Wygląd i funkcje

Bielizna jest podstawą każdej rekonstrukcji stroju. Mimo mody i rozwoju krawiectwa jej krój zmieniał się nieznacznie i w ogólnym zarysie pozostawała podobna, co wiązało się z funkcjami przez nią pełnionymi. Szyta była zazwyczaj z płócien lnianych, zarówno barwionych na biało, jak i w kolorze naturalnym.


Bogatsi mogli nosić koszule jedwabne, a pod koniec średniowiecza upowszechniać zaczęła się również bawełna. Na rycinach z m. in. XIV wieku można również zauważyć koszule barwione na niebiesko.


Najlepszym źródłem do poznania wyglądu bielizny są ryciny przedstawiające: chłopów przy pracy i egzekucje, podczas których skazani byli bez żadnej odzieży wierzchniej oraz wiele scen biblijnych, takich jak narodziny Marii, bądź świętych, gdzie widać dobrze koszule noszone przez kobiety asystujące przy porodzie.


Jak w przypadku każdego stroju, tak i tu - gdy ze źródeł chcemy się dowiedzieć o wyglądzie bielizny, pamiętać musimy, że ówcześni artyści przedstawiali na rycinach realia swoich czasów. Dlatego przy rekonstrukcji nie należy się sugerować tym, jakie wydarzenie jest tam przedstawione, ale datą powstania dzieła.

W średniowieczu funkcją omawianej części garderoby była przede wszystkim ochrona szat wierzchnich przed ciałem, a w znacznie mniejszym stopniu ciała przed nimi. Nie znano wtedy środków piorących, choćby tak skutecznych jak dzisiejsze, dlatego noszenie koszuli i gaci pod każdym innym ubiorem było koniecznością (by chronić go przed zapoceniem).


O wiele łatwiej było je wyprać niż ubiory np. wełniane. Średniowieczne metody czyszczenia odzienia nie są zbyt dobrze znane, ale wiadomo, że praktycznie każde miasto posiadało swoją pralnię, a nawet po oczyszczeniu samą wodą wywieszenie na słońce pomagało wybielić bieliznę.

Elementy


Koszula męska (chemise, shirt) jest to część bielizny, która przez wieki nie ulegała zbytnim zmianom. Ewolucyjnie pochodzi od giezła i spełnia podobne funkcje. Koszule z reguły sięgały do pół uda i czasem mogły mieć rozcięcia po bokach, choć były wystarczająco luźne, by nie trzeba było tego robić. Bywały rozszerzane ku dołowi, choć mogły być też zupełnie proste (zależnie od tuszy). Dużą różnorodnością cechują się natomiast wykończenia koszul pod szyją. Można tutaj zaobserwować wiele rozwiązań.


Wycięcie było w kształcie "T", gdzie jego górna linia przebiega wzdłuż ramion, a pionowa na piersi pozwala wkładać głowę. Płytka "łódka" z pionowym wycięciem na piersi. Głęboka "łódka" nie wymagająca żadnych dodatkowych rozcięć. Prosty kołnierzyk z rozcięciem (może być również bez rozcięcia, ale musi być na tyle szeroki, by zmieściła się w nim głowa).



Wyżej wymienione odmiany, to tylko niektóre z wielu występujących w użyciu. Często spotkać się można ze współczesnymi wyrobami, posiadającymi sznurki lub tasiemki pod szyją, ale nie ma żadnych dowodów na to, że coś takiego występowało w interesującej nas epoce.

Ta duża różnorodność wykończeń charakterystyczna jest dla XV wieku, gdzie często kołnierze koszul wystają z pod np. dubletu i ich kształt ma współgrać z wyglądem stroju danej osoby. Wcześniej koszule posiadały zazwyczaj proste rozcięcie na głowę

Gacie (braies, famulares, bracca) są podstawą ubioru męskiego i pierwszą warstwą ubrania. Są chyba tą częścią bielizny, która przechodziła największe zmiany w związku z przeobrażeniami stroju wierzchniego. Najbardziej charakterystyczne różnice wystepują między braies określanymi jako XIII i XV-wieczne. Te wcześniejsze były długie (nieraz za kolano) z troczkiem idącym od dołu nogawki, którym owijało się nogę i przewlekało przez dziurkę w pasie. ten sam troczek służył do przywiązania nogawic do pasa.


Później wraz z wchodzeniem do użycia dubletów, jak również łączonych nogawic, braies robiły się coraz krótsze, by w XV w. stać się niemalże opaską wiszącą na biodrach. W pasie zaciskane były sznurkiem tak, aby trzymały się na określonej wysokości.

Koszula damska (chemise, smock) jest z założenia tą samą częścią bielizny co męska. Różni się właściwie długością i wykończeniem pod szyją, choć wyodrębnić można naprawdę wiele typów koszul przeznaczonych do innych czynności i na inne okazje. Była mocno rozszerzana ku dołowi, gdyż inaczej przeszkadzałaby w poruszaniu się. Im dłuższa, tym szersza powinna być na dole.


W drugiej połowie XIV wieku występowały koszule ciasnochy, noszone na ramiączkach, ze sporym dekoltem, idealne do noszenia pod modne wówczas, obcisłe w górnej części, spodnie suknie z długim rękawem. Niektóre koszule były pod szyją marszczone - możliwe, że od razu były zszywane w ten sposób, choć niektóre mogłyby być ściągane sznurkiem i miały wykończenia rękawów w postaci mankietów (XV w.).


Koszule, które należały do bogatszych kobiet, były zdobione haftami (południe Europy - Hiszpania), przeważnie z przodu wokół dekoltu, szczególnie zdobienie widoczne jest drugiej połowie XV w. Te najbardziej luksusowe szyto z jedwabiu, batystu, bądź muślinu.


Nogawice damskie, w przeciwieństwie do męskich, są bardzo krótkie - sięgają trochę powyżej kolana i w celu umocowania można związać je tasiemką tuż pod kolanem (tak jak nogawice kolcze skórzanym paskiem), aby się nie ześlizgiwały.

Czepek płócienny (mycka), oprócz użytku codziennego, znajduje też zastosowanie podczas noszenia hełmu, ułatwia wkładanie i zdejmowanie go, a także chroni głowę przed obtarciami.


Jest często widoczny na rycinach przedstawiających chłopów przy pracy i rycerzy bez hełmów.


Noszony był na dużą skalę i przez wszystkie stany - dzięki swojej uniwersalności.

Szycie

Stworzenie kompletu bielizny nie powinno nastręczać nikomu żadnych trudności. Poszczególne części każdego elementu są na ogół kwadratowe, a zszywanie ich to zazwyczaj łączenie ze sobą linii prostych. Zachęcam tych, którzy mają zdolności manualne i aspiracje do posiadania historycznie poprawnego stroju, do ręcznego szycia bielizny.

Ważne, by szwy były jak najbardziej płaskie, dzięki temu nie będą uwierały i zapewnią komfort noszenia. Należy je wykonać dokładnie, by wytrzymały częste pranie i intensywne użytkowanie.

Ktoś kiedyś powiedział, że pierwszą rzeczą, jaką należy mieć, gdy chce się odtwarzać średniowiecze, są gacie. Zgadzam się z tym jak najbardziej. Przed uszyciem jednak warto co najmniej dwa razy sprawdzić, czy zgadzają się nasze wymiary, bo nic tak nie wścieka jak za małe braies.


Jest to szczególnie istotne w przypadku wąskich, mocno opinających ciało XV wiecznych odmianach gaci, gdyż wcześniejsze (np. XIII wieczne) są bardzo luźne i raczej nie sprawiają kłopotów w przypadku różnicy kilku centymetrów w rozmiarze.

Kupując materiał musimy wiedzieć, że belki płótna lnianego w średniowieczu miały szerokość zwykle 50 - 90 cm, stąd też koszule można było z łatwością szyć bez szwów na ramionach, o czym można przekonać się oglądając części ich nielicznych zachowanych szczątków.

Obecnie spotkać się możemy z materiałem o szerokości 150 cm, więc zazwyczaj robi się szwy na ramionach, żeby lepiej wykorzystać materia, Szyjąc pamiętajmy, że o wiele ładniej prezentuje się bielizna luźna niż obcisła.

W średniowieczu do wykonania poszczególnych części garderoby stosowano materiały różnej jakości.

Przykładowo na koszule Władysława Jagiełły kupowano płótna po 5 groszy za łokieć, z kolei gorsze płótno (np. na gacie) kosztowało 2,5 - 3 groszy.


Najczęściej stosowano drogie płótna zagraniczne, chociaż i niektóre krajowe cieszyły się równą popularnością.

W czym chodzono spać, sprzątano, wykonywano zajęcia gospodarskie?

Generalnie w bieliźnie, nieraz modyfikowanej do różnych zajęć domowych. Wyróżnia się koszule damskie, noszone na co dzień w domu, ale na to oczywiście zakładane były suknie spodnie, zwane później domowymi.

W średniowieczu nie było osobnej odzieży do spania, kładąc się do łóżka zdejmowano z siebie wszystko zostawiając samą bieliznę. W tej kwestii nie było raczej różnic między szlachtą, a niższymi stanami. Nawet królowie nie posiadali jakiejś zaskakującej liczby bielizny, a szlachta i bogatsze mieszczaństwo miewało jej zaledwie po kilka sztuk

Spis rycin: Państwowe Zbiory sztuki na Wawelu, Kraków Biblia Wacława IV 1389 - 1400, Osterreischische Nationalbibliothek, Wiedeń Ołtarz Mariacki Wita Stwosza 1477 - 1489, Kościół Mariacki, Kraków Tryptyk z legendą świętej Marty 1420 - 1430, zbiory Muzeum Narodowego, Warszawa Scena biczowania z Ołtarza Grudziądzkiego - 1390 r., Muzeum Narodowe, Warszawa Tryptyk z Połomii 1470 - 1480, Kościół połomski, Połomia Miniatury z Biblii Hutterów- 1415 r., Muzeum Narodowe, Biblioteka Czartoryskich, Kraków Ołtarz św. Trójcy 1467 w Katedrze, Kraków Kodeks Hornigowski z 1451 r., Biblioteka Uniwersytecka, Wrocław Dyptyk z Melun - Jean Fouquet z 1450 r., Musee de Beaux, Antwerpia Ołtarz z Nowego Sącza z 1450 r., Muzeum Diecezjalne, Tarnów Miniatury z Biblii Jarosława Bogorii-Skotnickiego z 1373 r. , Biblioteka Archidiecezjalna, Gniezno.

---