Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

„Psychologia procesów poznawczych”

Wykład 3
Pojęcia, schematy, wiedza

Jarosław Orzechowski

Pojęcia

W jaki sposób rozpoznajemy konkretny obiekt (kategoryzujemy) np. jako krzesło, a widzianą twarz jako twarz przyjaciela, pomimo iż:

- istnieje (potencjalnie) nieskończenie wiele krzeseł albo twarzy?

- owo krzesło jest nietypowe i nigdy do tej poty takiego nie widzieliśmy?

- owa twarz jest zamazana albo zniekształcona (np. na fotografii) czy po prostu źle widoczna (np. przy słabym oświetleniu)?

Pojęcia - definicja

Pojęcie to poznawcza reprezentacja zbioru obiektów, na przykład kategorii naturalnych, sztucznych lub hipotetycznych.

NOS, 2006

Pojęcie to reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy obiektów (kategorii).

Pojęcia - funkcje

Funkcje pojęć:

- ekonomiczna: redukcja różnorodności (a zatem ilości przetwarzanej informacji)

• każdy egzemplarz ma wszystkie właściwości wspólne dla swojej kategorii

zalety: odciążenie od każdorazowej analizy wszystkich cech obiektu, wnioskowanie o cechach ukrytych

wady: możliwość popełnienia błędu uproszczenia np. stereotypy etniczne

- eksplanacyjna: rozumienie i wyjaśnianie (przyczyn) zjawisk

• dzięki znajomości niejawnych cech egzemplarzy danej kategorii

zalety: możliwość wyjaśniania i przewidywania wystąpienia zjawisk np. reakcji różnych osób w danej sytuacji

wady: możliwość popełnienia błędu uproszczenia np. stereotypy seksistowskie

- interioryzacyjna: uwewnętrznienie operacji wykonywanych na obiektach

• operacje w świecie realnym mogą być testowane w świecie reprezentacji pojęciowych

zalety: bezpieczne i swobodne planowanie i testowanie przyszłych działań

wady: możliwość popełnienia błędu uproszczenia np. pominięcie czynników wpływających na ostateczny wynik działania

- komunikacyjna: porozumiewanie się z użyciem pojęć języka

dzięki wspólnemu dla grupy ludzi rozumieniu pojęć (oraz zakresu desygnatów pojęcia) możliwe jest porozumiewanie się

zalety: podwaliny dla języka

wady: możliwość pojawienia się nieporozumień związanych z różnicami indywidualnymi w zakresie pojęć np. tego co dobre, albo ładne…, albo amarantowe

Pojęcia - matrycowe i naturalne

Pojęcia matrycowe są jasno określone (zdefiniowane).

• Stanowią poznawczą reprezentację skończonej liczby cech wspólnych wszystkim desygnatom

• Cechy wspólne w jednakowym stopniu przysługują wszystkim egzemplarzom pojęcia

Pojęcia naturalne są mniej precyzyjnie określone i w związku z tym mogą mieć bardziej indywidualny charakter

• Wprawdzie stanowią także poznawczą reprezentację skończonej liczby cech, jednak cechy te w różny sposób przysługują poszczególnym desygnatom pojęcia

Pojęcia - ogólne i jednostkowe

Pojęcia ogólne stanowią reprezentację całych klas obiektów lub procesów

np. pojęcie drzewa, rośliny, dojrzewania, życia

O przydzieleniu obiektu do danej kategorii decyduje kryterium równoważności (wygląd, funkcja, pochodzenie, itd.)

Pojęcia jednostkowe mają tylko jeden egzemplarz, są bardziej konkretne (można ten egzemplarz wskazać)

np. pojęcie „moja dziewczyna”, „samochód ojca”, „ja”, itd.

O przydzieleniu obiektu do danej kategorii decyduje obiektywna albo subiektywna niepowtarzalność obiektu

Pojęcia - pogląd klasyczny

Lewicki, 1968;

Definicja: Pojęcie jest reprezentacją klasy, która obejmuje wszystkie istotne właściwości tej klasy

Właściwość istotna to cecha charakteryzująca wszystkie obiekty danej klasy

Wystąpienie cech istotnych stanowi warunek konieczny i wystarczający poprawnej kategoryzacji obiektów

• Kategoryzacja polega na sprawdzeniu zgodności cech egzemplarza z listą cech definiujących (istotnych dla przynależności kategorialnej)

• Nabywanie pojęć odbywa się na drodze uczenia się

Abstrakcja negatywna - proces nabywania pojęć polegający na pomijaniu cech nieistotnych np. dla pojęcia stół - liczba nóg (w pewnym zakresie), materiał z którego jest wykonany, miejsce w którym można go spotkać, itd.

Abstrakcja pozytywna - proces nabywania pojęć polegający na wyodrębnianiu istotnych spośród wszystkich cech obiektu np. dla pojęcia wujek - cecha pokrewieństwa, a nie obcości w ogóle (różnicowanie pojęć wujek, sąsiad, pan)

Pojęcia - pogląd probabilistyczny/ teoria prototypów

Rosch, 1978

Założenia:

Egzemplarze przynależą do kategorii z pewnym prawdopodobieństwem

Cechy kategorii charakteryzujące jej egzemplarze przynależą im z pewnym prawdopodobieństwem

Definicja: Pojęcie jest sumarycznym opisem pewnej klasy i nie jest sprowadzalne do zbioru cech koniecznych i wystarczających do kategoryzacji

Reprezentacja pojęć uosabiana jest przez prototypy, jako najczystsze przypadki przynależności kategorialnej

Prototypem jest najbardziej typowy egzemplarz kategorii (w zależności od kultury) np. jabłko to prototyp owocu w kulturze europejskiej, jeleń - prototyp zwierzęcia, stół - prototyp mebla, itd.

Ale kto jest prototypem idealnej kobiety czy idealnego mężczyzny?

Prototyp może być obiektem realnym

np. jabłko w kategorii owoców,

albo abstrakcyjną reprezentacją umysłową (średnia arytmetyczna albo modalna z napotkanych dotychczas egzemplarzy),

np. kobieta, mężczyzna, prawdziwy Polak, pracownik akademicki

Pojęcia - teoria prototypów

Neuman, 1977

wartość średniej arytmetycznej ma znaczenie dla cech ilościowych, np. wielkość dla jabłka (ok. 8 cm średnicy jest wartością średnią)

wartość modalna w tworzeniu prototypu ma znaczenie dla cech jakościowych, np. kolor dla jabłka (czerwony jest najczęstszy)

Tsujimoto, 1978

fałszywe rozpoznanie obiektów prototypowych dla eksponowanej wcześniej kategorii

Rosch, 1978

Nabywanie pojęć jest wynikiem kontaktu z pewną klasą obiektów (im częściej tym prototyp jest bardziej wyrazisty); mechanizmy tworzenia prototypu są wrodzone

Kategoryzacja polega na porównaniu obiektu do prototypu; im większe podobieństwo, tym większe prawdopodobieństwo, że obiekt należy do kategorii

Pojęcia - pogląd egzemplarzowy

Reed, 1972; Brooks, 1978

Pojęcia stanowią reprezentacje jednego, albo kilku egzemplarzy danej klasy

- nie istnieją cechy definicyjne dla każdego egzemplarza klasy, ani też egzemplarze zajmujące centralna pozycję w klasie

- nie musimy dokonywać abstrakcji, bo w pamięci przechowywana jest informacja o obiektach rzeczywistych

Obiekty typowe są bardziej podobne do znanych egzemplarzy, więc rozpoznawane są szybciej (wyjaśnia to też efekt Tsujimoto)

Egzemplarze nietypowe są klasyfikowane trudniej (wolniej, z większą liczbą błędów), gdyż są podobne do znanych obiektów z różnych kategorii

Generalizacja i abstrakcja występuje w fazie odtwarzania informacji, a nie w fazie jej nabywania

Proces kategoryzacji polega na ocenie podobieństwa obiektu do znanego albo znanych egzemplarzy

Przechowywane są reprezentacje konkretnych egzemplarzy - najczęściej pierwszego napotkanego (efekt pierwszeństwa) albo najlepszych egzemplarzy

Pojęcia

Schematy poznawcze

Schemat poznawczy

to złożona forma reprezentacji umysłowej, obejmująca zarówno sens typowej sytuacji (obiad w restauracji), jak i znaczenie typowych form zachowania (jedzenie, płacenie), jakie powinny być wygenerowane w reakcji na tę typową sytuację.

NOS, 2006

to moduł systemu poznawczego służący do budowania percepcyjnych i pamięciowych reprezentacji danej klasy obiektów lub zdarzeń

Najder, 1997

Schematy poznawcze - założenia:

• konstrukcjonizm

• argument ubóstwa bodźców

• hipoteza wykorzystywania

• stereotypizacja pamięci

• łagodna degradacja wyniku

• oszczędność poznawcza

Wiedza

• Wiedza to forma trwałej reprezentacji rzeczywistości, mająca postać uporządkowanej i wzajemnie powiązanej struktury informacji, kodowanej w pamięci długotrwałej.

• Metawiedza, wiedza typu „wiem, że wiem” albo „wiem, że nie wiem”; dotyczy wiedzy o wiedzy posiadanej przez jednostkę

• Zasady uporządkowania wiedzy treść

• Zasady organizacji informacji w pamięci trwałej forma (mechanizmy zapamiętywania, przechowywania i odpamiętywnia)

Rodzaje wiedzy

• Wiedza deklaratywna („wiedza, że...”) i wiedza proceduralna („wiedza, jak...”) (Ryle, 1949)

• Anderson (1983) - pamięć deklaratywna i pamięć proceduralna

Wiedza deklaratywna i proceduralna

Wiedza deklaratywna

• zawiera wiedzę o faktach

• jest dobrze uporządkowana,

• nabywana dyskretnie

• łatwa do werbalizacji, tj. przekazu w formie wypowiedzi,

• np. że delfin jest ssakiem, że Słowacki wielkim poetą był, czy też, że komunikacja międzyludzka to intencjonalna wymiana werbalnych i niewerbalnych znaków podejmowana dla poprawy współdziałania lub podzielenia znaczeń między partnerami.

Wiedza proceduralna służy przechowywaniu procedur:

• zawiera procedury, tj. sposoby wykonywania różnych czynności oraz strategie działania

• obejmuje procedury wykonawcze i poznawcze

• nabywana w sposób ciągły, często w toku długotrwałego treningu

• jest trudna do werbalizacji (chociaż możliwa - eksperci)

• np. jak jeździ się na nartach, jak tuli się dziecko, aby szybko zasnęło, czy też jak należy komunikować się, aby być w pełni rozumianym.

Nabywanie wiedzy

• uczenie się, ale czy tylko? Czy Arystoteles miał pępek?

• Wiedza może być wykreowana przez jednostkę dzięki wnioskowaniu, powiązaniu posiadanych wcześniej informacji i myśleniu o tych informacjach w nowy sposób (Burnett i Ceci, 2005)

Pamięć deklaratywna i proceduralna, Anderson (1983)

Wiedza jawna (explicit) i wiedza niejawna (implicit) (Schacter i Graf, 1985)

• jako efekt mimowolnego uczenia się (implicit learning).

Wiedza jawna i ukryta/ „milcząca” (tacit knowledge) - nie wiemy, że ją posiadamy (Polanyi, 1966).

• długotrwale nabywana na drodze doświadczenia i praktyki

• nabywana jest samodzielnie, ma charakter proceduralny i jest stosowana w praktyce (Wagner i Sternberg, 1985)

0

Davies (1989)

• wiedza niejawna może być izolowana (nie wchodzi w związki z inną wiedzą).

• nie można użyć jej w procesie wnioskowania, czyli wyprowadzania nowej wiedzy, z uprzednio posiadanej.

• zakres jej użycia jest więc ograniczony do konkretnej sytuacji

• nie ma mowy o transferze

Pomiar

Wiedza niejawna nie ujawnia się w pomiarze bezpośrednim

Badana niedeklaratywnie - na podstawie poziomu wykonania czynności, których nie da się na założonym poziomie sprawności bez określonej wiedzy (Cleeremans, 1997; Higham, 1997).

Na przykład, werbalizacja reguł rządzących uporządkowaniem materiału vs. klasyfikacja materiału ( paradygmat sztucznych gramatyk - uczenie się mimowolne)

Procedura badania wiedzy niejawnej:

• Etap 1 - uczenie się ciągów liter, zgodnych z pewną regułą gramatyczną

• Etap 2 - testowanie wiedzy niejawnej (ukrytej) w teście klasyfikacji ciągów, wymagającym różnicowania między ciągami gramatycznymi i niegramatycznymi

• Etap 3 - test wiedzy jawnej, badający znajomość reguł klasyfikacji

Wiedza niejawna

Forma reprezentacji wiedzy niejawnej:

• abstrakcyjna (Reber, 1989)

• konkretna: egzemplarze (Brooks i Vokey, 1991), fragmenty informacji (Perruchet i Pacteau, 1990)

Stanowisko pośrednie współistnienie różnych mechanizmów nabywania wiedzy niejawnej (Berry i Dienes, 1993)

Organizacja wiedzy

Trzy podejścia:

• reprezentacji wiedzy za pomocą cech - dotyczy składników wiedzy semantycznej, a więc najmniejszych jej jednostek, najczęściej pojęć.

• reprezentacja relacji semantycznych między elementami, które to relacje wyrażają się głównie w postaci sądów.

• reprezentacja wiedzy proceduralnej.

Podejście cechowe

Clark (1979)

Założenia:

Wiedza reprezentowana jest za pomocą cech (features).

Cecha to symboliczny i dyskretny element umysłowej reprezentacji wiedzy o wyraźnie określonych granicach; zestawy cech oraz relacje zachodzące między nimi reprezentują rzeczywistość.

Pojęcie „człowiek” składa się z reprezentacji cech

[+zwierzę, +dwunożny, +inteligentny],

[-włosy] reprezentacja pojęcia „łysy”

• definiowanie znaczenia słów wymaga uformowania zbioru cech unikalnych dla konkretnego pojęcia

• Zastaw cech pierwotnych (primitive, Clark, 1979)/ rdzennych (core, Smith i in., 1974) + cechy dodatkowe

Gdyby pojęcie „człowiek” reprezentowane byłoby

[+zwierzę, +dwie nogi] nadmierna inkluzyjność

Zasada kontrastu - wymaga uzupełnienia reprezentacji o dodatkowe cechy.

Wiedza semantyczna i epizodyczna

• Tulving (1972) - pamięć/ wiedza semantyczna i epizodyczna

• Wiedza semantyczna - tezaurus (słownik) umysłowy, zorganizowana wiedza jednostki o:

• pojęciach i ich symbolach werbalnych,

• znaczeniach pojęć i ich desygnatach,

• relacjach między pojęciami

• regułach, formułach i algorytmach manipulowania symbolami, pojęciami i relacjami

• Wiedza epizodyczna - wiedza o epizodach i zdarzeniach mających ścisłą lokalizacje czasową i przestrzenną oraz o relacjach między nimi

Wiedza proceduralna, semantyczna i epizodyczna

Wiedza autobiograficzna

Wiedza autobiograficzna - założenia:

• Wiedza autobiograficzna jest zapisem indywidualnych doświadczeń życiowych

• Wiedza autobiograficzna jest charakter deklaratywny

• Pojęcie doświadczenia życiowego obejmuje wiedzę deklaratywną i niedeklaratywną.

Wiedza autobiograficzna

• Formy wiedzy autobiograficznej (Conway, 1996).

• Wiedza dot. okresów życia, np. okres szkolny (charakter schematyczny, bardzo ogólny, podobna u wszystkich ludzi)

• Wiedza dot. zdarzeń ogólnych, cyklicznie powtarzających się, np. egzamin, imieniny, higiena poranna

• Wiedza dot. zdarzeń specyficznych, np. pierwszy pocałunek

Podstawowe metody służące do badania wiedzy autobiograficznej

• Metoda swobodnych skojarzeń

• Metoda kierowanych skojarzeń

• Metoda pamiętników

• Metody badania pamięci specyficznych zdarzeń życiowych

Organizacja wiedzy w pamięci autobiograficznej:

• kodowanie względem skali czasu

Larsen i in. (1996), błędy w szacowaniu daty zdarzeń (najczęściej przesunięcie dotyczy 7 dni)

wniosek: kodowanie odbywa się najczęściej w odniesieniu do dni tygodnia, a nie bezwzględnej daty zdarzenia

Specyficzne zjawiska występujące w pamięci autobiograficznej (Berscheid, 1994)

• Efekt względnej świeżości - informacje na temat zdarzeń z ostatniego roku stanowią od jednej trzeciej do dwóch trzecich wszystkich wspomnień

• Względnie większa dostępność informacji z niedalekiej przeszłości może się wiązać z większym prawdopodobieństwem wykorzystywania ich w procesie adaptacji społecznej.

• Amnezja wczesnodziecięca - niemal całkowita niepamięć zdarzeń, które miały miejsce przed 5 rokiem życia

• Reminiscencja - po 50 roku życia lepiej - niż wynikałoby to z ogólnego przebiegu krzywej zapominania - pamięta się zjawiska z okresu 10 - 30 lat

1

Wiedza proceduralna Wiedza semantyczna Wiedza epizodyczna

Spostrzeganie, doświadczenie

Rozumienie faktów, uczenie się wiedzy deklaratywnej, restrukturyzacja doświadczenia

Dodawanie kolejnych epizodów

NABYWANIE WIEDZY:

Preskryptywna, zmiana prawdopodobieństwa reakcji

Opisowa (fakty, pojęcia, relacje między nimi)

Zdarzenia osobiste w porządku czasowym

REPREZENTACJA WIEDZY:

PRZEJAWIANIE SIĘ WIEDZY:

Reagowanie o względnie sztywnym przebiegu

Formułowanie twierdzeń i sądów; elastyczne; dostęp szybki i automatyczny

Odtwarzanie doświadczenia; elastyczne; dowolne i świadome

ŚWIADOMOŚĆ OPERACJI PAMIĘCIOWYCH I TREŚCI:

Anoetyczna („nie wiem”)

Noetyczna („wiem”)

Autonoetyczna („wiem, że wiem”)

---