OSTEOLOGIA

Budowa ogólna kości :

Kość (os) jest głównym elementem części biernej narządu ruchu. Anatomicznie kość jest zbudowana z dwóch składowych : istoty zbitej (substantia compacta) na zewnątrz, oraz istoty gąbczastej (substantia spongiosa) leżącej do wewnątrz. W kościach płaskich np. cza­szki między dwiema warstwami istoty zbitej występuje tzw. śródkoście (diploe).

Wewnątrz kości znajduje się przestrzeń zwana jamą szpikową (cavitas medullaris). Jama ta jest wyścielona przez łącznotkankową błonę zwaną śródkostną (endosteum).

Jama szpikowa zawiera szpik kostny (medulla ossium); są dwa rodzaje szpiku kost­nego : szpik kostny czerwony (medulla ossium rubra) zbudowany w przeważającej masie z elementów morfotycznych tzw. komórek pnia (STEM), które stanowią źródło dla różnico­wania się w różne linie krwinek (białe, czerwone i płytki) oraz szpik kostny żółty (medulla ossium flava), który występuje w wieku dorosłym i powstaje na skutek zastępowania elemen­tów morfotycznych przez tkankę tłuszczową. Naturalnie erytropoeza (krwiotworzenie) u do­rosłych musi być utrzymywane na pewnym stałym poziomie zależnym od potrzeb danej chwili, ale zachodzi ona jedynie w niektórych kościach : np. łopatki, mostek, talerze kości biodro­wych, kości sklepienia czaszki, nasady kości długich, kręgi, żebra. Istotna jest znajomość wy­stępowania szpiku czerwonego u dorosłych, dla celów diagnostycznych (pobieranie szpiku do badań).

Od zewnątrz kość jest pokryta okostną (periosteum). Jest to łącznotkankowa błona zawierająca komórki kościotwórcze (osteoblasty) i komórki kościogubne (osteoklasty). Dzięki nieustannej działalności ww. komórek kość jest w stanie równowagi dynamicznej (jest stale niszczona i odbudowywana). Procesy te podlegają "grze hormonalnej", stąd w przypadku szczególnych niedoborów niektórych substancji dochodzi do nadmiernej zabudowy, bądź nisz­czenia kości.

Okostna jest odpowiedzialna za wzrost kości na grubość oraz za gojenie kości. Nato­miast wzrost kości na długość jest wynikiem działalności chrząstek przynasadowych (cartilagines epiphysiales). Stąd (przynajmniej teoretycznie) możliwość w ingerencję procesu wzrostu osobnika istnieje do momentu skostnienia chrząstek nasadowych.

Kostnienie :

W ostatecznej postaci kości występują najpóźniej ze wszystkich układów. Rozwój od­bywa się dzięki komórkom kościotwórczym (osteoblastom), które są komórkami mezenchymy (zarodkowej tkanki łącznej). Łączą się one wypustkami tworząc sieci i wydzielają włóknistą istotę podstawową (osteoid). Przez wydzielanie soli wapniowych istota podstawowa prze­kształca się w zwapniałą istotę kostną. Część komórek zostaje "obmurowana" - uwięziona (osteocyty) i tym samym etap wytwarzania beleczki się kończy. Wytwarzanie nowej warstwy zachodzi dzięki komórkom na powierzchni (kość rośnie przez przywarstwianie). Jednocześnie kość jest niszczona (osteoklasty "wgryzając się" w tkankę kostną tworzą tzw. zatoki erozyjne)

Kość rozwija się na podłożu zarodkowej tkanki łącznej (mezenchymy) lub chrząstki.

1). kostnienie na podłożu łącznotkankowym : osteoblasty wytwarzają istotę kostną, a miejsce tkanki łącznej, w której to zjawisko zachodzi, mętnieje, staje się nieprzezroczyste = punkt kostnienia. Beleczki kostne odchodzą od punktu kostnienia promieniście, trójwymiarowo, a na powierzchni powstaje wciąż nowa tkanka łączna (kość grubieje). Tkanka łączna otaczająca kość przekształca się w okostną.

Na podłożu łącznotkankowym powstają tzw. kości okładzinowe : np. kości sklepienia i ścian bocznych czaszki, większość kości twarzy, obojczyki.

2). kostnienie na podłożu chrzęstnym : w tym rodzaju kostnienia chrząstka służy za model, dokoła którego i wewnątrz którego występuje zjawisko rozbudowy kości i równoczesnego niszczenia chrząstki od wewnątrz. Nigdzie nie występuje bezpośrednia przemiana chrząstki

w kość. Zawsze chrząstka zostaje zniszczona najpierw, a następnie na jej miejsce powstaje kość. Przed zanikiem chrząstki (uszkodzonej wskutek zaburzeń w odżywieniu) zostają w niej złożone sole wapniowe = punkt kostnienia. W rozwoju na podłożu chrzęstnym występują rów­nolegle dwa zjawiska : kostnienie ochrzęstne i kostnienie śródchrzęstne.

Znaczna liczba kości kostnieje na podłożu chrzęstnym : np. kości podstawy czaszki, kosteczki słuchowe (bez wyrostka przedniego młoteczka), wyrostek rylcowaty kości skronio­wej, kość gnykowa, kręgi, żebra, mostek, kości miedniczne, kości kończyn.

Podział kości :

Pod względem kształtu odróżniamy :

1). kości długie (ossa longa) - w których jeden z trzech wymiarów przewyższa znacznie po­zostałe. W budowie takiej kości wyróżniamy : trzon (corpus), koniec bliższy (extremitas proximalis) - "bliższy" oznacza : bliższy tułowia, koniec dalszy (extremitas distalis). Końce inaczej mogą być określane jako nasady (epiphysis). Trzon zawiera jamę szpikową wypeł­nioną szpikiem. Przykład kości długiej : k. udowa, paliczki, piszczel, k. ramienna.

2). kości płaskie (ossa plana) - wydłużone w dwóch kierunkach, bardzo znacznie spłasz­czone w kierunku trzecim. Przykład kości płaskiej : łopatka, mostek, kość ciemieniowa.

3). kości krótkie (ossa brevia) - są tam gdzie silna budowa wiąże się z ograniczoną ruchomo­ścią. Mniej więcej równo rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach. Przykład kości krótkiej : kość czworoboczna większa, k. trójgraniasta, k. łódeczkowata (nadgarstek).

4). kości różnokształtne (ossa multiformia) - obejmują te kości, których nie da się zaliczyć do żadnej innej grupy. Przykład kości różnokształtnej : kręgi.

5). kości pneumatyczne (ossa pneumatica) - zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. Przykład kości pneumatycznej : kość czołowa, k. klinowa, szczęka

Rozwój połączeń kostnych :

W rozwoju kośćca wyróżniamy trzy stadia : błoniaste, chrzęstne i kostne. Pasma me­zenchymatyczne będące pozostałością stadium błoniastego szkieletu łączą poszczególne części szkieletu chrzęstnego - w ten sposób powstają połączenia ścisłe. W 4-tym miesiącu życia pło­dowego w materiale łączącym części embrionalnego szkieletu powstają szczelinowate jamki (np. spojenie łonowe). Powiększając się tworzą jamy stawowe, natomiast części zewnętrzne pierwotnego materiału łączącego zachowują się i tworzą torebkę stawową.

PODZIAŁ POŁĄCZEŃ :

Z rysu rozwojowego połączeń kości wynika, że występują w ustroju w dwóch zasad­niczych postaciach : jako połączenia ścisłe i wolne (in. ruchome, maziowe, stawy).

Połączenia ścisłe (synarthroses)

Łączenie elementów odbywa się tu poprzez tkanki i w zależności od rodzaju tkanki dzielimy połączenia ścisłe na :

1). więzozrosty (syndesmosis)

2). chrząstkozrosty (synchondrosis)

3). kościozrosty (synostosis)

Więzozrost ( syndesmosis s. junctura fibrosa) występuje w czterech postaciach :

a). więzozrost włóknisty (syndesmosis fibrosa), w którym połączenie tworzą kolagenowe (klejodajne) pasma łącznotkankowe, np. błona międzykostna przedramienia.

b). więzozrost sprężysty (syndesmosis elastica), występują w nim włókna sprężyste zamiast klejodajnych, np. więzadła żółte (więzadła międzyłukowate).

c). szew (sutura), gdzie między łączącymi kośćmi występuje cienka, ale bardzo mocna war­stwa tkanki łącznej. W zależności od kształtu łączących się brzegów odróżniamy :

- szew gładki lub płaski lub prosty (sutura plana s. levis), gdy powierzchnie łączących się kości są płaskie np. szew podniebienny pośrodkowy .

- szew łuskowy (sutura squamosa), gdzie powierzchnie kości zachodzą na siebie dachówko­wato np. połączenie łuski kości skroniowej z kością ciemieniową.

- szew piłowaty lub zębaty (sutura serrata), naprzemiennie ułożone ząbki i zagłębienia jednej kości wchodzą w analogiczne kości drugiej, np. szew wieńcowy.

- wklinowanie (gomphosis), umocowanie korzenia zęba w ścianie zębodołu dzięki wąskiej warstwie tkanki łącznej. Jego odmianą jest szew rozszczepiony (schindylesis), gdzie ostry brzeg jednej kości wnika w zagłębienie drugiej , np. dziób kości klinowej ze skrzydłami lemie­sza.

Chrząstkozrost (synchondrosis s. junctura cartilaginea) polega na połączeniu elementów za pomocą warstwy chrzęstnej. Rozróżniamy dwa rodzaje chrząstkozrostu :

a). chrząstkozrost włóknisty np. krążek międzyłonowy, krążek międzykręgowy

b) chrząstkozrost szklisty np. chrząstkozrost mostkowo-żebrowy żebra I.

Spojenie łonowe (symphysis pubica) nie jest klasycznym chrząstkozrostem, ze względu na następujące cechy :

- czasem występująca jamka

- więzadła

- krążek międzyłonowy (discus interpubicus)

- dwie powierzchnie spojeniowe (facies symphysiales)

Kościozrost (synostosis) powstaje z wiekiem przez kostnienie obu poprzednich postaci, np. kostnienie szwów czaszki, k. krzyżowa.

STAWY in. POŁĄCZENIA MAZIÓWKOWE (ARTICULATIONES s. JUNCTURAE SYNOVIALES) :

Są to najbardziej ruchome połączenia. W każdym stawie występują elementy stałe :

1. wolne, pokryte chrząstką powierzchnie stawowe (facies articulares)

2. torebka stawowa (capsula articularis)

3. jama stawowa (cavitas articularis)

Powierzchnie stawowe bywają płaskie, wypukłe i wklęsłe. Powierzchnie wklęsłe sta­nowią panewkę stawową, a wypukłe główkę stawową. Powierzchnie stawowe na ogół są pokryte chrząstką szklistą, rzadziej włóknistą.

Torebka stawowa łączy elementy stawowe i odgranicza staw od otoczenia. Odróż­niamy w niej zewnętrzną błonę włóknistą (membrana fibrosa) i wewnętrzną błonę ma­ziową (membrana synovialis). Błona maziowa wytwarza maź stawową (synovia).

Jama stawowa jest szczelinowatą przestrzenią wypełnioną mazią.

Oprócz stałych elementów występujących w każdym stawie, wyróżniamy także elementy nie­stałe, występujące w niektórych stawach :

1. więzadła stawowe (ligamenta articularia), silne pasma łącznotkankowe będące zgrubieniami błony włóknistej torebki stawowej. Czynność : wzmacniają torebkę stawową, przytrzymują elementy stawu w prawidłowym położeniu, zabezpieczają kierunek ruchu w stawie, przeciw­działają oddalaniu się końców stawowych od siebie. Np. staw łokciowy.

2. obrąbki stawowe (labra glenoidalia), zbudowane z chrząstki włóknistej, w postaci pierście­nia całkowitego lub częściowego tworzą przedłużenie panewki stawowej, na której brzeg są nałożone. Czynność : powiększają i pogłębiają panewkę, służą jako ochrona przed uderze­niami główki. Np. staw ramienny.

3. krążki stawowe (disci articulares), twory z chrząstki włóknistej dzielące jamę stawową na dwie komory, zrośnięte na obwodzie z warstwą włóknistą torebki stawowej. Czynność : służą jako "zderzaki" dla powierzchni stawowych, dopasowują nieregularne powierzchnie stawowe, służą za przesuwalne powierzchnie stawowe. Np. staw skroniowo-żuchwowy.

4. łąkotki stawowe (menisci articulares), podobne do poprzednich, jednak nie tworzą całkowi­tej przegrody jamy stawowej, a jedynie częściową. Mają półksiężycowaty kształt, o klinowa­tym przekroju. Czynność : jak wyżej. Np. staw kolanowy.

5. fałdy maziowe ( plicae synoviales), często wypełnione tkanką tłuszczową tworząc wtedy ciała tłuszczowe (corpora adiposa), wypełniają tzw. martwą przestrzeń stawu. Np. staw kola­nowy.

6. kosmki maziowe (villi synoviales), powiększają wewnętrzną powierzchnię "produkcyjną" błony maziowej. Np. staw kolanowy.

7. kaletki maziowe (bursae synoviales), uchyłki błony maziowej na zewnątrz jamy stawowej. Czynność : ułatwienie ślizgania się ścięgien, czy mięśni. Np. staw kolanowy.

8. trzeszczki (ossa sesamoidea), elementy kostne lub chrzęstne włączone w ścięgna mięśni. Czynność : zmieniają kierunek działania siły mięśnia. Największą trzeszczką jest rzepka.

Np. staw kolanowy.

PODZIAŁ STAWÓW :

Stawy dzielimy ze względu na :

a). kształt powierzchni stawowych

b). ilość elementów budujących dany staw ( proste, gdy dwa elementy lub złożone). Np. sta­wem prostym jest staw międzypaliczkowy, stawem złożonym jest staw łokciowy.

c). ruchomość, czyli ilość osi ruchu (stawy jedno-, dwu-, i wieloosiowe)

Stawy jednoosiowe :

1. staw zawiasowy (ginglymus), główka stawowa ma kształt bloczka, a panewka jest negaty­wem główki. Oś ruchu jest ustawiona poprzecznie do osi kości długich wchodzących w skład stawu. Ruchy : zgięcie (flexio) i prostowanie (extensio). Cechą charakterystyczną stawu za­wiasowego jest występowanie więzadeł pobocznych. Przykład : stawy międzypaliczkowe, staw ramienno-łokciowy.

2. staw obrotowy (articulatio trochoidea), cylindrycznie ukształtowana główka porusza się jak czop w łożysku. Oś stawu przebiega wzdłuż długiej osi kości. Ruchy : obrotowe (rotatio). Przykład : staw promieniowo-łokciowy bliższy.

Stawy dwuosiowe :

3. staw śrubowy (articulatio cochlearis), ruch obrotowy dokoła osi podłużnej łączy się z rów­noczesnym ruchem wzdłuż tej osi (jak przy wkręcaniu śruby). Przykład : staw dolny głowy (ruchy przeczenia).

4. staw elipsoidalny, czyli kłykciowy ( articulatio ellipsoidea s. condylaris), główka stawowa o przekroju eliptycznym. Ruchy : zgięcie (flexio), prostowanie (extensio), odwodzenie (abductio), przywodzenie (adductio), obwodzenie (circumductio). Przykład : staw promie­niowo-nadgarstkowy ( zamiast zgięcia i prostowania w tym stawie mamy : zgięcie grzbietowe i dłoniowe - flexio palmaris et dorsalis).

5. staw siodełkowy (articulatio sellaris), obie powierzchnie stawowe mają kształt siodła.

Ruchy : przywodzenie (adductio), odwodzenie (abductio), przeciwstawianie (oppositio), od­prowadzanie (repositio), obwodzenie (circumductio). Przykład : staw nadgarstkowo-śród­ręczny kciuka.

Stawy wieloosiowe :

6. staw kulisty wolny (articulatio spheroidea), powierzchnię stawową główki stanowi wycinek kuli, a panewka jest mała. Ruchy : zgięcie (flexio), prostowanie (extensio), przywodzenie (adductio), odwodzenie (abductio), obrót do wewnątrz (rotatio interna), obrót na zewnątrz (rotatio externa), obwodzenie (circumductio). Przykład : staw ramienny.

7. staw kulisty panewkowy ( articulatio cotylica), główka stawowa jest objęta panewką poza równik. Zakres ruchów jak poprzednio, choć nieco ograniczony. Przykład : staw biodrowy.

8. staw nieregularny (articulatio irregularis), nie da się określić gdzie jest główka a gdzie jest panewka. Często w ich obręb są włączone krążki stawowe w celu dopasowania do siebie nie­regularnych powierzchni. Przykład : staw mostkowo-obojczykowy.

9. staw płaski (articulatio plana), powierzchnie stawowe są prawie płaskie, równe lub guzko­wate i mniej więcej tej samej wielkości. Ruchy : silnie ograniczone (zależne od napięcia apa­ratu więzadłowego), Przykład : staw krzyżowo-biodrowy. Dawniej były nazywane stawami półścisłymi (amphiarthroses).

ERYTROPOEZA :

Tzw. wyspy krwiotwórcze powstają z mezenchymy pęcherzyka żółtkowego już w trzecim ty­godniu życia zarodkowego. Wtedy też kształtują się zawiązki kapilar i elementów morfotycz­nych. Pod koniec pierwszego miesiąca krwiotworzenie odbywa się w wątrobie

i śledzionie. Mniej więcej pod koniec trzeciego miesiąca życia płodowego rozpoczyna się ery­tropoeza w szpiku kostnym.

Articulatio humeri (staw ramienny) :

Jest to staw kulisty wolny.

Główkę stawową tworzy powierzchnia stawowa głowy kości ramiennej (facies articularis ca­pitis humeri); panewkę stawową stanowi wydrążenie stawowe łopatki (cavitas glenoidalis)

oraz obrąbek stawowy (labrum glenoidale), przyczepiony do brzegów wydrążenia stawowego. Obrąbek zwiększa powierzchnię stawową panewki.

Torebka stawowa

Błona włóknista na kości ramiennej przyczepia się do szyjki anatomicznej (collum anato­micum). Przyczep jest przerwany powyżej bruzdy międzyguzkowej (sulcus intertubercularis), gdyż w tym miejscu przechodzi do wewnątrz stawu ścięgno głowy długiej mięśnia dwugło­wego ramienia, otoczone pochewką maziową międzyguzkową (vagina synovialis intertubercu­laris). W otoczeniu panewki stawowej błona włóknista przyczepia się do zewnętrznego brzegu obrąbka stawowego; powyżej obrąbka przechodzi na podstawę wyrostka kruczego, gdzie się przyczepia powyżej guzka nadpanewkowego (tuberculum supraglenoidale), który jest miej­scem przyczepu ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia.

Błona maziowa przyczepia się tak jak błona włóknista, jedynie na podstawie wyrostka kruczego otacza guzek nadpanewkowy.

Więzadła

1. więzadło kruczo-ramienne (ligamentum coracohumerale)

Przyczepia się do podstawy i brzegu bocznego wyrostka kruczego oraz do guzka większego i mniejszego kości ramiennej.

2. więzadła obrąbkowo-ramienne (ligamenta glenohumeralia), górne, środkowe i dolne.

Przyczepiają się dokładnie tak jak błona włóknista torebki stawowej. De facto są to zgrubie­nia torebki.

Oprócz wymienionych więzadeł torebka jest wzmocniona przez tzw. "więzadła czynne". Rolę tą pełnią ścięgna mięśni przebiegające w pobliżu stawu, łączące się z torebką włóknistą. Należą do nich ścięgna mięśni : nadgrzebieniowego, podgrzebieniowego, podłopat­kowego i obłego mniejszego.

Mechanika stawu

W stawie ramiennym wykonujemy ruchy : zgięcia (flexio), prostowania (extensio), odwodze­nia (abductio), przywodzenia (adductio), obrotu na zewnątrz (rotatio externa), obrotu do we­wnątrz (rotatio interna) i obwodzenia (circumductio).

Ruch odwodzenia odbywa się tylko do kąta ok. 90 stopni. Odwodzenie kończyny górnej do pionu odbywa się w stawach mostkowo-obojczykowym i barkowo-obojczykowym.

Articulatio cubiti (staw łokciowy) :

Staw złożony - w jego skład wchodzą trzy stawy :

1. staw ramienno-łokciowy (articulatio humeroulnaris) - staw zawiasowy, główką w tym sta­wie jest bloczek kości ramiennej (trochlea humeri); panewką jest wcięcie bloczkowe kości łokciowej (incisura trochlearis ulnae). Wykonujemy w nim ruchy : zgięcia (flexio)

i prostowania (extensio).

2. staw ramienno-promieniowy (articulatio humeroradialis) - staw kulisty wolny, główką

w tym stawie jest główka kości ramiennej (capitulum humeri); panewką jest dołek głowy kości promieniowej (fovea capitis radii). Ruchomość tego stawu jest ograniczona ze względu na połączenie z kością łokciową. Wykonujemy w nim ruchy : zgięcia (flexio), prostowania (extensio) i ruchy obrotowe (rotatio).

3. staw promieniowo-łokciowy bliższy (articulatio radioulnaris proximalis) - staw obrotowy, główką tego stawu jest obwód stawowy głowy kości promieniowej (circumferentia articularis capitis radii); panewką jest wcięcie promieniowe kości łokciowej (incisura radialis ulnae) oraz powierzchnia stawowa więzadła pierścieniowatego kości promieniowej (facies articularis li­gamenti anularis radii). Wykonujemy w tym stawie ruchy odwracania (supinatio)

i nawracania (pronatio), przy czym staw ten współdziała ze stawem promieniowo-łokciowym dalszym.

Torebka stawowa

Błona włóknista na kości ramiennej przyczepia się na powierzchni tylnej nad dołem wyrostka łokciowego (fossa olecrani), na powierzchni przedniej nad dołem wyrostka dziobiastego (fossa coronoidea) i dołem promieniowym (fossa radialis), natomiast po stronie bocznej

i przyśrodkowej przyczep przebiega poniżej obu nadkłykci.

Na kości łokciowej przyczepia się wzdłuż brzegów wcięcia bloczkowego (incisura tro­chlearis) i wcięcia promieniowego (incisura radialis), pozostawiając szczyty wyrostków łok­ciowego i dziobiastego wewnątrz jamy stawowej.

Na kości promieniowej przyczep biegnie wokół szyjki, w połowie jej długości.

Błona maziowa przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych i wyściela powierzchnie kości, dochodząc do miejsc przyczepów błony włóknistej, przechodząc na jej powierzchnię wewnętrzną.

Więzadła

1. więzadło poboczne promieniowe (ligamentum collaterale radiale) przyczepia się do nad­kłykcia bocznego kości ramiennej, następnie dzieli się na dwa pasma, otaczające od przodu i od tyłu głowę kości promieniowej. Pasma te dochodzą do przedniego i tylnego brzegu wcięcia promieniowego kości łokciowej.

2. więzadło poboczne łokciowe ( ligamentum collaterale ulnare) przyczepia się do nadkłyk­cia przyśrodkowego kości ramiennej i dochodzi do łokciowego brzegu wcięcia bloczkowego ko­ści łokciowej i do podstawy wyrostka dziobiastego kości łokciowej.

3. więzadło pierścieniowate kości promieniowej (ligamentum anulare radii) otacza głowę kości promieniowej biegnąc od przedniego do tylnego brzegu wcięcia promieniowego kości łokcio­wej.

4. więzadło czworoboczne (ligamentum quadratum) przyczepia się do dolnego brzegu wcię­cia promieniowego kości łokciowej i do odpowiadającego mu wysokością miejsca na szyjce kości promieniowej.

Articulatio radiocarpea (staw promieniowo-nadgarstkowy) :

Staw elipsoidalny.

Główka stawowa jest utworzona przez powierzchnie nadgarstkowe trzech pierwszych kości szeregu bliższego nadgarstka : kość łódeczkowatą (os scaphoideum), kość księżycowatą (os lunatum) i kość trójgraniastą (os triquetrum), połączone w jedną całość przez więzadła mię­dzykostne i pokryte chrząstką stawową; panewka jest utworzona w około 3/4 przez po­wierzchnię nadgarstkową kości promieniowej (facies articularis carpea radii), a w pozostałej 1/4 przez krążek stawowy przyczepiający się do wyrostka rylcowatego kości łokciowej (processus styloideus ulnae) i do brzegu oddzielającego powierzchnię stawową nadgarstkową k. promieniowej od wcięcia łokciowego k. promieniowej (incisura ulnaris radii). Na po­wierzchni nadgarstkowej kości promieniowej znajdują się dwa pola dla połączenia odpowied­nio z kością łódeczkowatą i księżycowatą. Natomiast krążek stawowy uzupełniając zbyt krótką głowę k. łokciowej, łączy się głównie z kością księżycowatą, a także z trójgraniastą.

Torebka stawowa

Obszerna i luźna. Przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła

1. więzadło poboczne promieniowe nadgarstka ( ligamentum collaterale carpi radiale) przyczepia się do wyrostka rylcowatego kości promieniowej i do kości łódeczkowatej.

2. więzadło poboczne łokciowe nadgarstka ( ligamentum collaterale carpi ulnare) przy­czepia się do wyrostka rylcowatego kości łokciowej i do kości : trójgraniastej i grochowatej.

3. więzadło dłoniowe promieniowo-nadgarstkowe (ligamentum radiocarpeum palmare s. volare) biegnie od wyrostka rylcowatego i brzegu dłoniowego powierzchni stawowej nad­garstkowej kości promieniowej i przyczepia się do kości : łódeczkowatej, księżycowatej, trójgranistej i główkowatej.

4. więzadło grzbietowe promieniowo-nadgarstkowe (ligamentum radiocarpeum dorsale) biegnie od brzegu grzbietowego powierzchni stawowej kości promieniowej do powierzchni grzbietowych kości szeregu bliższego nadgarstka.

5. więzadło łukowate dłoniowe nadgarstka (ligamentum arcuatum carpi palmare) powstaje przez połączenie części włókien więzadła dłoniowego promieniowo-nadgarstkowego z po­dobnymi włóknami biegnącymi od wyrostka rylcowatego kości łokciowej.

6. więzadło dłoniowe łokciowo-nadgarstkowe (ligamentum ulnocarpeum palmare) odcho­dzi od wyrostka rylcowatego kości łokciowej i razem z poprzednim układa się na stronie dło­niowej kości główkowatej i księżycowatej.

7. więzadło łukowate grzbietowe nadgarstka (ligamentum arcuatum carpi dorsale) biegnie po stronie grzbietowe od kości łódeczkowatej do kości trójgraniastej, przeskakując kość księ­życowatą i nie dochodząc do kości przedramienia.

Mechanika stawu

W stawie promieniowo-nadgarstkowym wykonujemy ruchy : zgięcia dłoniowego (flexio pal­maris), zgięcia grzbietowego ( flexio dorsalis), odwodzenia (abductio), przywodzenia (adductio) i obwodzenia (circumductio).

Articulatio coxae (staw biodrowy) :

Staw kulisty panewkowy.

Główką stawową jest powierzchnia stawowa głowy kości udowej (facies articularis capitis fe­moris); panewką jest powierzchnia księżycowata panewki kości miednicznej (facies lunata ace­tabuli) oraz obrąbek panewkowy (labrum acetabulare), który przyczepia się do brzegu ze­wnętrznego powierzchni księżycowatej panewki kości miednicznej. Część tego obrąbka, prze­chodzi ponad wcięciem panewki (incisura acetabuli) i nosi nazwę więzadła poprzecznego pa­newki (ligamentum transversum acetabuli).

Torebka stawowa

Błona włóknista przyczepia się do rąbka panewki (limbus acetabuli), na zewnątrz od obrąbka panewkowego, oraz do więzadła poprzecznego panewki.

Na kości udowej przyczep z przodu jest szeroki : sięga od kresy międzykrętarzowej do po­łowy długości szyjki. U góry przyczep na szyjce biegnie przyśrodkowo od dołu krętarzowego, z tyłu przyśrodkowo od grzebienia międzykrętarzowego, prawie w połowie szyjki kości udo­wej i u dołu powyżej krętarza mniejszego.

Błona maziowa przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych i wyściela powierzchnie kości, dochodząc do miejsc przyczepu błony włóknistej, przechodząc na jej wewnętrzną po­wierzchnię, powodując fakt, że bliższa połowa szyjki kości udowej jest wyścielona błoną ma­ziową.

Więzadła

1. więzadło biodrowo-udowe (ligamentum iliofemorale) biegnie od okolicy kolca biodro­wego przedniego dolnego (spina iliaca anterior inferior) i górnego brzegu panewki kości miednicznej ( należącego do trzonu kości biodrowej). Dzieli się na dwa pasma : pasmo po­przeczne przyczepia się do podstawy krętarza większego i górnej części kresy międzykręta­rzowej; pasmo podłużne dochodzi do dolnej części kresy międzykrętarzowej sięgając do pod­stawy krętarza mniejszego.

2. więzadło kulszowo-udowe (ligamentum ischiofemorale) biegnie od tylnego brzegu pa­newki kości miednicznej (na trzonie kości kulszowej) i dochodzi do przedniego brzegu kręta­rza większego.

3. więzadło łonowo-udowe (ligamentum pubofemorale) biegnie od trzonu i gałęzi górnej ko­ści łonowej do górnego brzegu krętarza mniejszego.

Wymienione więzadła wysyłają część włókien do warstwy okrężnej.

4. warstwa okrężna (zona orbicularis) leży na wewnętrznej powierzchni błony włóknistej, tworzy pętlę obejmującą szyjkę kości i przyczepia się w okolicy kolca biodrowego przedniego dolnego.

5. więzadło głowy kości udowej (ligamentum capitis femoris) biegnie od obu końców po­wierzchni księżycowatej panewki i więzadła poprzecznego panewki do dołka głowy kości udowej.

Ruchy

W stawie biodrowym wykonujemy : zgięcie (flexio), prostowanie (extensio), odwodzenie (abductio), przywodzenie (adductio), obrót do wewnątrz i na zewnątrz (rotatio interna et externa) oraz obwodzenie (circumductio).

Articulatio genus (staw kolanowy) :

Staw zawiasowy zmodyfikowany.

Główkę stawową stanowią powierzchnie stawowe kłykci kości udowej (facies articulares con­dyli femoris) i powierzchnia stawowa rzepki (facies articularis patellae); panewkę tworzą po­wierzchnie stawowe górne kłykci piszczeli (facies articulares superiores condyli tibiae) pogłę­bione przez łąkotki stawowe (menisci articulares) oraz powierzchnia rzepkowa kości udowej (facies patellaris femoris).

Torebka stawowa

Błona włóknista w przedniej ścianie stawu nie istnieje; jest zastąpiona przez ścięgno mięśnia czworogłowego uda. Właściwa błona włóknista tworzy ściany : tylną, boczną i przyśrodkową.

Na kości udowej błona włóknista przyczepia się poniżej obu nadkłykci, a na po­wierzchni tylnej do powierzchni podkolanowej (facies poplitea femoris), około 1 cm powyżej kresy międzykłykciowej (linea intercondylaris).

Na piszczeli przyczep biegnie wzdłuż brzegu podpanewkowego (margo infraglenoida­lis), przyczepiając się około 0,5 cm poniżej poziomu powierzchni stawowych górnych kłykci piszczeli.

Błona maziowa na kości udowej z przodu przyczepia się do brzegu górnego powierzchni rzepkowej i wyściela dół nadrzepkowy na szerokość palca powyżej tej powierzchni

i wytwarzając kaletkę maziową nadrzepkową (bursa suprapatellaris) przechodzi na we­wnętrzną powierzchnię ścięgna mięśnia czworogłowego uda. Z boku i przyśrodkowo przy­czep biegnie poniżej obu nadkłykci, po wewnętrznej stronie błony włóknistej. Z tyłu błona ma­ziowa przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych kłykci kości udowej (do tylnej kra­wędzi dołu międzykłykciowego, ale go nie wyściela). Na piszczeli przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych, otaczając każdą z osobna. Wreszcie na rzepce : do brzegu po­wierzchni stawowej.

Łąkotki stawowe

Mają kształt półksiężyców, zbudowane z chrząstki włóknistej. Na przekroju poprzecznym mają kształt trójkąta (klina), stąd wyróżnimy powierzchnie : górną, dolną i zewnętrzną (zwróconą do torebki stawowej) oraz brzegi : górny, dolny i wewnętrzny. Każda łąkotka ma róg przedni i tylny (cornu anterius et posterius).

Łąkotka przyśrodkowa : róg przedni przyczepia się w polu międzykłykciowym przednim (area intercondylaris anterior); róg tylny przyczepia się w polu międzykłykciowym tylnym.

Łąkotka boczna : róg przedni przyczepia się do przedniej powierzchni guzka mię­dzykłykciowego bocznego (tuberculum intercondylare laterale); róg tylny przyczepia się do tylnych powierzchni obu guzków międzykłykciowych piszczeli.

Zewnętrzne powierzchnie łąkotek zrastają się z błoną włóknistą torebki stawowej, na­tomiast do brzegów : górnego i dolnego, przyczepia się błona maziowa.

Więzadła zewnątrzstawowe

1. Więzadło rzepki (ligamentum patellae) stanowi środkową część ścięgna mięśnia czworo­głowego uda. Przyczepia się do przedniej powierzchni i obu brzegów rzepki i do guzowatości piszczeli.

2. Troczki rzepki (retinacula patellae) - przyśrodkowy i boczny, są częściami ścięgien głowy bocznej i przyśrodkowej mięśnia czworogłowego uda. Odchodzą od odpowiednich brzegów rzepki (przyśrodkowego lub bocznego) i dochodzą do przedniej powierzchni kłykcia piszczeli (także po odpowiedniej stronie).

3. Więzadło poboczne piszczelowe (ligamentum collaterale tibiale) przyczepia się do nad­kłykcia przyśrodkowego kości udowej, zrastając się bezpośrednio z torebką włóknistą stawu i dochodzi do przyśrodkowej części brzegu podpanewkowego. Istotny jest fakt, że przez zrost z torebką włóknistą zrasta się także z łąkotką przyśrodkową (unieruchamiając ją warunkuje jej częstsze uszkodzenia).

4. Więzadło poboczne strzałkowe (ligamentum collaterale fibulare) biegnie od nadkłykcia bocznego kości udowej, oddzielone od błony włóknistej torebki stawowej tkanką tłuszczową

i dochodzi do głowy strzałki.

5. Więzadło podkolanowe skośne (ligamentum popliteum obliquum) biegnie od tylnej po­wierzchni kłykcia bocznego kości udowej skośnie w dół i przyśrodkowo po tylnej ścianie to­rebki włóknistej stawu, w której część włókien gubi się, a pozostała część włókien przechodzi w ścięgno mięśnia półbłoniastego i powięź mięśnia podkolanowego.

6. Więzadło podkolanowe łukowate (ligamentum popliteum arcuatum) rozpoczyna się również na powierzchni tylnej kłykcia bocznego kości udowej, nieco niżej niż poprzednie, bie­gnie głębiej od więzadła skośnego w tym samym kierunku; część jego włókien dochodzi do głowy strzałki jako troczek więzadła łukowatego (retinaculum ligamenti arcuati).

Więzadła wewnątrzstawowe

7. Więzadło krzyżowe przednie (ligamentum cruciatum anterius) biegnie od wewnętrznej powierzchni kłykcia bocznego kości udowej (w pobliżu brzegu tylnego) do pola międzykłyk­ciowego przedniego piszczeli (area intercondylaris anterior).

8. Więzadło krzyżowe tylne (ligamentum cruciatum posterius) biegnie od wewnętrznej po­wierzchni kłykcia przyśrodkowego kości udowej (w pobliżu brzegu przedniego) i dochodzi do pola międzykłykciowego tylnego piszczeli (area intercondylaris posterior).

Więzadła krzyżowe ograniczają ruch obrotowy do wewnątrz w stawie kolanowym.

9. Więzadła łąkotkowo-udowe przednie i tylne (ligamentum meniscofemorale anterius et posterius) biegną od tylnego rogu łąkotki bocznej, wzdłuż przedniej i tylnej powierzchni wię­zadła krzyżowego tylnego i dochodzą do wewnętrznej powierzchni kłykcia przyśrodkowego kości udowej.

10. Więzadło poprzeczne kolana ( ligamentum transversum genus) łączy najbardziej do przodu wysunięte punkty obu łąkotek.

W jamie stawowej stawu kolanowego leży tzw. ciało tłuszczowe podrzepkowe (corpus adi­posum infrapatellare) - jest to fałd błony maziowej wypełniony tkanką tłuszczową. Składa się z : dwóch fałdów skrzydłowych (plicae alares), przyśrodkowego i bocznego oraz fałdu ma­ziowego podrzepkowego (plica synovialis infrapatellaris). Fałdy skrzydłowe przyczepiają się do brzegów powierzchni stawowej rzepki i biegną w dół. Poniżej rzepki łączą się w linii po­środkowej i od miejsca ich połączenia odchodzi fał maziowy podrzepkowy dochodzący do przedniego brzegu dołu międzykłykciowego kości udowej.

Mechanika stawu kolanowego

W stawie kolanowym wykonujemy ruchy : zgięcia (flexio), prostowania (extensio), a w pozy­cjach pośrednich (nie w maksymalnym zgięciu, bądź wyproście) także ruchy obrotu do we­wnątrz i na zewnątrz (rotatio interna et externa).

STAWY STOPY

Wśród połączeń stawowych stopy wyróżniamy :

1. staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis), in. staw skokowy górny

2. staw skokowo-piętowo-łódkowy (articulatio talocalcaneonavicularis), in. staw skokowy dolny

3. inne stawy między pozostałymi kośćmi stępu : staw piętowo-sześcienny (articulatio calcaneocuboidea), staw poprzeczny stępu [(articulatio tarsi transversa), w skład którego wchodzą : staw skokowo-łódkowy i piętowo-sześcienny], staw klinowo-łódkowy (articulatio cuneonavicularis),

4. stawy stępowo-śródstopne ( articulationes tarsometatarseae)

5. stawy międzyśródstopne ( articulationes intermetatarseae)

6. stawy palców stopy : stawy śródstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae)

stawy międzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae pedis)

Articulatio talocruralis (staw skokowy górny, in. skokowo-goleniowy)

Staw zawiasowy.

Główkę tworzy powierzchnia stawowa bloczka kości skokowej (facies articularis trochleae tali) podzielona na trzy części : górną, boczną (facies articularis malleolaris lateralis) i przy­środkową (facies articularis malleolaris medialis); panewkę tworzą : powierzchnia stawowa dolna piszczeli (facies articularis inferior tibiae) oraz powierzchnie stawowe kostek - bocznej i przyśrodkowej (facies articularis malleoli lateralis et medialis).

Torebka stawowa

Błona włóknista przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych zachodząc z przodu na szyjkę kości skokowej. Błona maziowa uwypukla się ku górze w obręb więzozrostu pisz­czelowo-strzałkowego.

Więzadła

1. Więzadło przyśrodkowe in. trójgraniaste (ligamentum mediale s. deltoideum), składa się z czterech części biorących swój początek na kostce przyśrodkowej.

a). część piszczelowo-łódkowa (pars tibionavicularis) przyczepia się do grzbietowej po­wierzchni kości łódkowatej

b). część piszczelowo-skokowa przednia (pars tibiotalaris anterior) dochodzi do powierzchni grzbietowej kości skokowej

c). część piszczelowo-piętowa (pars tibiocalcanea) przyczepia się do podpórki kości skokowej

d). część piszczelowo-skokowa tylna (pars tibiotalaris posterior) dochodzi do brzegu przy­środkowego bloczka kości skokowej

2. Więzadło skokowo-strzałkowe przednie (ligamentum talofibulare anterius) biegnie od brzegu przedniego kostki bocznej do brzegu przedniego powierzchni stawowej kostkowej bocznej bloczka kości skokowej

3. Więzadło skokowo-strzałkowe tylne (ligamentum talofibulare posterius) biegnie od brzegu tylnego kostki bocznej do guzka bocznego wyrostka tylnego kości skokowej

4. Więzadło piętowo-strzałkowe (ligamentum calcaneofibulare) od wierzchołka kostki bocznej do powierzchni bocznej kości piętowej.

Ruchy

W stawie skokowym górnym wykonujemy ruchy zgięcia grzbietowego (flexio dorsalis) i zgięcia podeszwowego (flexio plantaris).

Articulatio talocalcaneonavicularis (staw skokowy dolny in. skokowo-pię­towo-łódkowy)

Staw złożony.

Stanowi połączenie między kością skokową a piętową i łódkowatą. Więzadło skokowo-pię­towe międzykostne dzieli staw na dwa całkowicie odrębne :

Staw skokowy tylny i Staw skokowy przedni.

Articulatio talocalcanea s. subtalaris ( staw skokowy tylny)

Główkę stanowi powierzchnia stawowa skokowa tylna kości piętowej (facies articularis talaris posterior calcanei); panewkę tworzy powierzchnia stawowa piętowa tylna kości skokowej (facies articularis calcanea posterior tali).

Torebka stawowa

Przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła

1. Więzadło skokowo-piętowe tylne (ligamentum talocalcaneum posterius) biegnie od guz­ków wyrostka tylnego kości skokowej do powierzchni górnej kości piętowej, do tyłu od po­wierzchni stawowej skokowej tylnej.

2. Więzadło skokowo-piętowe przednie (ligamentum talocalcaneum anterius) łączy kość skokową i piętową bezpośrednio do przodu od ich powierzchni stawowych tylnych. Leży w zatoce stępu do tyłu od więzadła skokowo-piętowego międzykostnego.

3. Więzadło skokowo-piętowe przyśrodkowe (ligamentum talocalcaneum mediale) przy­czepia się do guzka przyśrodkowego wyrostka tylnego kości skokowej i do tylnego brzegu podpórki k. skokowej

4. Więzadło skokowo-piętowe boczne (ligamentum talocalcaneum laterale) biegnie od guzka bocznego wyrostka tylnego kości skokowej do powierzchni bocznej kości piętowej

5. Więzadło skokowo-piętowe międzykostne (ligamentum talocalcaneum interosseum)

biegnie od bruzdy kości skokowej do bruzdy kości piętowej, wypełniając zatokę stępu.

Articulatio talocalcaneonavicularis (Staw skokowy przedni in. staw skokowo-piętowo-łódkowy)

Główkę tworzy powierzchnia stawowa łódkowata głowy kości skokowej (facies articularis navicularis tali) oraz powierzchnie stawowe piętowe środkowa i przednia kości skokowej (facies articulares media et anterior tali); panewkę tworzą odpowiednio : powierzchnia stawowa sko­kowa kości łódkowatej (facies articularis talaris ossis navicularis) oraz powierzchnie stawowe skokowe przednia i środkowa kości piętowej (facies articulares talares anterior et media cal­canei) oraz blaszka włóknisto chrzęstna (fibrocartilago navicularis) włączona

w więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe.

Torebka stawowa

Przyczepia się ściśle wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła

1. Więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe (ligamentum calcaneonaviculare plantare) przyczepia się do brzegu przedniego i przyśrodkowego podpórki k. skokowej oraz do dolnej i przyśrodkowej powierzchni kości łódkowatej, zawiera włóknisto-chrzęstną powierzchnię sta­wową (fibrocartilago navicularis) - dźwiga na sobie głowę k. skokowej.

2. Więzadło piętowo-łódkowe ( ligamentum calcaneonaviculare) stanowi część przyśrod­kową więzadła rozdwojonego (ligamentum bifurcatum) i biegnie od brzegu przedniego po­wierzchni grzbietowej kości piętowej do tylnego bocznego kąta kości łódkowatej. (Część boczna więzadła rozdwojonego - więzadło piętowo-sześcienne (ligamentum calcaneocubo­ideum) biegnie do powierzchni grzbietowej k. sześciennej. Obie części więzadła rozdwojonego wzmacniają staw poprzeczny stępu (articulatio tarsi transversa in. staw Choparta).

3. Więzadło skokowo-łódkowe (ligamentum talonaviculare) biegnie od powierzchni grzbie­towej szyjki k. skokowej do powierzchni grzbietowej k. łódkowatej.

Mechanika stawu

W stawie skokowym dolnym możliwe są ruchy odwracania i nawracania.

Miednica kostna

Miednica kostna zbudowana jest na kształt silnego pierścienia kostnego, utworzonego przez dwie kości miedniczne, kość krzyżową i kość guziczną.

Kość miedniczna (os coxae) prawa i lewa składa się z trzech części, które u dorosłego tworzą jedną całość, a w dzieciństwie i wieku pokwitania są od siebie oddzielone wyraźną warstwą chrząstki. Są to : kość biodrowa (os ilium) , zwrócona ku górze i do tyłu, kość kul­szowa (os ischii) ,zwrócona ku dołowi i do tyłu i wreszcie kość łonowa ( os pubis), zwrócona ku dołowi i do przodu.

Os ilium (kość biodrowa)

Składa się z talerza (ala ossis ilii) i trzonu (corpus ossis ilii) oddzielonych od siebie po we­wnętrznej stronie kresą łukowatą (linea arcuata).

Na talerzu kości biodrowej wyróżniamy dwie powierzchnie : pośladkową (facies glutea) - zewnętrzną, i krzyżowo-miedniczną (facies sacropelvina) - wewnętrzną. Ponadto wyróż­niamy grzebień biodrowy (crista iliaca) stanowiący górną granicę oraz brzeg przedni i tylny. Na powierzchni pośladkowej znajdują się trzy kresy pośladkowe - kresa pośladkowa przed­nia, tylna i dolna (lineae gluteae : anterior, posterior et inferior). Powierzchnia krzyżowo-miedniczna tworzy dół biodrowy (fossa iliaca). Ku tyłowi od dołu znajduje się powierzchnia uchowata (facies auricularis) łącząca się z jednoimienną powierzchnią na kości krzyżowej, natomiast do tyłu i góry od niej leży guzowatość biodrowa (tuberositas iliaca). Powierzchnia uchowata jest od przodu i dołu ograniczona przez bruzdę przypanewkową (sulcus paragle­noidalis).

Grzebień biodrowy rozpoczyna się kolcem biodrowym przednim górnym (spina iliaca anterior superior), poniżej którego leży kolec biodrowy przedni dolny (spina iliaca anterior inferior). Ku dołowi brzeg przedni przechodzi w wyniosłość biodrowo-łonową (eminentia iliopubica). Brzeg tylny grzebienia kończy się kolcem biodrowym tylnym górnym (spina iliaca posterior superior), a poniżej niego leży kolec biodrowy tylny dolny (spina iliaca po­sterior inferior). Na grzebieniu możemy wyróżnić trzy równolegle biegnące listewki : wargę zewnętrzną (labium externum), kresę pośrednią (linea intermedia), i wargę wewnętrzną (labium internum). Z wargi zewnętrznej do tyłu od kolca biodrowego przedniego górnego (ok. 5 cm) uwypukla się guzek biodrowy (tuberculum iliacum).

Ku dołowi poniżej kolca biodrowego tylnego dolnego brzeg tylny przechodzi we wcięcie kulszowe większe (incisura ischiadica major).

Trzon kości biodrowej wytwarza ok. 2/5 górne panewki kości miednicznej (acetabulum).

Os ischii (kość kulszowa)

Składa się z trzonu (corpus ossis ischii) i gałęzi (ramus ossis ischii). Tworzy tylno-dolny odcinek kości miednicznej. Trzon tworzy nieco więcej niż 2/5 panewki.

Na górnym brzegu otworu zasłonionego (w obrębie k. kulszowej, na jej brzegu przednio-dol­nym) znajduje się guzek zasłonowy tylny (tuberculum obturatorium posterius). Na tylnym brzegu trzonu leży kolec kulszowy (spina ischiadica). Powyżej kolca widoczne jest wcięcie kulszowe większe (incisura ischiadica major); poniżej zaś, między kolcem a guzem kulszo­wym (tuber ischiadicum) leży wcięcie kulszowe mniejsze (incisura ischiadica minor). Oba wcięcia kulszowe są zamknięte więzadłami, tworząc odpowiednio otwór kulszowy większy

i mniejszy. Poniżej wcięcia kulszowego mniejszego leży wydatny guz kulszowy.

Gałąź k. kulszowej łączy się z gałęzią dolną k. łonowej. Wyróżniamy na niej powierzchnię zewnętrzną i wewnętrzną oraz brzeg górny i dolny.

Os pubis (kość łonowa)

Składa się z trzonu (corpus ossis pubis), gałęzi górnej (ramus superior ossis pubis) i gałęzi dolnej (ramus inferior ossis pubis). Trzon k. łonowej tworzy około 1/5 panewki. Przyśrod­kowo i do przodu od panewki znajduje się wyniosłość biodrowo-łonowa (eminentia iliopu­bica).

Na gałęzi górnej wyróżniamy powierzchnię tylną, górną i dolną, brzeg przedni i tylny. Brzeg tylny powierzchni górnej wytwarza grzebień k. łonowej (pecten ossis pubis), który ku tyłowi przedłuża się w kresę łukowatą (linea arcuata). Kresa ta wraz z linią biegnącą między po­wierzchnią miedniczną a podstawą k. krzyżowej, w jej częściach bocznych, i wzgórek wytwa­rzają kresę graniczną (linea terminalis), oddzielającą miednicę większą od mniejszej. Brzeg przedni powierzchni górnej kończy się guzkiem łonowym (tuberculum pubicum). Po­wierzchnia dolna przechodzi w bruzdę zasłonową (sulcus obturatorius). Ostry brzeg między powierzchnią dolną i tylną skierowany ku dołowi tzw. grzebień zasłonowy (crista obturato­ria), ma guzek zasłonowy przedni (tuberculum obturatorium anterius). Przyśrodkowo gałąź górna kończy się powierzchnią spojeniową (facies symphysialis).

Gałąź dolna ma brzeg przyśrodkowy i boczny oraz powierzchnię wewnętrzną i zewnętrzną. Przyśrodkowy brzeg tej gałęzi jest odchylony bocznie tworząc grzebień łonowy (crista pu­bica).

Panewka (acetabulum)

Jest położona na zewnętrznej powierzchni kości miednicznej. Utworzona jest przez trzony wszystkich trzech kości budujących kość miedniczną (po ok. 2/5 tworzą kości biodrowa i kul­szowa, a pozostałą 1/5 tworzy trzon k. łonowej). Panewka jest objęta rąbkiem panewki (limbus acetabuli), przerwanym u dołu przez wcięcie panewki (incisura acetabuli). Do brzegu rąbka panewki przyczepia się obrąbek panewkowy (labrum acetabulare). Obrąbek w miejscu wcięcia panewki tworzy więzadło poprzeczne panewki (ligamentum transversum acetabuli). Wcięcie panewki prowadzi do dołu panewki (fossa acetabuli), otoczonego od przodu, góry

i tyłu przez powierzchnię księżycowatą (facies lunata).

Otwór zasłoniony (foramen obturatum)

Jest ograniczony kością łonową i kulszową. Do brzegów otworu przyczepia się błona zasło­nowa (membrana obturatoria). U góry brzegi błony zasłonowej nie dochodzą do górnego brzegu, lecz przyczepiają się do guzka zasłonowego przedniego (tuberculum obturatorium anterius) położonego na grzebieniu zasłonowym k. łonowej i do guzka zasłonowego tylnego (tuberculum obturatorium posterius), położonego na trzonie k. kulszowej tuż pod wcięciem panewki.

W ten sposób zostaje ograniczony kanał zasłonowy (canalis obturatorius).

- od góry - bruzda zasłonowa

- od przodu - guzek zasłonowy przedni

- od tyłu - guzek zasłonowy tylny

- od dołu - wolny, górny brzeg błony zasłonowej.

Przez kanał ten przechodzi nerw, tętnica i żyły zasłonowe

Połączenia miednicy :

1. Kość krzyżowa i kości miedniczne (w zasadzie biodrowe) łączą się stawowo za pomocą stawów krzyżowo-biodrowych (articulatio sacroiliaca).

2. Dwie kości łonowe łączą się z przodu za pomocą spojenia łonowego (symphysis pubica).

3. Więzozrosty miednicy, łączą poszczególne elementy w obrębie miednicy.

Spojenie łonowe (symphysis pubica)

Powierzchnie spojeniowe kk. łonowych, pokryte chrząstką szklistą, są dopasowane za pomocą krążka międzyłonowego (discus interpubicus). Występowanie małej szczelinowatej jamy wewnątrz krążka międzyłonowego przemawia za tym, ze spojenie łonowe jest formą przej­ściową między chrząstkozrostem i połączeniem maziowym.

Spojenie łonowe jest wzmocnione przez dwa więzadła :

1. więzadło łonowe górne (ligamentum pubicum superius) - biegnie po brzegu górnym spoje­nia łonowego, przyczepiając się do górnego brzegu krążka międzyłonowego,

a rozpoczyna się na guzku łonowym jednej strony i kończy się na guzku łonowym drugiej strony.

2. więzadło łonowe łukowate (ligamentum arcuatum pubis) - biegnie wzdłuż brzegu dolnego gałęzi dolnej jednej k. łonowej do drugiej, przyczepiając się po drodze do brzegu górnego krążka międzyłonowego.

Staw krzyżowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca)

Staw płaski (nie jest możliwe rozróżnienie główki i panewki).

Powierzchnie stawowe są utworzone przez powierzchnie uchowate k. biodrowej

i k. krzyżowej.

Torebka stawowa silnie napięta, przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła.

1. więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (ligamenta sacroiliaca ventralia) - łączą po­wierzchnię miedniczną części bocznej k. krzyżowej z brzegiem przednim powierzchni uchowa­tej k. biodrowej.

2. więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (ligamenta sacroiliaca dorsalia) - łączą grze­bień krzyżowy pośredni i boczny z brzegiem tylnym talerza k. biodrowej (na przestrzeni od kolca biodrowego tylnego górnego do dolnego). Ze względu na przyczep dalszy tego więza­dła wyróżniamy w nim dwa pasma :

a). więzadło krzyżowo-biodrowe grzbietowe krótkie (ligamentum sacroiliacum dorsale breve) - przyczepiające się do kolca biodrowego tylnego górnego

b). więzadło krzyżowo-biodrowe grzbietowe długie (ligamentum sacroiliacum dorsale lon­gum) - przyczepiające się do kolca biodrowego tylnego dolnego.

3. więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne (ligamenta sacroiliaca interossea) - łączą odpowiednio guzowatości k. biodrowej i k. krzyżowej.

4. więzadło biodrowo-lędźwiowe (ligamentum iliolumbale) - rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych L4 i L5, a kończy się na tylnej części grzebienia k. biodrowej oraz powierzchni wewnętrznej talerza k. biodrowej i powierzchni górnej części bocznej k. krzyżowej.

Pozostałe więzozrosty miednicy.

1. więzadło krzyżowo-guzowe (ligamentum sacrotuberale) - biegnie od kolców biodrowych tylnych : górnego i dolnego, od brzegu bocznego k. krzyżowej i górnych dwóch kręgów

k. guzicznej - dochodzi do powierzchni przyśrodkowej guza kulszowego. Wzdłuż przyśrodko­wego brzegu gałęzi k. kulszowej biegnie wąskie pasmo tego więzadła, tzw. wyrostek sierpo­waty (processus falciformis). Wyrostek ten wraz z gałęzią k. kulszowej tworzą rowek, w którym zawarte są naczynia sromowe wewnętrzne oraz nerw sromowy, które tą drogą zdążają poprzez otwór kulszowy mniejszy do dołu kulszowo-odbytniczego.

2. więzadło krzyżowo-kolcowe (ligamentum sacrospinale) - rozpoczyna się na brzegu bocz­nym dolnej części k. krzyżowej i górnych kręgach guzicznych, a kończy się na kolcu kulszo­wym.

Wspomniane więzadła przekształcają wcięcia kulszowe w otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majus) i otwór kulszowy mniejszy (foramen ischiadicum minus).

Otwór kulszowy większy

Jest ograniczony :

- od przodu : przez wcięcie kulszowe większe

- od góry : przez kolec biodrowy tylny dolny i brzeg boczny k. krzyżowej

- od tyłu : przez więzadło krzyżowo-guzowe

- od dołu : przez więzadło krzyżowo-kolcowe i kolec kulszowy.

Otwór kulszowy mniejszy

Jest ograniczony :

- od przodu : przez wcięcie kulszowe mniejsze

- od góry : przez więzadło krzyżowo-kolcowe i kolec kulszowy

- od tyłu : przez więzadło krzyżowo-guzowe

- od dołu : przez guz kulszowy.

3. Błona zasłonowa (membrana obturatoria) - zamyka niecałkowicie otwór zasłoniony

i służy jako przyczep mięśni zasłaniaczy : wewnętrznego i zewnętrznego.

4. Więzadło pachwinowe (ligamentum inquinale) - jest to więzadło nietypowe, będące nie­jako zgrubiałym dolnym brzegiem włókien rozcięgnowych mięśni skośnych brzucha : ze­wnętrznego i wewnętrznego oraz m. poprzecznego brzucha (głównie m. skośnego brzucha zewnętrznego). Od zewnątrz jest widoczne jako bruzda pachwinowa (sulcus inquinalis). Przyczepia się do kolca biodrowego przedniego górnego i do guzka łonowego. Przed doj­ściem do guzka łonowego część włókien więzadła pachwinowego oddziela się, biegnąc

w kierunku grzebienia k. łonowej i wytwarzając więzadło rozstępowe (ligamentum lacunare). Mniej więcej w połowie długości więzadła pachwinowego oddziela się część włókien pod po­stacią tzw. więzadła biodrowo-grzebieniowego (ligamentum vel arcus iliopectineus) i do­chodzi do wyniosłości biodrowo-łonowej.

Poniżej i do tyłu od więzadła pachwinowego znajduje się przestrzeń zwana rozstępem wspólnym (lacuna communis). Więzadło biodrowo-grzebieniowe dzieli rozstęp wspólny na dwa przedziały :

a). leżący przyśrodkowo rozstęp naczyń (lacuna vasorum)

b). i leżący bocznie rozstęp mięśni (lacuna musculorum).

spina iliaca anterior superior

LIGAMENTUM INQUINALE

spina iliaca anterior inferior

LACUNA MUSCULORUM

incisura iliopubica

ARCUS ILIOPECTINEUS

eminentia iliopubica

LACUNA

LACUNA VASORUM

COMMUNIS

LIGAMENTUM

LACUNARE tuberculum pubicum

Miednica kostna jako całość.

Wspólną nazwą miednicy obejmujemy pierścień kostny utworzony przez k. krzyżową, gu­ziczną i obie kk. miedniczne. Kresa graniczna (linea terminalis) dzieli miednicę kostną na dwa odcinki : górny, czyli miednicę większą (pelvis major) oraz dolny, czyli miednicę mniejszą (pelvis minor).

Miednica większa jest utworzona przez lędźwiowy odcinek kręgosłupa oraz talerze

kk. biodrowych i bierze udział w wytwarzaniu ścian jamy brzusznej.

Miednica mniejsza jest ograniczona od tyłu kością krzyżową i guziczną, z boku kk. kulszo­wymi i częściowo kk. biodrowymi, od przodu spojeniem łonowym i kk. łonowymi.

Wyczuwalne punkty kostne miednicy pozwalają na pobranie wymiarów, które pozwalają wnioskować, czy jama miednicy jest dostatecznie szeroka dla przejścia części przodującej płodu w czasie porodu. Odróżniamy następujące płaszczyzny i wymiary :

1. Płaszczyzna wchodu miednicy (planum aditus pelvis) - jej miano wywodzi się z faktu, że jest pierwszą płaszczyzną, którą musi "pokonać" (wstawić się) część przodująca płodu w cza­sie akcji porodowej. Płaszczyzna ta biegnie przez kresę graniczną : tj. górny brzeg spojenia ło­nowego, grzebienie kk. łonowych, kresy łukowate, linie łączące powierzchnię miedniczną

k. krzyżowej z jej podstawą oraz wzgórek (promontorium). Wzgórek = kąt lędźwiowo-krzy­żowy, zależnie od źródeł, jest określany jako krążek międzykręgowy pomiędzy L5 i S1 lub najbardziej ku przodowi wysterczający punkt pierwszego kręgu k. krzyżowej.

2. Płaszczyzna próżni miednicy (planum amplitudinis pelvis) - biegnie przez 1/2 wysokości spojenia łonowego, środki panewek stawów biodrowych oraz krążek międzykręgowy pomię­dzy S2 i S3.

3. Płaszczyzna cieśni miednicy (planum angustiae pelvis) - biegnie przez dolny brzeg spoje­nia łonowego, końce kolców kulszowych oraz wierzchołek k. krzyżowej.

4. Płaszczyzna wychodu miednicy (planum exitus pelvis) - wyróżniamy płaszczyznę wy­chodu przednią i tylną, w postaci dwóch trójkątów : tylny rozpoczyna się na wierzchołku

k. guzicznej, a kończy na linii łączącej oba guzy kulszowe; natomiast przedni rozpoczyna się na dolnym brzegu spojenia łonowego, a kończy się również na linii łączącej oba guzy kulszowe.

W każdej z wymienionych płaszczyzn wyróżniamy wymiary :

a). wymiar prosty (diameter recta) - czyli największą odległość od spojenia łonowego

w płaszczyźnie strzałkowej w obrębie danej płaszczyzny (lub największa odległość między dwoma punktami danej płaszczyzny w obrębie płaszczyzny strzałkowej).

b). wymiar poprzeczny (diameter transversa) - jest to największa odległość między dwoma punktami danej płaszczyzny w obrębie płaszczyzny czołowej.

Dodatkowo w obrębie płaszczyzny wchodu wyróżniamy trzeci wymiar :

c). wymiar skośny (diameter obliqua) - jest to odległość szczeliny stawowej stawu krzyżowo-biodrowego jednej strony od wyniosłości biodrowo-łonowej strony przeciwległej. W tym wymiarze "wstawia się" szew strzałkowy główki płodu do płaszczyzny wchodu.

Oprócz wymiarów stosuje się także sprzężne :

1. sprzężna anatomiczna (conjugata anatomica) - jest wymiarem prostym płaszczyzny wchodu.

2. sprzężna prawdziwa (conjugata vera s. obstetrica) - jest to najkrótsza odległość promon­torium od tylnego brzegu spojenia łonowego (nieco poniżej sprzężnej anatomicznej).

3. sprzężna przekątna (conjugata diagonalis) - łączy szczyt promontorium z dolnym brze­giem spojenia łonowego.

Oś miednicy (axis pelvis) - jest to linia łącząca środki wymiarów prostych wszystkich płaszczyzn mied­nicy. Leży w niej macica.(!!!)

Nachylenie miednicy (inclinatio pelvis) - jest to kąt między płaszczyzną wchodu a płaszczyzną poziomą.

Różnice płciowe miednicy męskiej i żeńskiej

1. U kobiety płaszczyzna wchodu ma kształt poprzecznie położonego owalu, u mężczyzny przybiera kształt sercowaty.

2. Talerze kk. biodrowych są u kobiet szerzej rozstawione.

3. K. krzyżowa u kobiety jest szersza.

4. Kyfoza krzyżowa jest u kobiety głębsza.

5. Gałęzie dolne kk. łonowych tworzą u mężczyzny kąt podłonowy, a u kobiety łuk łonowy.

6. U mężczyzny promontorium jest bardziej wydatne.

7. U mężczyzny spojenie łonowe jest wyższe.

POŁĄCZENIA KRĘGOSŁUPA.

Wśród połączeń kręgosłupa możemy spotkać zarówno połączenia ścisłe (chrząstkozrosty, więzozrosty i kościozrosty), jak i połączenia ruchome - stawowe. Generalnie połączenia krę­gosłupa dzielimy na długie i krótkie. Połączenia krótkie zespalają ze sobą sąsiednie kręgi, na­tomiast połączenia długie łączą więcej niż dwa kręgi.

Do połączeń długich zaliczamy :

1. więzadło podłużne przednie (ligamentum longitudinale anterius) - rozpoczyna się na guzku gardłowym części podstawnej k. potylicznej i biegnie po przedniej powierzchni trzonów kręgów i tarcz międzykręgowych, zachodząc na powierzchnie boczne trzonów kręgów; koń­czy się na powierzchni miednicznej k. krzyżowej.

2. więzadło podłużne tylne (ligamentum longitudinale posterius) - rozpoczyna się na stoku k. potylicznej i przednim brzegu otworu wielkiego, biegnie wzdłuż tylnej powierzchni trzonów kręgów i tarcz międzykręgowych (łączy się ściśle z tarczami międzykręgowymi, rozszerzając się na nich, a zwężając na trzonach kręgów) i kończy w górnym odcinku kanału krzyżowego.

3. więzadło nadkolcowe (ligamentum supraspinale) - łączy wyrostki kolczyste kręgów po­cząwszy od C7 aż do grzebienia krzyżowego pośrodkowego.

4. więzadło karkowe (ligamentum nuchae) - przyczepia się do grzebienia potylicznego ze­wnętrznego, guzka tylnego kręgu szczytowego oraz wierzchołków wyrostków kolczystych kręgów C2 - C7.

Połączenia krótkie łączą :

1. wyrostki stawowe - są to tzw. połączenia międzykręgowe (juncturae zygapophysiales s. articulationes intervertebrales)(łączą wyrostki stawowe górne i dolne tworząc 23 pary sta­wów międzykręgowych).

2. łuki kręgów - więzadła żółte (ligamenta flava s. ligamenta interarcuata).

3. wyrostki poprzeczne - więzadła międzypoprzeczne (ligamenta intertransversaria).

4. wyrostki kolczyste - więzadła międzykolcowe (ligamenta interspinalia).

5. trzony kręgów - krążki międzykręgowe (disci intervertebrales) - zbudowane z dwóch czę­ści : jądra miażdżystego (nucleus pulposus) położonego ekscentrycznie bliżej brzegu tylnego krążka oraz pierścienia włóknistego (anulus fibrosus) położonego obwodowo w stosunku do jądra miażdżystego w postaci koncentrycznie ułożonych blaszek. Komórki jądra miażdży­stego oraz więzadło wierzchołka zęba są pozostałościami po strunie grzbietowej (chorda dor­salis).

Połączenie k. krzyżowej z guziczną

Jest to tzw. połączenie krzyżowo-guziczne (junctura sacrococcygea). Łączą się w nim rożki guziczne (cornua coccygea) i rożki krzyżowe (cornua sacralia). Powierzchnie są uzu­pełnione przez krążek międzykręgowy. Połączenie to wzmacniają :

a). więzadło krzyżowo-guziczne brzuszne (odp. więzadłu podłużnemu przedniemu)

b). więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe głębokie (odp. więzadłu podłużnemu tylnemu)

c). więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe powierzchowne (odp. więzadłom żółtym i toreb­kom stawowym)

d). więzadło krzyżowo-guziczne boczne ( odp. więzadłom międzypoprzecznym).

Połączenia kręgosłupa z czaszką

Wyróżniamy dwa stawy łączące kręgosłup z głową :

a). staw górny głowy ( staw szczytowo-potyliczny ; articulatio atlantooccipitalis)

b). staw dolny głowy (staw szczytowo-obrotowy; articulatio atlantoaxialis)

Staw górny głowy składa się z dwóch symetrycznych stawów.

Powierzchnie stawowe : główkę w stawie stanowi powierzchnia stawowa kłykcia k. potylicz­nej; panewką jest dołek stawowy górny kręgu szczytowego.

Torebka stawowa : przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła :

1. błona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis anterior) - przycze­pia się do części podstawnej k. potylicznej i łuku przedniego kręgu szczytowego.

2. błona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) - przyczepia się do brzegu tylnego otworu wielkiego k. potylicznej i do tylnego łuku kręgu szczytowego.

Ruchy : w stawie górnym głowy wykonujemy ruchy "potakiwania".

Staw dolny głowy morfologicznie zbudowany jest z czterech stawów; dwóch nieparzystych położonych do przodu i do tyłu od zęba kręgu obrotowego; oraz dwóch parzystych stawów szczytowo-obrotowych bocznych.

Powierzchnie stawowe : główkę w stawie szczytowo-obrotowym bocznym stanowi po­wierzchnia stawowa górna kręgu obrotowego; panewką jest dołek stawowy dolny kręgu szczytowego. Stawy związane z zębem kręgu obrotowego to stawy szczytowo-obrotowe po­środkowe, odpowiednio przedni i tylny.

Główką w stawie szczytowo-obrotowym pośrodkowym przednim jest powierzchnia stawowa przednią zęba kręgu obrotowego; panewkę stanowi dołek zęba (fovea dentis). Z kolei w sta­wie szczytowo-obrotowym pośrodkowym tylnym główkę stanowi powierzchnia stawowa tylna zęba, a panewką jest powierzchnia stawowa więzadła poprzecznego kręgu szczytowego.

Torebki stawowe : przyczepiają się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła :

1. więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (ligamentum cruciforme atlantis) - jest zbudo­wane z części poziomej (więzadło poprzeczne kręgu szczytowego) oraz pionowej (pęczki podłużne).

a). więzadło poprzeczne kręgu szczytowego (ligamentum transversum atlantis) - przyczepia się do wewnętrznych powierzchni części bocznych kręgu szczytowego.

b). pęczki podłużne górne (fasciculi longitudinales superiores) - przyczepiają się do przed­niego brzegu otworu wielkiego k. potylicznej i do więzadła poprzecznego kręgu szczytowego.

c). pęczki podłużne dolne (fasciculi longitudinales inferiores) - odchodzą również od więza­dła poprzecznego i dochodzą do tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego.

2. więzadło wierzchołka zęba (ligamentum apicis dentis) - łączy szczyt zęba z brzegiem przednim otworu wielkiego.

3. więzadła skrzydłowate (ligamenta alaria) - rozpoczynają się na stronach bocznych zęba i dochodzą do powierzchni przyśrodkowych kłykci potylicznych.

4. błona pokrywająca (membrana tectoria) - rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni części podstawnej k. potylicznej i kończy na powierzchni tylnej trzonu kręgu obrotowego.

Ruchy : w stawie dolnym głowy wykonujemy ruchy "przeczenia".

Kanał kręgowy (ograniczenia)

- od przodu : tylne powierzchnie trzonów kręgów i krążków międzykręgowych oraz lig. longitudinale poste­rius.

- od boków : nasady łuków kręgów

- od tyłu : blaszki łuków kręgów i ligg. flava (więzadła żółte)

Boczna ściana kanału kręgowego jest niepełna ponieważ między nasadami łuków kręgów leżą otwory mię­dzykręgowe.

Otwór międzykręgowy (ograniczenia)

- od góry : wcięcie kręgowe dolne kręgu leżącego bezpośrednio wyżej

- od dołu : wcięcie kręgowe górne kręgu leżącego bezpośrednio niżej

- od przodu : powierzchnie tylne trzonów sąsiednich kręgów i krążka międzykręgowego

- od tyłu : wyrostki stawowe - dolny, kręgu leżącego wyżej; górny, kręgu leżącego bezpośrednio niżej oraz przednia powierzchnia torebki stawu międzykręgowego.

Zawartość otworu międzykręgowego :

1. nerw rdzeniowy

2. zwój międzykręgowy (in. zwój rdzeniowy)

3. gałąź rdzeniowa i jej podział na tętnice korzeniowe

4. żyły łączące sploty żylne kręgowe wewnętrzne z zewnętrznymi

POŁĄCZENIA ŻEBER Z KRĘGOSŁUPEM

Żebra łączą się z kręgami piersiowymi za pomocą stawów żebrowo-kręgowych (articulationes costovertebrales). Nazwa ta obejmuje połączenie głowy żebra z dołkami że­browymi trzonów kręgów piersiowych i dołkiem żebrowym krążka międzykręgowego oraz połączenie guzka żebra z dołkiem żebrowym wyrostka poprzecznego.

Articulatio capitis costae (staw głowy żebra)

Powierzchnie stawowe : główkę w tym stawie stanowi powierzchnia stawowa głowy żebra; panewkę stanowi dołek żebrowy dolny kręgu leżącego wyżej, dołek żebrowy górny kręgu położonego bezpośrednio niżej oraz dołek żebrowy krążka międzykręgowego. Należy tu do­dać, iż żebro I łączy się przeważnie tylko z trzonem Th1, również żebra XI i XII (a czasem też X).

Torebka stawowa : przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła :

1. więzadło promieniste głowy żebra (ligamentum capitis costae radiatum) - biegnie od głowy żebra do powierzchni bocznej trzonów odpowiednich kręgów i krążka międzykręgo­wego.

2. więzadło śródstawowe głowy żebra (ligamentum capitis costae intraarticulare) - biegnie od grzebienia głowy żebra do krążka międzykręgowego (brakuje go w stawach żeber I, XI i XII, a czasem także X).

Articulatio costotransversaria (staw żebrowo-poprzeczny)

Istnieją na 10 górnych żebrach.

Powierzchnie stawowe : główkę w tym stawie stanowi powierzchnia stawowa guzka żebra; panewkę stanowi powierzchnia stawowa dołka żebrowego odpowiedniego kręgu.

Torebka stawowa : przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła :

1. więzadło żebrowo-poprzeczne (ligamentum costotransversarium) - jest rozpięte między tylną powierzchnią szyjki żebra a przednią powierzchnią wyrostka poprzecznego odpowiada­jącego mu kręgu.

2. więzadło żebrowo-poprzeczne górne (ligamentum costotransversarium superius) - bie­gnie od grzebienia szyjki żebra do dolnego brzegu wyrostka poprzecznego kręgu leżącego bezpośrednio wyżej.

3. więzadło żebrowo-poprzeczne boczne (ligamentum costotransversarium laterale) - bie­gnie dwoma pasmami z tylnej powierzchni szyjki żebra do nasady wyrostka kolczystego oraz do nasady wyrostka poprzecznego, bezpośrednio wyżej położonego kręgu.

4. więzadło guzka żebra (ligamentum tuberculi costae) - biegnie od wierzchołka wyrostka poprzecznego do tylnej powierzchni guzka żebra.

POŁĄCZENIA ŻEBER Z MOSTKIEM

Siedem górnych żeber (zwanych żebrami prawdziwymi) łączy się z mostkiem.

a). chrząstka żebra pierwszego łączy się za pomocą chrząstkozrostu mostkowo-żebrowego żebra pierwszego (synchondrosis sternocostalis costae primae).

b). żebra II - VII łączą się z mostkiem za pomocą stawów mostkowo-żebrowych (articulationes sternocostales). Główkę w stawie stanowi powierzchnia stawowa końca mostkowego chrząstki żebra; panewką jest powierzchnia stawowa wcięcia żebrowego mostka (dla żebra II - wcięcie żebrowe leży na pograniczu rękojeści i trzonu mostka; dla żeber III - VI wcięcia żebrowe znajdują się na bocznym brzegu trzonu; natomiast dla żebra VII wcięcie że­browe leży na pograniczu trzonu i wyrostka mieczykowatego). Torebka stawowa : przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła :

1. więzadła promieniste mostkowo-żebrowe (ligamenta sternocostalia radiata : anterius et posterius) - biegną odpowiednio z przedniej i tylnej powierzchni mostkowych końców chrzą­stek żeber na przednią i tylną powierzchnię mostka.

2. więzadło śródstawowe mostkowo-żebrowe (ligamentum sternocostale intraarticulare) - jest obecne w stawie mostkowo-żebrowym żebra II. Biegnie od mostkowego końca żebra II do miejsca połączenia rękojeści i trzonu mostka.

3. więzadła żebrowo-mieczykowe (ligamenta costoxiphoidea) - biegną z dolnego końca trzonu mostka i przednich powierzchni VI i VII chrząstki żebrowej na powierzchnie przednią wyrostka mieczykowatego (łączą się z blaszką przednią pochewki m. prostego brzucha).

Przylegające chrząstki żeber VI, VII i VIII z reguły łączą się stawami międzychrząstkowymi (articulationes interchondrales).

Otwór górny klatki piersiowej (ograniczenia)

- od przodu : górny brzeg rękojeści mostka (wcięcie szyjne); górne powierzchnie końców mostkowych obojczyków.

- od boków : brzegi wewnętrzne pierwszych żeber

- od tyłu : przednia powierzchnia trzonu kręgu Th1.

Otwór dolny klatki piersiowej (ograniczenia)

- od przodu : dolny brzeg wyrostka mieczykowatego mostka;

- od boków : dolne brzegi łuków żebrowych (chrząstki żeber X - VII)

- od tyłu : wolne końce żeber XI-tych, dolne brzegi żeber XII-tych i przednia powierzchnia trzonu kręgu Th12.

STAWY I WIĘZOZROSTY OBRĘCZY KOŃCZYNY GÓRNEJ

Więzozrosty łopatki

Na łopatce znajduje się kilka więzadeł, które różnią się od więzadeł stawowych tym, że łączą różne części tej samej kości. Zaliczamy do nich :

1. więzadło kruczo-barkowe (ligamentum coracoacromiale) - biegnie z powierzchni tylnej wyrostka kruczego do brzegu przedniego wyrostka barkowego. Więzadło to uzupełnia panewkę stawu ramiennego wytwarzając (wraz z wyrostkiem kruczym i barkowym oraz powięzią podnaramienną) tzw. sklepienie stawu ramiennego (fornix humeri).

2. więzadło poprzeczne łopatki górne (ligamentum transversum scapulae superius) - jest rozpięte ponad wcięciem łopatki, przekształcając je w otwór (biegnie przez niego żyła i nerw nadłopatkowy, podczas gdy tętnica biegnie ponad nim).

3. więzadło poprzeczne (ligamentum transversum scapulae inferius) - biegnie od bocznego brzegu grzebienia łopatki do tylnego brzegu panewki stawowej.

Staw mostkowo-obojczykowy (articulatio sternoclavicularis)

Powierzchnie stawowe : Główką jest powierzchnia stawowa końca mostkowego obojczyka.

Panewką natomiast jest wcięcie obojczykowe rękojeści mostka oraz powierzchnia stawowa obojczykowa pierwszego żebra chrzęstnego.

Torebka stawowa : luźna, ale gruba przyczepia się wzdłuż granic powierzchni stawowych.

Jama stawu jest przedzielona przez krążek stawowy na dwa piętra (górno-boczne i dolno-przyśrodkowe).

Więzadła : 1. więzadło międzyobojczykowe (lig. interclaviculare) - biegnie z przyśrodkowego końca jednego obojczyka do drugiego przyczepiając się po drodze do brzegu górnego wcięcia szyjnego rękojeści mostka (jego włókna częściowo przyczepiają się także do krążków stawowych).

2. więzadło żebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare) - przyczepia się do górnej powierzchni pierwszej chrząstki żebrowej i do wycisku więzadła żebrowo-obojczykowego na powierzchni dolnej obojczyka.

3. więzadło mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (lig. sternoclaviculare anterius et posterius) - biegną odpowiednio z przedniej i tylnej powierzchni rękojeści mostka do przedniego i tylnego brzegu końca mostkowego obojczyka.

Ruchy : mechanika stawu jest w zasadzie podobna do stawu kulistego wolnego (jest to zwłaszcza widoczne przy złamaniu obojczyka).

Staw barkowo-obojczykowy (articulatio acromioclavicularis)

Powierzchnie stawowe : Główkę w tym stawie stanowi powierzchnia stawowa końca barkowego obojczyka (facies articularis acromialis claviculae); panewką jest powierzchnia stawowa wyrostka barkowego łopatki (facies articularis acromi).

Torebka stawowa : przyczepia się do granic powierzchni stawowych. Jama stawu, jak poprzednio, jest przedzielona krążkiem stawowym na dwa piętra.

Więzadła : 1. więzadło barkowo-obojczykowe (lig. acromioclaviculare) - przyczepia się do górnej powierzchni wyrostka barkowego łopatki i górnej powierzchni końca barkowego obojczyka.

2. więzadło kruczo-obojczykowe (lig. coracoclaviculare) - biegnie od guzowatości kruczej do górnej powierzchni wyrostka kruczego łopatki. Składa się z dwóch pasm : więzadła czworobocznego (lig. trapezoideum), które odchodzi od kresy czworobocznej obojczyka; oraz więzadła stożkowatego (lig. conoideum), które odchodzi od guzka stożkowatego.

Ruchy : również ten staw odpowiada stawowi kulistemu wolnemu.

RĘKA (manus)

W ręce odróżniamy trzy odcinki :

a). nadgarstek (carpus)

b). śródręcze (metacarpus)

c). palce (digiti)

Nadgarstek składa się z ośmiu kości ułożonych w dwa szeregi po cztery kości. W skład szeregu bliższego wchodzą :

1. k. łódeczkowata (os scaphoideum)

2. k. księżycowata (os lunatum)

3. k. trójgraniasta (os triquetrum)

4. k. grochowata (os pisiforme)

Łódka płynie; Księżyc świeci; Trójgraniasty; Groszek leci.

Szereg dalszy (również licząc od strony promieniowej do łokciowej) jest utworzony przez :

1. k. czworoboczną większą (os trapezium)

2. k. czworoboczną mniejszą (os trapezoideum)

3. k. główkowatą (os capitatum)

4. k. haczykowatą (os hamatum)

Na Trapezie; Trapeziku; wisi Główka; na Haczyku.

Powierzchnia dłoniowa nadgarstka jest wklęsła i wytwarza bruzdę nadgarstka (sulcus carpi). Brzegi nadgarstka : promieniowy i łokciowy, wznoszą się ku przodowi. Od strony promieniowej znajduje się wyniosłość promieniowa nadgarstka (eminentia carpi radialis) utworzona przez guzek k. łódeczkowatej (tuberculum ossis scaphoidei) oraz guzek k. czworobocznej większej (tuberculum ossis trapezii). Po stronie łokciowej znajduje się analogiczna wyniosłość łokciowa nadgarstka (eminentia carpi ulnaris), w skład której wchodzą : k. grochowata i haczyk k. haczykowatej (hamulus ossis hamati). Między obiema tymi wyniosłościami jest rozpięte pasmo tkanki włóknistej łącznej tzw. troczek zginaczy (retinaculum flexorum), który zamyka bruzdę nadgarstka w kanał nadgarstka (canalis carpi).

Przez kanał ten przechodzą :

1. nerw pośrodkowy

2. ścięgno zginacza długiego kciuka

3. 4 ścięgna zginacza palców powierzchownego

4. 4 ścięgna zginacza palców głębokiego

5. pochewka otaczająca ścięgno zginacza długiego kciuka

6. pochewka otaczająca 8 ścięgien zginaczy palców

7. przez kanał także przechodzi (ale się w nim kończy) ścięgno zginacza promieniowego nadgarstka.

Śródręcze (metacarpus) składa się z 5 kości śródręcza, z których każda składa się z trzonu, końca bliższego (podstawy) i końca dalszego (głowy).

Kości palców ręki (ossa digitorum manus) składają się z paliczków (phalanges). Cztery palce strony łokciowej mają po trzy paliczki : bliższy, środkowy i dalszy, palec pierwszy - kciuk (polex) ma dwa paliczki : bliższy i dalszy. W każdym paliczku wyróżniamy trzon, koniec bliższy (podstawę) i koniec dalszy (głowę - in. guzowatość paliczka dalszego).

Wzajemne relacje kk. nadgarstka.

1. k. łódeczkowata łączy się z kośćmi : promieniową, czworobocznymi większą i mniejszą, księżycowatą i główkowatą.

2. k. księżycowata łączy się z : k. promieniową, główkowatą, haczykowatą, łódeczkowatą

i trójgraniastą.

3. k. trójgraniasta łączy się z kk. : księżycowatą, grochowatą i haczykowatą.

4. k. grochowata łączy się z powierzchnią dłoniową k. trójgraniastej.

5. k.czworoboczna większa łączy się z kk.: łódeczkowatą, I k. śródręcza, czworoboczną mniejszą i II k. śródręcza.

6. k. czworoboczna mniejsza łączy się z kk.: łódeczkowatą, II k. śródręcza, czworoboczną większą i główkowatą.

7. k. główkowata łączy się z kk.: łódeczkowatą, księżycowatą, II, III i IV k. śródręcza, czworoboczną mniejszą i haczykowatą.

8. k. haczykowata łączy się z kk.: księżycowatą, IV i V k. śródręcza, główkowatą i trójgraniastą.

Połączenia stawowe dłoni :

1. kk. nadgarstka w obrębie szeregu łączą się stawami międzynadgarstkowymi (art. intercarpeae).

2. kk. szeregu bliższego i dalszego nadgarstka łączą się stawem śródnadgarstkowym (art. mediocarpea).

3. kk. szeregu dalszego nadgarstka i podstawy kk. śródręcza łączą się za pomocą stawów nadgarstkowo-śródręcznych (art. carpometacarpeae), wśród których wyróżnia się staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka (art. carpometacarpea pollicis).

4. podstawy kk. śródręcza II - V łączą się stawami międzyśródręcznymi (art. intermetacarpeae).

5. głowy kk. śródręcza i podstawy paliczków bliższych łączą się stawami śródręczno-paliczkowymi (art. metacarpophalangeae)

6. paliczki między sobą łączą się stawami międzypaliczkowymi (art. interphalangeae).

STOPA (pes)

Stopa jest zbudowana z trzech odcinków :

a). stępu (tarsus)

b). śródstopia (metatarsus)

c). palców (digiti)

Stęp - jest zbudowany z siedmiu kości ułożonych w dwa szeregi :

- pierwszy jest utworzony przez k. skokową (talus) i k. piętową (calcaneus);

- drugi składa się z k. sześciennej (os cuboideum), trzech kości klinowatych (ossa cuneiformia : mediale, intermedium et laterale). Między kośćmi pierwszego i drugiego szeregu leży k. łódkowata (os naviculare), stąd jej stara nazwa os centrale tarsi.

Kość skokowa (talus)

Składa się z trzonu, szyjki i głowy. Na powierzchni górnej trzonu znajduje się bloczek (trochlea tali) dla połączenia stawowego z kośćmi goleni. Część środkowa bloczka nosi nazwę powierzchni górnej (facies superior). Po stronie bocznej na bloczku znajduje się powierzchnia kostkowa boczna (facies malleolaris lateralis), położona na wyrostku bocznym (processus lateralis tali) służąca do stawowego połączenia z kostką boczną. Na powierzchni przyśrodkowej znajduje się powierzchnia kostkowa przyśrodkowa (facies malleolaris medialis) do połączenia stawowego z kostką przyśrodkową. Poniżej tej powierzchni leży przyczep dla więzadła trójgraniastego (lig. deltoideum).

Powierzchnia tylna trzonu poniżej powierzchni stawowej ma wyrostek tylny (processus posterior tali) podzielony bruzdą ścięgna m. zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi) na dwa guzki : przyśrodkowy i boczny (tuberculum mediale et laterale tali).

Powierzchnia dolna trzonu posiada powierzchnie stawową piętową tylną (facies articularis calcanea posterior).

Powierzchnie stawowe piętowe : środkowa i przednia (facies articulares calcaneae media et anterior) leżą na powierzchni dolnej szyjki (collum tali), między powierzchnią tylną

a środkową znajduje się bruzda k. skokowej (sulcus tali). Na głowie k. skokowej (caput tali) znajduje się powierzchnia stawowa łódkowa (facies articularis navicularis).

Kość piętowa (calcaneus)

W części przedniej powierzchni górnej leżą trzy powierzchnie stawowe : pośrodku powierzchnia stawowa skokowa tylna (facies articularis talaris posterior), a do przodu

i przyśrodkowo oddzielone od niej bruzdą k. piętowej (sulcus calcanei) leżą powierzchnie stawowe skokowe : środkowa i przednia (facies articulares talares : media et anterior). Powierzchnia stawowa skokowa środkowa jest położona na wyrostku zwanym podpórką k. skokowej (sustentaculum tali). Tylna powierzchnia tworzy guz piętowy (tuber calcanei), który kończy się dwoma wyrostkami, przyśrodkowym i bocznym (processus medialis et lateralis tuberis calcanei). Na powierzchni przedniej znajduje się powierzchnia stawowa sześcienna (facies articularis cuboidea). Na powierzchni przyśrodkowej w części dolnej podpórki k. skokowej znajduje się bruzda ścięgna m. zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi). Do przodu od centrum powierzchni bocznej znajduje się bloczek strzałkowy (trochlea peronealis). Nad i pod bloczkiem znajdują się dwie bruzdy, objęte wspólną nazwą bruzdy ścięgien mm. strzałkowych (sulcus tendinuum mm. peroneorum).

Zatoka stępu (sinus tarsi)

Utworzona jest przez bruzdę k. skokowej (sulcus tali) oraz odpowiadającą jej bruzdę k. piętowej (sulcus calcanei).

Zawiera : 1. więzadło skokowo-piętowe przednie

2. więzadło skokowo-piętowe międzykostne

3. tkankę tłuszczową

4. kaletkę zatoki stępu (bursa sinus tarsi)

5. gałąź zatoki stępu od tętnicy grzbietowej stopy

Kość łódkowata (os naviculare)

Na powierzchni przyśrodkowej znajduje się guzowatość k. łódkowatej (tuberositas ossis navicularis), która jest punktem orientacyjnym przy otwieraniu stawu poprzecznego stępu.

Kości klinowate (ossa cuneiformia)

Są trzy : przyśrodkowa (os cuneiforme mediale), pośrednia (os cuneiforme intermedium) oraz boczna (os cuneiforme laterale).

Kość sześcienna (os cuboideum)

Na powierzchni dolnej znajduje się guzowatość k. sześciennej (tuberositas ossis cuboidei) przed którą biegnie bruzda ścięgna m. strzałkowego długiego (sulcus tendinis m. peronei longi).

Kości śródstopia (ossa metatarsalia)

Są kośćmi długimi, na każdej z nich można odróżnić podstawę, trzon i głowę. Podstawa

I kości śródstopia ma bocznie guzowatość (tuberositas ossis metatarsalis I), z kolei na brzegu bocznym podstawy V k. śródstopia znajduje się również guzowatość (tuberositas ossis metatarsalis V). Ta ostatnia jest punktem orientacyjnym dla tzw. linii Lisfranca.

Kości palców stopy (ossa digitorum pedis)

Palce od II do V posiadają po trzy paliczki; palec I posiada dwa paliczki.

STAWY STOPY :

1. staw skokowo-goleniowy

2. stawy międzystępowe : staw skokowo-piętowo-łódkowy

3. stawy między kośćmi stępu i śródstopia

4. stawy między kośćmi śródstopia

5. stawy palców : śródstopno-paliczkowe i międzypaliczkowe

Omówienie pozostałych stawów stopy

Staw piętowo-sześcienny (articulatio calcaneocuboidea)

Utworzony jest przez powierzchnię stawową sześcienną k. piętowej i odpowiednią powierzchnię stawową piętową k. sześciennej. Torebka przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych. Staw jest wzmocniony przez więzadła :

1. więzadło piętowo-sześcienne (część boczna więzadła rozdwojonego)

2. więzadło piętowo-sześcienne grzbietowe (lig. calcaneocuboideum dorsale)

3. więzadło podeszwowe długie (lig. plantare longum)

4. więzadło piętowo-sześcienne podeszwowe (lig. calcaneocuboideum plantare)

Staw poprzeczny stępu (articulatio tarsi transversa s. articulatio Choparti)

Jest utworzony przez dwa stawy : skokowo-łódkowy i piętowo-sześcienny. Punktem orientacyjnym przy umiejscowieniu tego stawu jest guzowatość k. łódkowatej. Tzw. "kluczem" do stawu jest więzadło rozdwojone (klucz = więzadło, po przecięciu którego praktycznie otwieramy staw).

Stawy stępowo-śródstopne (articulationes tarsometatarseae s. Lisfranci)

Są utworzone przez powierzchnie stawowe kości klinowatych i sześciennej z powierzchniami bliższymi podstaw kk. śródstopia. Staw wzmocniony jest przez więzadła stępowo-śródstopne grzbietowe i podeszwowe oraz międzykostne. Punktem orientacyjnym przy wejściu do stawu jest guzowatość V k. śródstopia, a kluczem" więzadło stępowo-śródstopne międzykostne przyśrodkowe".

UWAGA - oba powyższe stawy mają znaczenie historyczne, wykorzystywano je jako poziomy amputacyjne (obecnie amputacji dokonuje się raczej na poziomie 2/3 górnych piszczeli).

Staw klinowo-łódkowy (articulatio cuneonavicularis)

Utworzony jest przez powierzchnie dalszą k. łódkowatej i powierzchnie bliższe trzech kk. klinowatych. Więzadłami wzmacniającymi staw są :

1. ligg. cuneonavicularia dorsalia et plantaria

2. lig. cuboideonaviculare dorsale et plantare

3. ligg. intercuneiformia dorsalia, plantaria et interossea

4. lig. cuneocuboideum dorsale, plantare et interosseum

Stawy międzyśródstopne (articulationes intermetatarseae)

Utworzone są przez skierowane do siebie powierzchnie podstaw kk. śródstopia II - V. Wzmocniony przez więzadła śródstopne grzbietowe, podeszwowe i międzykostne.

Stawy palców stopy

1. stawy śródstopno-paliczkowe

2. stawy międzypaliczkowe palców stopy

SKLEPIENIE STOPY

Stopa nie jest tworem ukształtowanym płasko (najlepiej widać to na mokrym śladzie). Wyróżniamy wysklepienie podłużne i poprzeczne. Najważniejszym elementem stabilizującym wysklepienie podłużne jest pionowe ustawienie kości skokowej na kości piętowej. Jakiekolwiek zaburzenie tej równowagi (zesunięcie się k. skokowej do przodu lub do tyłu) natychmiast zaburzy architektonikę stopy i spowoduje "opadnięcie" stopy - jej spłaszczenie. Wysklepienie podłużne składa się z pięciu łuków podłużnych : trzy przyśrodkowe biegną przez trzy kk. klinowate i k. łódkową do k. skokowej; dwa boczne przechodzą przez k. sześcienną do k. piętowej. Punktami podparcia stopy są :

a). guz piętowy

b). głowa I k. śródstopia

c). głowa V k. śródstopia

Wysklepienie podłużne stopy stabilizują i warunkują :

1. lig. calcaneonaviculare plantare

2. lig. calcaneocuboideum plantare

3. musculus quadratus plantae

4. tendo musculi tibialis anterioris

5. tendo musculi tibialis posterioris

6. aponeurosis plantare

7. tendo musculi flexoris hallucis longi

8. ligamentum plantare longum

9. tendo musculi flexoris digitorum longi

Wysklepienie stopy jest także stabilizowane przez tzw. łuki poprzeczne, wzmocnione przez

1. tendo musculi peronei longi

2. caput transversum musculi adductoris hallucis

3. więzadła o poprzecznym przebiegu

4. więzadła stępowo-śródstopne.

Połączenia kości podudzia.

Na połączenia kości goleni składają się :

1). staw piszczelowo-strzałkowy (articulatio tibiofibularis) - główką w tym stawie jest powierzchnia stawowa głowy strzałki (facies articularis capitis fibulae); panewką jest powierzchnia stawowa strzałkowa piszczeli (facies articularis fibularis).

Torebka : przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych.

Więzadła : 1. więzadło przednie głowy strzałki (lig. capitis fibulae anterius)

2. więzadło tylne głowy strzałki (lig. capitis fibulae posterius)

Ruchy : bardzo nieznaczne polegające głównie na amortyzacji odchylenia kostki bocznej w stawie skokowym górnym.

2). więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibiofibularis) - stanowi połączenie między wcięciem strzałkowym piszczeli (incisura fibularis tibiae), a powierzchnią przyśrodkową dolnego końca strzałki. Jest wzmocnione przez więzadła : piszczelowo-strzałkowe przednie i tylne (lig. tibiofibulare anterius et posterius).

3). błona międzykostna goleni (membrana interossea cruris) - jest rozpięta między brzegami międzykostnymi piszczeli i strzałki; ku dołowi przedłuża się we wspomniany powyżej więzozrost piszczelowo-strzałkowy. Błona ta hamuje przesuwanie się kości goleni względem siebie oraz służy jako pole przyczepu mięśni.

Połączenia kości przedramienia

Na połączenia kości przedramienia składają się :

1). staw promieniowo-łokciowy bliższy (articulatio radioulnaris proximalis) - opisany przy stawie łokciowym.

2). błona międzykostna przedramienia (membrana interossea antebrachii) - rozpięta między brzegami międzykostnymi k. promieniowej i łokciowej. U góry kończy się silnym pasmem włóknistym tzw. struną skośną (chorda obliqua), która przyczepia się do guzowatości k. łokciowej i nieco poniżej guzowatości k. promieniowej.

3). staw promieniowo-łokciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) - główką w stawie jest obwód stawowy głowy k. łokciowej (circumferentia articularis capitis ulnae); panewką z kolei jest wcięcie łokciowe k. promieniowej (incisura ulnaris radii).

Torebka : przyczepia się do granic powierzchni stawowych. Jest to staw obrotowy (ruchy : pronatio et supinatio). W stawie znajduje się krążek stawowy (discus articularis) - patrz staw promieniowo-nadgarstkowy.

31

---