MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ - wykład 14

Spis treści

Wstęp

Dyskusja o wskaźnikach i przytoczone dane o rzeczywistym wysiłku i osiągnięciach polityki społecznej różnych państw dają dobrą podstawę do omówienia modeli polityki społecznej. Jest tak dlatego, że refleksja i badania nad modelami zwykle wymagają odwołania się do międzynarodowych porównań polityki społecznej. Jeżeli mamy względnie niekontrowersyjny zestaw wskaźników do charakteryzowania polityki społecznej i pokonaliśmy już największe przeszkody związane z zebraniem porównywalnych danych z wielu państw, to otwiera się wielkie pole do porównań. Te z kolei prowadzą do wniosków o podobieństwach i różnicach między narodowymi politykami społecznymi, które układają się w pewne regularności, np. polityka społeczna Niemiec i Austrii są do siebie podobne, a polityka społeczna Szwecji i Danii - do siebie, ale między polityką społeczną pierwszej grupy krajów, a polityką społeczną drugiej są duże różnice (podobieństwa wewnątrz grup, różnice między grupami).

Funkcje i konteksty modeli

Model polityki społecznej może nam posłużyć do uproszczenia jej złożoności, z wielości możliwych jej cech wybieramy po namyśle tylko kilka, aby ją scharakteryzować. Procedura operacjonalizacji polegała na tym samym, należało znaleźć takie cechy polityki społecznej, które dadzą się obserwować i mierzyć, chodziło więc o model operacjonalizacyjno-pomiarowy.

Mając taki model możemy przejść do charakterystyki polityki społecznej w różnych czasach i miejscach, np. stosując model złożony z dwóch tylko cech, z których każda ma dwa mierniki do charakterystyki polityki społecznej dziesięciu państw otrzymamy 4 razy 10, czyli 40 danych. Im więcej cech i ich mierników oraz im więcej polityk społecznych do scharakteryzowania, tym więcej informacji będzie w naszej bazie danych. Porównywanie tych danych między krajami daje obraz podobieństw i różnic między nimi, mogą się one układać we wzory, z których wynika, że część polityk społecznych jest bardziej do siebie podobna niż do pozostałych, tworzą więc zgrupowania. Na tej podstawie wnioskuje się o modelach polityki społecznej, są to modele porównawcze. Procedura w tym przypadku jest następująca

Model upraszczający PS = cecha PS 1 / cecha PS 2 /.. cecha PS N (+ mierniki dla każdej z cech) => pomiar i zebranie informacji o cechach PS 1, 2 ... N dla jednego lub kilku krajów (PS w czasie i przestrzeni) => informacje o cechach PS 1, 2 ... N wszystkich krajów => porównanie informacji o cechach PS w krajach ze sobą => podobieństwa i różnice między PS pod względem poszczególnych cech => wyróżnienie kilku klas, kategorii czy grup krajów w całym zbiorze => wniosek o istnieniu kilku modeli porównawczych

W uproszczeniu wygląda to tak

	Polityka społeczna
Modelowanie	Model PS	Cecha 1	Cecha 2
Zbieranie informacji, pomiar	PS w kraju A	Charakterystyka wg cechy 1 - A1	Charakterystyka wg cechy 2 - A2
	PS w kraju B	Charakterystyka wg cechy 1 - B1	Charakterystyka wg cechy 2 - B2
Porównywanie informacji	Porównanie PS A z PS B	Podobieństwo/różnica między A1 i B1	Podobieństwo/różnica między A2 i B2
Wnioskowanie	Wnioski z porównań	A i B są podobne/ różne pod względem cechy 1	A i B są podobne/różne pod względem cechy 2
	Modele PS

Możliwości pokazane w przedostatnim wierszu pokażę dla większej jasności w kolejnej tabelce.

Porównanie PS A z PS B pod względem cechy 2	Porównanie PS A z PS B według cechy 1
		Podobne	Różne
Podobne	Ten sam model	Brak spójnego modelu
Różne	Brak spójnego modelu	Dwa różne modele

W świetle danych empirycznych hipotetyczny rozkład dwóch wskaźników polityki społecznej może być również podstawą do mówienia o kilku modelach polityki społecznej.

Na podstawie pozycji poszczególnych krajów na tym wykresie wnioskujemy o dwóch grupach krajów i dwóch wyjątkach należących do obszarów duży wysiłek - małe osiągnięcia i mały wysiłek - duże osiągnięcia. Ten drugi wyjątek jest kandydatem na model-wzór, a ten pierwszy na model-antywzór.

Kolejnym kontekstem, w którym mówi się o modelach jest wyjaśnianie polityki społecznej. W pytaniach w rodzaju, dlaczego polityka społeczna jest taka, jaka jest, co zdecydowało o tym, że zmieniała się tak a nie inaczej, dlaczego pewne kraje mają podobną do siebie politykę społeczną, pytamy o to, co wpływa na politykę społeczną, a nie o to, na co ona wpływa. Jeżeli ktoś stwierdzi, że zasadniczy wpływ na politykę społeczną ma gospodarka, to tym samym zasugerował istnienie modelu wyjaśniającego, który możemy przedstawić formalnie jako funkcję: PS = f (G), czyli polityka społeczna jest funkcją gospodarki. Jeżeli chcielibyśmy zweryfikować empirycznie taki model (tzn. sprawdzić, czy w świetle danych liczbowych gospodarka ma przemożny wpływ na politykę społeczną), to konieczna jest operacjonalizacja zarówno polityki społecznej, jak i gospodarki, np. udział nakładów na politykę społeczną netto w PKB i PKB podzielone na liczbę mieszkańców. Rozkład wartości tych zmiennych dla krajów o znanym wysiłku netto (patrz poprzedni wykład) dla roku 2001 wygląda następująco.

Każdy punkt na wykresie obrazuje pozycję danego kraju na obu osiach, np. punkt w lewym dolnym rogu to pozycja Meksyku. Odcinek na wykresie symbolizuje zależność między pozycjami poszczególnych krajów. Widzimy, że ogólnie im większa zamożność danego kraju tym większy wysiłek PS netto. Są jednak kraje bardzo zamożne, których wysiłek netto nie jest najwyższy (np. USA i Irlandia). Wyraźne zgrupowanie trzech krajów o najwyższym wysiłku i średnio zamożnych to Szwecja, Francja i Niemcy. Gdyby zwrócić tu uwagę na modele porównawcze, wyraźnie widać grupę krajów o wysokim poziomie zamożności i dużym wysiłku netto oraz grupę o niskim poziomie zamożności i niewielkim wysiłku netto. Tych drugich jest mniej dlatego, że do OECD należą w większości najbogatsze kraje świata.

Wskaźników może być dużo więcej i wówczas model jest już bardziej złożony i daje też więcej informacji, np. PS = f (WG1, WG2, WG3... WGn), gdzie WGn to pewien wskaźnik jakiegoś aspektu funkcjonowania gospodarki. Przy złożonych modelach możemy próbować orzec, który z aspektów gospodarki ma największy, a który najmniejszy wpływ na politykę społeczną. Nasz wykres musiałby mieć wtedy wiele innych wymiarów.

Poza gospodarką w modelach wyjaśniających mogą być też inne rodzaje zmiennych, m.in. polityka (np. jakie partie polityczne dominują) i kultura (np. jakie poglądy w społeczeństwie dominują). Teraz na ogólny model wyjaśniający ma postać taką PS = f (G, P, K). Nasuwa od razu pytanie, czy każdy z tych czynników oddziałujących na politykę społeczną ma taki sam wpływ, czy może gospodarka odpowiada za 50% zmienności polityki społecznej, a polityka i kultura mają udziały po 25%.

Ostatni kontekst w jakim stosuje się modele polityki społecznej ma charakter normatywny. Ktoś, kto lubi USA może mieć przekonanie, że tam jest też najlepsza polityka społeczna. Od tego przekonania do stwierdzenia, że powinniśmy zreformować naszą politykę społeczną na wzór modelu USA droga niedaleka. Po pierwsze, żeby stosować model polityki społecznej jako narzędzie do ocen innych modeli i podstawę orzekania o tym, co powinno być zrobione musimy najpierw przyjąć, że któryś z modeli rzeczywistych (np. USA lub Szwecji), albo idealnych (w sensie idealnych typów M. Webera) jest najlepszy, czyli ocena modeli jest pierwotna w stosunku do posługiwania się którymś z nich jako kryterium oceny dla innych oraz jako wzorem do naśladowania. Oczywiście, model najgorzej oceniony będzie antywzorem lub modelem, którego należy unikać. Pierwotna ocena modeli może być intuicyjna i ideologiczna, ale może też opierać się o dane na temat wysiłku i ich osiągnięć w różnych wymiarach, co pokażę w ostatniej części wykładu.

Podsumujmy te rozważania w tabeli.

Funkcja lub kontekst w jakim mowa o modelu PS	Komentarz
Upraszczanie złożonego pojęcia PS do kilku charakterystycznych cech	Każdy złożony obiekt ma bardzo wiele cech, wybieramy spośród nich po namyśle (wymagane uzasadnienie) kilka, na podstawie których będziemy charakteryzować obiekty tego rodzaju. Funkcja: służy do zbierania informacji o PS
Przedstawianie wyników porównań modelowych cech PS na dużym zbiorze krajów	Tym razem model jest na końcu analizy porównawczej wielu PS za pomocą modelu upraszczającego, np. model Szwedzki, model Niemiecki, model Austriacki i model Duński porównuję ze sobą i wychodzi, że modele S i D są do siebie podobne, a model N i A do siebie, ale między tymi grupami są jednak zasadnicze różnice, stąd też podobieństwa N i A nazwać można modelem germańskim, a podobieństwa między S i D - modelem skandynawskim. Funkcja: służy do podsumowywania analizy porównawczej
Wyjaśnianie PS	Samo zebranie informacji o polityce społecznej z pomocą modeli upraszczających i podsumowanie wyników porównań za pomocą modeli porównawczych nam nie wystarcza, chcemy też wiedzieć, dlaczego informacje o polityce społecznej układają się w takie a nie inne wzory czasowo-przestrzenne. Funkcja: służy do pokazywania tego, co ma wpływ na politykę społeczną
Ocenianie i projektowanie PS	Aby ocenić modele polityki społecznej w sensie upraszczającym lub porównawczym, np. czy polityka społeczna Szwecji jest lepsza od polityki społecznej USA, czy model skandynawski jest lepszy od germańskiego, musimy mieć najpierw model-wzór. Jego wybór może być bardziej ideologiczny lub empiryczny (np. na podstawie danych o skuteczności). Od tego wyboru zależeć będą nasze wnioski, np. wybór USA jako wzoru polityki społecznej sprawi, że wiele narodowych polityk społecznych w Europie okaże się bardzo od niego odbiegać. Funkcja: służy do oceniania i projektowania reform PS

Dwu-, trój- i czwórdzielne podziały modeli polityki społecznej

Pokażę teraz kilka propozycji, w których była mowa o tym, że polityka społeczna może być różna zarówno w perspektywie czasowej, jak i w przestrzeni. Przegląd tych koncepcji opieram głównie na artykule M. Powella z mniejszymi lub większymi uzupełnieniami pochodzącymi z oryginalnych źródeł.

Niekiedy za chronologicznie pierwszą propozycję w tym względzie uważa się podział H. Wilensky'ego i Ch.N. Lebeaux (1958). Nie pisali oni jednak o modelach, ale dwóch pojęciach lub koncepcjach (conceptions) polityki społecznej na podstawie wglądu w historię myślenia o polityce społecznej w USA. Wspomniane dwie koncepcje:

• rezydualna (państwo wkracza dopiero, gdy zawiodą inne - uznawane za naturalne - kanały zapewnienia dobrobytu, czyli rodzina i rynek, np. rodzina się rozpada, mamy kryzys gospodarczy, państwowa polityka społeczna wkracza w takich awaryjnych sytuacjach, ale tylko do czasu, gdy naturalne kanały znowu zaczną dobrze funkcjonować; polityka społeczna ma tu charakter uzupełniający i z założenia tymczasowy, co zbliża ją do klasycznej dobroczynności dla potrzebujących; koncepcja ta była bardziej popularna w USA przed Wielkim Kryzysem z 1929);

• instytucjonalna (zapewnianie dobrobytu i samorealizacji obywatelom jest normalnym i stałym zadaniem państwa w społeczeństwach przemysłowych; niezdolność jednostki do zaspokojenia wszystkich swoich potrzeb przy pomocy rodziny i pracy uznana została za normalny stan rzeczy w takich warunkach, a w związku z tym instytucje pomocowe uzyskały status „regularnych”; w tym ujęciu wszyscy są potrzebujący i niesamodzielni).

Autorzy nazywali te koncepcje również „ideologiami”, ponieważ łączyli je z szerszymi wartościami kulturowymi (poglądami) dotyczącymi tego, jakie obowiązki społeczne spoczywają na państwie, biznesie i jednostce. Koncepcja rezydualna odpowiada więc doktrynie „indywidualizmu, własności prywatnej, wolnego rynku i minimalnego państwa”. Koncepcja instytucjonalna ma wiązać się bardziej z doktryną socjaldemokratyzmu i takimi wartościami, jak „bezpieczeństwo, równość i humanitaryzm”. Każda z tych ideologii miała odzwierciedlać pewne szersze warunki kulturowe i społeczne, a industrializacja i urbanizacja miała sprzyjać drugiej z nich.

Ważna postać dla brytyjskiej refleksji nad polityką społeczną - Richard Titmuss (1974) - wyróżnił już trzy modele po następującym wprowadzeniu: „Celem budowania modeli nie jest podziw dla architektury budowli, ale pomoc w ujrzeniu pewnego porządku w całym tym chaosie i pomieszaniu faktów, systemów i wyborów dotyczących pewnych obszarów naszego życia społecznego i ekonomicznego”. Widać więc, że modele te miały dla niego głównie funkcję porządkującą informacje porównawcze. Oto one:

• rezydualny - charakterystyka jak wyżej z dodatkowym przywołaniem opinii, że celem polityki społecznej w tym modelu jest nauczenie ludzi, jak mają sobie radzić bez niej, teoretyczne podstawy tego modelu skojarzone zostały z angielskim ustawodawstwem o pomocy dla ubogich z XIX wieku, z organicystycznymi wizjami społeczeństwa H. Spencera i A. Radcliffe-Browna oraz myślą ekonomiczną M. Friedmana i F.A. von Hayeka;

• motywacyjny (industrial achievement-performance, bardziej bezpośrednie tłumaczenie - „wydajnościowy”) - duża rola instytucji socjalnych traktowanych jako uzupełnienie i pomoc dla gospodarki, zaspokajanie potrzeb powinno być uwarunkowane zasługami i kwalifikacjami, wynikami pracy i wydajnością; podstawy tego modelu wywodzi Titmuss z ekonomicznych i psychologicznych teorii motywacji, zależności wysiłku od nagrody oraz kształtowania się tożsamości klasowej lub grupowej; inna nazwa to „model służebny”, chodzi o służebność w stosunku do celów gospodarczych;

• instytucjonalno-redystrybucyjny - polityka społeczna jest główną instytucją społeczną, która dostarcza świadczeń powszechnych na podstawie potrzeb i poza rynkiem, zakłada redystrybucję szeroko rozumianych zasobów w czasie; wywodzi się z teorii wskazujących na wielowymiarowe skutki zmian społecznych i gospodarczych, czyli m.in. do teorii Wilensky'ego i Lebeaux podkreślających wpływ industrializacji na politykę społeczną.

Titmuss podsumowując te modele stwierdza m.in., że wszystkie one wiążą się z uwzględnieniem znaczenia etyki pracy i instytucji rodziny we współczesnym społeczeństwie, a każdy z nich reprezentuje odmienne kryteria dokonywania wyborów w polityce. W ten sposób rozpoznał również zastosowanie normatywne modeli. Widać też wyraźnie, że modele pierwszy i trzeci bardzo ściśle odpowiadają temu, co opisali już Wilensky i Labeaux. Innowację stanowi model motywacyjny.

Spróbuję teraz podsumować obie propozycje na jednym schemacie.

Dwa pierwsze rysunki pokazują niektóre z cech modeli wskazanych w pierwszej koncepcji, a trzeci rysunek pokazuje innowację wprowadzoną przez Titmussa z dodatkowym wskazaniem prorodzinnej polityki społecznej (najbardziej temu modelowi odpowiadały Niemcy, które wyróżniały się pod względem wspierania tradycyjnej rodziny małżeńskiej z męskim żywicielem i kobietą w domu).

Najbardziej znaną koncepcją trójdzielnego podziału modeli polityki społecznej jest propozycja G. Esping-Andersena, który do jej uzasadnienia zastosował już dane dotyczące polityki społecznej różnych krajów Europy Zachodniej z początku lat 1980. Zaproponował on, aby analizować politykę społeczną według trzech cech (model upraszczający): 1) mieszanki instytucjonalnej (ile rynku, ile państwa), 2) dekomodyfikacji (na ile świadczenia zapewniają niezależność sytuacji materialnej obywatela od jego pozycji na rynku pracy), 3) związku polityki społecznej z nierównościami klasowymi w społeczeństwie (rozkład korzystania z polityki społecznej między klasami oddawany przez podział na świadczenia powszechne i selektywne). Wszystkie mierniki do tych cech oparte były na danych dotyczących głównie gotówkowych transferów społecznych. Wyniki uzyskane przez tego badacza przedstawiam w uproszczonej tabelce (Esping-Andersen stosował określenie „reżim” a nie model).

Model	Ile rynku	Ile państwa	Poziom dekomodyfikacji	Związek z nierównościami
Francja, Niemcy, Austria, Włochy => reżim konserwatywno-korporacyjny	++	++	++	++
Szwecja, Dania, Finlandia, Norwegia => reżim socjaldemokratyczny	+	+++	+++	+
USA, Kanada, Australia => reżim liberalny	+++	+	+	+++

Liczba plusów oznacza „dużo/y”, „średnio/y”, „mało/y”.

Lepiej zrozumiemy koncepcję Esping-Andersena zapoznając się z bardziej rozbudowaną charakterystyką poszczególnych reżimów polityki społecznej.

Liberalny	Korporacyjno-konserwatywny	Socjaldemokratyczny
Minimalna pomoc społeczna przyznawana tylko ubogim według kryteriów dochodowych (means test). Skromne świadczenia uniwersalne (przyznawane w razie wystąpienia potrzeby bez kryteriów dochodowych). Skromne ubezpieczenia społeczne (ograniczony zakres przedmiotowy i podmiotowy). Świadczenia na niskim poziomie, aby nie zniechęcać do podejmowania pracy, warunki ich udzielania są restrykcyjne i związane często ze stygmatyzacją. Państwo głównie pasywne w sferze społecznej, a jedynie większa aktywność we wspieraniu dla prywatnych form opiekuńczości (welfare schemes). Prawa socjalne są ograniczone, uzależnienie sytuacji materialnej ludzi od rynku pracy jest bardzo duże, co oznacza niski poziom dekomodyfikacji. System stratyfikacji i nierówności to mieszanka: równego ubóstwa wśród odbiorców pomocy państwa, zróżnicowanej sytuacji większości w wyniku działania rynku, polityczno-klasowy dualizm między odbiorcami świadczeń socjalnych i większością, która z nich nie korzysta. Rynek to podstawowy mechanizm zaspokajania potrzeb a także gwarancja efektywności gospodarczej, stąd problematyka pełnego zatrudnia jest wtórna do kwestii wolnego rynku.	Gwarantowanie praw socjalnych nie jest kwestionowane. Prawa socjalne były związane z miejscem w strukturze społeczno-zawodowej, stąd niewielki efekt redystrybucyjny całego systemu (większe zarobki to większe świadczenia, a więc nierówności płacowe przenoszone są przez system świadczeń). Różnego rodzaju dodatki do płacy finansowane głównie przez zatrudniającego, np. pracownicze plany emerytalne mają marginalne znaczenie. Silne związki z Kościołem, stąd nacisk na ochronę tradycyjnej rodziny, np. ubezpieczenia społeczne nie obejmowały niepracujących żon, w systemie świadczeń zachęty do macierzyństwa i pozostawania kobiet w domu. Zasada pomocniczości (subsydiarności), czyli państwo wkracza, gdy możliwości rodziny zostały wyczerpane.	Nietolerowanie dualizmów, np. klasa średnia głównie korzysta z rynku, a klasa robotnicza ze świadczeń publicznych. Uniwersalizm praw socjalnych i wysoki poziom dekomodyfikacji obejmują też klasę średnią. Równy dostęp do świadczeń o najwyższym standardzie dla wszystkich, a nie równy dostęp do świadczeń minimalnych (jak w poprzednich dwóch reżimach). System ubezpieczeń społecznych uzależniający świadczenia od zarobków obejmuje wszystkie warstwy, wszyscy korzystają z polityki społecznej i wszyscy ponoszą jej koszty. Profilaktycznie przenosi się ciężary związane z funkcjonowaniem rodziny na całe społeczeństwo, nie czekając na wyczerpanie się możliwości rodziny (słabsze oddziaływanie zasady pomocniczości). Nacisk na połączenie problematyki pracy i spraw polityki społecznej, pełne zatrudnienie jest warunkiem trwałości tego reżimu. Prawo do pracy jest więc równie ważne jak prawo do odpowiedniego dochodu. Koszty tego modelu wymagają minimalizacji problemów społecznych i maksymalizacji dochodów publicznych, co łatwiej osiągnąć, gdy większość pracuje i niewielu korzysta ze świadczeń.

Koncepcja Esping-Andersena była krytykowana, ale jej empiryczna weryfikacja na podstawie lepszej jakości danych raczej ją potwierdziła, chociaż pojawiły się tez rozbieżności. Wiele kolejnych propozycji podziałów modeli polityki społecznej składało się już z czterech typów.

Francis Castles i Deborah Mitchell (1993) zakwestionowali teoretyczne i empiryczne podstawy dzieła Esping-Andersena i zaproponowali inne podejście w oparciu o bardziej klasyczne kryteria (cechy polityki społecznej):

• wydatki społeczne (welfare effort);

• instrumenty polityki społecznej (welfare instruments);

• wyniki polityki społecznej (welfare outcomes).

Po analizie 18 krajów OECD zaproponowali oni w związku z tym podział na cztery modele:

• model liberalny: niskie transfery i małe zróżnicowanie wysokości świadczeń (dodatkowe cechy: niski udział podatków dochodowych dla osób fizycznych i firm w PKB, dominacja prawicy w polityce, niski poziom uzwiązkowienia; kraje modelu liberalnego - USA, Japonia, Szwajcaria);

• model konserwatywny: wysokie transfery i duże zróżnicowanie wysokości świadczeń (dodatkowe cechy: niski udział podatków dochodowych dla osób fizycznych i firm w PKB, niski poziom uzwiązkowienia; kontynentalna Europa Zachodnia - Niemcy, Włochy, Francja, Austria);

• model dominacji sił nieprawicowych: wysokie transfery i małe zróżnicowanie wysokości świadczeń (dodatkowe cechy: wysoki udział podatków dochodowych dla osób fizycznych i firm w PKB, wysoki poziom uzwiązkowienia, dominacja partii lewicowych; część krajów skandynawskich - Szwecja, Norwegia i Dania oraz Belgia);

• model radykalny: niskie transfery i małe zróżnicowanie wysokości świadczeń (dodatkowe cechy: wysoki udział podatków dochodowych dla osób fizycznych i firm w PKB, duży poziom uzwiązkowienia, dominacja partii prawicowych; Australia, Finlandia, Nowa Zelandia, Irlandia, UK).

Lepiej zobaczymy to w tabeli zestawiającej ze sobą dwa wymiary (za Kato).

Uzwiązkowienie (podatki dochodowe jako odsetek PKB)	Udział wyborców nieprawicowych (transfery socjalne do gospodarstw domowych jako odsetek PKB)
		Niski	wysoki
Niskie	LIBERALNY MODEL (Irlandia, Japonia, Szwajcaria, USA)	KONSERWATYWNY MODEL (Zachodnie Niemcy, Włochy, Holandia
Wysokie	RADYKALNY MODEL (Australia, Nowa Zelandia, UK)	DOMINACJA SIŁ NIEPRAWICOWYCH (Belgia, Dania, Norwegia, Szwecja)

W tabeli mamy w sumie cztery wymiary (uzwiązkowienie oznacza udział pracowników należących do związków zawodowych w stosunku do wszystkich pracowników). W niektórych przypadkach to, co wynikało z zestawienia wskaźników politycznych (uzwiązkowienie-nieprawica) nie było zgodne z tym, co wynikało z zestawienia wskaźników fiskalnych (podatki-transfery), np. Francja w pierwszym zestawie była liberalna, a w drugim konserwatywna, Kanada - w pierwszym liberalna, a w drugim radykalna, Austria - w pierwszym nieprawicowa dominacja, a w drugim konserwatywna, Finlandia - w pierwszym nieprawicowa dominacja, a w drugim radykalna.

Autorzy tego podejścia podkreślali również, że w zależności od czasu (okres od 1945) i rodzaju wydatków społecznych pozycja modelowa poszczególnych krajów może się zmieniać. Herbert Obinger i Uwe Wagschal (2001) przeprowadzili analizę 29 zmiennych (kryteriów porównawczych, cechy pod względem których porównywano politykę społeczną) podzielonych na trzy kategorie (społeczno-ekonomiczne, polityczno-instytucjonalne, wyników polityki społecznej). Uzyskali oni podobne wyniki jak Castles. Porównując trzy okresy od 1960-73, 1974-95 i 1960-95 zmieniły model Irlandia, Włochy, Japonia i Szwajcaria.

Warto jeszcze przytoczyć propozycję podziału polityki społecznej na modele według jej orientacji na rodzinę i aktywność zawodową kobiet A. Siaroffa. Jego propozycja wiązała się z krytyką koncepcji Esping-Andersena za pomijanie problematyki rodziny i kwestii kobiecej. Do porównań zastosował on trzy cechy polityki społecznej:

• orientacja polityki na rodzinę;

• który z rodziców otrzymuje świadczenia;

• na ile pożądana jest praca kobiet.

Pierwszy i trzeci wymiar zestawione razem dały cztery modele:

• protestancki model socjaldemokratyczny: wyraźna orientacja na rodzinę i pożądana praca kobiet (kraje Nordyckie);

• model chrześcijańsko-demokratyczny: wyraźna orientacja na rodzinę i niepożądana praca kobiet (większość kontynentalnej Europy);

• protestancki model liberalny: słaba orientacja na rodzinę i pożądana praca kobiet (kraje anglosaskie);

• model późnej mobilizacji kobiet: słaba orientacja na rodzinę i niepożądana praca kobiet (np. Włochy, Irlandia, Japonia, Szwajcaria).

Sprawy rodziny wychodzą obecnie na pierwszy plan głównie w związku z niskim poziomem dzietności kobiet w krajach europejskich, co jest podstawą do katastroficznych hipotez demograficznych przewidujących wymarcie ludów europejskich.

Na pytanie o to, gdzie przypisać Polskę w tych różnych koncepcjach trudno odpowiedzieć ponieważ w większości tych badań nie uwzględniano krajów postkomunistycznych. W jednym z nowszych badań, w którym uwzględniono również te kraje wyróżniono sześć modeli polityki społecznej. Pierwsze trzy reprezentowały bogate kraje Europejskie, a kolejne kraje postkomunistyczne. Polska razem z Czechami, Słowacją, Węgrami, Bułgarią i Chorwacją została zaliczona do najbardziej podobnych do klasycznych polityk społecznych jako mieszanka modelu socjaldemokratycznego z konserwatywnym. Obok tego była Rosja i kilka krajów postradzieckich (Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia, Ukraina), w których wyraźnie widać pozostałości wcześniejszego ustroju. Ostatni model reprezentowały najbiedniejsze kraje takie, jak Rumunia, Mołdawia i Gruzja.

16 pytań i trzy klasyczne modele polityki społecznej

Mirosław Księżopolski zaproponował, aby przedstawić podobieństwa i różnice między modelami za pomocą odpowiedzi na 16 pytań (w książce „Polityka społeczna. Problemy porównań międzynarodowych”). Nazewnictwo modeli zastosowane przez niego pokrywa się z tym, jakie zaproponował R. Titmuss. Pytania dotyczą m.in. tego, kto odpowiada za pojawianie się problemów społecznych, kto odpowiada za rozwiązywanie problemów społecznych, jaka jest rola rynku w zaspokajaniu potrzeb, jaki rodzaj solidarności dominuje, jakie są źródła praw socjalnych, jakie są związki polityki społecznej z gospodarką, jakie rodzaje świadczeń społecznych są preferowane, jaki ma charakter redystrybucja, jaki jest wpływ polityki społecznej na podziały w społeczeństwie, jakie znaczenie ma funkcja kontroli społecznej, jak jest postrzegany cel pełnego zatrudnienia, jaki jest wpływ zmian politycznych na politykę społeczną.

Pytanie	Model liberalny	Model motywacyjny	Model instytucjonalno redystrybucyjny
Jaki podmiot jest w pierwszej kolejności odpowiedzialny za występowanie problemów społecznych?	Jednostka	Jednostka	Społeczeństwo
Jaki podmiot powinien przede wszystkim rozwiązywać problemy społeczne?	Jednostka, poprzez konkurencję na wolnym rynku, z pomocą rodziny i organizacji charytatywnych. Generalne założenie - zdecydowana większość społeczeństwa jest w stanie poradzić sobie sama z zapewnieniem odpowiedniego poziomu zaspokojenia podstawowych po trzeb, przy wykorzystaniu indywidualnej przezorności. Państwo, nawet jeżeli interweniuje, zostawia zawsze dostatecznie dużo miejsca dla inicjatyw prywatnych (zarówno nastawionych na osiąganie zysku, jak i non-profit), a często stymuluje ich rozwój i je wspomaga (np. ulgi podatkowe, subsydia dla podmiotów prywatnych).	Państwo, m.in. przez zmuszanie obywateli do uczestnictwa w ubezpieczeniach społecznych, ale organizowanych tak, by odzwierciedlać różnice w statusie uzyskanym na rynku.	Państwo, poprzez stworzenie systemu gwarantującego każdemu zaspokojenie jego ważnych potrzeb jako jego prawa obywatelskiego. Generalne założenie - duża część obywateli nie jest w stanie samodzielnie zapewnić sobie odpowiedniego poziomu dobrobytu i bezpieczeństwa socjalnego.
Jaka jest rola mechanizmów rynkowych w procesie zaspokajania podstawowych potrzeb obywateli?	Rynek to najlepszy mechanizm, gwarantujący sprawiedliwy po­dział, uzależniony od indywidualnego wysiłku. Poziom zaspokojenia potrzeb zależy od indywidualnych starań i od osiągniętej na rynku wydajności; czyli najlepszy lekarz będzie leczył osoby, które stać na opłacenie jego usług.	Dla zapewnienia ochrony przed typowymi ryzykami socjalnymi najlepsze są obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, ale kon­struowane tak, by wzmacniały, a nie ograniczały funkcjonowanie mecha­nizmów rynkowych w gospodarce. Stopień zaspokojenia potrzeb zależy ostatecznie od indywidualnych zasług i wydajności pracy; czyli najlepszy lekarz będzie leczył osoby posiadające obowiąz­kowe ubezpieczenie chorobowe.	Rynek jest niedoskonały, nie daje gwarancji zaspokojenia przez wszystkich obywateli ważnych - ze spo­łecznego punktu widzenia - potrzeb na pożądanym poziomie. Państwo­wa polityka społeczna ma zastąpić mechanizmy rynkowe w procesie zaspokajania tych ważnych potrzeb, posługując się przede wszystkim kryterium potrzeb, a nie zasług itp.; czyli najlepszy lekarz będzie leczył osoby najbardziej chore, niezależnie od ich statusu społecznego, dochodów, przynależności do wspólnoty ubezpieczeniowej.
Jakie są dominujące rodzaje solidarności, lub inaczej, jaki jest rodzaj stosunków społecznych, za pomocą których ludzie wzajemnie sobie pomagają?	Solidarność na zasadach wzajemności, rozumiana jako mechanizm za­leżny od istnienia indywidualnego interesu we wzajemnym pomaganiu sobie. Ludzie gromadzą wspólne środki i dzielą ryzyko zasadniczo wi­dząc w tym swój własny interes. Taka koncepcja solidarności zakłada, że ludzie pomagają przede wszystkim tym, którzy ich wspomagają a ci, którzy nie dołożyli się do zgromadzonego funduszu ryzyka (osoby niepracujące, inwalidzi, cudzoziemcy itp.) zostaną z tej społeczności wykluczeni albo pozwoli się im należeć do niej na gorszych warunkach; bazową wspólnotą solidarności jest rodzina, wspólnoty wyznaniowe i wspólnoty ubezpieczeniowe, ale działające głównie na zasadach komercyjnych.	Solidarność na zasadach wzajemności (charakterystyka, jak w modelu liberalnym); bazową wspólnotą solidarności są wspólnoty ubezpieczeniowe tworzone dla poszczególnych grup zawodowych i ryzyk socjalnych.	solidarność o charakterze braterskim opiera się na silnych więziach społecznych, kładąc nacisk na kolektywny charakter systemu pomocy. W tym rozumieniu solidarności ludzie pomagają sobie, ponieważ uważają się za równych członków tej samej wspólnoty. Stąd też system pomocy będzie obejmował wszystkich członków takiej wspólnoty niezależnie od tego, jaki był czy jest ich indywidualny wkład w gromadzenie odpowiednich funduszy; bazową wspólnotą solidarności są wszyscy obywatele.
Jaki jest charakter obowiązujących w danym kraju praw socjal­nych, co jest ich źródłem, czy dobra wola innych członków społeczeń­stwa, czy wywiązywanie się z jakichś obowiązków, czy też są one związane z faktem obywatelstwa lub zamieszkiwania w danym kraju?	Prawa socjalne mają ograniczony charakter roszczeniowy, albo nie ma ich wcale. Źródłem pomocy nie jest obowiązek, ale dobra wola państwa lub współobywateli, uprawnienia do świadczeń wiążą się opłaca­niem składek, z reguły w prywatnych instytucjach ubezpieczeniowych.	Prawa socjalne wiążą się ściśle z wywiązywaniem się z obowiązku pracy (nieformalnego) i płacenia składek, a więc powiązane są ze statusem pracownika albo ubezpieczonego. Dla osób nie spełnia­jących powyższych wymagań pomoc ma charakter fakultatywny.	Prawa socjalne wynikają z fak­tu obywatelstwa lub zamieszkiwania w danym kraju. Jest to wynikiem przyjęcia założenia, że to społeczeństwo jest odpowiedzialne za występowanie problemów socjalnych, a więc społeczeństwo powinno być odpowiedzialne za ich rozwiązywanie.
Jaki jest zakres polityki społecznej i jej związki z gospodarką?	Marginalny, im mniej publicznych programów socjalnych, tym lepiej, polityka społeczna jest zarówno niepotrzebna, jak i szkodliwa; niepotrzebna - bo ludzie sobie bez niej poradzą; szkodliwa - bo sprzyja lenistwu, osłabia odpowiedzialność i przezorność, hamuje indywidualne wysiłki, wpływa niekorzystnie na gospodarkę, m.in. przez obniżenie wydajności pracy, stymuluje wybór życia z zasiłków zamiast zdobywania środków utrzymania dzięki pracy.	Dopuszcza się możliwość stosunkowo szerokiej in­gerencji państwa w sprawy socjalne, ale stawia się wyraźną granicę tej ingerencji, chodzi o to, by programy socjalne w jak najmniejszym stopniu zakłócały mechanizmy funkcjonowania gospodarki wolnorynkowej, a w jak największym stopniu służyły potrzebom rozwoju gospodarczego. Celem są przede wszystkim zdrowi i wykształceni pracownicy, a dopiero pośrednio i w drugiej kolejności zdrowi i wykształceni obywatele, stąd też duże znaczenie przyznawane technice ubezpieczeniowej, za pomocą której można stosunkowo wiernie odzwierciedlić status społeczny danej osoby i długość jej stażu pracy.	Nie wyznacza się żadnych granic rozwoju polityki społecznej, uważając ją za integralną instytucję w ramach danego społeczeństwa. Polityka społeczna - przez sprzężenia zwrotne - nie tylko sprzyja, ale jest również nieodzowna dla prawidło­wego rozwoju gospodarki. Celem są przede wszystkim zdrowi i wykształ­ceni obywatele, a dopiero pośrednio zdrowi i wykształceni pracownicy
Jakie rodzaje świadczeń socjalnych dominują, która technika administracyjno-finansowa zabezpieczenia społecznego jest najczęściej wykorzystywana?	Pomoc społeczna (świadczenia selektywne, czyli tylko dla ubogich) i ubezpiecze­nia prywatne.	Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne uzupełniane przez pomoc społeczną, mała rola ubezpieczeń prywatnych ze względu na powszechność i wysoką stopę kompensaty dochodów przez ubezpieczenie społeczne.	Świadczenia zaopatrzeniowe, świadczenia i usługi socjalne o charakterze uniwersalnym dostępne dla wszystkich obywateli (mieszkańców).
Jaki typ instrumentów dominuje - świadczenia pieniężne czy usługi socjalne?	Świadczenia pieniężne, głównie zasiłki z pomocy społecznej, usługi socjalne świadczone z reguły przez podmioty prywatne.	Świadczenia pieniężne, głównie o charakterze ubezpieczeniowym, stosunkowo słaby rozwój usług publicznych zastępujących rodzinę.	Duży nacisk kładziony na rozwój usług socjalnych (prawo do pracy zamiast prawa do zasiłku), równy dostęp do usług ma być gwarancją równego poziomu zaspokojenia podstawowych potrzeb, publiczne usługi socjalne obejmują zasadniczo wszystkie ważne obszary życia społecznego.
Jaki jest dominujący charakter redystrybucji, dokonywanej za pomocą polityki społecznej?	Wertykalna, od bogatych do biednych, ale jej zasięg sto­sunkowo niewielki - biedni niezbyt wiele zyskują - występują wyraźne różnice w poziomie zaspokojenia potrzeb między różnymi grupami społecznymi.	Horyzontalna, między różnymi fazami w życiu czło­wieka, między zdrowymi a chorymi itp.	wertykalna, mająca wyraźny cel - wyrównanie poziomu zaspokojenia ważnych potrzeb przez wszystkich obywateli /mieszkańców.
Na ile działania polityki społecznej sprzyjają podziałom społecznym, a na ile pełnią funkcję integrującą?	Wyraźny podział na dających i biorących, brak wspólnych interesów, dominują współczucie, obawa lub zawiść.	Integracja w ramach wspólnot ubezpieczeniowych, ale wyraźny podział na tych z dobrą, stałą pracą i w miarę dobrymi zarobkami i tych z niepewnym zatrudnieniem, niskimi zarobkami, bezrobotnymi i muszącymi korzystać z pomocy społecznej. Wspólnoty ubezpieczonych często składają się z odrębnych grup zawodowych, tworzenie wspólnego funduszu ryzyka z innymi grupami społecznymi jest ograniczone.	W miarę pełna integracja i wspólnota interesów - wszyscy obywatele zależnie od indywidualnych możliwości finansują utrzymanie systemu, ale wszyscy też korzystają z powszechnie dostępnych świadczeń i usług, wszystkim więc zależy, by system funkcjonował sprawnie.
Jaka jest zależność polityki społecznej od zmian politycznego układu sił?	Duża wrażliwość polityki społecznej, szczególnie w okresach pogorszenia koniunktury gospodarczej.	Stabilne ubezpieczenia, mniej stabilne pozostałe pro­gramy.	Duża stabilność polityki społecznej wynikająca z uniwersalnego charakteru świadczeń i usług socjalnych, w ostatnim okresie nasilające się niechętne nastawienie do zbyt wysokich podatków.
Jaki standard zaspokojenia potrzeb gwarantuje polityka społeczna?	Standard minimum, osoby chcące zaspokajać potrzeby na wyższym poziomie muszą korzystać z oferty rynkowej.	Kompensata utraconych dochodów dla ubezpieczonych, dla pozostałych standard minimum.	Standard normalny dla klas śred­nich.
Jaki jest charakter systemu podatkowego koniecznego do sfinan­sowania polityki społecznej?	Stosunkowo niskie podatki, słaba progresja podatkowa.	Podatki na średnim poziomie, umiarkowana progresywność systemu podatkowego.	Wysokie podatki, wysoka progresywność systemu podatkowego.
Jakie jest znaczenie podmiotów prywatnych w zaspokajaniu ważnych potrzeb społecznych?	Bardzo duże, zarówno podmiotów o charakterze komercyjnym, jak i nie nastawionych na osiąganie zysku. Podmioty prywatne mają monopol w zaspokajaniu niektórych potrzeb lub stanowią istotne uzupełnienie systemu świadczeń lub usług organizowanych przez państwo.	Ograniczone, ze względu na dobrze rozwinięte ubezpieczenia społeczne, większe znaczenie w usługach dla rodziny. Małe znaczenie podmiotów komercyjnych, większe znaczenie podmiotów o charakterze non-profit.	Bardzo ograniczone (zarówno podmiotów komercyjnych, jak i nie nastawionych na osiąganie zysku), ze względu na powszechny dostęp do publicznych świadczeń i usług socjalnych i wysoki standard zaspokojenia potrzeb, gwarantowany przez programy publiczne.
Jakie jest znaczenie kontroli społecznej?	Duże, pomoc z reguły jest uzależniona od spełnienia określonych warunków przez świadczeniobiorcę.	Ograniczone, ze względu na dominację ubezpieczeń społecznych o charakterze roszczeniowym.	Bardzo ograniczone, dostęp do świadczeń i usług jest często bezwarunkowy.
Jaką wagę przywiązuje się do polityki pełnego zatrudnienia?	Niewielką, rozwiązanie tego problemu pozostawia się wolnemu rynkowi.	Umiarkowaną, wysoki stopień aktywności zawodowej jest pożądany, ale tylko wśród mężczyzn, kobiety nie muszą być aktywne zawodowo, a nawet lepiej jest gdy zostają w domu, aby zajmować się rodziną.	Duża waga, dążenie do wysokiej stopy aktywności zawodowej zarówno mężczyzn, jak i kobiet, osób niepełnosprawnych i grup marginalnych. Wysoki stopień aktywności zawodowej jest konieczny: 1) wysokie podatki stymulują podejmowanie pracy zarobkowej przez oboje współmałżonków, 2) wysokie koszty programów socjalnych będą niemożliwe do ponoszenia przy dużym odsetku ludzi nie pracujących i żyjących z transferów.

 

Ostatecznie M. Księżopolski stwierdza:

• „modele są konstrukcjami o charakterze idealnym a polityka społeczna realizowana w poszczególnych krajach zawiera najczęściej elementy charakterystyczne dla wszystkich... modeli. Próby przyporządkowania polityki społecznej w dowolnym kraju kapitalistycznym założeniom konkretnego, jednego modelu z reguły kończą się niepowodzeniem, co uprawdopodobnia twierdzenie..., że tyle jest polityk społecznych, ile państw je prowadzących”.

Jeżeli jednak model X to tylko nazwa dla polityk społecznych kilku krajów, które są bardziej podobne pod wieloma względami do siebie niż do innych, to model jest tylko sumą tych wspólnych podobieństw, abstrakcją, która porządkuje wiedzę zgromadzoną w wyniku badań porównawczych.

Możliwości modelowe na podstawie syntetycznej charakterystyki polityki społecznej

J. Supińska uznała, że do syntetycznej charakterystyki pojęcia polityki społecznej wystarczą jej cele, instrumenty, podmioty i przedmiot. Na tej podstawie możemy spróbować pokazać wszystkie możliwe konfiguracje modelowe. Jeżeli w funkcji celu polityki społecznej mamy trzy cele, to możliwe są modele polityki społecznej ze zrównoważonymi wagami dla tych celów, ale też takie, w których większe znaczenie ma zmniejszanie jednego lub dwóch z nich przy mniejszej wadze pozostałych. W przypadku instrumentów, będą takie konfiguracje, w których większe znaczenie przywiązuje się do świadczeń społecznych na podstawie przeszłego wkładu (ubezpieczenie społeczne) lub na podstawie bieżącej potrzeby (pomoc społeczna), możemy jeszcze dodać świadczenia społeczne zaliczane do zaopatrzeniowych (dla kategorii społecznych niezależnie od składek i ubóstwa). W przypadku podmiotów mamy do czynienia z różnymi sferami instytucjonalnymi - publiczną i rynkową, państwową i prywatną, formalną i nieformalną itd. W tym przypadku odróżnienie kompetencji autorskich i wykonawczych da nam możliwość oddzielania wymiaru rządowo-samorządowego z kombinacjami typu więcej kompetencji dla samorządu, mniej kompetencji dla samorządu.

Oznaczenia: ZU, ZN i ZD to trzy cele z negatywnej funkcji celu polityki społecznej: zmniejszanie ubóstwa, nierówności i dezintegracji; SP, SS i SR to trzy sfery instytucjonalne podmiotowości wykonawczej: sektor państwowy, sektor społeczny (pozarządowy non-profit) i sektor rynkowy; ŚU, ŚZ i ŚP to trzy rodzaje świadczeń społecznych - ubezpieczeniowe, zaopatrzeniowe, pomocowe (tylko dla ubogich); DR, RPS i DS to trzy rodzaje układu kompetencji za sprawy w zakresie polityki społecznej, czyli za większość spraw odpowiada administracja rządowa, równowaga administracyjna państwo-samorząd, za większość spraw odpowiada administracja samorządowa. Kreskowane prostokąty obejmujące poszczególne pozycje sygnalizują istnienie czterech wymiarów w przedstawianiu możliwości modelowych polityki społecznej.

Na schemacie zaznaczyłem trzy czyste modele polityki społecznej, gdzie dominację któregoś ze wskazanych aspektów symbolizuje łącznik, a możliwe modele kolorowe kółka, np. MPS1 oznacza dominację celu zmniejszania ubóstwa, społecznych świadczeń ubezpieczeniowych, sektora państwowego i administracji rządowej; MPS3 to dominacja w polityce społecznej celu zmniejszania dezintegracji, świadczeń pomocowych, sektora rynkowego oraz administracji samorządowej (najbardziej do tego modelu wydaje się polityka społeczna w USA). Możliwości jest o wiele więcej, ale nie każda jest równie prawdopodobna jako odpowiednik którejś z rzeczywistych polityk społecznych.

Empiryczna ocena poszczególnych modeli polityki społecznej

Modele polityki społecznej uzyskane w wyniku badań porównawczych dalej są ze sobą porównywane w celu dokonania oceny. Robi się to na tle dyskusji o wyższości któregoś z modeli polityki społeczno-gospodarczej, a szczególnie charakterystyczne jest tu zestawianie USA z państwami Europy Zachodniej lub Północnej. Na gruncie ideologicznym spory takie są zwykle jałowe, wnoszą tu nieco życia próby porównań empirycznych.

R.E. Goodin i inni porównali osiągnięcia polityk społecznych krajów, które uznano za charakterystyczne dla trzech różnych modeli. Do porównania zastosowano kilkanaście kryteriów, a dane pochodziły z badań panelowych (powtarzanych na tej samej grupie gospodarstw domowych) z dekady 1985-1995. Celem tych badań była ocena jak poszczególne modele wypełniają zadania, które na ogół przypisuje się polityce społecznej. Zastosowano skalę punktową 1-4 (patrz jednak dalej), im więcej punktów tym lepiej dany model wypełnia zadanie.

	USA (model liberalny)	Holandia (model socjaldemokratyczny)	Niemcy (model korporacyjno-konserwatywny)
Wysokie i rosnące dochody	1	3	3
Niski poziom ubóstwa „przed ingerencją państwa"	2	2	1
Niski poziom ubóstwa „po ingerencji państwa"	1	4	3
Wysokie zatrudnienie	3	1	2
Dochód z pracy pozwalający uniknąć ubóstwa	2	2	3
Prywatne transfery pozwa­lające uniknąć ubóstwa	1	1	1
Świadczenia adresowane tylko do ubogich	3	1	1
Świadczenia trafiające do wszystkich ubogich	2	4	3
Świadczenia pozwalające uniknąć ubóstwa	1	4	3
Znaczna równość dochodów „przed ingerencją państwa"	1	2	1
Znaczna równość dochodów „po ingerencji państwa"	2	4	3
Równość dostępu do edukacji	1	3	3
Stabilność zatrudnienia głów rodzin	3	3	2
Rola transferów stabilizująca sytuację rodzin	2	2	3
Suma punktów:	25	36	32

 

Procedury tego rodzaju stosuje się dzisiaj powszechnie do porównywania produktów czy organizacji spełniających podobne funkcje, np. szkół wyższych, sklepów z podobnym asortymentem, telewizorów plazmowych itd. Przyjmuje się kilkanaście punktowanych kryteriów, a potem podsumowuje się punkty (z ewentualnym wprowadzeniem wag) i ustala ranking według liczby punktów. W oryginale zamiast punktów był gwiazdki, które przełożyłem na punkty poprzez „*” równa się 1 punkt. Brakowało tam też podsumowania, czyli zliczenia liczby gwiazdek (posunąłem się więc dalej niż autorzy). Najwięcej punktów za dekadę 1985-1995 zebrał model socjaldemokratyczny w wydaniu holenderskim, w tym cztery razy dostał po cztery gwiazdki. Może Holandia nie była najbardziej typowym krajem dla modelu socjaldemokratycznego, w niektórych badaniach stwierdzano, że jest gdzieś pośrodku miedzy modelem socjaldemokratycznym a konserwatywnym, niemniej wygrywa w tym porównaniu.

Nowsze badania podobnego rodzaju przeprowadził względnie niedawno zespół pod kierunkiem Belga Idesa Nicaise'a. Dane pochodziły również z badań panelowych prowadzonych w krajach UE. Autorzy scharakteryzowali najpierw cztery modele polityki społecznej: liberalny - Irlandia i UK, konserwatywno-korporacyjny - Niemcy, Austria, Francja, Belgia, Luksemburg, socjaldemokratyczny - Dania, Finlandia, rodzinny (familialistic) - Grecja, Portugalia, Włochy, Hiszpania. Podstawą tej charakterystyki były cztery sposoby zabezpieczenia przed ryzykiem ubóstwa, poprzez: 1) pracę (ogólne wskaźniki zatrudnienia, wskaźniki zatrudniania kobiet, udział zatrudnionych z niskimi płacami), 2) ubezpieczenia społeczne (wysokość wydatków socjalnych, główne kryteria przyznawania świadczeń, wysokość świadczeń), 3) transfery wewnątrz rodzinne (rodzaj struktury rodziny, poziom zależności od rodziny), 4) minimalny dochód gwarantowany (pomoc społeczna - rozbudowana, szczątkowa, brak). W związku z tym wyróżnili oni pięć stanów zabezpieczenia społecznego: 1) niewystarczająca ochrona, 2) minimalny dochód, 3) ubezpieczenia społeczne (zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki chorobowe, okresowe renty), 4) praca (brano pod uwagę tylko miejsca pracy dobrej jakości), 5) inne. Ze względu na ogólne przekonanie, że praca jest najlepszą ochroną przed ubóstwem jest to stan najbardziej pożądany, ubezpieczenia społeczne drugie z kolei, minimalny dochód następny (pomoc społeczną traktuje się jako uzupełnienie dla ubezpieczeń społecznych) i oczywiście najmniej pożądany stan to niewystarczająca ochrona. Obrazuje to następujący schemat (za raportem zespołu Nicaise'a).

Badania panelowe umożliwiają prześledzenie dynamiki między tymi stanami, np. przejścia ze stanu praca do stanu ubezpieczenie społeczne (w stronę wykluczenia), albo ze stanu niewystarczająca ochrona do stanu minimalny dochód (w stronę integracji). Możliwości w tym względzie pokazuje następująca tabela:

Z W kierunku do → ↓	Niewystarczająca ochrona	Minimalny dochód	Ubezpieczenie społeczne	Praca	Inny
Niewystarczająca ochrona	Stabilność	Integracja	Integracja	Integracja	Integracja
Minimalny dochód	Wykluczenie	Stabilność	Integracja	Integracja	Integracja
Ubezpieczenie społeczne	Wykluczenie	Wykluczenie	Stabilność	Integracja	Nieznane
Praca	Wykluczenie	Wykluczenie	Wykluczenie	Stabilność	Nieznane
inny	Wykluczenie	Wykluczenie	Nieznane	Nieznane	Stabilność

W drugiej fazie dla każdego z krajów badano sytuację pod względem stabilności i ruchu we wszystkich kierunkach. Średnie odsetki w poszczególnych sytuacjach dla poszczególnych modeli wyglądały następująco.

	Niewystarczająca ochrona	Minimalny Dochód	Ubezpieczenie społeczne	Praca	Inny
Model konserwatywny	7,0%	1,9%	23,1%	42,7%	33,9%
Model liberalny	10,4%	2,5%	22,6%	38,7%	37,9%
Model socjaldemokratyczny	4,4%	8,6%	31,6%	48,3%	24,0%
Model rodzinny	8,3%		21,2%	36,2%	41,4%

Podkreśliłem i pogrubiłem wyniki najlepsze, wygrywa model socjaldemokratyczny zarówno pod względem najmniejszej średniej dla niewystarczającej ochrony, jak i największej dla sytuacji integracji, a więc godnej pracy. Pogrubione są wyniki najgorsza, najsłabiej chroni model liberalny, a najgorszy wynik w zakresie zapewniania integracji przez pracę ma model rodzinny.

Na koniec dodam do oceny modeli jeszcze sposób, który przedstawiłem na poprzednim wykładzie, czyli średnią ze wskaźników skuteczności i efektywności z większą wagą dla skuteczności (2 do 1).

Model	Średnia ważona oparta na stosunku skuteczności i stosunku efektywności
Model socjaldemokratyczny (Szwecja, Finlandia, Holandia)	1,16
Model konserwatywny (Niemcy, Austria, Belgia)	1,31
Model liberalny (UK, USA, Irlandia)	0,96

Tym razem nie wygrywa model socjaldemokratyczny, ale konserwatywny. Przy równych wagach kolejność modeli się nie zmienia, ale przy wadze 2 do 1 dla efektywności model socjaldemokratyczny spada na ostatnie miejsce. Widać wyraźnie, że przy uwzględnieniu efektywności w ocenie modeli polityki społecznej wysokie koszty modelu socjaldemokratycznego, mimo jego dużej skuteczności, odpowiadają za jego słabsze miejsce.

Jakie wnioski możemy wyciągnąć na podstawie tych prób ustalenia empirycznej oceny poszczególnych modeli polityki społecznej? Gdyby nie ostatni sposób dokonywania oceny sytuacja byłaby raczej jasna, powinniśmy uznać za model-wzór model socjaldemokratyczny. Włączenie efektywności sprawia, że jednoznaczne preferowanie tego modelu może być kwestionowane na zasadzie: nie stać nas na tak drogą politykę społeczną. W 2001 wskaźnik PKB Szwecji w przeliczeniu na mieszkańca był 2,5 razy większy niż w Polsce, chociaż nie jest to kraj należący do najbogatszych na świecie.

Zakończenie

Wyżej zobaczyliśmy do czego służą modele polityki społecznej, jakie modele się wyróżnia na podstawie analiz porównawczych, w jaki sposób można dokonywać oceny modeli, aby ustalić normatywny wzorzec do naśladowania. Należy jednak pamiętać, że polityka społeczna osadzona jest zawsze w specyficznym układzie odniesienia, który jest inny dla każdego kraju, dlatego proste naśladownictwo rozwiązań, co do których udało się stwierdzić, że odpowiadają za sukces jakiegoś modelu, nie musi zaowocować takim samym sukcesem w zmienionych warunkach. Ponadto, wszystkie analizy wyróżniające modele porównawcze opierają się na danych z przeszłości, a więc oddają obraz tego, co już było. Rzeczywistość polityki społecznej jest dynamiczna. Po II Wojnie Światowej dynamicznie się rozwijała, a w latach 1990. i później była równie dynamicznie reformowana i zmieniana.

Na tym kończę pierwszy semestr wykładów. Dominowała teoria polityki publicznej i polityki społecznej z coraz częstszymi pod koniec nawiązaniami do rzeczywistych danych statystycznych. W drugim semestrze chciałbym skupić się na szczegółach instytucjonalnych polskiej polityki społecznej, a soczewką przez którą będziemy prowadzić obserwację będą świadczenia społeczne. Są one najlepiej rozpoznawalnym aspektem polityki społecznej, z którym spotykamy się jako obywatele najczęściej, np. jako dzieci i młodzież podlegamy obowiązkowi szkolnemu i korzystamy z bezpłatnych usług nauczycieli udzielanych w szkołach, których większość należy do samorządów, jako osoby starsze korzystamy ze świadczeń emerytalnych, w każdym okresie życia możemy skorzystać ze świadczeń zdrowotnych.

Pytania i zadania

1. Przedstaw wszystkie zastosowania modeli polityki społecznej i wyjaśnij, jak się one ze sobą wiążą.

2. Scharakteryzuj i porównaj podziały modeli polityki społecznej zaproponowane przez H. Wilensky'ego i Ch. Lebeaux'a oraz R. Titmussa. W jaki sposób ci pierwsi powiązali modele polityki społecznej z ideologiami politycznymi?

3. Za pomocą jakich cech charakteryzuje się politykę społeczną w różnych państwach w celu wyróżnienia modeli porównawczych?

4. Porównaj ze sobą podejście Esping-Andersena oraz Castlesa i Mitchell. Które z modeli wyróżnionych w obu koncepcjach są podobne, a które odmienne?

5. Jaki jest zakres polityki społecznej i jej związki z gospodarką w modelu rezydualnym, motywacyjnym i instytucjonalno-redystrybucyjnym.

6. Jaki charakter mają prawa socjalne, redystrybucja i podatki oraz, jakie znaczenie ma kontrola społeczna w trzech typowych modelach polityki społecznej?

7. Pokaż ogólny schemat teoretyczny do wyróżnia możliwych modeli polityki społecznej i przedstaw za jego pomocą jeden z możliwych modeli.

8. W jaki sposób ocenia się modele polityki społecznej? Czym się różni ocena ideologiczna od oceny empirycznej? Jakie wnioski wynikają z tego rodzaju analiz przytoczonych wyżej?

Polityka społeczna i kwestie społeczne, 2006/2007

Wykłady dr R. Szarfenberga dla studentów I roku - Modele polityki społecznej

3

Wykluczenie

Integracja

Niewystarczająca ochrona

Minimalny dochód

Ubezpieczenie społeczne

Praca

Kondycja gospodarki

Motto: PS ma być też dobra dla gospodarki

Państwo

Dobrobyt jednostki

Rynek

Rodzina

DS

RPS

Motto: bez PS nie da się żyć

DR

ZU

ZD

Motto: naucz się żyć bez PS

Państwo

ZN

ŚP

ŚZ

ŚU

Dobrobyt jednostki

Rynek

Rodzina

Państwo

Dobrobyt jednostki

Rynek

Sektory instytucjonalne PS

Układ kompetencji między poziomami władzy

Rodzaje świadczeń PS

Cele i skutki zamierzone PS

SR

SS

SP

MPS3

MPS1

MPS2

Rodzina

wyjątek

wyjątek

max

max

MPS2 - mały wysiłek i małe osiągnięcia

MPS1 - duży wysiłek i duże osiągnięcia

Wskaźnik osiągnięć PS

Wskaźnik wysiłku PS

---