Ekonomia jest nauką zajmującą się badaniem zachowania podmiotów gospodarczych w dziedzinie wykorzystania ograniczonych środków, które mogą być w rozmaity sposób zastosowane w sferze produkcji, podziału, wymiany czy konsumpcji.
Ekonomia jest nauką badającą  w jaki sposób społeczeństwo gospodarujące decyduje się o tym co i dla kogo wytwarzać.
Istota ekonomii : ograniczone zasoby, nieograniczone potrzeby
RZADKOŚĆ: luka między ogólną sumą dóbr i usług, których ludzie potrzebują dla zaspokojenia różnych potrzeb a możliwością wytwarzania.
ALOKACJA: rozkład (rozdysponowanie) środków między konkurencją .
PRODUKCJA: działalność ludzka polegająca na wytwarzaniu różnych środków niezbędnych do zaspokajania  potrzeb ludzkich. Otrzymane na skutek takiej działalności dobra to produkty.

Ekonomia stawia sobie za cel sformułowanie teorii racjonalnego gospodarowania rzadkimi, ograniczonymi środkami mającymi alternatywne zastosowanie.
Maksymalizacja efektu  E z danego nakładu środków N-  zasada wydajności.
Minimalizacja nakładów W do osiągnięcia żądanego efektu E- zasada oszczędności.
Rachunek ekonomiczny- porównanie uzyskanych  z danej działalności gospodarczej efektów (np. dochodów) z ponoszonymi w związku z ta działalnością nakładami (np. wydatkami) w celu wybrania możliwe najlepszych czyli najbardziej efektywnych ekonomicznie wariantów decyzji.
PODSTAWOWE WARUNKI RACHUNKU EKONOMICZNEGO:
Efekty  i nakłady muszą myć mierzalne
Efekty i nakłady muszą być wyrażone w takich samych jednostkach miary.
Możliwie jednoznaczne kryterium wyboru.

KATEGORIE EKONOMICZNE
Pewne abstrakcyjne pojęcia wyrażające ogólne własności różnych elementów i aspektów procesu gospodarowania (np. pracę, produkcję, wymianę ) rynek pieniędzy, towar, cena, płaca, dochód, popyt, podaż, kapitał, procent, zysk.

Wykryte i opisane ogólne prawidłowości rządzące procesami gospodarczymi są to stałe powtarzające się związki (zależności ) miedzy elementami procesu gospodarowania.
Prawa ekonomiczne mają charakter prawidłowości  typu statycznego (stochastycznego) np. fizyka deterministyczna . Nie ujawniają się w każdym przypadku lecz przy masowym powtarzaniu zjawisk lub działań tzw. prawa wielkich liczb. Dlatego powinny być obwarowane np. na ogół, zazwyczaj, w większości przypadków.
Prawa ekonomiczne działają obiektywnie  są realną cechą procesu gospodarowania są niezależne od świadomości.
Powiązane w zwarte i logiczne systemy prawa ekonomiczne objaśniają i interpretują rzeczywistość.
Dostarczają wskazówek dla polityki gospodarczej. Im lepsza teoria tym cenniejsze wskazówki.
Model  (inaczej teoria) zawiera szereg założeń upraszczających, dotyczących sposobu zachowania się ludzi. Stanowi więc świadome uproszczenie rzeczywistości (Begg, Fisher)
CETERIS PARIBUS- inne rzeczy równe lub inne rzeczy niezmienne.
MIKROEKONOMIA- spojrzenie na gospodarkę przez pryzmat przedsiębiorców i konsumentów z punktu widzenia maksymalnej ich korzyści.
Przedmiot : koszt produkcji, ceny, produkcyjność czynników produkcji i ich wynagrodzeń w postaci  płac, zysków, procentów, rent w warunkach równowagi cząstkowej i ogólnej.
MAKROEKONOMIA- spojrzenie globalne i analiza w oparciu o wielkie agregaty.
Przedmiot: współzależność między agregatami, dochód narodowy , wydatki na konsumpcję , wydatki na inwestycje, oszczędności, dochody i wydatki budżetu państwa, bilans narodowy i płatniczy kraju, popyt na pieniądze i podaż pieniądza, przeciętny poziom cen, zatrudnienie i bezrobocie itp.

Ekonomia pozytywna zajmuję się obiektywnym, naukowym określaniem zasad funkcjonowania gospodarki.
Ekonomia normatywna dostarcza zaleceń i rekomendacji opartych na subiektywnych sądach wartościujących.
Koszt alternatywny to koszt zaniechanych możliwości. Mierzony jest on wartością tej produkcji, której nie realizujemy lub z której rezygnujemy w tym celu aby zwiększyć produkcję innych dóbr lub innych wartości.
(rzadko alternatywa albo jedno albo drugie, częściej czego więcej , czego mniej)
Uogólnienie tego problemu to krzywa możliwości produkcyjnych lub krzywa transformacji produktu.

Makroekonomia - stara się wyjaśnić jak i dlaczego z upływem czasu gospodarka rozwija się, podlega fluktuacjom i zmianom.
stopa bezrobocia - procent pracowników niepracujących ale poszukujących pracy.

stopa inflacji - procentowa zmiana przeciętnej ceny wszystkich dóbr w gospodarce.

stopa procentowa - suma pobierana przez bank lub innego kredytodawcę, wyrażona jako odsetek.

realna stopa procentowa - stopa bezrobociastopa inflacji - suma pobierana przez bank lub innego kredytodawcę, wyrażona jako odsetek.

recesje - okresy słabnącej aktywności gospodarczej.
produkt krajowy brutto - jest miarą produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

PKB w cenach rynkowych - miara produkcji rynkowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra i usługi.

PKB w cenach czynników wytwórczych - miara produkcji rynkowej z pominięciem podatków pośrednich.

nominalny PKB - jest miarą produkcji w cenach bieżących, natomiast realny w cenach stałych.

deflator PKB - wskaźnik ogólnego poziomu cen, stosowany do wprowadzenia korekty z tytułu inflacji.

PKB per capita - realny PKB podzielony przez liczbę mieszkańców.
wartość dodana - przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcji.

dobra finalne - dobra nabyte przez ostatniego użytkownika.

dobra pośrednie - dobra częściowo przetworzone, które stanowią nakład w procesie produkcji w innych przedsiębiorstwach.

inwestycje - zakupy nowych dóbr kapitałowych.

oszczędności - niewydatkowana część dochodu.

zapasy - dobra trzymane w przedsiębiorstwie na poczet przyszłej sprzedaży.

amortyzacja - spożycie kapitału trwałego.
Produkt Narodowy Brutto (Gross National Product-GNP) - są to całkowite dochody obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usługi.

Dochód Narodowy - jest to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce.

Prawa ekonomiczne - wzajemne więzi między istotnymi cechami różnych zjawisk ekonomicznych mające charakter ogólny, konieczny, nieprzypadkowy i stosunkowo trwały.

Rodzaje praw ekonomicznych:

• prawa przyczynowe (przyczynowo - skutkowe), oznaczają, że po zdarzeniu A następuje zdarzenie B, przy czym A jest przyczyną a B jest skutkiem

• prawa funkcjonalne, występują pomiędzy ilościowo wymiernymi kategoriami np. popyt jest funkcją ceny, podaż też jest funkcją ceny.

• prawa współistnienia czyli łączne np. prawo popytu i podaży

• postępowania ludzi, oddziałuję na bodźce ekonomiczne

• splotu działań ludzkich, wymiana rezultatów swojej działalności

• techniczno-bilansowe, czyli relacje nakładów i wyników zdeterminowane określoną techniką

Cechy praw ekonomicznych:

Popyt (ang. demand) - funkcja przedstawiająca kształtowanie się relacji pomiędzy ceną dobra (towary i usługi), a ilością (liczbą sztuk) jaką konsumenci chcą i mogą nabyć w określonym czasie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację rynkową (ceteris paribus). Wykresem tej funkcji jest tzw. krzywa popytu. Należy zwrócić uwagę na różnicę pomiędzy "popytem", a "wielkością popytu". Popyt to cała funkcja, natomiast wielkość popytu to ilość dobra, jaką konsumenci chcą nabyć przy danej cenie. "Wielkość popytu przy cenie p" jest więc konkretnym elementem funkcji, któremu na krzywej popytu odpowiada jeden punkt.

• obiektywny charakter praw ekonomicznych; są niezależne od podmiotu, od świadomości.

• stochastyczny, czyli statystyczny charakter praw polega na tym, że przejawiają się w dużej liczbie zjawisk, a w poszczególnych pojedynczych mogą być odstępstwa.

• historyczny - ograniczone są warunkami i czasem - dotyczą konkretnego warunku

Metody i narzędzia analizy ekonomicznej.

1.Metody i narzędzia.

2.Dane ekonomiczne , tabele i wskaźniki.

3.Zmienne ekonomiczne i zależności między nimi.

Metoda - jest sposobem stosowania i koordynacji narzędzi myślenia teoretycznego , praktycznego. Jest procedurą postępowania która umożliwia nam lepsze posługiwanie się danymi , środkami w celu poznania obiektywnej rzeczywistości.

Metody ekonomii: obserwacja rzeczywistości , analiza faktów i danych statystycznych , eksperyment (kontrolowany).

W dokonywanej przez ekonomistów analizie zjawisk i procesów gospodarczych możemy wyróżnic trzy etapy :

1. obserwacja zjawiska i formowanie problemu ( zaobserwowane fakty podlegają wstępnemu uporządkowaniu i analizie , interpretacji. Efektem jest przedstawienie hipotez roboczych).

2. budowy

lub konstrukcji modelu teoretycznego ( model ten nie może uwzględniać wszystkich czynników wpływających na dane

zjawisko , gdyż jego budowa zajęła by dużo czasu , a za tem musi koncentrować się na istocie badanego zjawiska tzn. uwzględniać najwyżej czynniki wpływające).

Procedury postepowania : Analiza ( polega ona na rozłożeniu na elementy zasadnicze procesu , przedmiotu , zjawiska gospodarczego , polega ono na myślowych wyodrębnieniach zjawiska). Synteza ( polega ona na zespalaniu elementów całość , polega ona w procesie badawczym na przechodzeniu od pojedynczych faktów do zjawisk i procesów). Metoda dedukcyjna analizy (punktem wyjścia analizy danego procesu lub zjawiska gospodarczego są pewne ogólne założenia i propozycje na podstawie których formowane są bardziej szczegółowe hipotezy i wnioski. Metoda indukcyjna (punktem wyjścia są szczegółowe konkretne dane i założenia poszczególnych jednostek lub grup ludzi oraz podmiotów i elementów gospodarowania na podstawie których formowane są uogólnienia odnoszące się do całego społeczeństwa lub gospodarki).

Weryfikacja hipotez i wniosków ( wynikających z danego modułu lub teorii , ekonomia wykorzystuje metody wypracowane przez statystykę i ekonometrię).

Dane w postaci szeregów czasowych pokazują jak wartość danej wielkości ekonomicznej zmienia się w czasie. Odstępy czasowe dobierane są w zależności od celu analizy. Szeregi czasowe ujmowane są najczęściej w postaci prostych tablic. Tablica zestawienie służące do prostej czytelnej , przejrzystej prezentacji danych ( powinny być ponumerowane , opatrzone tytułami , na dole musi być podane źródło danych).

Dane przekrojowe pokazują one w jaki sposób nastepuje rozkład danej wielkości ekonomicznej dla różnych elementów pewnej zbiorowości w określonym momencie.

Wielkości absolutne są to określone wartości wielkości ekonomicznych występujące w danym okresie czasu np.: bieżąca wysokość dochodu narodowego , wyrażona w mln. , liczba bezrobotnych , płaca jaką otrzymujemy.

Wskaźniki są to relacje ukazujące wartości pewnych zmiennych w danym czasie odniesione do wartości w okresie wcześniejszym ( traktowany jest jako okres wyjściowy lub bazowy). Wyróżnia się: łańcuchowy wskaźnik (index wzrostu) wyraża on stosunek poziomu wielkości ekonomicznej w roku bieżącym do jego poziomu w roku ubiegłym który przyjmujemy za 100 , tempo albo stopa wzrostu jest to stosunek wyrażany w % przyrostu danej wielkości ekonomicznej między rokiem danym a poprzednim w stosunku do roku poprzedniego.

Wielkości nominalne i realne

Wielkości nominalne są to wielkości obliczane lub wyrażone w celach bieżących występujące w danym czasie.

Wielkości realne wyrażane są za pomocą cen stałych by wyeliminować wpływ ceny na kształtowanie się danej wielkości. Jako ceny stałe przyjmuje się ceny z początku lub końca badanego okresu. Rok lub okres z którego brane są dane ceny do obliczeń nazywamy okresem bazowym.

Wielkości przeciętne to średnia arytmetyczna i średnia arytmetyczna ważona.

Inflacja - stały wzrost ogólnego poziomu cen dóbr i usług nabywanych przez ludność.

Rynek , popyt , podaż , cena.

Rynek - jest to ogół transakcji kupna i sprzedaży dóbr i usług

oraz ogół warunków , których są zawierane owe transakcje wymienne między sprzedawcami a kupującymi.

Rodzaje rynku: ze względu na zakres przestrzenny transakcji: rynek lokalny , regionalny , państwowy , zagraniczny , międzynarodowy , światowy; ze względu na przedmiot wymiany: rynek papierów wartościowych , rynek dóbr i usług konsumpcyjnych , rynek czynników produkcji; ze względu na sytuacje rynkową (popyt - podaż): rynek sprzedawcy , rynek nabywcy; ze względu na swobodę działalności: wolny rynek.

Cena - jest pieniężnym wyrazem wartości wymiennej towaru i mówi nam o tym jaką sumę pieniędzy należy zapłacic za jednostkę towaru. Określa nam ile jest warte jedno dobro w przeliczeniu na inne.

Zasada ceteris paribus - oznacza że wszystkie pozostałe wielkości oprócz analizowanych niezmieniają się.

Popyt - to ilość dóbr i usług jaką nabywcy chcą i mogą kupić w danych warunkach przy określonej cenie. Jest to tzw. popyt efektywny oznacza on posiadanie przez konsumenta odpowiednich dochodów. Popyt potencjalny wyraża potrzebę zakupu danego dobra niemającą pokrycia w realnej sile nabywczej konsumenta (dochodu). Popyt indywidualny wyraża zapotrzebowanie reprezentowanego przez jednego nabywce na dane dobro. Popyt rynkowy jest sumą popytów indywidualnych przy różnych możliwych jego cenach.

Prawo popytu - wyraża zależność między popytem a ceną i głosi że wyższym ceną dobra odpowiadają mniejsze ilości dokonywanych zakupów danego dobra , czyli wzrostowi danego dobra towarzyszy spadek ilości nabywanych dóbr , niższym cenom odwrotnie. Mówi się że między popytem a ceną zachodzi zależność odwrotna.

Rynkowe i pozarynkowe czynniki kształtujące popyt:

Rynkowe: dochody nabywców , ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych , przewidywania konsumentów co do zmian cen i dochodów w przyszłości.

Pozarynkowe: preferencje konsumentów , warunki klimatyczne , pory roku , czynniki demograficzne , miejsce zamieszkania , ogólny poziom zamożności społeczeństwa , efekt demonstracji i naśladowania społeczeństwa.

Zmiana popytu pod wpływem ceny może wywoływać dwa efekty: efekt substytucyjny zmiany ceny , efekt dochodowy zmiany ceny. Substytucja oznacza wzajemne zastępowanie się dóbr i usług w zaspokajaniu potrzeb konsumpcyjnych i produkcyjnych , dobra są substytutami jeżeli zmiana ceny na jeden produkt przy niezmienionej cenie drugiego przesuwa popyt w kierunku dobra tańszego.

Komplementarność - oznacza wzajemne uzupełnianie się dóbr w ich zastosowaniu produkcyjnym lub konsumpcyjnym.

Podaż - jest to ilość dobra jaką sprzedawcy mogą zaoferować do sprzedaży przy określonej cenie. Podaż indywidualna , rynkowa.

Prawo podaży - wraz ze wzrostem (spadkiem) ceny dobra rośnie (spada) ilość dostarczanych przez producentów dóbr.

Czynniki determinujące podaż: pozacenowe zmiana (wzrost) kosztów

produkcji , postęp technologiczny , dotacje i subsydia , ilość przedsiębiorstw

w danej branży.

 

Rynek w ekonomii to zespół mechanizmów umożliwiający kontakt producentów z konsumentami.
Rynek to miejsce gdzie spotykają się kupujący i sprzedający w celu dokonania transakcji.
Rynek to całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków w jakich one przebiegają. Na rynku konkurencyjnym dokonuje się ustalenia ceny oraz ilości dóbr.
Rynek to określona zbiorowość podmiotów gospodarujących zainteresowanych dokonywaniem operacji kupna-sprzedaży określonych dóbr, wartości lub usług. Cześć zbiorowości reprezentuje podaż zaś część popyt. Przeciwstawienie się popytu podaży w określonym miejscu oraz czasie prowadzi do ustalenia ceny wartości będącej przedmiotem obrotu - sprawia to iż dochodzą do skutku transakcje kupna sprzedaży.
Zobacz też : popyt , podaż,

Rodzaje rynków

I. Wg rodzaju dóbr będących przedmiotem obrotu

• rynek towarów

• rynek dóbr konsumpcyjnych

• rynek dóbr przemysłowych

• rynek usług - obejmuje dobra które są konsumowane w trakcie ich produkcji np.: usługi spedycyjne, bankowe

• rynek pieniężny - obejmuje obrót środkami dewizowymi, akcjami, obligacjami, złotem

II. Wg zasięgu geograficznego

• lokalny - w bezpośrednim otoczeniu klienta

• regionalny - do kontaktów między klientem

a dostawcami dochodzi na większym terenie, np. powiatu, województwa

• narodowy (krajowy) - funkcjonuje w obrębie państwa

• międzynarodowy - prowadzone są transakcje pomiędzy przynajmniej dwoma państwami

• światowy - wymian

dóbr i usług na obszarze całego świata

III. Wg głównych miejsc produkcji i konsumpcji

• rynek pierwotny - główne miejsca produkcji

• rynek centralny - główne miejsce obrotu i konsumpcji

IV. Wg relacji popytu do podaży

• rynek nabywcy

• rynek sprzedawcy

V. Wg swobody

dokonywania transakcji na rynku

• rynek wolny

- swoboda obrotu, podjęcia działalności, minimalizacja ograniczeń dostępu do poszczególnych rynków międzynarodowych

.

• rynek reglamentowany

• szary rynek - posiadanie reglamentowanych dóbr jest legalne, ale obrót nimi poza wyznaczonym systemem reglamentacji jest zakazany.

• czarny rynek - obrót wartościami, których posiadanie jest nielegalne lub ograniczone do pewnych organizacji, zakazany jest także obrót tymi wartościami.

VI. Wg zorganizowania rynków

• rynki formalne

• rynki formalne ułomne

• rynki nieformalne

VII. Wg kryterium skali lub wielkości transkcji

• hurtowy

• detaliczny (półhurt)

VIII. Wg charakteru transakcji handlowej

• dóbr i usług

• produkcyjny - rynek elementów służących do dalszej produkcji (np. maszyn, urządzeń) lub elementów służących do dalszego przetworzenia, półproduktów (np. surowców, minerałów)

• konsumpcyjny - zaspakaja bezpośrednio zapotrzebowanie konsumentów

• kapitałowy - np. środków pieniężnych, papierów wartościowych

• pracy

IX. Wg stopnia zaspokojenia potrzeb

• producenta - oczekiwania nabywców znacznie przewyższają oferowaną do sprzedaży ilość produktów (popyt jest większy niż podaż), toteż sprzedawcy nie zabiegają o konsumenta, a nabywcy muszą rywalizować w ich zdobywaniu; konsekwencją takiego stanu rzeczy może być korupcja, wprowadzanie reglamentacji sprzedaży, przydziałów, talonów i wreszcie dystrybucja za pomocą systemu kartkowego

• konsumenta - ilość produktów przeznaczonych do sprzedaży przewyższa zapotrzebowanie klientów, przedsiębiorstwa

produkują to, co znajduje aprobatę nabywców i właściwie zaspokaja ich potrzeby, a pozyskanie klienta jest wynikiem marketingu

Czynniki rynkowe

Czynniki rynkowe to zmiany poziomu dochodów nabywców, cen innych towarów oraz oczekiwania nabywców co do zmian cen w przyszłości.

Czynniki pozarynkowe

• demograficzne (liczba ludności pod względem wieku, płci, zatrudnienia)

• naturalne (klimatyczno-atmosferyczne)

• preferencje nabywców (gust, upodobania, zwyczaje)

• polityczne (zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne, np. wojny)

Gospodarka rynkowa & Gospodarka centralnie planowana

Gospodarka rynkowa, system gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa.

W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii), podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania.

Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych co do ich kształtowania się w przyszłości.

Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp.

Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa - taka jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność czynników wytwórczych.

Głównymi zaletami gospodarki rynkowej są:
-tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych
-efektywny system motywacyjny
-duża innowacyjność gospodarki
-dyscyplina finansowa przedsiębiorstw,związana z konkurencją i zasadą samofinansowania działalności gospodarczej
-tendencja do samodzielnego ustalania się równowagi rynkowej
-duża elastyczność gospodarki
-dobre zaopatrzenie sklepów

1.Gospodarka centralnie planowana (= socjalistyczna).

W wieku XX dokonywały się istotne zmiany systemowe funkcjonowania gospodarek. Oprócz gospodarki rynkowej o charakterze kapitalistycznym w całej europie środkowej i wschodniej funkcjonowała gospodarka centralnie planowana w okresie realnego socjalizmu nazywana gospodarką nakazową a w Polsce nakazowo rozdzielczą. Założenia jej wywodzą się z marksistowskiej wizji komunizmu, który został zaprezentowany w jego dziele. W praktyce zaczęło to funkcjonować najpierw w Rosji po rewolucji październikowej w 1917 a po II wojnie światowej w większości krajów Europy środkowej. W samej Rosji miało to charakter komunizmu lojalnego, który następnie chciano ukierunkować na wykorzystanie pewnych elementów rynku w ramach nowej ekonomicznej polityki. Był to okres stosunkowo krótki i z chwilą dojścia do władzy Stalina nastąpiła silna centralizacja gospodarki oraz kolektywizacja rolnictwa. W latach 30 i kolejnych prowadzono proces industrializacji.

Cechy gospodarki centralnie planowanej:

- monocentryczny ład społeczny kluczowa rola partii komunistycznej w życiu politycznym i gospodarczym;

- dominujący udział własności państwowej, głównie w przypadku własności środków produkcji; w Polsce wyjątkiem było rolnictwo, gdzie 75 % areału gruntów rolnych należało do indywidualnych gospodarstw rolnych;

- centralne planowanie i zarządzanie gospodarką;

dominacja państwowej własności czynników produkcji,
-planistyczny mechanizm alokacji zasobów gospodarczych,
-faktycznym gestorem własności państwowej jest biurokracja partyjna i panstwowa,
-brak mechanizmów umożliwiających członkom społeczeństwa realizację funkcji własnościowych,
-opracowanie planu, w którym ustalone były przez szczebel główne cele działaności zarówno te krótko- jak i długoplanowe,
- narzędziem do realizacji planu są nakazy, które określają wielkość i strukturę produkcji oraz przydziały środków niezbędnych do wytworzenia planowanej produkcji,
-zakładano oprócz własności jedynie państwowej także zagwarantowanie zatrudnienia z płacą jako jedynym wynagrodzeniem czynników produkcji i zasadą podziału dochodów "wg pracy",
-płace i ceny były określane przez państwo, wraz z zagwarantowaną konsumentom swobodą zakupu, czyli zgodnie z preferencjami i możliwościami

budżetu.

Gospodarka narodowa, całokształt wzajemnie powiązanych podmiotów gospodarczych działających na obszarze danego kraju. W zależności od przedmiotu działalności podmioty te przyporządkowane są określonym działom, gałęziom i branżom gospodarki.

Gospodarka narodowa Polski dzieli się na następujące działy: przemysł, budownictwo, rolnictwo, leśnictwo, transport i łączność, handel, gospodarka komunalna, gospodarka mieszkaniowa, nauka, oświata, kultura, służba zdrowia i opieka społeczna, administracja państwowa, wymiar sprawiedliwości, ochrona porządku publicznego i obronność. Sektor pierwszy - zalicza się do niego: rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo.

• Sektor drugi - zalicza się do niego przemysł wydobywczy: górnictwo i przetwórczy oraz budownictwo.

• Sektor trzeci - zalicza się do niego transport, łączność, gospodarkę komunalną i mieszkaniową oraz handel.

• Sektor czwarty - zalicza się do niego finanse, ubezpieczenia, marketing i reklamę oraz obrót nieruchomościami.

• Sektor piąty - obejmuje ochronę zdrowia, opiekę społeczną, edukację, badania naukowe, turystykę i rekreację, administrację państwową, wymiar sprawiedliwości, policję i wojsko.

1. Sposoby mierzenia Produktu Krajowego Brutto (Gross Domestic Product-GDP)

PBK - jest miarą produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego

kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

- sumowanie wartości dodanej,

- sumowanie wydatków,

- sumowanie dochodów.

Wartość dodana - przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcji.

Dobra finalne - dobra nabyte przez ostatniego użytkownika.

Dobra pośrednie - dobra częściowo przetworzone, które stanowią nakład w procesie produkcji w innych przedsiębiorstwach.

Inwestycje - zakupy nowych dóbr kapitałowych.

Oszczędności - niezwydatkowana część dochodu.

Zapasy - dobra trzymane w przedsiębiorstwie na poczet przyszłej sprzedaży.

Amortyzacja - spożycie kapitału trwałego.

2. Inne mierniki dochodu narodowego.

PNB Produkt Narodowy Brutto (Gross National Product-GNP) - są to całkowite dochody obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usługi

Dochód Narodowy - jest to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce.

3. Nominalny i realny PKB.

Nominalny PKB jest miarą produkcji w cenach bieżących, natomiast realny w cenach stałych.

Deflator PKB - wskaźnik ogólnego poziomu cen, stosowany do wprowadzenia korekty z tytułu inflacji.

PKB per capita - realny PKB podzielony przez liczbę mieszkańców.

Rodzaje wahań koniunktury gospodarczej. Typy cykli koniunktury ze względu na okres trwania cyklu.

Koniunktura gospodarcza - to wszelkie zmiany aktywności gospodarczej przejawiające się w zmianach podstawowych wskaźników ekonomicznych.
Wskaźniki te to wskaźniki agregatowe określające kondycję gospodarki. Są to np.: PKB, PNB, inwestycje, konsumpcja, wskaźniki bezrobocia i inflacji.
Koniunktura odzwierciedla cykliczny przebieg procesu gospodarowania i odnosi się zarówno do:
stanu i
dynamiki zjawisk i procesów gospodarczych.
Naukę o koniunkturze gospodarczej dzieli się na dwie podstawowe części:
teorię cyklu koniunkturalnego, która wyjaśnia przyczyny i mechanizm zmian
badania wahań koniunkturalnych, które najczęściej dotyczą krótkiego i średniego okresu.

Wahania gospodarcze:
trend - reprezentuje on w sposób systematyczny i regularny długookresowe zmiany występujące w poziomie danego zjawiska powodowane np.: zmianami podaży czynnika pracy, kapitału, wprowadzenia postępu technicznego i naukowego.
Można też powiedzieć, ze trend jest to wygładzona ścieżka obrazująca rozwój produkcji potencjalnej w długim okresie po wyeliminowaniu krótkookresowych wahań.
wahania koniunkturalne - są powtarzającymi się ze względną regularnością i średniookresowymi zmianami aktywności gospodarczej. Wyrażają się w ekspansji lub kurczeniu tej aktywności wokół linii trendu.
wahania sezonowe - obejmują zmiany w działalności gospodarczej dokonujące się na przestrzeni roku kalendarzowego. Są one wynikiem działania np.: czynników przyrodniczych, zwyczajów
wahania przypadkowe - są zmianami w działalności gospodarczej powodowanymi bliżej nieokreślonymi przyczynami, mającymi charakter losowy.

Z punktu widzenia rozważań o cyklu koniunkturalnym ważne są wahania tj. Trend wahania koniunkturalne

Wahania koniunkturalne charakteryzują się następującymi cechami:
obejmują swym zasięgiem całą gospodarkę
mają charakter krótko - a przede wszystkim średniookresowy
powtarzają się ze względną regularnością - wahania te są wynikiem samo wzmacniających się mechanizmów wewnętrznych, występujących w gospodarce.
Cechy te odróżniają wahania koniunkturalne od wahań sezonowych i przypadkowych

Badania nad cyklicznym rozwojem gospodarki doprowadziły do wyróżnienia kilku rodzajów cykli koniunkturalnych, które różnią się od siebie przede wszystkim okresem trwania. Wskazać tu trzeba przede wszystkim na cykle długie, które uzyskały nazwę cykli, Kondratiewa, od nazwiska teoretyka i założyciela oraz dyrektora Instytutu Badań Koniunktury w Moskwie. Obejmują one zmiany wielkości ekonomicznych w okresach wynoszących kilkadziesiąt lat.
Inne badania nad długookresowymi tendencjami w rozwoju gospodarczym doprowadziły do powstania do powstania teorii i cykli super długich, której twórcą jest holenderski ekonomista C

. Van Ewijk, prowadzący badania nad gospodarką brytyjską. Na podstawie analizy

stóp wzrostu produkcji przemysłowej w latach 1760 - 1980 van Ewijk nakreślił trzy bardzo długie tendencje rozwojowe, wokół których oscylowały cykle krótsze. Tak, więc na okres 1760 - 1915/20 przypadać ma superdługi cykl 155 - 160 letni, który składał się z pierwszego 70 - letniego wzrostu produkcji w 1760 - 1830, i drugiego 85 - 90 - letniego spadku aktywności w 1830 - 1915/20. Po okresie 1915/20 rozpoczął się trzeci, wzrostowy okres superdługiego cyklu. Na lata 70. van Ewijk przewidywał załamanie wzrostu.
Teoria ekonomii jak i historia gospodarcza skoncentrowała się raczej na analizie i opisie innego typu wahań cyklicznych, które uzyskały nazwę cykli Juglara ( badał cykle, których długość wynosiła 8 - 11 lat ten typ cyklu dominował w gospodarce kapitalistycznej od pierwszej połowy XIX wieku aż do okresu międzywojennego wyłącznie. Jego cykle miały za podstawę wahania w poziomie inwestycji) i cykli Kitchinga ( te cykle są krótkie około 3,5 roku. Wiązały się głównie ze zmianami zapasów przedsiębiorstw.)
Pierwsze załamania koniunkturalne występowały już w XVIII i na początku XIX wieku. Takim było załamanie w angielskim przemyśle bawełnianym w roku 1788. W roku 1793 występuje drugi kryzys w przemyśle angielskim, który ogarnął oprócz przemysły bawełnianego także inne gałęzie przemysłu angielskiego. Rok 1797 przynosi nowy kryzys gospodarce angielskiej. Najgłębszym w tym okresie jest kryzys w roku 1810 po 5 latach gospodarkę angielską nawiedza nowy kryzys nadprodukcji.  Pierwszym kryzysem ogólnej nadprodukcji był kryzys w roku 1825, który jak poprzednio dotknął przede wszystkim gospodarkę angielską, przeniósł się jednakże do innych krajów - USA, Francji, odbił się także na sytuacji w gospodarce niemieckiej.
Spośród załamań koniunktury przełomu XIX i XX wieku wskazać trzeba na kryzys z roku 1873 oraz 1900 - 1903. Odegrały one istotną rolę w procesie koncentracji kapitałów w krajach Europy Zachodniej, przyspieszając ten proces, przyczyniając się do szybkiego rozwoju monopolizacji gospodarki.
Szczególne miejsce w historii kryzysów zajmuje kryzys w latach 1929 - 1933. Podkreślić trzeba tu znaczenie tego kryzysu nie tylko ze względu na konsekwencje w dziedzinie polityki gospodarczej i kształtowania się myśli ekonomicznej oraz rewizję wielu kanonów, które do tego czasu wyznaczała ekonomia. Dla scharakteryzowania ostrości kryzysu przytoczymy kilkanaście cyfr: globalny spadek produkcji przemysłowej w najbliższym punkcie wyniósł w porównaniu z rokiem przedkryzysownym w Niemczech - 46%, w Polsce - 36%, USA - 42%, we Francji - 24%.

Fazy cyklu koniunkturalnego, ich charakterystyka.

Cykl koniunkturalny - to wahania wzrostu dochodu narodowego. Cykl koniunkturalny zaczyna się od załamania wzrostu gospodarczego i trwa przez fazę depresji, ożywienia i wysokiej koniunktury aż do nowego załamania gospodarczego.

W fazie kryzysu obserwujemy silnie spadkowe tendencje w działalności gospodarczej. Na przestrzeni stosunkowo krótkiego okresu spada produkcja przemysłowa, ma miejsce szybki wzrost bezrobocia, w związku z nadprodukcją pojawiają się spadkowe tendencje cen towarów, zwiększa się ilość bankructw, przede wszystkim słabszych i mniejszych przedsiębiorstw; spadkowe tendencje występują na rynku akcji; kurczą się obroty towarowe zarówno na rynku środków produkcji jak i spożycia.
W fazie depresji życie gospodarcze stabilizuje się na niskim kryzysowym poziomie. Spadkowe tendencje zostają zahamowane, nie ma jednakże wzrostu działalności gospodarczej.
Wzrost ten zaczyna się stopniowo w fazie ożywieni, który charakteryzuje się powolnym przywracaniem aktywności gospodarczej. Tak, więc zaczyna się powolny wzrost produkcji przemysłowej, zatrudnienia, a zarazem spadek bezrobocia; ożywia się działalność inwestycyjna, obroty handlowe.
Najwyższe tętno osiąga działalność gospodarcza w fazie rozkwitu. Charakterystyczną cechą tej fazy jest to, że podstawowe wskaźniki życia gospodarczego, a przede wszystkim rozmiary produkcji przemysłowej osiągają tutaj poziom wyższy niż w poprzednim cyklu koniunkturalnym.
W poszczególnych krajach czy poszczególnych okresach rozwoju może występować i występuje szereg specyficznych cech przebiegu cyklu. Tak, więc przede wszystkim może występować różna głębia załamania produkcji przemysłowej w fazie kryzysu, wydłużeniu i skróceniu w czasie ulec mogą poszczególne fazy cyklu, a w związku z tym różny może być okres trwania poszczególnych cykli. Kryzys może wystąpić jednocześnie w kilku krajach, może nim być także ogarnięta gospodarka jednego tylko kraju. Charakterystyką i historią przebiegu cykli koniunkturalnych, a przede wszystkim specyfiką kryzysów w poszczególnych okresach rozwoju, ich przebiegiem w poszczególnych krajach zajmuje się historia gospodarcza, która bada te problemy w oparciu o metodologiczne przesłanki teorii ekonomii. Zadanie natomiast tej teorii polega na wykryciu ogólnych prawidłowości, których rezultatem jest cykliczny rozwój gospodarczy.
W teorii ekonomii nie ukształtowała się jedna, zawarta teoria cyklu koniunkturalnego i kryzysów. Mamy do czynienia z sytuacją, w której prawie każda ze szkół

ekonomicznych dysponuje własnym wytłumaczeniem tego zjawiska.
Są, więc zarówno teorie skrajne, które negują możliwość

występowania powszechnego kryzysu albo wysuwają koncepcje permanentnego istnienia kryzysu. Szereg innych tłumaczy wahanie koniunktury działaniem różnorodnych czynników i mechanizmów ekonomicznych. Oto najważniejsze z nich.
W kwestii kryzysów klasyczna ekonomia angielska stała na pozycjach tzw. prawa rynków Saya (1767 - 1832), które w istocie rzeczy nie dopuszczało możliwości wybuchu ogólnego kryzysu nadprodukcji. Prawo to jest dzisiaj w teorii ekonomii zjawiskiem historycznym, wyznawano je dość długo.
Say i Ricardo twierdzili, że ogólny kryzys nadprodukcji, jako kryzys w całej gospodarce narodowej, jest niemożliwy. Zakładano jedynie możliwość występowania kryzysów cząstkowych, w poszczególnych gałęziach czy działach gospodarki. Podstawą tego zjawisko jest przyjęcie założenia, że proces wymiany jest procesem bezpośrednim, a więc że dokonuje się wymiany towaru na towar. Każda podaż jest popytem, każda sprzedaż jest jednocześnie aktem kupna, niemożliwa jest, więc nadprodukcja. W ujęciu Ricarda prawo to brzmi następująco: "nikt nie produkuje bez zamiaru konsumowania lub sprzedania i nikt nie sprzedaje bez zamiaru nabycia jakiegoś innego towaru, który może być natychmiast zużytkowany przez nabywcę albo też przyczynić się do przyszłej produkcji. Gdy więc, ktoś produkuje, musi stać się albo konsumentem własnych wyrobów, albo nabywcą i konsumentem dóbr wytworzonych przez kogoś innego. Trudno przypuszczać, aby taki producent przez dłuższy czas nie wiedział, jakie towary może produkować z największą korzyścią dla osiągnięcia zamierzone owej, zatrudnienia, a zarazem spadek bezrobocia; ożywia się działalność inwestycyjna, obroty handlowe.
Najwyższe tętno osiąga działalność gospodarcza w fazie rozkwitu. Charakterystyczną cechą tej fazy jest to, że podstawowe wskaźniki życia gospodarczego, a przede wszystkim rozmiary produkcji przemysłowej osiągają tutaj poziom wyższy niż w poprzednim cyklu koniunkturalnym.
W poszczególnych krajach czy poszczególnych okresach rozwoju może występować i występuje szereg specyficznych cech przebiegu cyklu. Tak, więc przede wszystkim może występować różna głębia załamania produkcji przemysłowej w fazie kryzysu, wydłużeniu i skróceniu w czasie ulec mogą poszczególne fazy cyklu, a w związku z tym różny może być okres trwania poszczególnych cykli. Kryzys może wystąpić jednocześnie w kilku krajach, może nim być także ogarnięta gospodarka jednego tylko kraju. Charakterystyką i historią przebiegu cykli koniunkturalnych, a przede wszystkim specyfiką kryzysów w poszczególnych okresach rozwoju, ich przebiegiem w poszczególnych krajach zajmuje się historia gospodarcza, która bada te problemy w oparciu o metodologiczne przesłanki teorii ekonomii. Zadanie natomiast tej teorii polega na wykryciu ogólnych prawidłowości, których rezultatem jest cykliczny rozwój gospodarczy.
W teorii ekonomii nie ukształtowała się jedna, zawarta teoria cyklu koniunkturalnego i kryzysów. Mamy do czynienia z sytuacją, w której prawie każda ze szkół ekonomicznych dysponuje własnym wytłumaczeniem tego zjawiska.
Są, więc zarówno teorie skrajne, które negują możliwość występowania powszechnego kryzysu albo wysuwają koncepcje permanentnego istnienia kryzysu. Szereg innych tłumaczy wahanie koniunktury działaniem różnorodnych czynników i mechanizmów ekonomicznych. Oto najważniejsze z nich.
W kwestii kryzysów klasyczna ekonomia angielska stała na pozycjach tzw. prawa rynków Saya (1767 - 1832), które w istocie rzeczy nie dopuszczało możliwości wybuchu ogólnego kryzysu nadprodukcji. Prawo to jest dzisiaj w teorii ekonomii zjawiskiem historycznym, wyznawano je dość długo.
Say i Ricardo twierdzili, że ogólny kryzys nadprodukcji, jako kryzys w całej gospodarce narodowej, jest niemożliwy. Zakładano jedynie możliwość występowania kryzysów cząstkowych, w poszczególnych gałęziach czy działach gospodarki. Podstawą tego zjawisko jest przyjęcie założenia, że proces wymiany jest procesem bezpośrednim, a więc że dokonuje się wymiany towaru na towar. Każda podaż jest popytem, każda sprzedaż jest jednocześnie aktem kupna, niemożliwa jest, więc nadprodukcja. W ujęciu Ricarda prawo to brzmi następująco: "nikt nie produkuje bez zamiaru konsumowania lub sprzedania i nikt nie sprzedaje bez zamiaru nabycia jakiegoś innego towaru, który może być natychmiast zużytkowany przez nabywcę albo też przyczynić się do przyszłej produkcji. Gdy więc, ktoś produkuje, musi stać się albo konsumentem własnych wyrobów, albo nabywcą i konsumentem dóbr wytworzonych przez kogoś innego. Trudno przypuszczać, aby taki producent przez dłuższy czas nie wiedział, jakie towary może produkować z największą korzyścią dla osiągnięcia zamierzonego celu, a mianowicie uzyskania innych dóbr. Dlatego też jest nieprawdopodobne, żeby ktoś stale produkował towar, na który nie ma popytu."1
Jeszcze wyraźniej teza i niemożliwości ogólnej nadprodukcji zawarta jest w pracach Jamesa Milla (1773 - 1836). Mill twierdził:... "u każdej jednostki popyt i podaż muszą się równać sobie... popyt i podaż w globalnej sumie muszą się też sobie równać... Produkcja nie może być zbyt szybka w porównaniu z popytem. Nie stwarza ona nigdy podaży, nie stwarzając jednocześnie popyt w tej samej skali.."2
Powyższe stanowisko, nie uznając możliwości ogólnej nadprodukcji, związane było z faktem, że kapitalizm w okresie, w którym powstawała ekonomia klasyczna, nie wykształcił jeszcze mechanizmów ekonomicznych rozwoju cyklicznego. Na występowanie zjawisk kryzysowych poważny wpływ posiadały w końcu wieku XVIII i początkach XIX czynniki doraźne i pozaekonomiczne. Takimi były w Anglii kryzysy w latach 1788, 1793, 1810, 1815, 1819. Zjawiska kryzysowe powstawały w tym okresie w silnym związku z takimi czynnikami jak wojny, gwałtowne zmiany w bilansach płatniczych, odpływ zboża za granicę, gwałtowne zmiany cen zbóż itp. Tak, więc w tym okresie działanie mechanizmu ekonomicznego kapitalizmu prowadzącego do powstania kryzysów nie ujawniło się jeszcze w całej pełni. Pierwszy ogólny kryzys nadprodukcji, który dał początek cyklicznemu rozwojowi gospodarki kapitalistycznej, wybuchał dopiero w roku 1825, po śmierci Dawida Ricardo.
Druga przyczyna stanowiska Ricarda i współczesnych mu w sprawie kryzysów ma charakter stabilny i wiąże się z całym systemem teoretycznym, jaki ekonomiści ci reprezentowali. Ahistoryzm ich rozważań, nie rozumienie procesów reprodukcji w skali społecznej prowadziło do błędnej koncepcji w sprawie kryzysów.
Błędność koncepcji Saya, Milla i Ricarda o niemożliwości ogólnej nadprodukcji widoczna jest nawet, jeśli przyjąć warunki prostej produkcji towarowej, w której wymiana odbywa się za pośrednictwem pieniądza. W warunkach przejścia od wymiany bezpośredniej do wymiany za pośrednictwem pieniądza ( a więc formuły Towar - Towar do formuły Towar - Pieniądz - Towar) istnieje możliwość przerwania łańcucha cyrkulacji. Proces cyrkulacji może ulec rozerwaniu zarówno w czasie jak i przestrzeni.
Na gruncie prostej produkcji towarowej i cyrkulacji towarów za pośrednictwem pieniądza brak jest jeszcze warunków do powstania mechanizmu cyklu koniunkturalnego, przekształcania się możliwości kryzysu w rzeczywistość. Przy niewielkich rozmiarach produkcji towarowej, brak szerokich powiązań między producentami, powstające w poszczególnych ogniwach zjawiska załamania aktywności gospodarczej nie noszą charakteru powszechnego. Cykliczny rozwój i kryzys stają się realną rzeczywistością wraz z przemianą manufaktury w produkcję maszynową, rozwojem wymiany na szeroką skalę, rynku i właściwych tym zjawiskom sprzeczności ekonomicznych. 

Przyrodnicze i psychologiczne koncepcje cyklu koniunkturalnego.

Najbardziej oderwane od rzeczywistości są koncepcje, które doszukują się przyczyn wahań koniunktury w działaniu czynników poza ekonomicznych, a więc przyrodniczych i psychologicznych. Przykładem tego rodzaju koncepcji są rozważania W. Stanleja Jevonsa i Herberta S. Jevonsa wyjaśniających kryzys zjawiskami plam słonecznych, powtarzającymi się rzekomo w okresach dziesięcioletnich. Doszukiwano się związku między tymi plamami a spadkiem urodzajności ziemi i produkcji rolnej, co ma być powodem zaburzeń w całej gospodarce narodowej. Inne koncepcje przyrodnicze wskazują na wpływ czynników atmosferycznych powodując podobne rezultaty w gospodarce.
Koncepcje psychologiczne będące bliższe rzeczywistości gospodarczej, zjawisko cyklicznego rozwoju wyjaśniają w sposób powierzchowny - dopatrują się przyczyn takiego rozwoju ostatecznie w działaniu czynników poza ekonomicznych. Teorie psychologiczne wiążą zmiany koniunktury z błędami w przewidywaniach przedsiębiorców.

Istota teorii niedokonsumpcji (podkonsumpcji) cyklu koniunkturalnego.

Swoistą koncesję wyjaśnienia zjawiska kryzysu reprezentują teorie niedokonsumpcji. Kryzys, jakim jest w ich ujęciu rezultatem sprzeczności między produkcją a spożyciem. Nadprodukcja powstaje, dlatego, ponieważ siła nabywcza najszerszych warstw społecznych jest niska. Jest to, więc diametralnie przeciwna do założeń prawa rynków Saya, zakładającego pełną zgodność podaży i popytu, a więc wykluczającego możliwości ogólnej nadprodukcji.
Najwcześniejszym ze znanych autorów teorii niedokonsumpcji był J.C.L. Sismonde de Sismondi, jego zdaniem kryzysy są następstwem niskich płac, w rezultacie praca nie jest w stanie zakupić

wytworzonych przez siebie produktów.
W historii ekonomii znana jest teoria niedokonsumpcji, której twórcą był ekonomista J.A Hobson. Niedostateczność konsumpcji wynika u Hobsona nie z niedostatecznego poziomu dochodów pieniężnych, lecz ze zbyt wielkich oszczędności. Z kolei przyczyną nadmiernych oszczędności jest nierówny podział bogactwa, występujący we wszystkich przemysłowo rozwiniętych krajach. W krajach tych ma miejsce koncentracja bogactw w rękach niewielu ludzi. Podczas gdy warstwy biedne wydają większość swych dochodów - bogaci zwiększają w coraz większym stopniu swych oszczędności. Występuje paradoksalna sytuacja, w której posiadający niewiele zwiększyliby swą konsumpcję, nie mają jednak na to środków, a drudzy natomiast posiadający środki i wysoką zdolność konsumpcyjną - nadmiernie oszczędzają. W warunkach dużych rozmiarów oszczędzania przez warstwy bogate rozwija się działalność inwestycyjna, powstają nowe przedsiębiorstwa, finansowane z tych nadmiernych oszczędności. Ma to być charakterystyczne dla fazy ożywienia. Gdy uruchomiona w ten sposób działalność inwestycyjna powoduje przyrost dóbr spożycia - wystąpi kryzys. Kryzys wywołany ma być, iż siła nabywcza społeczeństwa może okazać się nie wystarczająca dla wchłonięcia rosnącego strumienia dóbr rynkowych
Tak, więc według Hobsona przyczyną kryzysów jest ostatecznie nierówność dochodów w społeczeństwie. Z tą tezą wiążą się reformatorskie propozycje Hobsona zmierzające do usunięcia kryzysów i bezrobocia poprzez odpowiednie opodatkowanie wielkich dochodów i zwiększenia na tej drodze dochodów niskich za pomocą akcji socjalnej.
Teorie niedokonsumpcji miały liczne grono swych zwolenników na gruncie amerykańskim. W przeciwieństwie jednak do Hobsona, którego koncepcje wyrosły przede wszystkim w oparciu o obserwacje życia gospodarczego w Anglii, koncepcje amerykańskie akcentują inną stroną zagadnienia. O ile Hobson kładzie nacisk na zbyt niski poziom dochodów - autorzy amerykańscy np. Dauglas podkreślają, że niedokonsumpcja wynika z nienadążania wzrostu siły nabywczej mas ludowych za wzrostem produkcji dóbr spożycia.

Wzrost i rozwój gospodarczy

1. Rozwój gospodarczy
2. Wzrost gospodarczy
Są to dwa różne terminy, oznaczają różne pojęcia.
Wzrost jest tożsamy ze wzrostem PKB. Jest to kategoria ilościowa.
Wzrost gospodarczy = wzrost PKB
Rozwój to wzrost + zmiany strukturalne sprzyjające rozwojowi. Jest trudny do policzenia.
Zmianą strukturalną sprzyjającą rozwojowi jest:
- zmiana charakteru zatrudnienia (zmiana z sektora rolniczego do pozarolniczego);
- wzrost udziału pracowników z wyższym wykształceniem

w ogólnej liczbie zatrudnionych;
- wzrost zatrudnienia w nowoczesnych gałęziach gospodarki, a spadek w tradycyjnych;
- spadek zanieczyszczenia

środowiska naturalnego;
- obniżka wskaźnika śmiertelności niemowląt.
Te wskaźniki, ich pogorszenie, oznaczają pogorszenie rozwoju gospodarczego.
Miary wzrostu.
Miarą wzrostu jest tempo wzrostu PKB oraz inne miary, charakteryzująca osiągnięty poziom wzrostu. Jest to PKB na mieszkańca liczony w $. Im więcej wynosi PKB, tym większy poziom wzrostu gospodarczego. Kraje najbogatsze - 20-30 tys. $ na mieszkańca; niezamożne (Polska) 5-8 tys. $ na mieszkańca; najbiedniejsze 100$ na mieszkańca.
Kraje takie jak Polska (do 5 tys. $) nie płacą skłądek na ONZ oraz mogą liczyć na pomoc finansową.
Rozwój mierzymy przez indeksy dobrobytu czyli wskaźnik wzrostu + zmiany struktury.
Doktrynalne ujęcie wzrostu gospodarczego.
O potrzebie osiągania wzrostu gospodarczego mierzonego w PKB mówiono, że załatwi wszystko - „Wzrost jest Bogiem”.
Rekordowe tempo wzrostu PKB - w Polsce w latach

1971-1975 PKB wynosił 10%, tymczasem zaś w krajach kapitalistycznych - 3

%.
„Gospodarka rowerowa” - oznacza szybki wzrost gospodarczy (poddana została ostrej krytyce). Odchodzono od doktrynalnego ujęcia wzrostu gospodarczego.
„Gasnąca krzywa wzrostu gospodarczego” - połączenie osiągniętego wzrostu gospodarczego z możliwym do osiągnięcia tempem wzrostu gospodarczego.
Im wyższy poziom wzrostu, tym niższe tempo wzrostu. Przy wysokim

poziomie nie może być wysokiego tempa.
„Wzrost zerowy” - gospodarka

z roku na rok osiąga ten sam wolumen PKB. Brak wzrostu nie oznacza zmiany struktury tworzenia i podziału PKB.
Do kryzysu przyczyniły się raporty Klubu Rzymskiego (nieformalne zrzeszenie najbardziej wpływowych ludzi świata). Raporty - oceniające rozwój cywilizacji - z dziedziny ekonomii.
„Granice wzrostu gospodarczego” - raport Klubu Rzymskiego 1972r. - ukazał się kiedy jeszcze powszechnie panowała doktryna, że wzrost jest Bogiem, skrytykował wzrost gospodarczy i uznał

go za szkodliwy.
Przedstawiono w nim kilka barier wzrostu gospodarczego, które jeśli nie zostaną zmniejszone, mogą zagrozić cywilizacji np.:
- wyczerpywanie się zasobów naturalnych - groźba, że tych bogactw zabraknie dla przyszłych pokoleń m. in. rudy, węgla, ropy, złota itp. oznaczać to będzie początkowo wzrost cen

, a następnie całkowity brak;
- skażenie środowiska - lata `60 i '70 największe skażenie środowiska (wód i powietrza), rozmiary skażenia były katastrofalne i zagrażały życiu ludzi.
Rafineria Płocka - lata

'60 - wzrost liczby poronień - najbardziej trujące wyziewy, których nie widać.
Następny raport dopuszczał wzrost gospodarczy - „teoria wzrostu ograniczonego” - dopuszczał wzrost gospodarczy w krajach słabo rozwiniętych i tam gdzie nie ma gospodarki krajowej

, kraje bogate powinny czuć się się w obowiązku pomagać krajom biednym.

Gospodarkę dzielimy na 3

sektory:
1. rolnictwo, rybołówstwo, myśliwstwo
2. przemysł, górnictwo, budownictwo
3. usługi

produkcyjne, materialne (zw. Z produktem, naprawa

obuwia, samochodu) i niematerialne (jeden człowiek świadczy

usługi drugiemu, adwokat, lekarz, nauczyciel)
Materialne i niematerialne były ważne dla gospodarki planowej, ponieważ w ówczesnej gospodarce materialne tworzyły dochody narodowe, a niematerialne nie tworzyły dochodu narodowego.
Jeżeli następuje wzrost gospodarczy mierzony wzrostem PKB, to w pierwszej kolejności rozwija się rolnictwo, później przemysł i usługi.
Prawo Clarka i Fishera
Wraz ze wzrostem gospodarczym następuje względne zmniejszenie zatrudnienia w sektorze 1, połączone ze wzrostem zatrudnienia w sektorze 2, a następnie w wyniku

dalszych procesów wzrostu gospodarczego ze względnym spadkiem zatrudnienia w sektorze 2 i ze zwiększeniem zasobów pracy absorbowany przez sektor 3.

Pojęcie inflacji.

Inflacja w przeszłości pojawiała się stosunkowo rzadko i zwykle towarzyszyła nadzwyczajnym zdarzeniom, np. wojnom czy poważnym kryzysom. Na gruncie teorii łączona była zwykle z nadmierną emisją pieniądza papierowego, co powodowało jego deprecjację. Dopiero po II wojnie światowej inflacja stała się zjawiskiem towarzyszącym nieodłącznie procesom gospodarczym. Jej rozumienie jest też dziś odmienne niż w wieku XIX.
Przez inflację rozumie się obecnie wzrost przeciętnego poziomu cen w określonym czasie, zwykle w ciągu roku. Wzrost ten wyrażany jest w postaci procentowego wskaźnika i nosi nazwę stopy inflacji. I tak pod pojęciem inflacji kryją się dwa pojęcia:
• Inflacja - określenie procesów ekonomicznych polegających na nadmiernym zwiększaniu ilości pieniądza w obiegu, w stosunku do rynkowej wartości liczonej w cenach dotychczasowych.
• Inflacja (procesy inflacyjne) - współczesne pojęcie - określa proces trwałego wzrostu ogólnego poziomu cen, przy uwzględnieniu zmian jakości towarów w pewnym czasie. Dotyczy ono nie tyle przyczyny tego zjawiska, ile jego objawów. W takim rozumieniu ma ono charakter negatywnej cechy rozwoju.

2. Rodzaje inflacji.

Inflacja może przybierać różne rozmiary i w zależności od jej wielkości wyróżniamy:
• Inflację pełzającą (do kilku % w skali rocznej), nie powodującą zakłóceń w przebiegu procesów gospodarczych, poddająca się kontroli.
• Inflację kroczącą (z reguły do kilkunastu % rocznie), gdy oczekiwania inflacyjne wywołują określone zachowania podmiotów gospodarczych wzmagające ten proces, przy czym zaczyna się ona wymykać spod kontroli.
• Inflację galopującą (powyżej 20%), powodująca narastające zakłócenia w przebiegu procesów gospodarczych, osłabienie systemów motywacyjnych, a w rezultacie zahamowanie życia społecznego. inflacja galopująca (zwana także superinflacją), to taki wzrost ogólnego poziomu cen, który powoduje narastanie perturbacji w procesie reprodukcji makroekonomicznej. Stanowi ona poważne zagrożenie dla procesów wzrostu gospodarczego. Z reguły wymyka się ona spod kontroli państwa. Jej negatywną stroną jest to, że przyczynia się ona do erozji systemów motywacyjnych.
• Hiperinflację, gdy natężenie procesów inflacyjnych uniemożliwia racjonalne gospodarowanie z powodu niemożności prowadzenia rachunku ekonomicznego, planowania działań gospodarczych, nieskuteczności systemów motywacyjnych, co prowadzi do anarchizacji życia społecznego.
• Megainflację (powyżej 100%), to taki poziom inflacji, w którym rząd i Bank Centralny nie ma żadnej kontroli nad podażą pieniądza, a uruchamia się czarna strefa gospodarcza.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery główne źródła powstawania inflacji:
• Inflację popytową, która jest wynikiem nadmiernej ilości pieniądza w obiegu. Jej źródłem mogą być nadmierne wydatki państwa, nie znajdujące pokrycia w dochodach (inflacja budżetowa), nadmierna kreacja pieniądza kredytowego (inflacja kredytowa) lub nadmierny w stosunku do wzrostu produkcji, wzrost cen (inflacja płacowa)
• Inflację podażową, jej przyczyny tkwią w samym procesie produkcji - przede wszystkim w jej rosnących kosztach spowodowanych wzrostem cen
• Inflację kosztową związaną ze wzrostem kosztów produkcji
• Inflację strukturalną - źródło powstania wynika ze zmian struktury gospodarczej danego kraju w określonym czasie w szczególności dotyczące gospodarek tych krajów, które przechodzą od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej.

3. Przyczyny inflacji.
Określenie inflacji przez zmiany cen nie wyklucza jednak jej pieniężnego charakteru. Stąd też poszukiwania przyczyn inflacji najczęściej koncentrują się dziś na związkach między podażą pieniądza a poziomem cen. Jeśli podaż pieniądza wzrasta ponad potrzeby gospodarki związane z danym poziomem produkcji, uczestnicy rynku zwiększają swoje wydatki, podczas gdy realny poziom produkcji określony jest przez warunki techniczne i nie zmienia się. Presja popytu powoduje wzrost cen, który w efekcie doprowadza do równowagi na rynku pieniężnym. To uproszczone wyjaśnienie ilościowej teorii pieniądza, którą współcześnie propagują monetaryści, pozwala wskazać jako przyczynę nadmierne wydatki z budżetu, prowadzące do deficytu budżetowego i długu publicznego oraz zbyt tanie kredyty, zakłócające równowagę na rynku pieniężnym.

4. Skutki inflacji.
Inflacja zwłaszcza dwu i więcej cyfrowa bywa zabójcza dla gospodarki danego państwa. Rodzi niepewność w przewidywaniu zysków, zniechęca do podejmowania inwestycji, jej wzrost powoduje wzrost stopy procentowej, spadek zainteresowania kredytami, co wpływa niekorzystnie na inwestycje. Inflacja na dłuższą metę prowadzi do dewaluacji waluty i podrożenia importu, co powoduje dalszy wzrost cen krajowych. Wpływa również negatywnie na rynek papierów wartościowych i zakłóca tym samym działalność całego systemu finansowego państwa. Obniża też realne dochody ludności, wprowadza niepewność jutra.
Mniejsze znaczenie ma inflacja pełzająca, czyli jednocyfrowa, w ograniczonych ilościach jest nie do uniknięcia i może stymulować dodatnio rynek krajowe, a nadmierne jej zwalczanie może doprowadzić do recesji.
Dużo gorsze efekty może budzić inflacja galopująca, czyli dwucyfrowa, może się ona wymknąć spod kontroli państwa i Banku Centralnego i wejść w fazę hiperinflacji trzycyfrowej, co działa destrukcyjnie na gospodarkę i destabilizująco na stosunki społeczno-polityczne.
Skutkiem inflacji w gospodarce narodowej jest wystąpienie całego szeregu zjawisk mających zdecydowanie negatywny wpływ na jej funkcjonowanie. Mają one zarówno charakter ekonomiczny, jak i społeczny, psychospołeczny i polityczny. Część z nich daje się przewidzieć. Część zaś jest trudna do określenia z wyprzedzeniem, ze względu na specyfikę miejsca i czasu, w którym zaistnieją.
Syntezując, skutkiem procesów inflacyjnych może być:
• spadek siły nabywczej pieniądza (czyli jego deprecjacja), a w ślad za tym również ograniczenie jego funkcji;
• podejmowanie błędnych i nieefektywnych decyzji lokat kapitałowych;
• nieprawidłowa redystrybucja dochodów i majątku (mogąca spowodować niezadowolenie społeczne);
• wzrost stopy procentowej kredytów i oszczędności;
• erozja realnego poziomu opodatkowania;
• strata dla oczekującego na zapłatę i zysk dla odraczającego spłatę należności;
• wzrost kosztów produkcji oraz mniejsze od założonych zyski;
• ucieczka w wartości rzeczowe, prowadząca do nieprawidłowej alokacji kapitału;
• nieprawidłowa decyzja inwestycyjna, której konsekwencją są nieskończone inwestycje i zamrożenie kapitału, prowadzące nawet do bankructwa przedsiębiorstwa;
• nieuzasadnione zakupy przez przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe;
• powstrzymywanie się od sprzedaży dóbr przez przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe.

5. Mierniki inflacji.
Wymierne skutki procesów inflacyjnych można określić w oparciu o określony zbiór mierników. Najczęściej odwołuje się do czterech ich rodzajów, mianowicie:
• deflatora produktu narodowego brutto,
• indeksu cen dóbr konsumpcyjnych,
• stopy inflacji cen dóbr konsumpcyjnych
• indeksu cen dóbr konsumpcyjnych
Deflator produktu narodowego brutto (PNB), to procentowy wskaźnik wyrażany stosunkiem nominalnego PNB - to jest wyrażonego w cenach bieżących do realnego PNB - to jest wyrażonego w cenach stałych.
Indeks cen dóbr konsumpcyjnych jest kolejnym, powszechnie stosowanym narzędziem pomiaru ogólnego poziomu cen jest wskaźnik cen konsumpcyjnych. Oznacza się go jako CPI (od: consumer price index) albo, jako P. Jest on procentowym wskaźnikiem wydatków - na dobra i usługi, w typowym koszyku konsumpcyjnym, konsumowane przez typową rodzinę - okresu bieżącego, do wydatków okresu bazowego.
Stopa cen inflacji cen dóbr konsumpcyjnych jest mierzona stopą wzrostu (lub) spadku poziomu cen, najczęściej z jednego roku na drugi.
Indeks cen dóbr konsumpcyjnych (PPI - z ang. producer price index), to miernik zmiany cen płaconych przez producentów za czynniki produkcji za wyjątkiem pracy. Określa on zmiany cen dóbr produkcyjnych i informuje o zmianach cen dóbr konsumpcyjnych w przyszłości. Traktowany jest on, jako narzędzie przewidywania koniunktury gospodarczej.
Ograniczenie inflacji lub przeciwdziałanie jej występowaniu wymaga odpowiedniej polityki państwa w zakresie dochodów społeczeństwa, ograniczania deficytu budżetowego (polityka fiskalna), kontroli emisji pieniądza przez bank centralny i kreacji pieniądza kredytowego przez banki komercyjne (polityka monetarna).

Skutkami dla gospodarki narodowej będzie:

• niechęć przedsiębiorców do podejmowania inwestycji, gdyż nie można przewidzieć realnych zysków,

• spadek innowacji i produkcyjności w przedsiębiorstwach gdyż u przedsiębiorców zmniejsza się zainteresowanie kredytami, na które nakładane są wysokie odsetki,

• dewaluacja waluty krajowej - więcej złotówek należy zapłacić za jednego dolara,

• zakłócenie w systemie finansowym na skutek dużych zmian cen papierów wartościowych,

• osłabienie wiarygodności państwa u wierzycieli.

Pojęcie bezrobocia

We współczesnej gospodarce mamy do czynienia ze zjawiskiem bezrobocia. Tym mianem określa się taką sytuację na rynku pracy, w której podaż siły roboczej/zasobów ludzkich przewyższa popyt na nią, zgłaszany przez pracodawców. Innymi słowy w sytuacji bezrobocia istnieje część osób w wieku produkcyjnym i zdolnych do pracy, które chciałyby podjąć pracę przy stawkach wynagrodzenia istniejących na rynku, ale nie mogą jej znaleźć.

Zagadnienia związanymi z rynkiem pracy i prawami pracowników znajdują się w centrum zainteresowania Międzynarodowej Organizacji Pracy. To właśnie MOP stworzyła definicję bezrobotnego, wykorzystywaną właściwie w całej Europie do celów statystycznych. Zgodnie z tą definicją za bezrobotnego uznaje się taką osobę, która w tygodniu, w którym dokonywano badania, nie wykonywała pracy zarobkowej dłużej niż przez jedną godzinę.

Bezrobocie jest zjawiskiem wielowymiarowym, co sprawia, że można je rozpatrywać z różnych punktów widzenia. W ujęciu mikroekonomii bezrobocie jest postrzegane jako sytuacja utraty pracy przez osobę na skutek niedostatecznych umiejętności bądź kwalifikacji, które umożliwiłyby utrzymanie pracy lub zdobycie nowej. W ujęciu makroekonomicznym bezrobocie rozpatrujemy jako sytuację, w której liczba osób pozostających bez pracy jest spora i dotyczy pewnego obszaru geograficznego, co może wpływać na kondycję całej gospodarki.

II. Miara bezrobocia

Bezrobocie mierzone jest stopą bezrobocia. Jest to wyrażony w procentach stosunek liczby osób bezrobotnych do ogółu ludności czynnej zawodowo. Kategoria czynnych zawodowo oznacza osoby w wieku produkcyjnym zdolne do pracy. Nie wlicza się tutaj emerytów i nieletnich.

III. Rodzaje bezrobocia

Rozróżnia się kilka kryteriów podziału bezrobocia.

Ze względu na przyczynę wywołującą bezrobocie wyróżniamy:

1. bezrobocie frykcyjne - jest efektem naturalnego ruchu na rynku osób zatrudnionych; dotyczy osób pozostających bez pracy przez krótki okres z powodu zmiany miejsca pracy, zmiany zawodu, wchodzenia absolwentów na rynek, powrotu do pracy po przerwie (np. z powodu urlopu macierzyńskiego) itp.; przyjmuje się, że jest oznaką "zdrowej" gospodarki;

2. bezrobocie technologiczne - jest skutkiem postępu technicznego oraz unowocześniania produkcji, prowadzących do eliminowania czynnika ludzkiego z procesów produkcyjnych; występuje w sytuacji słabego rozwoju gospodarczego, skutkującego wprowadzaniem inwestycji, mechanizacji i modernizacji procesów przy jednoczesnym ograniczaniu zatrudnienia;

3. bezrobocie strukturalne - jest efektem niedostosowania struktury podaży zasobów ludzkich i popytu na nie; pojawia się w sytuacji zmian restrukturyzacyjnych i transformacji gospodarki przy jednoczesnym opóźnieniu odpowiadających im zmian w szkolnictwie; może być wywołane ograniczonymi zasobami kapitału, które umożliwiłyby pełne zatrudnienie siły roboczej;

4. bezrobocie koniunkturalne - związane jest z występowaniem cykli koniunkturalnych, w fazie spadku i recesji gospodarczej zmniejsza się jest popyt globalny, co wywołuje konieczność ograniczenia zatrudnienia; tego rodzaju bezrobocie spada, kiedy następuje wzrost gospodarczy i zdolności produkcyjne przedsiębiorstw mogą być pełniej wykorzystane;

5. bezrobocie sezonowe - dotyczy działalności/branż cechujących się sezonowością popytu bądź podaży (np. rolnictwo, turystyka), wahania te są uzależnione od pór roku lub warunków pogodowych.

Biorąc pod uwagę okres pozostawania bez pracy rozróżniamy:

1. bezrobocie krótkookresowe - dotyczy osób pozostających bez pracy przez okres nie przekraczający 3 miesięcy;

2. bezrobocie średniookresowe - dotyczy sytuacji braku zatrudnienia przez okres od 3 do 6 miesięcy;

3. bezrobocie długookresowe - występuje w sytuacji, kiedy brak pracy trwa od 6 do 12 miesięcy;

4. bezrobocie długotrwałe (zwane chronicznym) - dotyczy osób nie mogących znaleźć pracy przez ponad 12 miesięcy; uznaje się je za najbardziej niekorzystne i niebezpieczne dla gospodarki, ponieważ wywołuje negatywne skutki w niemal wszystkich sferach życia.

Ze względu na fakt rejestracji bezrobotnego wyróżnia się:

1. bezrobocie rejestrowane - dotyczy osób pozostających bez pracy zarejestrowanych w urzędach pracy oraz posiadających cechy określone ustawowo[1];

2. bezrobocie ukryte - dotyczy osób, które nie chcą lub nie mogą się zarejestrować w urzędach pracy, ponieważ nie spełniają wszystkich kryteriów określonych w ustawie; pojawia się w sytuacji nadzatrudnienia (tzn. wykonywana praca wydaje się być zbędna, a zmniejszenie zatrudnienia nie wpływa na wielkość produkcji); najczęściej dotyczy rolnictwa.

IV. Przyczyny bezrobocia

Ze względy na złożoność zjawiska bezrobocia wyróżnić można wiele przyczyn jego występowania. Do najczęstszych należą:

1. niedostosowanie struktury podaży pracy do popytu zgłaszanego przez pracodawców;

2. procesy restrukturyzacyjne w gospodarce, eliminowanie niektórych działalności

3. spadek produkcji z powodu ograniczonego popytu na określone towary/usługo;

4. niedoskonała informacja na rynku pracy o wolnych stanowiskach pracy;

5. niedostosowany sposób i kierunki kształcenia do wymagań rynku;

6. nadmierne obciążenia fiskalne

7. brak mobilności pracowników i osób poszukujących pracy

8. zmiana siedziby przedsiębiorstwa (przeniesienia produkcji do innego miasta/województwa)

9. automatyzacja procesów produkcji, zmiany technologiczne.

V. Skutki bezrobocia

Do głównych konsekwencji bezrobocia należą:

1. niepełne zatrudnienie czynnika produkcji, jakimi są zasoby ludzkie;

2. spadek dochodów społeczeństwa, skutkujący ograniczaniem globalnego popytu;

3. spadek kwalifikacji i zanikanie umiejętności u osób pozostających przez dłuższy czas bez pracy, konieczność przekwalifikowania się bezrobotnych;

4. zwiększone wydatki budżetu państwa przeznaczane na utrzymanie osób bezrobotnych oraz instytucji zajmujących się pomaganiem im (m.in. koszt wypłacanych zasiłków, zapewnienie ubezpieczenia społecznego osób pozostających bez pracy, organizacja usług pośrednictwa pracy itp.);

5. zagrożenie patologiami społecznymi - uzależnienia, przestępczość, zjawiska dziedziczenia biedy i bezrobocia;

6. marginalizacja społeczna osób bezrobotnych, degradacja psychiczna związana z utratą poczucia własnej wartości i poczuciem apatii.

Bezrobocie jest uznawane za niekorzystne zjawisko w gospodarce, jednak jego następstwa są znacznie groźniejsze w sferze społecznej.

Bank centralny - instytucja odpowiedzialna za funkcjonowanie systemu bankowego. Zazwyczaj działa jako jednostka państwowa, bądź podporządkowana państwu. W Polsce funkcję banku centralnego pełni Narodowy Bank Polski.

Bank Centralny

• Bank centralny emituje pieniądz gotówkowy. Następnie wprowadza go do obiegu poprzez skup metali szlachetnych, walut obcych oraz w formie długu, czyli udzielając kredytów bankom komercyjnym (w niektórych państwach również rządowi). est jedyną instytucją uprawnioną do emitowania znaków pieniężnych w danym państwie.

• Bank centralny jest bankiem banków i innych instytucji finansowych. Każdy bank komercyjny posiada w banku centralnym rachunek, na którym rejestruje rozliczenia z innymi bankami. Bank centralny świadczy usługi bankowe innym bankom (przyjmuje depozyty po tzw. stopie depozytowej oraz udziela im kredytów). Bank centralny realizuje również transakcje z zagranicznymi bankami centralnymi i instytucjami międzynarodowymi.

• Bank centralny jest bankiem skarbu państwa. Prowadzi rachunki instytucji państwowych. Utrzymuje rachunki depozytowe państwa, prowadzi kasową obsługę budżetu, obsługuje dług publiczny.

Funkcje stabilizująco-kontrolne

• Bank centralny formułuje cele polityki pieniężnej państwa i steruje nią za pomocą dostępnych instrumentów.

• Bank centralny utrzymuje i zarządza rezerwami dewizowymi kraju, a także prowadzi politykę kształtowania kursu waluty krajowej.

• Bank centralny nadzoruje działalność banków komercyjnych.

• Bank centralny reguluje podaż pieniądza w obiegu (poprzez np. operacje otwartego rynku i ustalanie stóp procentowych) i oddziałuje na politykę kredytową banków komercyjnych.

Pośrednie instrumenty polityki pieniężnej

Kierowane są one do ogółu podmiotów sektora bankowego, na które oddziałują poprzez odpowiednie zmiany w podaży pieniądza lub wysokości rynkowych stóp procentowych. Oddziałują one poprzez odpowiednie modelowanie układu zależności pomiędzy stopami procentowymi a popytem na pieniądz i jego podażą. Skuteczność ich zależy od stanu płynności w sektorze bankowym.

Polityka rezerw obowiązkowych

Polityka rezerw obowiązkowych zalicza się do instrumentów ilościowych. Stopa rezerw obowiązkowych określa, ile procent od każdego złotego (PLN) zdeponowanego na rachunkach a vista lub terminowych banki komercyjne muszą przekazać na swój rachunek w banku centralnym lub utrzymywać je w swojej kasie w formie zapasów gotówki. Rezerwie obowiązkowej przypisuje się rolę rynkowego instrumentu ogólnego oddziaływania, gdyż stopy ich ustalane są zazwyczaj w jednakowej wysokości dla wszystkich banków, a obowiązek ich tworzenia nie łączy się z ingerencją w układ stosunków między bankami komercyjnymi i klientami. Istnieją różne zasady odprowadzania tych rezerw na rachunek w banku centralnym. Zależą one głównie od metody naliczania rezerw, wysokości stopy, oprocentowania środków utrzymywanych w formie rezerw jak również i gromadzenia środków.

Operacje otwartego rynku

Operacje otwartego rynku prowadzone są z bankami komercyjnymi z inicjatywy banku centralnego. Polegają na zakupie lub sprzedaży papierów wartościowych, dewiz oraz bonów pieniężnych emitowanych na własny rachunek przez bank centralny. W ramach tych operacji, transakcje mogą być dokonywane w sposób warunkowy lub bezwarunkowy. Poprzez nie bank centralny ma wpływ na płynność i zdolności emisyjne banków komercyjnych, wysokość stóp procentowych oraz efektywność funkcjonowania rynku pieniężnego. W operacjach otwartego rynku mogą brać udział wybrane banki, zwane dealerami rynku pieniężnego.

Transakcje depozytowo-kredytowe

W ramach transakcji depozytowo-kredytowych banki komercyjne mogą pożyczać z własnej inicjatywy pieniądze od banku centralnego. Istnieją jednak pewne limity i warunki specjalne tych pożyczek ustalane bezpośrednio przez bank centralny, który występuje tu jako kredytodawca ostatniej instancji. Do operacji depozytowych natomiast, należą wszelkie lokaty na rachunku terminowym w banku centralnym, zwane depozytami na koniec dnia. Są istotne kiedy regulowanie płynności płatniczej sektora bankowego za pomocą operacji otwartego rynku nie zapewnia utrzymania ustabilizowanego i zgodnego z oczekiwaniami poziomu stóp procentowych.

Instrumenty bezpośrednie oddziaływania na rynek pieniężny

Stosowane przez bank centralny instrumenty bezpośredniego oddziaływania można podzielić na dwie zasadnicze grupy. Pierwsza obejmuje instrumenty wykorzystywane do kontroli rozmiarów udzielanych kredytów i wysokości stóp procentowych, druga zaś swoistego rodzaju oddziaływanie poprzez perswazję.

Kontrola udzielanych kredytów i stóp procentowych

Zadaniem kontroli wysokości udzielanych przez banki komercyjne kredytów jest utrzymanie podaży pieniądza na określonym poziomie w celu przywrócenia lub po prostu zapewnienia równowagi w gospodarce i/lub obrotach bieżących z zagranicą. Kontrola kredytów może przybierać różne formy. Różny też może być zakres jej stosowania. Może przybrać bowiem formę:

• kontyngentów lub pułapów kredytowych,

• kwotowych lub procentowych ograniczeń dotyczących depozytów lub papierów wartościowych,

• dyrektywnych wskaźników określających procentowy stosunek danego typu kredytów do kapitału własnego,

• badania wypłacalności banków komercyjnych,

• innych łagodniejszych form kontroli.

Kontrola poziomu stóp procentowych natomiast, należy do bezpośrednich instrumentów selektywnego oddziaływania na gospodarkę za pomocą zjawisk pieniężnych. Prowadzi się ją poprzez podmiotowe lub przedmiotowe różnicowanie stawek oprocentowania bądź za pomocą wyznaczania górnej lub dolnej wysokości stóp procentowych bądź też narzucania bankom komercyjnym ściśle określonej wysokości stawek.

Perswazja

Polega ona na przekazywaniu w różnej formie informacji na temat krótko i średniookresowych założeń polityki pieniężnej, jej instrumentów i zamierzonych efektów. Skala posługiwania się nimi zależy od szeregu uwarunkowań, mających swoje źródła w sytuacji wewnętrznej danego kraju oraz w jego powiązaniach z zagranicą. Można zaryzykować stwierdzenie, iż wielkość zapotrzebowanie na wspieranie polityki pieniężnej instrumentami perswazji powinna być odwrotnie proporcjonalna do poziomu niepewności i niemożności osiągnięcia jej celów za pomocą instrumentów ogólnego oddziaływania na system bankowy.

Przesłanki do perswazji:

• Stany nadpłynności w sektorze bankowym, które poprzez finansowe uzależnienie banków komercyjnych od banku centralnego zawieszają regulacyjne właściwości stopy oprocentowania kredytu lombardowego.

• Konieczność jednoczesnego realizowania wykluczających się nawzajem celów polityki pieniężnej, czego przykładem może być potrzeba schłodzenia koniunktury gospodarczej oraz zmniejszenia dopływu kapitału z zagranicy.

• Wpływ wywierany na kurs walutowy oraz zmiany w rezerwach dewizowych państwa.

• Niejednoznaczność w interpretowaniu zamierzeń banku centralnego na podstawie wykorzystywanych przez niego instrumentów pośrednich.

W ostatnich latach w Polsce, instrumenty perswazji wykorzystuje również Rada Polityki Pieniężnej, która w sprawozdaniach ze swoich posiedzeń informuje o kształtowaniu nie tyle bieżącej, co przyszłej inflacji, wskazując przy tym prawdopodobny kierunek zmian stóp procentowych w przyszłości.

Polityka pieniężna (inaczej polityka monetarna) - systematyczne działania mające na celu zapewnienie stabilności cen. Politykę pieniężną państwa prowadzi bank centralny lub inna instytucja rządowa upoważniona do realizacji tej funkcji. Oddziałuje ona na poziom podaży pieniądza oraz na kursy walutowe.

Cele polityki monetarnej banku centralnego

• Cel finalny (główny i nadrzędny) - jest to odpowiednio zdefiniowany cel ogólnogospodarczy wynikający z realizacji polityki ekonomicznej danego kraju. Przykładowo w Polsce celem finalnym NBP jest „utrzymanie stabilnego poziomu cen przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu o ile nie ogranicza to realizacji tego celu” (Ustawa o NBP z 1997 r.).

• Cel pośredni - wyznaczenie określonej kategorii ekonomicznej, która pozostaje w stabilnej relacji z celem finalnym. Przykładowo w Polsce NBP stosuje strategię bezpośredniego celu inflacyjnego, choć dopiero w 2004 r. Rada Polityki Pieniężnej ustaliła wysokość owego celu inflacyjnego na 2,5 proc. z możliwością odchylenia do 1 punktu procentowego w górę lub w dół. Oznacza to, że roczny wskaźnik CPI powinien w każdym miesiącu znajdować się jak najbliżej 2,5 proc.[1].

• Cele operacyjne, które zależą od celu finalnego i powinny wpływać na cel pośredni:

1. Kontrola stóp procentowych

2. Kontrola przyrostu podaży pieniądza

3. Stabilizowanie poziomu kursu walutowego

4. Kształtowanie masy pieniądza rezerwowego

5. Kształtowanie poziomu stóp procentowych

Działania banku centralnego w ramach celów operacyjnych można podzielić na:

• Politykę restrykcyjną (twardą), której celem jest zmniejszanie podaży pieniądza poprzez sprzedaż papierów wartościowych na otwartym rynku, podwyższanie stóp procentowych, zmiany poziomu rezerw obowiązkowych - jest to polityka antyinflacyjna.

• Politykę ekspansywną (miękką), której celem jest zwiększanie podaży pieniądza poprzez zakup papierów wartościowych na otwartym rynku, obniżanie stóp procentowych, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych.

Strategie realizacji celów

Jako, że bank centralny nie ma możliwości bezpośredniego oddziaływania na poziom cen, koncentruje się na określaniu i realizacji celów operacyjnych[2]. Określa zatem poziom zmiennych, do których przeważnie zalicza się podaż pieniądza, stopę procentową, kurs walutowy, nominalny PKB oraz prognozę inflacji - pełnią one rolę wskaźników polityki pieniężnej[2]. Ich wrażliwość pozwala na łatwiejsze określenie, czy prowadzona przez bank centralny polityka jest ekspansywna, czy raczej restrykcyjna w stosunku do danego okresu.

W zależności od tego, jaki cel pośredni zostanie obrany wyróżnią się

• strategię monetarną (ang. monetary targeting) - jako bezpośredni cel występuje podaż pieniądza

• operowanie zmianami stopy procentowej (ang. interest rate targeting) - wpływanie na ceny kredytów

• oddziaływanie na kurs walutowy (ang. exchange rate targeting) - uwzględnianie jego wpływu na ceny eksportu i importu oraz pośredniego wpływu na poziom cen krajowych;

• oddziaływanie na dochód nominalny (ang. nominal income targeting) - uzależnianie polityki pieniężnej od dochodu nominalnego

• strategię bezpośredniego celu inflacyjnego (ang. direct inflation targeting) - dążenie do uzyskania określonego poziomu inflacji. W strategii tej korzysta się również z prognozowania poziomu inflacji

Pieniądz w polityce pieniężnej

W polityce pieniężnej pieniądz spełnia trzy podstawowe funkcje:

• środka wymiany (funkcja wynikająca z tzw. podwójnej zbieżności potrzeb) i środka płatniczego,

• miernika wartości,

• środka przechowywania wartości i odroczonych płatności.

W zestawieniu z innymi składnikami aktywów pieniądz posiada trzy wyróżniki:

• stała wielkość nominalnej przechowywanej wartości,

• brak kosztów transformacji (pozostałe aktywa wymagają transformacji w pieniądz),

• brak dochodu z przechowywania wartości w jego formie.

Formy występowania pieniądza:

• gotówkowa:

• bilety banku centralnego,

• bilon metalowy.

• bezgotówkowa (tzw. pieniądz skrupulatny):

• depozyty w banku centralnym,

• depozyty w innym banku.

Podstawowe instrumenty polityki pieniężnej

Instrumenty polityki pieniężnej to instrumenty jakimi posługują się banki centralne w celu kontroli podaży pieniądza i krótkoterminowej stopy procentowej[6].

Podzielić je można na

• instrumenty pośrednie - oddziałują na płynność bankową, czyli podaż i koszt kredytów. Banki centralne czynią to za pomocą trzech klasycznych instrumentów, do których należą;

• polityka dyskontowa - zmiana oficjalnej stopy redyskontowej;

• operacje otwartego rynku - sprzedaż lub skup papierów wartościowych z rynku;

• kontrola rezerw obowiązkowych - regulacja poziomu rezerw obligatoryjnie gromadzonych przez banki;

• instrumenty typu administracyjnego - związane z bezpośrednią kontrolą banku centralnego nad systemem bankowym - np. racjonowanie kredytów.

Ponadto banki centralne oddziaływać mogą przez perswazję (ang. moral suasion) - przekazywanie wszelkich uwag i sugestii w stronę polityki banków komercyjnych. Polega to zazwyczaj na ustnym formułowaniu przez bank centralny i rząd nieformalnych zaleceń w celu wymuszenia określonych działań. Często oddziaływanie to ma skalę znacznie szerszą - międzynarodową i wywierane jest przez międzynarodowe organizacje finansowe[potrzebne źródło].

Polityka pieniężna oparta na ilościowej teorii pieniądza I. Fishera

Polityka ta nazywana jest czasem polityką pasywną i kieruje się zasadą dostosowywania wielkości podaży pieniądza do zmian w realnej podaży wszelkich dóbr i usług. Według teorii Fishera można to osiągnąć poprzez wykorzystywania ilościowych i jakościowych pośrednich instrumentów polityki pieniężnej, bez ingerencji w mechanizm rynku. Pierwszy rodzaj instrumentów określa kwotę refinansowania banków komercyjnych i wszelkich podmiotów pozabankowych przez bank centralny. Drugie zaś tyczą się dostępnych bankom warunków, form i kosztów tego refinansowania pieniądzem banku centralnego. Bank centralny korzysta więc z tych instrumentów, by kontrolować ogólną stabilność podaży pieniądza.

Asymetria skutków polityki pieniężnej

Skuteczność działań polityki pieniężnej zależy od tego, czy jest wykorzystywana do pobudzenia, czy do przyhamowania aktywności gospodarczej, przy czym jest ona większa w przypadku działań restrykcyjnych, m.in. z następujących powodów:

1. Mnożnik wkładów jest wyższy przy zmniejszaniu niż przy zwiększaniu bazy monetarnej.

2. Taki sam efekt wywołuje „dolna granica” nominalnych stóp procentowych, ponieważ nie jest ona zazwyczaj ujemna, a nawet nie może - jeśli znajdujemy się w keynesowskiej pułapce płynności - obniżyć się poniżej pewnej dodatniej wartości. Nie ma natomiast górnej granicy dla wzrostu stopy procentowej w wyniku zaostrzenia polityki monetarnej.

3. Restrykcyjna polityka pieniężna poprzez racjonowanie kredytu prowadzi do spadku podaży kredytu dla pewnych klientów. Stąd można mieć pewność co do spadku wolumenu faktycznie udzielonych kredytów nawet jeśli popyt na nie nie spada. W przeciwieństwie do tego ekspansywna polityka pieniężna wywołuje wzrost podaży kredytu, być może do poziomu przekraczającego popyt i dlatego wolumen faktycznie udzielonych kredytów niekoniecznie musi ulec zwiększeniu.

Instytucje polityki pieniężnej w Polsce

• Narodowy Bank Polski (bank centralny),

• Rada Polityki Pieniężnej,

• Komisja Nadzoru Finansowego.

Budżet państwa jest najwyższej rangi planem finansowym polityki państwa oraz narzędziem polityki społecznej, uwzględniającym planowane dochody i wydatki państwa na następny rok budżetowy. Jako dochody uwzględnia się m.in.: wpływy z podatków pośrednich i bezpośrednich, dochody niepodatkowe (np. cła), dochody z prywatyzacji oraz dochody zagraniczne. Mianem wydatków określa się m.in. koszty dotacji, obsługi długu publicznego, obsługi strefy budżetowej, rozliczeń z bankami, subwencji dla gmin oraz rezerw ogólnych. Termin „budżet” pochodzi z łacińskiego bulga, oznaczającego skórzany mieszek przeznaczony do zbierania dochodów. Słowo to przyjęło się następnie w wielu językach (ang. budget, starofr. bougette, fr. la budget]. Dla historycznego rozwoju instytucji budżetu znaczenie miało kilka zdarzeń, które rozstrzygnęły o jej współczesnym kształcie, wśród których - poza oddzieleniem majątku publicznego od majątku królewskiego - wymienić należy rozwijanie stosunków towarowo-pieniężnych, parlamentaryzmu, funkcji socjalnych i gospodarczych państwa, rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych i finansowych oraz procesy integracyjne zachodzące we współczesnym świecie.

Pojęcie budżetu państwa

Budżet państwa można określić jako zestawienie dochodów i wydatków oraz rozchodów i przychodów państwa w pewnym okresie - najważniejszy plan finansowy państwa. Wymaga autoryzacji politycznej przez parlament i organy przedstawicielskie samorządu terytorialnego. Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków.

Budżet uwzględnia przychody i rozchody następujących instytucji

• sądów i trybunałów,

• administracji rządowej.

Pojęcie budżetu państwa może być rozumiane w trzech aspektach:

• ekonomicznym - pewien fundusz pieniężny,

• prawnym - pewien akt normatywny,

• technicznym (konstrukcja techniczna) - wszelkie czynności związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków budżetowych.

Celem sporządzania budżetu jest racjonalizacja wydatków. Budżet stanowi podstawę finansowego planowania przedsięwzięć oraz dostarcza najważniejszych informacji potrzebnych do kontroli prowadzonej działalności.

Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku zwanego rokiem budżetowym, który w Polsce pokrywa się z rokiem kalendarzowym. Następnie budżet jest ogłaszany w Dzienniku Ustaw jako ustawa budżetowa i staje się wówczas aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym jego realizację.

Funkcje budżetu państwa

Funkcje ekonomiczne

• redystrybucyjna - budżet państwa, przejmując podatki, cła i inne opłaty od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych dokonuje ich rozdziału pomiędzy inne podmioty, zarówno w wyniku transferów nieodpłatnych (renty, emerytury, pomoc publiczna, nieoprocentowane kredyty) jak i przez zakup dóbr i usług na rynku.

• skarbowa - budżet przejmuje podatki, cła i inne opłaty

• alokacyjna - budżet służy rozmieszczeniu dóbr i usług w gospodarce, przez finansowanie inwestycji publicznych

• bodźcowa - przez redystrybucję dochodu budżet (zwłaszcza zakupy dóbr i usług, ale także dotacje i subwencje) stymuluje działalność podmiotów gospodarczych, podaż, popyt i ceny

Funkcje polityczne

• planowości - budżet jest planem finansowym państwa, do którego wykonania zobowiązana jest administracja

• kontrolna - umożliwienie kontroli nad władzą wykonawczą co do prawidłowego wykonywania budżetu

• polityczna - umożliwienie kontroli władzy wykonawczej przez ustawodawczą, gdyż budżet uchwalany jest w formie ustawy

Zasady budżetowe

• uprzedniości

• równowagi budżetowej - dochodu powinny pokrywać wydatki ( w praktyce zasada trudna do zrealizowania)

• roczności - budżet obejmuje rok (niekoniecznie kalendarzowy)

• zupełności - budżet dotyczy wszystkich dochodów i wydatków państwa

• jedności - budżet powinien być ujęty w jednym zestawieniu

• jawności - budżet powinien być ogólnodostępny

Klasyczne zasady budżetowe

• Zasada jedności formalnej - zgodnie z którą w jednym czasie w jednym państwie może istnieć tylko jeden budżet, gdyż tylko w takiej sytuacji możliwe jest sprawowanie realnego nadzoru władz ustawodawczych nad władzami wykonawczymi. W Polsce przeczy tej zasadzie istnienie parabudżetów, jakimi są fundusze celowe.

• Zasada jedności materialnej - postuluje, aby wszystkie dochody wpływały do jednego budżetu i z niego finansowane były wszystkie wydatki. Wyklucza to możliwość związania określonego wydatku z konkretnym źródłem dochodu, jak to było np. w przypadku podatku drogowego.

Zasady powyższe nie są zachowane w żadnym państwie.

• Zasada powszechności - wszystkie podmioty gospodarki publicznej powinny być powiązane z budżetem albo metodą finansowania brutto (bezpośrednio) albo netto (pośrednio).

• Zasada zupełności (ustrojowo-konstytucyjna) - określa udział państwa w gospodarce (teoretycznie rozwiązanie tego problemu nie istnieje). Istnieją tutaj dwa podejścia:

• podejście klasyczne - zakłada, że zasada zupełności zachowana jest wówczas, gdy wszelka działalność gospodarcza państwa znajduje swoje odzwierciedlenie w budżecie. Takie ujęcie problemu dopuszcza jedynie finansowanie bezpośrednie, a więc budżetowanie brutto. Wszystkie dochody i wydatki jednostek budżetowych ujmowane są wówczas w planie budżetowym jako dochody i wydatki budżetu;

• podejście modernistyczne - uznaje zasadę zupełności budżetowej za spełnioną, jeśli jednostki sektora publicznego mają jakiekolwiek powiązanie z budżetem państwa. Jest to tzw. finansowanie budżetowe pośrednie lub budżetowanie netto. Jednostki budżetowe rozliczają się wówczas z budżetem według salda debetowego lub kredytowego, dotyczącego zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych i środków zgromadzonych na wydzielonym rachunku dochodów własnych.

Zasady techniczno-budżetowe

• Zasada równowagi - postulat, aby kwota planowanych wydatków znalazła pełne pokrycie w przewidywanych dochodach, co sprowadza się do bilansowania budżetu w taki sposób, aby nie generował on deficytu budżetowego.

• Zasada dualizmu budżetowego - postuluje opracowywanie, poza budżetem operacyjnym (obowiązującym w cyklach rocznych), budżetu majątkowego w cyklach dwu- lub trzyletnich. Zasada w Polsce nie jest realizowana.

• Zasada szczegółowości - wydatki i dochody budżetu powinny być ujęte ze stosowną szczegółowością, związaną z określeniem zakresu swobody władzy wykonawczej. Celem realizacji tej zasady jest ograniczenie możliwości nadinterpretacji i nadużyć w trakcie wykonywania budżetu. Zasada ma związek z klasyfikacją budżetową.

• Zasada operatywności - budżet wymaga opracowania w układzie podmiotowym, co oznacza wskazanie zadań zarówno w zakresie gromadzenia dochodów, jak i realizacji wydatków dla konkretnych podmiotów.

• Zasada przejrzystości - budżet powinien być przedstawiony Parlamentowi i społeczeństwu w możliwie przejrzystym układzie, spopularyzowany w środkach masowego przekazu, ułatwiając przez to ocenę jego wykonania.

• Zasada jawności - postuluje jawność procesu przygotowywania, uchwalania, realizacji i kontroli budżetu. Zarówno ustawa budżetowa, jak i sprawozdanie z jej realizacji mają być ogłaszane w sposób ogólnodostępny (Dziennik Ustaw).

• Zasada gospodarności (bywa nazywana zasadą racjonalności) - wymaga racjonalnego, czyli oszczędnego, wydatkowania środków budżetowych - niestety jest to jedynie postulat.

• Zasada realności - postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków (część doktryny tej zasady nie uznaje).

• Zasada jednoroczności (zasada rygoru budżetowego) - zasada, przyjmująca coroczność, periodyczność budżetu.

• Zasada uprzedniości - zasada uchwalenia budżetu przed terminem jego obowiązywania, a więc przed rozpoczęciem nowego roku budżetowego. Od zasady tej istnieją pewne odstępstwa:

• prerogacja budżetowa - przedłużenie ważności budżetu ubiegłorocznego na pewien okres roku następnego,

• prowizorium budżetowe - skrócona wersja ustawy budżetowej,

• funkcjonowanie gospodarki budżetowej w oparciu o projekt budżetu.

Polskie prawo dopuszcza jedynie prowizorium jako odstępstwo od zasady uprzedniości.

Budżet państwa a ustawa budżetowa

Ustawa budżetowa jest pojęciem szerszym. Budżet jest jednym, ale nie jedynym załącznikiem do ustawy. Załącznikami są np. zestawienie przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych, plany przychodów i wydatków państwowych funduszy celowych. Ustawa budżetowa zawiera więc budżet i inne plany finansowe. Budżet jest podstawowym planem, za pośrednictwem którego dokonuje się znaczącej kwoty wydatków.

Klasyfikacja dochodów budżetowych

Bezzwrotne:

• podatki

• cła

• czynsze

Zwrotne:

• kredyty

• pożyczki

• weksle

• obligacje

Klasyfikacja wydatków budżetowych

 Osobny artykuł: Wydatki budżetowe.

Klasyfikacja według działów:[potrzebne źródło]

• rolnictwo

• nauka

• oświata i wychowanie

• szkolnictwo wyższe

• ochrona zdrowia

• opieka społeczna

• administracja publiczna

• wymiar sprawiedliwości

• urzędy naczelnych organów władzy

• ubezpieczenia społeczne

• obrona narodowa

• bezpieczeństwo publiczne

Klasyfikacja według przeznaczenia:[potrzebne źródło]

• dotacje do podmiotów gospodarczych

• dotacje do gospodarstw komunalnych i mieszkalnictwa

• ubezpieczenia społeczne

• obsługa długu krajowego

• obsługa zadłużenia zagranicznego

• subwencje dla gmin

• wydatki bieżące jednostek budżetowych

• wydatki inwestycyjne

Finansowanie wydatków

Wydatki mogą być finansowane z:

1) podatkami (przy zrównoważonym budżecie) Według twierdzenia Haavelma (o zrównoważonym budżecie)- wzrost wydatków państwa o 1 £, który finansowany jest przez taki sam wzrost podatków, zwiększa dochód o 1 £. Oznacza to, że każdy cel dotyczący dochodu można zrealizować bez konieczności zwiększania deficytu budżetowego

2) za pomocą deficytu Wydatki finansowane deficytem zazwyczaj bardziej stymulują dochód i zatrudnienie. W ramach tego sposobu wyróżnia się:

• finansowanie przez kreację dodatkowej bazy monetarnej

Jeśli jest dokonywane w drodze bezpośredniego drukowania pieniądza- praktycznie nie powoduje kosztów,generuje natomiast minimalne koszty- gdy dokonuje się go za pośrednictwem porozumień między rządem a bankiem centralnym, które ustalają stopę procentową na poziomie nizszym od rynkowego

• finansowanie za pośrednictwem emisji obligacji państwowych

Ten sposób jest bardziej kosztowny. Pozostawia bazę monetarną na niezmienionym poziomie i powoduje wzrost stóp procentowych. Jego skutkiem jest wypieranie przez wydatki państwa inwestycji prywatnych.

Podatek - obowiązkowe świadczenie pieniężne pobierane przez związek publicznoprawny (państwo, jednostka samorządu terytorialnego) bez konkretnego, bezpośredniego świadczenia wzajemnego. Zebrane podatki są wykorzystywane na potrzeby ustalone przez organ pobierający.

Współcześnie pieniądze z podatków trafiają do skarbu państwa, województwa, powiatu albo gminy, które dzięki temu mogą inwestować w rozwój infrastruktury, wojska, policji, oświaty, służby zdrowia, itp. Obecnie uznaje się, iż podatki są świadczeniami pieniężnymi, jednakże w historii znane są również podatki świadczone w innych niż pieniądz dobrach.

Zgodnie z polskim prawem daniny, aby zostały uznane za podatki muszą posiadać 4 cechy:

• nieodpłatność

• przymusowość

• powszechność

• bezzwrotność

Podatki dzielą się na:

• bezpośrednie - nałożone na dochód lub majątek podatnika, np. podatek dochodowy, gruntowy, spadkowy.

• pośrednie - nakładane na przedmiot spożycia, np. VAT, akcyza - ostatecznie płaci konsument.

Typy podatków

klasyfikacja podatków wg OECD

• Podatki dochodowe

• podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT)

• podatek dochodowy od osób prawnych (CIT)

• Obowiązkowe składki ubezpieczeniowe, zdrowotne itp.

• Opodatkowanie własności

• Podatki od nieruchomości

• podatek rolny (gruntowy)

• podatek leśny

• Podatek od spadków i darowizn

• Podatki od towarów i usług

• Podatek od wartości dodanej (VAT)

• Akcyza: podatek pobierany od spożycia niektórych artykułów, pobiera się od przedsiębiorcy, który wlicza ją do ceny towaru.

• Cło: podatek graniczny od towarów, w ostatecznym rozrachunku płaci konsument (część doktryny prawa podatkowego nie uważa ceł za podatki ze względu iż jego celem nie jest co do zasady ochrona interesu finansowego fiskusa, ale ochrona rynku wewnętrznego. Zgodnie z klasyfikacją dochodów budżetu państwa wpływy z tytułu ceł są włączane do pozycji dochody niepodatkowe. Zgodnie z tą klasyfikacją cło należy do kategorii , czyli świadczeń, którym towarzyszy równoległe świadczenie ekwiwalentne w postaci pozwolenia na wwóz lub wywóz towarów).

• inne

• podatek od posiadania psa (Obecnie podatek od psów został zmieniony na opłatę)

• podatek od środków transportowych

• podatek od czynności cywilnoprawnych

• podatek od gier

Podatek cedularny, typ opodatkowania polegający na odrębnym opodatkowywaniu każdego rodzaju dochodów podatników. Pozwala na preferowanie jednych, a dyskryminowanie innych rodzajów dochodów przez ustalanie zróżnicowanych stawek i skal opodatkowania. Utrudnia jednak stosowanie progresji w stosunku do podatników osiągających dochody z kilku źródeł.

W procesie rynkowym występuje przemieszczenie obciążenia podatkowego, w wyniku czego podatkami jest obciążona całkowicie lub częściowo inna osoba niż płatnik podatku.

Historia podatków

• W starożytności podatkami i daninami były obciążone tylko niektóre grupy ludności. System podatkowy w starożytnym Egipcie polegał na zabieraniu rolnikom części zbiorów, rzemieślnicy natomiast oddawali część swych wyrobów na potrzeby wojska i administracji (resztę sprzedawali), a kupcy składali daniny.

• W starożytnym Rzymie obok łupów wojennych i danin wprowadzono świadczenia pieniężne.

• W średniowieczu podatki miały niewielkie znaczenie, ponieważ dochody władcy pochodziły przeważnie z posiadłości ziemskich, przywilejów monarszych i ceł.

• W XV wieku rozwinął się system podatkowy we Francji i Anglii. Podatek dochodowy wprowadzono w Wielkiej Brytanii już w XVIII wieku, a w Prusach dopiero w 1891.

• W XIX wieku obciążenie podatkami znacznie wzrosło, a podatki stały się instrumentem polityki finansowej.

Podatki w średniowieczu

We wczesnym średniowieczu, w warunkach gospodarki naturalnej i obowiązującego prawa książęcego, przeważająca część świadczeń ludności chłopskiej na rzecz państwa przybierała formę danin w naturze (głównie w zbożu, sianie, miodzie, świniach, bydle, mięsie, futrach, skórach) i rozmaitych posług. Na całym obszarze państwa regularnie pobierano poradlne (powołowe), narzaz i podworowe, w Wielkopolsce także daninę opolną, egzekwowano stróżę i stan. Oprócz danin regularnych nakładano na ludność świadczenia okolicznościowe, pobierane w nagłej potrzebie. Okazjonalny charakter miały też wszystkie posługi (transportowe, pracy i inne). Niewielkie wówczas rozmiary prywatnych majątków ziemskich i ścisły związek podstaw ekonomicznej egzystencji warstwy panującej z państwem sprawiał, że od XI -XII wieku zasoby uzyskane ze świadczeń ludności dzielono według ustalonych zasad: dziesiątą część otrzymywały na swe utrzymanie biskupstwa, znaczną część (być może 1/3) zatrzymywali dla siebie i swoich podwładnych kasztelanowie, resztę przekazywano na potrzeby dworu książęcego. W XIII w. - pod wpływem szybkiego wzrostu wielkiej własności ziemskiej, recepcji prawa niemieckiego i towarzyszącego jej upowszechniania immunitetu oraz rozszerzania się gospodarki towarowo-pieniężnej - system ten uległ dezintegracji. Zanikła zasada proporcjonalnego podziału dochodów między poszczególne ogniwa aparatu monarchii, a w wyniku utraty pełnej zwierzchności nad poddanymi w dobrach kościelnych i prywatnych od schyłku XIII w. finanse monarchy (państwa) zostały znacznie ograniczone.

Podatki w budżecie Polski w 2008

W projekcie budżetu państwa na rok 2008 przychody krajowe zaplanowano na kwotę 247 mld zł w tym dochody podatkowe na ok. 229 mld (blisko 93% dochodów budżetu).

Na 229 mld planowanych dochodów podatkowych budżetu państwa składają się:

• podatek VAT - 111,7 mld (ponad 48% dochodów podatkowych i ponad 45% dochodów budżetu)

• akcyza - 52,2 mld (blisko 23% dochodów podatkowych i ponad 21% dochodów budżetu)

• podatek PIT - 38 mld (ponad 16% dochodów podatkowych i ponad 15% dochodów budżetu)

• podatek CIT - 27,1 mld (blisko 12% dochodów podatkowych i blisko 11% dochodów budżetu).

Podatki pośrednie wg projektu budżetu stanowią w 2008 blisko 3/4 dochodów podatkowych państwa

---