. Rozwój poematu prozą świadczy, że zwłaszcza w czasach nowszych liryka może rozwijać się poza formą wierszową, że zjawiska wersyfikacyjne odgrywają w niej coraz mniejszą rolę. Pierwszym, który pisał poematy prozą, był romantyk francuski Aloysius Bertrand. W Polsce pierwszym wybitnym cyklem poematów prozą jest cykl „O bohaterskim koniu i walącym się domie” Kasprowicza.
Sielanka - (idylla, ekloga, bukolika, skotopaska), twórcami jej byli Teokryt z Grecji i Wergiliusz w Rzymie. Jest to zawsze utwór o wsi, przedstawiający życie na wsi w sposób aprobatywny. Jest to z reguły utwór wierszowany. Formy idylli mogą być rozmaite. Istnieją sielanki mające kształt monologu lirycznego. Przeważają jednak sielanki o strukturze złożonej: niektóre wyzyskują elementy narracji epickiej, inne zaś opierają się na dialogu. Sielanka jako gatunek literacki występuje przede wszystkim w dawniejszych okresach rozwoju literatury, jej żywotność kończy się w Polsce na początku XIXw. Prądem literackim, który szczególnie faworyzował sielankę, był sentymentalizm.
Ballada - gatunek obejmujący pieśni o charakterze epicko - lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Fabuła charakteryzuje się szkicownością, zawiera zwykle momenty tajemnicze i zagadkowe, jej dominantę stanowi jakieś jedno wyraziście zarysowane zdarzenie.
Epika:
5. Podstawowe pojęcia służące do opisu utworu epickiego.
Narrator - Podmiot utworu epickiego. Znajduje się najczęściej na innej płaszczyźnie niż świat, który się wyłania z jego wypowiedzi. Opowiada o świecie przedstawionym z określonego punktu widzenia, nie może uniknąć zajęcia stanowiska wobec tego, o czym opowiada.
- W epice realistycznej jest wszystkowiedzący, poza światem przedstawionym. Dąży do ukrycia się za przedstawionym światem, przy konsekwencji i jednolitości zajmowanego stanowiska. Posiada wszechwiedzę na temat świata przedst. połączoną z postawą niezależności i wyższości wobec niego.
- W epice romantycznej natomiast dobitnie zaznacza swą obecność, wypowiada własne opinie, uczucia.
- Narrator może się niemal całkowicie utożsamiać z bohaterem.
Właściwie można tworzyć masę krzyżówek stosunku narratora do świata i jego wszechwiedzy.
Wypowiedź narratora mająca formę wierszowaną (epika wierszowana to forma całkowicie historyczna) zawsze powoduje proporcjonalnie wyższy stopień jawności tego narratora niż forma prozatorska.
Narracja - Zbiór wszystkich elementów tekstu składających się na fabułę, reguł przy pomocy których te elementy są łączone i zasad według których elementy te generują u odbiorcy poczucie obcowania z fabułą.
Czas narracji - Przebieg czasowy, w którym istnieje osoba opowiadacza i kształtują się okoliczności towarzyszące narracji. W tradycyjnych epikach był najczęściej utajony, w najnowszej prozie powieściowej staje się coraz bardziej widoczny.
Sytuacja narracyjna - Okoliczności i warunki określające stosunek narratora do zdarzeń i bohaterów. Stopień jawności sytuacji narracyjnej bywa zróżnicowany, od niezauważalnej w powieści realistycznej (np. Lalka B. Prusa z narracją w 3. os.) do jednoznacznej w powieści psychologicznej (np. Ulisses J. Joyce'a akcentujący proces myślenia i odczuwania postaci).
Jest układem zewnętrznym wobec fabuły.
Świat przedstawiony - rzeczywistość odsłonięta w utworze to sfera elementów oznaczanych odzwierciedlona w semantyce tego utworu. Elementy składające się na świat przedstawiony to: przedmioty, postacie, pojęcia, uczucia, itd. Mogą zachodzić między nimi rozmaite związki, których charakter odpowiada w takim czy innym stopniu doświadczeniom poznawczym ludzi żyjących w danej epoce, ich poczuciu rzeczywistości i rozumieniu praw nią rządzących.
Czas fabuły - przebieg czasowy, w którym żyją przedstawione postacie i kształtują się przedstawione zdarzenia. Jest zwykle „dłuższy” od czasu narracji, zdarzają się jednak wyjątki, np. utwory psychologiczne. Długość czasów jest jednakowa w np. transmisji radiowej.
Jest z reguły przeszły w stosunku do czasu narracji. Epika bowiem opiera się na opozycji przeszłości przedstawionego świata i teraźniejszości sytuacji narracyjnej.
Dystans między czasem narracji a czasem fabularnym:
Epika współczesna - pisarz przedstawia zjawiska, z którymi sam się zetknął lub mógł zetknąć,
Epika historyczna - świat przedstawiony zbudowany z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej i dostępne są twórcy ze źródeł pisanych czy zabytków.
Epika fantastyczna - świat przedstawiony umieszczony w nieokreślonej przeszłości lub w fikcyjnej przyszłości. Czas niemający historycznego odpowiednika.
Postaci główne - ośrodek zainteresowania pisarza, ich losy wysuwają się na czoło świata przedstawionego.
Postaci poboczne - ściśle związane z bohaterami głównymi, ich działania na ogół nie mają decydującego wpływu na rozwój zdarzeń.
Postaci epizodyczne - składniki tła w utworze, nie posuwają(sic!) fabuły naprzód, ale za to wzbogacają elementy środowiskowe etc.
Typowość postaci - bohater posiadający szereg cech właściwych ludziom określonej epoki, jego postawa wobec życia, reakcje psychiczne, sposób postępowania są swoistym uogólnieniem postaw, reakcji, sposobów postępowania
ludzi należących do pewnych grup społecznych, niekiedy reprezentują jakieś ogólne właściwości postawy moralnej człowieka.
Charakterystyczność postaci - bohater posiada cechy indywidualne, wyróżniające go spośród innych postaci w danym utworze. Przewagę charakterystyczności w konstrukcji bohatera wykazują utwory prezentujące przede wszystkim sferę przeżyć wewnętrznych , zwłaszcza zaś te, które przedstawiają jakieś zjawiska wyjątkowe, odchylone od normy, patologiczne. Również szczegółowość analizy psychologicznej, drobiazgowość opisu doznań i przeżyć sprzyja niewątpliwie charakterystyczności bohatera, często jednak przy równoczesnym zatarciu konturów całościowego, syntetycznego ujęcia jego sylwetki.
Charakterystyka bohatera - (indywidualizacja, czyli nadanie imienia, cech, zapatrywań, odróżniających bohatera od innych oraz wypowiadanie się, wyrażanie uczuć, typ gestu itd.)
Charakterystyka bezpośrednia - narrator charakteryzuje sam, wprost podaje cechy. Dowodzi arbitralności narratora.
Charakterystyk pośrednia - informacja implikowana. Informuje o obiektywizmie narratora.
Oba rodzaje charakterystyki raczej nie występują osobno, a przeplatają się.
Wątek - szereg rozwijających się w czasie zdarzeń połączonych jednością postaci bohatera:
Wątek główny - układ zdarzeń związanych z bohaterem głównym. Zasadniczy element świata przedstawionego, skonkretyzowany odpowiednik tematu dzieła.
Wątek poboczny - dzieje postaci drugoplanowych. Organizuje pewne fragmenty fabuły.
Wątek epizodyczny - zachodzą `na marginesie', występuje na tle zasadniczych zdarzeń fabularnych.
6. Epickie formy językowo - stylistyczne.
Narracja:
- opowiadanie - służy przedstawieniu pewnego następstwa zdarzeń rozwijających się w czasie, ukazuje zmienność stanów rzeczy. Jest to podstawowa forma służąca prezentacji fabuły.
- opis - jest formą prezentacji elementów statycznych. Dokonując takiej prezentacji, narrator zatrzymuje jak gdyby w pewnym momencie rozwój fabuły, wyłącza z niej pewne elementy lub zespoły elementów i ujmuje je statycznie: nie w czasoe, lecz w przestrzeni.
Wypowiedzi postaci:
- monolog - w utworze epickim jest przede wszystkim formą przedstawienia myśli i przeżyć wewnętrznych bohatera. W epice w zasadzie mamy do czynienia z monologiem wewnętrznym bohatera. Jest on utrwalony w słowach, ale faktycznie nie został wypowiedziany „na głos”. Monolog wewnętrzny jest kształtem językowym myśli i przeżyć bohatera.
- dialog - nie jest nigdy całkowicie samodzielny, występuje w kontekście narracji, która stwarza dla nich określone tło, rysuje okoliczności, w jakich mają miejsce, oraz opisuje zachowanie się rozmówców i wygląd. Wszystkie te elementy składają się na jakiś fragment przebiegu fabularnego. Każdy dialog wyrasta z określonej sytuacji fabularnej, w obrębie której znajdują się aktualnie bohaterowie. Sytuacja ta najczęściej prezentowana jest przez narratora w opowiadaniu i w opisie, ale częściowo mogą ją także charakteryzować rozmawiające postacie.
- strumień świadomości - to jeden z najczęściej stosowanych chwytów literackich. Jest to zabieg doskonale znany wszystkim czytelnikom. Za tym sformułowaniem nie kryje się nic innego, jak wewnętrzny monolog prowadzony przez bohatera. Nie zawsze jest to zatem logiczne - i nie musi, ma za zadanie brzmieć bardzo wiarygodnie i naturalnie. Strumień świadomości swoim zasięgiem obejmuje całe mnóstwo zróżnicowanych zjawisk. A zatem dla przykładu mogą to być refleksje bohatera dotyczące przeżywanych aktualnie wydarzeń, otaczających go ludzi, krajobrazów, zjawisk i tym podobne. Strumień taki jest odzwierciedleniem wnętrza bohatera, uzupełnia znakomicie psychologiczny rys postaci, a także - o czym nie należy zapominać - zawsze ma charakter bardzo subiektywny.
Sposoby przytaczania wypowiedzi postaci:
- mowa zależna - Narrator nie przytacza wówczas dosłownie myśli postaci, lecz podporządkowuje je swojemu opowiadaniu. Wypowiedź bohatera pozostaje wtedy w składniowej zależności od słów takich, jak: pomyślał, powiedział, rzekł. Ma on postać zdania podrzędnego dopełniającego, połączonego ze zdaniami narracji najczęściej za pomocą spójnika „że”. W monologu niezależnym wypowiedź ma formę pierwszej osoby, natomiast w mowie zależnej występuje forma trzeciej osoby. Bohater bowiem nie wypowiada się tu bezpośrednio, lecz zostaje zastąpiony przez narratora, który referuje jego myśli, np. „Myślała, że jest znudzony jej wypowiedzią na temat roli kobiety w świecie”.
- mowa niezależna - Jest to przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie, co zdecydowanie wyodrębnia monolog z toku narracji posługującej się w przedstawieniu bohatera formą trzeciej osoby. Łącznikiem pomiędzy narracją a wyodrębnionym z niej monologiem postaci są takie słowa, jak: pomyślał, myślał, rzekł, powiedział itd. Po nich bezpośrednio następuje dosłowne przytoczenie wypowiedzi bohatera w niezawisłej formie składniowej. Monolog zostaje wyodrębniony z kontekstu narracji. Ma on całkiem inną konstrukcję języka niż opowiadanie. Konstrukcja ta może uwypuklić przebieg myśli bohatera, ukazać właściwy mu sposób myślenia.
- mowa pozornie zależna - brak wyznacznika graficznego, stylistyka wypowiedzi (narrator posługuje się stylem psanym, a wypowiedzi bohaterów stylizowane są na wypowiedź mówioną - pytania, zaangażowanie emocjonalne, różnorodność intonacyjna). To jeden ze sposobów przytaczania słów, myśli postaci w utworze narracyjnym, nie w formie bezpośredniego cytatu, ale w kształcie wypowiedzi należącej do narracji, próbującej jednak oddać sposób myślenia i wysławiania się bohatera. Brak zaimków: ja, my, ty, czasowników w 1os., brak formy zdania podrzędnego.
7. Podstawowe gatunki epickie i ich odmiany:
Nowela - to zwięzły utwór epicki. Opowiadanie nie może być zbyt długie, ponieważ mogłoby nie przykuć uwagi odbiorcy, trzymać go w napięciu, interygować jego wyobraźni. Nowela od początku była przeznaczona do słuchania. Utwór nowelistyczny oparty jest najczęściej na jednowątkowej, wyraziście naszkicowanej fabule lub wręcz zawiera tylko jedno zdarzenie, wokół którego koncentruje się narracja. Nowela ukazuje pewien fragment życia bohatera, mający wyraźnie zarysowane kontury i wewnętrzną logikę rozwojową, rządzącą biegiem przedstawionych zdarzeń od zawiązania fabuły do jej rozwiązania. Fabuła odznacza się wysokim stopniem kondensacji ważnych dla bohatera zdarzeń.
Opowiadanie - to forma prozy. Ma postać krótkich kilkunastostronicowych tekstów o prostej akcji. Opowiadanie jest utworem epickim o jednowątkowej fabule i bardzo małej ilości bohaterów. Opowiadanie nie ma zwartej budowy, lecz charakteryzuje się luźną konstrukcją tekstu. Występuje w nim narrator. Opowiadanie jako gatunek może zawierać w sobie także inne gatunki epickie, lecz pod żadnym względem nie mogą one dominować nad formą, jaka jest opowiadanie. Opowiadanie charakteryzuje się bardzo uporządkowanym, a nawet chronologicznym układem zdarzeń i rozwijającej się fabuły. Opowiadanie może występować także w powieści lub w innym gatunku epickim i pozwala zdynamizować fabułę i akcję. Początków opowiadania należy szukać już w starożytności. To właśnie z opowiadania rozwinęły się inne narracyjne formy epickie, a także kroniki, legendy, gawędy, sagi rodzinne oraz żywoty świętych. Opowiadania były pisane przez większość znaczących i sławnych pisarzy. Najczęściej były one pierwszymi ich utworami. W czasach kryzysu i zaborów pozwalały one w niewielkiej objętości zawrzeć bardzo bogata treść i w zawoalowany sposób nieść pocieszenie i duchowe wsparcie dla walczących.
Powieść - ma strukturę dosyć swobodną i elastyczną. W odróżnieniu od innych gatunków literackich pozbawiona jest jakichś rygorystycznie pojmowanych kanonów konstrukcyjnych. Podstawowym elementem powieści jest fabuła. Nierzadko wielowątkowa, obejmuje dzieje wielu bohaterów i wielu środowisk społecznych. Powieść może także rozbudowywać szeroko tło przedstawionych zdarzeń, zarówno historyczne, socjalne, obyczajowe, jak regionalne czy geograficzne. Fabuła powieściowa, zwłaszcza w większych utworach zawiera szereg epizodów, których zasadniczą funkcją jest właśnie tworzenie tła dla głównych wypadków. Za pośrednictwem wielowątkowej fabuły i szeroko rozbudowanego tła, na które są rzucone losy występujących postaci, powieść zdolna jest przedstawić dzieje bohatera w sposób wszechstronny, w rozlicznych uwikłaniach i stosunkach społecznych.
Gatunki mieszane - do gatunków mieszanych zaliczamy takie, które zachowując w swojej budowie podstawowe właściwości epiki, opierają się jednocześnie na elementach innych rodzajów literackich. Mogą być to zarówno gatunki epicko-dramatyczne, jak i epicko-liryczne. W epoce romantycznej powstał szereg nowych gatunków, które w dziedzinie stylu i kompozycji opierały się na składnikach wszystkich trzech rodzajów literackich. W zakresie utworów wykazujących przewagę cech epickich należy wymienić dwa ukształtowane wówczas gatunki:
- powieść poetycka - jej twórcą był Walter Scott, a udoskonalił George Byron. Polska p.p. to „Maria” Malczewskiego, czy „Konrad Wallenrod” Mickiewicza. Powieść poetycka była romantyczną odmianą poematu epickiego. Jej swoistość wyraża się w całkowicie odrębnych zasadach kształtowania narracji. Narracja powieści poetyckiej łączy w sobie elementy epickie z lirycznymi. Elementy liryczne narzucają opowiadaniu charakter zdecydowanie subiektywny. Opowiadacz prezentujący zdarzenia fabuły wypowiada się niejednokrotnie wprost od siebie, przemawia do czytelnika, wyraża własne uczucia, komentuje postawę bohatera, odchodzi od tematu, snując niezwiązane z nim refleksje liryczne. Nierzadko też przerywa wątek opowiadania w najbardziej dramatycznych momentach, by dokonać opisu krajobrazu, na którego tle rozgrywają się opowiadane wypadki. Narrator stara się wytworzyć w powieści poetyckiej szczególny nastrój grozy i niesamowitości, w opisach jego przeważają barwy ciemne i posępne. Narzuca czytelnikowi przeżywanie w określony sposób opowiadanych zdarzeń, zmusza do zajęcia określonej postawy uczuciowej. Fabuła nie rozwija się równomiernie, obfituje w ostro zarysowane spięcia dramatyczne, jej tok jest przyspieszony, gorączkowy, często pełen luk i niedopowiedzeń. Nastrój niezwykłości potęguje fakt, że zdarzenia opowiadane w powieści poetyckiej rozgrywają się w środowisku egzotycznym, najczęściej orientalnym lub historycznym, które, nie znane czytelnikowi, pobudzają jego wyobraźnię. Bohaterem utworu jest zazwyczaj jakaś tajemnicza postać, o której wiemy bardzo niewiele, narrator opowiada o niej bowiem aluzyjnie, unikając konkretnej charakterystyki.
- poemat dygresyjny - bierze początki w twórczości Byrona, który w „Don Juanie” stworzył jego pierwowzór. W literaturze polskiej przykładem może być „Beniowski” Słowackiego. Poemat dygresyjny jest utworem fabularnym, na ogół znacznie dłuższym od powieści poetyckiej. Fabuła jest bardzo wątła i prosta. Opiera się najczęściej na motywie podróży bohatera, przy czym podróż ta obfituje w szereg luźnych, nie związanych ze sobą organicznie sytuacji. Nie fabuła pełni tu główną rolę, a postać narratora. Narrator ów wysuwa się na czoło, dając wyraźnie do zrozumienia, że opowiadane zdarzenia mają charakter fikcyjny, że są tylko pretekstem do wypowiadania przez niego różnorodnych refleksji, uwag, lirycznych uogólnień. Nie troszczy się przeto o ciągłość czy konsekwencję fabuły. Przerywa w dowolnym momencie opowiadanie, zostawiając bohatera swojemu losowi, sam zaś snuje refleksje, niezależne często zupełnie od zasadniczego tematu (dygresje). Nierzadko narrator zwraca się do czytelnika, dyskutuje z nim, przedstawia mu swoje argumenty, by potem znów w zupełnie naturalny sposób przejść do opowiadania o kolejach życiowych bohatera.
Gatunki pograniczne - gatunki należące do tej grupy znajdują się na pograniczu literatury pięknej i innych form piśmiennictwa. Chodzi o pogranicze między rodzajem epickim, a gatunkami prozy publicystycznej i naukowej.
- esej - to gatunek wypowiedzi krytycznej, naukwej czy filozoficznej, w którym obok elementów wykładu dyskursywnego występują jakieś składniki anegdotyczne, opisy literackie, bohater niekiedy dość wszechstronnie charakteryzowany. Przykładem może być książka Parandowskiego o Petrarce.
- felieton - jest gatunkiem publicystyczno - dziennikarskim, w którym temat opiera się na jakimś określonym fakcie rzeczywistym, najczęściej natury społecznej, obyczajowej, lub kulturalnej. Opowiadając o tym fakcie i opisując go, felietonista posługuje się często środkami prozy epickiej, takimi jak elementy fabuły, opisy, itp.
- reportaż - jest również gatunkiem publicystycznym sięgającym po środki artystyczne prozy literackiej. Opiera się na materiale autentycznym, obca jest mu w zasadzie fikcja literacka, ale ów materiał autentyczny w reportażu częstokroć uformowany na wzór epickiej fabuły, nierzadko zorganizowany jest w jakąś wyrazistą akcję.
Dramat:
8. Podstawowe pojęcia dramatyczne:
Tekst główny - tworzą go bezpośrednie wypowiedzi bohaterów, niezależnych od podmiotu wypowiadającego. Tylko on jest znany odbiorcy w teatrze.
Tekst poboczny (didaskalia) - nie jest wygłaszany w teatrze, to tylko wskazówka dla inscenizatora. Zawiera informacje o tle, zachowaniu się bohaterów, o ruchu na scenie, itp., które nie mogły się znaleźć w monologach i dialogach. Informacje te są ważne dla zrozumienia akcji.
9. Podstawowe gatunki dramatyczne:
Tragedia - jej powstanie wiąże się z kultem Dionizosa. Rytuały, które polegały na swoistym dialogu chóru ze swym przodownikiem, dały początek tej formie dramatycznej. Tragedię jako gatunek wyróżnia budowa i związek z kategorią estetyczną tragizmu. Dla Greków tragizmem było fatum, które tak kieruje losami bohaterów, że muszą one doprowadzić do katastrofy. Niezmienne w zjawisku tragizmu pozostają: powaga i nierozwiązalność konfliktów, typ występujących bahaterów, z reguły ludzi nieprzeciętnych, wreszcie końcowa katastrofa, która spotyka ich jako osoby, jednakże nie jako przedstawicieli pewnych idei, które w konflikcie tragicznym się starły.
Komedia - utwór dramatyczny, oparty na ściśle określonym konflikcie i akcji. Akcja budowana jest zwykle według dominującego w dramacie schematu. Cechą charakterystyczną jest to, że po licznych zwrotach i zakrętach rozwija się pomyslnie dla tych bohaterów, którzy są przedstwieni w sposób wzbudzający sympatię publiczności. Drugą cechą charakterystyczną akcji w komedii stanowi występowanie sytuacji będących realizacją takiej kategorii estetycznej, jaką jest komizm. Jest on koniecznym składnikiem każdej komedii. Może być: słowny, sytuacyjny. Tradycyjna komedia ukształtowała spory zasób komicznych sytuacji: nieporozumienia, przebierania, itp. Ukształtowała ona także bahatera komicznego - jest nim zazwyczaj człowiek niejako zbudowany z jednej tylko właściwości, doprowadzonej do karykatury i określającej jego postępowanie.
Dramat liturgiczny - podejmował tematy z Biblii, a teksty czerpał z ksiąg liturgicznych. Obowiązywał w nim język łaciński, zgodnie z językiem liturgii. Miał on interpretować epizody biblijne jako dzieje zbawienia i odwieczną walkę dobra ze złem. Tekst sprzężony był z muzyką i środkami wywodzącymi się ze struktury obrzędu. To średniowieczna odmiana dramatu wywodząca się z liturgii Kościoła katolickiego. Charakteryzują go krótkie przedstawienia, których tematyka wiązała się przede wszystkim z dwoma największymi świętami roku liturgicznego - Bożym Narodzeniem i Wielkanocą, były inscenizowane podczas uroczystości kościelnych. Stopniowe uniezależnienie dramatu liturgicznego od obrzędów liturgicznych doprowadziło do pojawienia się ogromnych widowisk scenicznych, zwanych misteriami. Gatunek teatralny powstały w średniowieczu. Obejmował przedstawienia związane z liturgią chrześcijańską, których celem było obrazowe przedstawienie prawd wiary i pojęć religijnych. Pierwsze dramaty liturgiczne odnosiły się do narodzin i zmartwychwstania Jezusa, stąd trzy grupy tematyczne: bożonarodzeniowa, wielkotygodniowa i wielkanocna. W Polsce dramaty liturgiczne wystawiano w XIII w. w krakowskiej katedrze na Wawelu, a XV w. rozpowszechniły się w parafiach w innych rejonach Polski.
Misterium - to utwór o charakterze religijnym, tematycznie związanym przede wszystkim z Nowym Testamentem. W średniowieczu traktowane było przede wszystkim jako element obrzędu. Charakterystyczna była obecność intermediów, czyli scen komicznych, przede wszystkim o charakterze groteskowo - satyrycznych, wplatanych w roli przerywników między sceny przedstawiające zasadniczy tok zdarzeń.
Moralitet - był to utwór alegoryczny o treści moralistycznej. Zasadniczymi postaciami były personifikowane Zło i Dobro walczące o duszę człowieka.
Dramat romantyczny - jest to przykład radykalnego stosowania zasad kompozycji otwartej. Wyraża się ona w epizodyczności, w braku takich czynników ujednolicających, jak np. jeden wyraźnie zarysowany konflikt. Akcja nie była budowana już jako szereg ściśle zazębiających się przyczyn i skutków. Jej struktura stała się luźniejsza. Dramat romantyczny jest synkretyczny - łączy w sobie zazwyczaj wiele rodzajów budowy. Łączył w sobie wzniosłość i drwinę, tragizm i groteskę. Sceny humorystyczne mogły sąsiadować w nim z tragicznymi. Ważnym elementem jest splatanie wątków realistycznych z fantastycznymi.
Dramat naturalistyczny - ukształtował się w drugiej połowie XIXw., ale dopiero w XXw. uzyskał postać najpełniej realizującą zasady poetyki, mianowicie tzw. „scen z życia”. Element akcji podlega w nich daleko idącemu ograniczeniu, elementem zasdniczym staje się pozornie statyczny przekrój przez określone środowisko, a konflikty najczęściej są przedstwiane jako wyniki warunków życia danej grupy społecznej. Charakterystycznym przykładem jest „Na dnie” Gorkiego.
Dramat epicki - składa się z szeregu czasem luźno ze sobą powiązanych scen, które jako całość mają przedstawiać pewien proces społeczny. Dialogi i monologi posuwają akcję w dramatach epickich nie tylko przez „współudział” w wypadkach, ale także przez relacjonowanie tych zdarzeń, których cząstką tylko są fakty przedstawione na scenie. D.e. nawiązuje do form teatru ludowego.
Dramat groteskowy - zajmuje się sytuacją człowieka współczesnego w świecie, sytuacją - wg jego autorów - absurdalną. Absurdalność jako element dramatu wyraża się m.in. w prowadzeniu dialogu, który pozornie nic nie znaczy, na który składają się pozornie nie uporządkowane strzępki potocznych słów. Nieskładność ta jednak jest zamierzonym efektem artystycznym, wynikającym z przeświadczenia, że porozumienie między ludźmi przestało być możliwe. Język traktowany jest zazwyczaj parodystycznie, zarówno potoczny, jak i literacki.
6