mgr Beata Okrój

SUPERPAMIĘĆ

ORGANIZACJA I TECHNIKI PRACY UMYSŁOWEJ UCZNIA

Nowy Dwór Gdański 2010

SPIS TREŚCI:

Wstęp		............................................................................................	2
Rozdział	1.	Historia wiedzy o pamięci.................................................	3
Rozdział	2.	Pamięć i jej funkcjonowanie..............................................	7
	2.1.	Rodzaje pamięci.................................................................	7
	2.2.	Zapominanie......................................................................	9
	2.3.	Denerwowanie się a pamięć...............................................	11
	2.4.	Koncentracja i uwaga.........................................................	13
Rozdział	3.	Sekrety działania pamięci doskonałej................................	16
	3.1.	Motywacja..........................................................................	16
	3.2.	Organizacja i zasady zapamiętywania...............................	18
	3.3.	Twórcze notatki, czyli mapy myśli....................................	20
	3.4.	Powtarzanie........................................................................	24
Rozdział	4.	Techniki pamięciowe.........................................................	28
	4.1.	Łańcuchowa Metoda Skojarzeń (ŁMS).............................	28
	4.2.	Zakładkowa Metoda Zapamiętywania (ZMZ) - zakładki „obrazkowe”.....................................................	30
	4.3.	Rzymski pokój, czyli zakładki mieszkaniowe...................	33
	4.4.	Spółgłoskowy System Cyfr...............................................	35
Rozdział	5.	Proponowane zestawy ćwiczeń dla uczniów.....................	38
Zakończenie		............................................................................................	45
Bibliografia		............................................................................................	46

WSTĘP

Uczenie się bez używania pamięci jest rzeczą niemożliwą. Wobec coraz większego natłoku informacji zmuszeni jesteśmy do właściwej ich selekcji i do zapamiętywania. Jedni z nas radzą sobie z tym lepiej, inni gorzej. My, użytkownicy pamięci wykorzystujemy zasoby pamięci w bardzo małym stopniu. Powszechne jest mniemanie, że dobre przyswajanie wiadomości zależy tylko od tzw. inteligencji wrodzonej. Czy jest ono prawdziwe? A może „dobrą pamięć” można posiąść jako jedną z wielu umiejętności?

Niniejsza praca dąży do tego, by oderwać się od dotychczasowych schematów myślowych i uświadomić uczniom w szkole, by uwierzyli w supermożliwości własnego umysłu i nauczyli się z niego korzystać. Nie narzuca gotowych rozwiązań, daje dużo swobody i możliwości wyboru, a przykłady, które oczywiście można przyjąć za własne, ilustrują przede wszystkim istotę metod pamięciowych.

ROZDZIAŁ 1.

Historia wiedzy o pamięci.

Pamięć można określić jako zdolność do zapamiętywania, czyli gromadzenia informacji i wykorzystywania występujących w różnych postaciach informacji. Owa zdolność realizuje się jako bardzo skomplikowany umysłowy proces przebiegający na poziomach podświadomości, świadomości i nadświadomości. Pamięć jest właściwością organizmu, dokładniej, jego systemu nerwowego, polegającą na utrwalaniu zdobywanego w toku najróżnorodniejszych działań poznania rzeczywistości i samych tych działań, utrwalaniu rozszerzającym zakres związków organizmu ze światem otaczającym, zakres jego dalszych działań.

Od czasów, kiedy człowiek zaczął dzięki umysłowi poznawać wiedzę, dobra pamięć decydowała o szacunku i przywództwie w społeczeństwie. Historia notuje przypadki pamięci znakomitej, niekiedy fenomenalnej. Nie znamy dokładnie czasu, ani miejsca, w którym pojawiły się pierwsze teorie dotyczące pamięci. Pierwsze, choć bardzo wymyślne próby wyjaśnienia owego zjawiska znaleźć można jednak już u Greków z około 800 r. p.n.e. W porównaniu z dzisiejszą wiedzą na ten temat, wydają się one zadziwiająco naiwne, tym bardziej, że podejmowali je ludzie, których historia postawiła potem w szeregu największych myślicieli wszechczasów.

Pierwszy poważniejszy wkład w dziedzinę badań nad istotą pamięci zawdzięczamy Platonowi (IV wiek p.n.e.). Jego hipotezę „tabliczki woskowej” brano pod uwagę jeszcze do niedawna. Według Platona umysł rejestruje różnorakie wrażenia tak, jakby zapisywał je rylcem na tabliczce woskowej. Zapamiętane wrażenia z upływem czasu bledną, aż wreszcie znikną całkowicie, pozostawiając znowu gładką powierzchnię wosku. Pierwszą bardziej naukową terminologię związaną z tematem zawdzięczamy Arystotelesowi (początek IV wieku p.n.e.), który utrzymywał, że wiele z dzisiejszych funkcji mózgu związane jest z sercem. Twierdził, że o pamięci decyduje przepływ krwi stymulowany pracą serca, a zapominanie jest skutkiem stopniowego spowolnienia tego ruchu. Szczególny wkład Arystotelesa w wiedzę o funkcjonowaniu pamięci to fundamentalne dziś prawo skojarzeń.

Myśliciele rzymscy Cyceron (I wiek p.n.e.) i Quintylian (I wiek n.e.) bez zastrzeżeń przyjęli hipotezę „tabliczki woskowej” i właściwie nie wyszli poza jej ramy. Zdecydowanie rozwinęli natomiast mnemotechnikę i systemy pamięciowe. Rzymscy mężowie stanu byli zdolni zapamiętywać bezbłędnie tysiące informacji, w tym danych statystycznych dotyczących Cesarstwa. Rzymianie pierwsi opisali na przykład Łańcuchową Metodę Skojarzeń i zastosowanie „zakładek mieszkaniowych”.

Kolejny autorytet, który próbował dociec istoty pamięci i stworzył własną teorię, to lekarz Galen (II wiek n.e.). Uczony ten umiejscowił i opisał różne organy i części ciała ludzkiego oraz badał działanie i budowę systemu nerwowego. Galen wierzył, że mózg zasysa powietrze i miesza je z duchami witalnymi. Z owej mieszaniny powstaje duch zwierzęcy, który wchodzi w głąb systemu nerwowego i umożliwia człowiekowi odbiór wrażeń zmysłowych. Kościół, którego wpływ w tym czasie stawał się coraz większy, bardzo szybko zaakceptował teorie Galena w formie doktryny, co praktycznie zahamowało rozwój wiedzy o mechanizmach pamięci na blisko 1500 lat. Nieśmiałe próby w tym zakresie tłumiły wielkie umysły epoki, uznające autorytet Kościoła. W IV wieku n.e. św. Augustyn podzielał pogląd Kościoła, że zapamiętywanie jest funkcją duszy mieszkającej w mózgu, i nigdy nie wyszedł poza anatomiczne aspekty tej teorii.

Teorie myślicieli i naukowców XVI wieku zdają się w oczywisty sposób potwierdzać zdecydowanie hamującą rolę Galena i filozofów Kościoła, którzy, mimo iż byli wielkimi intelektualistami swego czasu, akceptowali bez wyjątku prymitywne teorie na temat pamięci.

Rozwój nauki, szczególnie w Niemczech, przyczynił się do znaczących postępów. Wiele teorii, uznawanych jeszcze od czasów starożytnych Greków, zostało odrzuconych, a do głosu doszły teraz nauki biologiczne. Jerzy Prochaska, czeski fizjolog, ostatecznie odrzucił starą teorię „duchów zwierzęcych” jako nie mającą podstaw naukowych ani dowodów przemawiających za jej słusznością. Uważał również, że ciągle zbyt mała wiedza czyni wszelkie spekulacje na temat lokalizacji pamięci w mózgu zwykłą stratą czasu. Dopiero pięćdziesiąt lat po nim, próby umiejscowienia ośrodków pamięci okazały się bardziej owocne. W tym samym czasie pojawiła się jeszcze jedna ważna teoria, podana przez francuskiego lekarza Pierre'a Flourensa. Według niego „miejscem” pamięci jest każda część mózgu, a mózg działa jako całość.

Wysiłki zmierzające do poznania istoty pamięci wsparł w ogromnym stopniu postęp technologiczny i metodologiczny XX wieku. Prawie wszyscy naukowcy zajmujący się tą problematyką umiejscawiają ośrodek pamięci w obszernej korze mózgowej. Ale to, gdzie dokładnie leżą te miejsca i jak działa sam mechanizm pamięci, pozostaje ciągle w sferze domysłów. Pierwszą godną wzmianki teorię na ten temat, opracował niemiecki psycholog Herman Ebbinghaus, autor krzywych uczenia się i zapominania. Badania i prace teoretyczne w tej dziedzinie można podzielić na trzy grupy: biochemia działania mózgu, prace dowodzące, że zapamiętywanie nie jest procesem jednostkowym, i badania kliniczne Widera Penfielda, wykorzystujące stymulacje mózgu.

Współczesne badania nad pamięcią wsparło niedawne odkrycie, że tak naprawdę mamy dwa mózgi, nie jeden. Stwierdził to prof. Roger Sperry, laureat nagrody Nobla, autor przełomowych prac w tej dziedzinie. Odkrył on, że mózg każdego człowieka składa się z dwóch części, działających na różnych poziomach fizjologicznych, z których każda charakteryzuje się innymi funkcjami mentalnymi. W latach osiemdziesiątych badania Sperry'ego kontynuował prof. Eran Zaidel, który wykazał, że zakres funkcji kory mózgowej jest znacznie szerszy, niż uważano poprzednio, i udowodnił, że obie półkule, niezależnie od siebie, mogą przejmować funkcje całego mózgu w następujący sposób: lewa półkula przetwarza nowe informacje na poziomie logiki, słów, zbiorów, liczb, kolejności, liniowości i analizy; natomiast prawa, w większości posługuje się rytmem, wyobraźnią, snem na jawie, barwą, wymiarami, relacjami przestrzennymi, obszarem całości, czyli syntezą. Sperry i inni uczeni wykazali, że im częściej obie półkule mózgowe pracują jednocześnie, tym bardziej każda z nich korzysta na tej współpracy. Dowiedli również, że im bardziej wykorzystujemy owe możliwości, tym bardziej chłonna staje się nasza pamięć i tym łatwiejszy oraz przyjemniejszy staje się sam proces zapamiętywania.

Najnowsze badania wskazują, że pamięć ludzka wiąże się ściśle z liczbą połączeń neuronowych w mózgu i że praktycznie jest nieskończona. Uczeni Anokhin i Rosenzweig sugerują, że konstrukcja mózgu pozwala mu na fizyczne kodowanie wszystkich informacji, z którymi człowiek styka się w ciągu życia.

ROZDZIAŁ 2.

Pamięć i jej funkcjonowanie.

2.1. Rodzaje pamięci.

Pamięć jest jedna, chociaż może przyjmować różne wartości. Gdy mówimy o dobrej i złej pamięci, nie stwierdzamy przecież, że są to dwie odmienne pamięci, ale dokonujemy skrótu myślowego. Przyjrzyjmy się zatem innym często stosowanym podziałom.

Gdy weźmiemy pod uwagę to, co zapamiętujemy, rozróżniamy pamięć: obrazową, słowną i uczuć. Inne rozróżnienie uwzględnia udział rozumienia w procesach pamięciowych. Mówimy wówczas o pamięci mechanicznej i logicznej, które to są dobrze znane z codziennego doświadczenia. Zapamiętywanie mechaniczne - „wkuwanie”, uczenie się na „pamięć” - jest metodą często stosowaną przez uczniów, chociaż nie pochwalaną przez nauczycieli i rodziców. Polega ona na wielokrotnym powtarzaniu treści w celu ich dosłownego przyswojenia. W zapamiętywaniu logicznym dominuje rozumienie, wyłonienie najważniejszych elementów, ciągu dowodzenia, powiązanie z wcześniejszą wiedzą.

Kolejny podział pamięci uwzględnia udział woli w zapamiętywaniu i przypominaniu. Wyróżniamy na tej podstawie pamięć dowolną i mimowolną. Zapamiętywanie dowolne polega na celowym, zamierzonym intencjonalnym działaniu mającym na celu przyswojenie określonych treści. Zapamiętywanie mimowolne polega na tym, że treść „sama” wchodzi do naszej pamięci, treść, na której nie koncentrujemy świadomie uwagi i nie chcemy jej zapamiętać. I jeden, i drugi rodzaj zapamiętywania jest bardzo ważny, a o tym, który wystąpi w danej chwili, decydują zarówno okoliczności zewnętrzne, jak i sam człowiek.

Przechowywanie stanowi proces magazynowania zarejestrowanych informacji. Do przechowywania informacji służą trzy rodzaje pamięci: zmysłowa,

krótkoterminowa i długoterminowa. Pamięć kanałów sensorycznych dotyczy każdego ze zmysłów i wrażeń, którymi dysponuje człowiek. W procesie uczenia się i trwałego zapamiętywania pamięć ta nie odgrywa większej roli. Istotne w tym zakresie są dwa pozostałe rodzaje pamięci: krótkoterminowa i długoterminowa, co do których psychologowie wydają się być zgodni. Czasem w podziale uwzględnia się dodatkowo pamięć ultrakrótkotrwałą. Można ją opisać jako trwające przez minimalne ułamki sekundy utrzymywanie w pamięci wiernej kopii informacji docierającej do człowieka. Zachowanie takiego dokładnego obrazu pozwala na podjęcie decyzji, czy warto zwrócić uwagę na daną informację, czy też jest ona dla danej osoby nieważna i nie trzeba się nią zajmować. Jeżeli informacja okaże się ważna, zostanie przekazana do pamięci krótkotrwałej, gdzie będzie analizowana.

W pamięci krótkotrwałej (krótkoterminowej) jak sama nazwa wskazuje, informacje przechowywane są krótko, maksymalnie do 30 sekund, co też świadczy o ograniczonym czasie przechowywania informacji. Służy ona do rejestrowania danych, które są szybko zapominane, jeśli ich nie powtórzymy, Jest również wrażliwa na zakłócenia. Pamięć krótkotrwała ma również ograniczoną pojemność. Zdecydowana większość osób po jednokrotnym zobaczeniu lub usłyszeniu sylab, wyrazów, cyfr lub nawet całych zdań jest w stanie przypomnieć sobie 5-9 elementów. Psychologowie zajmujący się pamięcią stwierdzają, że większość z nas potrafi przechować w pamięci krótkotrwałej 7
2 informacje. Tutaj też są podejmowane decyzje o odrzuceniu informacji lub o jej trwałym zapamiętaniu, czyli przekazaniu do pamięci długotrwałej.

Pamięć długotrwała (długoterminowa) to ogromny magazyn faktów; biblioteka, w której wszystko z dotychczasowego życia człowieka jest zakodowane raz na zawsze. Ma ona prawie nieograniczoną pojemność i czas przechowy-

wania informacji. Gdy informacja przesyłana jest z pamięci krótkoterminowej do długoterminowej, podlega sortowaniu, odpowiedniemu klasyfikowaniu i grupowaniu w kategorie, co pozwala na jej skuteczne zakodowanie.

Pamięć długotrwała decyduje o naszej wiedzy. Mówimy wtedy o pamięci długotrwałej dostępnej. Tego, co zostało w niej zapisane już się nie zapomina, np. własne nazwisko. Inaczej nieco jest z pamięcią długotrwałą niedostępną. Tkwią w niej te wszystkie informacje, których kiedyś się uczyliśmy, zapamiętywaliśmy, ale przy użyciu pamięci nie wyćwiczonej i teraz nie możemy ich sobie przypomnieć, np. wzory, daty, nazwiska.

Każdy proces pamięciowy składa się z trzech etapów:

1. Rejestracji lub kodowania.

2. Przechowywania lub magazynowania.

3. Odtwarzania lub przypominania.

Dla efektywności procesów pamięciowych najistotniejsze są pierwszy i ostatni etap. Nasze zmysły przez cały czas rejestrują bodźce i zdarzenia z otaczającego świata, lecz przeważająca ich większość trafia do mózgu bez naszego zaangażowania i dlatego często nie jesteśmy w stanie ich odtworzyć.

2.2. Zapominanie.

Badania naukowe nad zapominaniem były prowadzone od dawna i pozwoliły na sformułowanie najważniejszej zależności opisującej przebieg tego procesu po zaprzestaniu uczenia się. Opis ten przybrał kształt tak zwanej krzywej zapominania. Herrman Ebbinghaus, autor owej teorii, stwierdził, że przeciętnie w ciągu godziny zapominamy 70 % tego, czego się nauczyliśmy, a w ciągu 48 godzin aż 84 %. Najlepszym sposobem na przyswajanie zapamiętywanego materiału jest przeglądanie i powtarzanie.

Psychologowie wyróżniają dwa rodzaje zapominania: przejściowe i trwałe. O zapominaniu przejściowym mówimy wtedy, gdy nie możemy sobie czegoś przypomnieć w określonej sytuacji, chociaż to pamiętamy; w innej sytuacji przypominamy sobie to samo bez trudu. W języku potocznym często błędnie czy z przesadą opisujemy tego rodzaju zapominanie, mówiąc: „Na śmierć zapomniałem!”, „Zupełnie mi to z głowy wyleciało”, „Całkowicie zapomniałem”. Mówimy tak przeważnie w chwili, gdy właśnie sobie przypomnieliśmy lub, gdy ktoś nam przypomniał.

Drugi rodzaj zapominania to zapominanie trwałe, na skutek którego dane treści „znikają” całkowicie z naszej pamięci i żadne sposoby nie są w stanie pomóc w ich wydobyciu. Na przykład osoba, która nauczyła się jakiegoś wiersza „ na pamięć”, po wielu latach nie jest go w stanie odtworzyć.

Zapominanie jest częścią składową naszego życia. Zdaniem naukowców informacji tych nie wyrzucamy, ale odsuwamy je na „bok”, gdyż są nieużyteczne lub niekorzystne. Istnieją pamięciowe ślady tych informacji, ale na obecnym etapie badań mózgu nie można ich jeszcze znaleźć. Ponadto zapominanie bywa spowodowane przez takie czynniki, jak:

• słaba rejestracja,

• roztargnienie,

• nie używanie zapamiętanych informacji,

• zachodzenie na siebie informacji,

• zniekształcenie odbioru zdarzenia,

• świadome zapominanie nieprzyjemnych wspomnień

• negatywne wyobrażenia o nas samych,

• brak treningu.

Zapominanie odgrywa istotną rolę, gdyż w ten sposób sortujemy informacje, umożliwiając naszemu umysłowi gromadzenie tego, co dla nas najważniejsze. Jest zjawiskiem korzystnym tylko wówczas, gdy pozwala odciążyć pamięć z informacji nieważnych, błędnych lub zagrażających.

2.3. Denerwowanie się a pamięć.

Ze zdenerwowaniem, napięciem, lękiem nierozłącznie kojarzy nam się termin „stres”. Denerwowanie się jest wielkim wrogiem naszej pamięci. Wynika to głównie z faktu, że lęki czy obawy bardzo obniżają naszą uwagę i koncentrację, co sprawia, że proces rejestracji jest bardzo niedoskonały. Również na etapie przypominania, gdy jesteśmy zdenerwowani, zamiast szukać śladów pamięciowych w mózgu, skupiamy się na naszym stresie.

Stres jest fizyczną, psychiczną i emocjonalną reakcją wynikającą z indywidualnego typu reagowania człowieka na napięcie środowiska, konflikty i naciski. Im trudniej nam jest przypomnieć sobie potrzebną informację, tym bardziej się denerwujemy i powstaje tzw. cykl napięciowy. Żeby pamięć mogła z powrotem właściwie funkcjonować, należy ten cykl przerwać. Główne objawy reakcji stresowej to: przyspieszone bicie serca, zwiększone ciśnienie krwi, przyspieszony oddech, wzmożone napięcie mięśni, zwiększone zużycie tlenu.

Różnym stanom napięcia spowodowanym przez stres odpowiadają odmienne emocje i postawy. Bardzo niskiemu napięciu towarzyszy bierność, obojętność, brak motywacji do działania, uczucie beznadziejności czy wegetacji, frustracja. Średniemu napięciu odpowiada zainteresowanie, nastawienie na osiągnięcie celu, zapał do pracy, entuzjazm, twórcze myślenie, dążenie do samorealizacji, wiara w siebie, wyostrzona uwaga, dobry stan fizyczny, szybki refleks. Bardzo wysokiemu napięciu towarzyszy zazwyczaj niepokój lub lęk, zdenerwowanie i agresja, zmęczenie, niska zdolność do wysiłku intelektualnego, brak koncentracji uwagi, zaburzenie koordynacji wzrokowo-ruchowej, zwolniony refleks, natłok myśli lub poczucie pustki w głowie, złe samopoczucie, fizyczne napięcie ciała objawiające się drżeniem, suchością w gardle, poceniem się, czerwienieniem lub blednięciem, dreszczami, uczuciem słabości, zaburzeniami żołądkowymi, podwyższonym ciśnieniem krwi, bólami różnego pochodzenia, niechęć do zmian i poczucie bycia osobą nieszczęśliwą.

Optymalny dla sprawnego funkcjonowania większości ludzi jest zatem stan średniego napięcia. Jedynie nadmierny długotrwały stres może być dla człowieka czymś groźnym. Jeżeli popadnie w stan mocnego stresu powinien rozumieć, co się z nim dzieje, wiedzieć, jak ten stan przebiega oraz znać sposoby przeciwdziałania jego objawom.

W celu uchronienia się przed negatywnymi skutkami stresu warto poświęcić trochę czasu i uwagi dla zachowania równowagi fizycznej i psychicznej. Dobre samopoczucie sprzyja zdrowiu i zwiększa odporność na stres. A oto sposoby na zmniejszenie zdenerwowania i napięcia:

• relaksacja (rozluźnia mięśnie ciała),

• ćwiczenia gimnastyczne (zwalniają oddychanie i rozluźniają napięte pod wpływem lęku mięśnie),

• uspokajająca muzyka (wycisza wewnętrzne napięcia),

• wizualizacja (pozwala nam się oglądać w wyobraźni w pozytywnym świetle),

• antycypacja tego, co się ma wydarzyć (pozwala przeanalizować możliwe warianty i w ten sposób zmniejsza niepewność),

• dobry humor ( nie na darmo się mówi, że śmiech to zdrowie).

Większość ćwiczeń nadaje się do rozładowywania napięcia w samotności i ma charakter „długodystansowy”. Do zastosowania „na gorąco”, w określonej sytuacji skuteczne jest skupienie myśli na zadaniu do wykonania i odciągnięcie ich w ten sposób od tematów powodujących zdenerwowanie. Ponadto bardzo praktyczne jest zastosowanie głębokiego, równomiernego zwolnionego oddychania, które bardzo szybko relaksuje organizm.

Stres możemy kontrolować. To my mamy nim rządzić, nie odwrotnie. A dla naszej pamięci najważniejsze jest to, byśmy w nią nigdy nie wątpili.

2.4. Koncentracja i uwaga.

Koncentracja sprzyja pamięci. Jest to zdolność skupienia się na naszych działaniach. Efektywnej koncentracji służy:

• stałość miejsca pracy,

• przestrzeganie ustalonych godzin przeznaczonych na naukę,

• wyeliminowanie negatywnych rozpraszających daną osobę bodźców zewnętrznych.

Przy wykonywaniu aktywnych i odpowiedzialnych zadań nasze myśli są bardziej uporządkowane niż przy wykonywaniu zadań pasywnych, np. oglądanie telewizji. Ważną techniką poprawiania koncentracji jest zmuszenie siebie do zwiększenia stopnia zaangażowania w wyznaczone zadanie, np. słuchając drugiej osoby, zadawaj pytania; czytając książkę, podkreślaj najważniejsze fragmenty, rób uwagi na marginesach.

Znudzenie może być powodem obniżenia koncentracji. Jeśli ogarnęło nas znużenie, zacznijmy się uczyć czegoś innego, bardziej aktywizującego nasz umysł i ciało. Pamiętajmy, żeby nie zmieniać działań co 5 czy 10 minut. W tej sytuacji optymalny czas koncentracji to 30 minut.

Żyjemy otoczeni niezliczoną ilością różnych bodźców. Mimo natłoku informacji człowiek jest zdolny do spójnego, konsekwentnego zachowania, ponieważ posiada mechanizm selekcjonujący dane, jakim jest uwaga. Zakres uwagi jest wielkością stałą, ale ona sama ma charakter dynamiczny. Świadczy o tym inna jej cecha - podzielność. „Dzielenie” uwagi to równoczesne skupienie się na więcej niż jednej czynności. Zazwyczaj przy wykonywaniu równocześnie

dwóch czynności jedna z nich lub obie są wykonywane gorzej. Tylko nieliczni ludzie charakteryzują się podzielnością uwagi. Takim człowiekiem był

Napoleon. Jeśli czynności bardzo różnią się od siebie, powoduje to dezorganizację działań. Czasami możemy połączyć dwie czynności w jedno uporządkowane działanie. Jest to wówczas dobry sposób pokonywania trudności wynikających z ograniczenia wejścia do systemu informacyjnego.

Uczeń powinien ukierunkować swoją uwagę na określony cel, czyli skoncentrować się. Tkwiąc w skupieniu potrafi utrzymać tok myśli. Dzięki temu może dobrze odbierać informacje, a jego spostrzeżenia charakteryzuje szczegółowość. Widzi lub słyszy to, co chce, i odbiór informacji staje się pełniejszy. Czasem jednak uczeń poddaje się zakłócającemu wpływowi ubocznych informacji, które odciągają jego uwagę od zasadniczego celu. Może to wynikać z pory dnia, ogólnego samopoczucia, rodzaju działających bodźców. Ponadto ludzie różnią się między sobą odpornością na działanie dodatkowych bodźców. Psychologowie nazywają tę cechę odpornością na interferencję.

Znaczenie uwagi dla uczenia się można wyjaśnić, odwołując się do pojęcia „nastawienie”. Termin jest nam dobrze znany z języka potocznego. Często uczniowie mówią do samych siebie: „Powinienem nastawić się na to, że będę pytany”. Tego rodzaju nastawienie odgrywa ważną rolę. Powoduje podejmowanie określonych działań i wyzwala aktywność. Na podstawie wielu badań psychologowie stwierdzili, że gdy wytworzy się określone nastawienie, a nie zostanie dotrzymana „umowa”, na przykład przez zmianę formy lub czasu sprawdzianu, efekty uczenia się, mierzone liczbą przypomnianych informacji, ulegają obniżeniu (Z. Włodarski, 1989).

Zainteresowania człowieka stanowią jeden z głównych „motorów nastawień”, ukierunkowują odbiór i poszukiwanie informacji z otoczenia, decydują

o tym, na co zostanie zwrócona uwaga, i nie pozwalają jej słabnąć. Zainteresowania wpływają na wybiórczy odbiór informacji, ale i odbierane informacje -zwrotnie - wzmacniają zainteresowania. Dbają o to, by nasza uwaga nie ulegała rozproszeniu. Bywają jednak tak silne, że ograniczają odbiór innych niż związane z zainteresowaniami treści.

ROZDZIAŁ 3.

Sekrety doskonałej pamięci.

3.1. Motywacja.

Dzięki uczeniu się nasza wiedza staje się bardziej uporządkowana, następuje głębsze rozumienie siebie i świata, radość z osiągnięć, przyjemność ze stwierdzenia: „Nareszcie wiem, o co chodzi - przecież to takie proste!”, poczucie wysiłku i zmęczenia, skuteczności oraz sensowności własnych działań.

Trzeba tylko chcieć! To dążenie do celu w psychologii nazywamy motywacją. Motywy stanowią jedną z ważniejszych tajemnic człowieka. Można powiedzieć, że w pewnym sensie określają one jednostkę, wyróżniają ją, współdecydują o jej oryginalności. Zdarzają się motywacje powikłane, pragnienia niezwykle silne, czasem konfliktowe. Uczymy się z różnych powodów. Psychologowie uważają, że jednym z najlepszych powodów uczenia się jest chęć poznania, zdobycia informacji, czyli motywacja poznawcza. Uczenie się oparte na zainteresowaniach, owej motywacji, nigdy się nie kończy. Rozpoczynamy naukę, ponieważ chcemy wiedzieć więcej. Szukamy więc informacji i zaspokajamy ciekawość. Dlatego ci wszyscy, którzy mają zainteresowania, nie muszą się martwić, gdyż ich zainteresowania kierują działaniem. Zainteresowania mogą być realizowane w ramach nauki szkolnej.

O motywacji lękowej mówimy wtedy, gdy ktoś uczy się, chcąc uniknąć przykrych następstw, na przykład uczeń boi się, że otrzyma słabą ocenę i robi wszystko, żeby uniknąć kary ze strony rodziców. Tu nie chodzi o kary fizyczne, ale o takie jak krytyka, nagana, wycofanie obiecanej nagrody, groźba utraty akceptacji czy miłości. Człowiek pod wpływem strachu traci zdolność odbioru, rozumienia, przetwarzania informacji. Czasami lęk nie wynika z oddziaływań toczenia, ale jest wywoływany przez samego ucznia, który mówi sobie: nie dam rady, mam za mało czasu, i tak tego nie zrozumiem. Przystępuje do uczenia się z góry nastawiony na niepowodzenie.

Człowiek może wpływać na swoje motywy, kierować nimi, jeżeli je sobie uświadamia. Uświadomienie dokonuje się przez nazwanie, określenie słowne. Niekiedy trudno poznać skryte pobudki działania. Uświadomienie ich sobie dokonuje się stopniowo, powoli i może trwać bardzo długo. W przypadku uczenia się sprawa jest trochę mniej skomplikowana. Wyróżnić można motywy zewnętrzne i wewnętrzne. Motywy zewnętrzne to takie, których źródło znajduje się poza uczniem, np. stymulacja ze strony rodziców, zachęta kolegi. Motywacją wewnętrzną jest motywacja poznawcza. Jej źródło znajduje się w człowieku, stanowi jego część.

Jeśli pragniemy wpłynąć na własne życie, możemy wypracować taką motywację wewnętrzną. Jednym z prostszych, ale niedocenianych sposobów są pozytywne samoafirmacje, czyli mówienie sobie (po cichu, w myślach, ale stanowczo):

• Chcę się uczyć.

• To może być dla mnie ważne - to już jest dla mnie ważne.

• To mi się w życiu przyda.

• Jaki ten świat jest skomplikowany, muszę go lepiej poznać.

Takimi afirmacjami stwarzamy lub zmieniamy siebie. Odnosząc to do ucznia, on sam sobie stawia cele, nie pozwala, aby nim kierowano, sam przyjmuje odpowiedzialność za siebie i swoje działanie.

W psychologii emocje łączy się z motywacją, gdyż motywom towarzyszą określone odczucia wewnętrzne, doznania. Wpływ procesów emocjonalno-motywacyjnych na sprawność działania jednostki zależy nie tylko od rodzaju motywu, ale i od jego siły. Zbyt silna motywacja powodować może dezorganizację działania, zbyt słaba - demobilizację. Przykładem słabej motywacji jest uczeń, który mówi: jeszcze zdążę, trochę za wcześnie na naukę, nie interesuje mnie ten temat, do niczego mi się to nie przyda; błądzi wzrokiem po pokoju, dzwoni do kolegi, żeby ponarzekać, przegląda gazetę, idzie do kuchni, żeby coś zjeść i..., zrobiło się późno, za późno, żeby zacząć się uczyć, oraz wniosek: jak ten czas szybko leci.

Najkorzystniejsza jest motywacja optymalna, nie za wysoka i nie za niska. Nie można podać żadnej bezwzględnej wartości. Ogólną prawidłowość opisuje pierwsze prawo Yerkesa-Dodsona, które głosi, że wraz ze wzrostem motywacji rośnie poziom wykonania, aż do osiągnięcia optimum, a gdy motywacja dalej wzrasta, poziom wykonania zaczyna spadać.

Podsumowując, warto zwrócić uwagę na wnioski:

• uczeń musi chcieć i jeszcze raz chcieć,

• nie wystarczy tylko chcieć, trzeba wiedzieć, czego się chce,

• wiedząc, czego się chce, nie należy chcieć zbyt mocno,

• lepiej chcieć uczyć się dla siebie niż dla innych,

• można chcieć się uczyć i uczyć się chcieć.

3.2. Organizacja i zasady zapamiętywania.

W procesie zapamiętywania ważna jest właściwa organizacja. Aby efektywnie zapamiętywać należy być bardzo uważnym, zwrócić uwagę, w którym miejscu strony znajduje się dana informacja, jakim jest zapisana drukiem, czy wspierają ją elementy graficzne. W ten sposób poprawiamy swoją koncentrację. Kolejnym istotnym czynnikiem jest sprawdzanie przyswajanej informacji. Należy upewnić się, czy dobrze została ona usłyszana. W przypadku pojawienia się wątpliwości należy poprosić o dodatkowe wyjaśnienie bądź powtórzenie. Stosowanie zasady od ogółu do szczegółu jest następnym elementem w organizacji zapamiętywania. Czytanie książki rozpocząć należy od zapoznania się ze spisem treści. Następnie przerzucić kartki i przyjrzeć się zawartości rozdziałów. Innymi ważnymi składnikami tej metody postępowania są: uczenie się całości a nie części materiału, motywacja i tworzenie skojarzeń (asocjacje).

Sposoby skutecznego zapamiętywania opisane przez Greków zgadzają się w całej pełni z dzisiejszą wiedzą na temat wykorzystania lewej i prawej półkuli mózgu. Bez naukowej podbudowy Grecy odkryli, że aby mieć dobrą pamięć, trzeba wykorzystać wszystkie możliwości, jakimi dysponuje nasz umysł. Pamięć doskonała wymaga, aby nasza wyobraźnia tworzyła „żywe” obrazy i skojarzenia. Główne elementy i ich zasady ich tworzenia to:

1. obrazy pozytywne - w większości przypadków pozytywne i przyjemne obrazy lepiej służą ćwiczeniu pamięci, ponieważ umysł chętnie do nich powraca, łatwiej je sobie przypomina. I odwrotnie, skojarzenia negatywne, nawet, jeśli zawierają pozostałe elementy „żywego” obrazu, są jako przykre blokowane przez pamięć;

2. barwa - tam, gdzie to tylko możliwe, należy wykorzystywać pełną gamę barw i odcieni. Wiedza, którą mamy przyswoić ma nabrać barwy, łatwiej ją wówczas zapamiętamy;

3. ruch - w każdym obrazie pamięciowym ruch, akcja, dają znakomite możliwości do dokonywania skojarzeń, ułatwiających kodowanie nowych informacji. Im więcej rytmu, tym akcja staje się bardziej dynamiczna. Obrazy myślowe stają się wówczas niecodzienne i łatwiej je zapamiętujemy;

4. absurdalność i humor - tworzone obrazy powinny być śmieszne, zabawne, absurdalne. Należy „bawić” się z własnym umysłem i wyobraźnią;

5. symbole - utarte i schematyczne symbole należy zastępować nowymi, co wpływa dodatnio na zapamiętywanie oznaczonych nimi informacji. Można jednak także stosować tradycyjną symbolikę, np. znak „stop”;

6. liczby - numerowanie uzupełnia zasadę przestrzegania porządku i kolejności występowania poszczególnych elementów. Konkretyzuje ją i zwiększa skuteczność zastosowania;

7. uszczegółowienie - im bardziej szczegółowe są „żywe” obrazy, tym łatwiej je sobie przypominamy;

8. synestezja/wrażenia zmysłowe - synestezja jest zjawiskiem polegającym na współdziałaniu różnych zmysłów. Kształcenie pamięci wymaga uwrażliwienia wszystkich zmysłów, to znaczy: wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku i kinestezji;

9. kolejność/porządek - w połączeniu z innymi metodami grupowanie, ustawianie w szereg lub klasyfikacja tworzą bardzo skuteczne „łącza pamięciowe” i zwiększają prawdopodobieństwo dostępu do potrzebnej informacji;

10. aktywna wyobraźnia - to niezwykły fundament pamięci. Im bardziej żywa i wykorzystywana w procesie zapamiętywania tym bardziej usprawnia pamięć. Należy ją ćwiczyć nieustannie.

3.3. Twórcze notatki, czyli mapy myśli.

Robienie notatek podczas czytania i uczenia się pomaga w koncentracji i zapamiętywaniu, a także ułatwia pisanie wszelkich wypracowań, referatów, esejów oraz ewentualne późniejsze powtórki. Notatki mogą mieć tradycyjną, linearną formę. Są też inne, bardziej efektywne sposoby notowania.

Podczas uczenia się, pisania, przygotowywania się do egzaminów, nieocenioną pomoc stanowią twórcze notatki, sporządzane w formie map myśli opartych na koncepcjach Tony'ego Buzana, który jest światowym autorytetem w dziedzinie potencjału umysłowego, pamięci i uczenia się.

Mapy myśli są idealnym narzędziem do konstrukcji wypracowań, esejów itp., ponieważ oferują przejrzystą budowę i natychmiastowe zrozumienie struktury rozdziałów czy tematów. Oferują jednocześnie dużą elastyczność i możli-

wość szybkiego przemieszczania się z jednego tematu do drugiego, co odpowiada naturalnej właściwości mózgu.

Mapę myśli sporządza się w następujący sposób:

• na środku kartki umieszczamy tytuł zagadnienia obwodząc go grubą linią,

• od tego centrum mapy prowadzimy w różnych kierunkach główne linie, na których umieszczamy hasłowo ujęte tematy poszczególnych wątków zagadnienia,

• w miarę, jak dowiadujemy się nowych rzeczy lub przychodzą nam do głowy nowe pomysły, rysujemy odgałęzienia od głównych linii, zapisując przy nich słowa-klucze lub zwroty, myśli, skojarzenia,

• poszczególne odgałęzienia mapy można otoczyć obwódkami, uzupełnić elementami graficznymi (w różnych kolorach), takimi jak strzałki, symbole, szkice.

W ten sposób dla każdego tematu możemy zbudować wielowymiarową, wielopołączeniową, twórczą i kolorową mapę myśli - notatki pamięciowe. Oprócz natychmiastowych, wymiernych pożytków płynących z tworzenia mapy myśli, ciągłe ich stosowanie i ćwiczenie przynosi wiele korzyści. Po pierwsze, zyskujemy aktualny i stały wgląd w rzeczywisty stan naszej wiedzy. Dzięki temu lepiej można ją uzupełniać i nareszcie być pewnym prawdziwego zasobu posiadanych informacji. Uwalniamy się od ciągłego stresu, wynikającego z braku owego rozeznania, którego widomym znakiem jest syndrom: „rany, mam to na końcu języka!” Po drugie, stałe ćwiczenie pamięci oraz kojarzenie i łączenie ze sobą różnych idei daje wspaniałe efekty w sytuacjach, gdzie tego rodzaju zdolności decydują o powodzeniu w trakcie egzaminów, zaimprowizowanych przemówień, odpowiadania na niewygodne pytania, itp.. Same notatki nie zawsze wystarczają, czasami trzeba powtarzać..., o czym mowa w następnym podrozdziale.

3.4. Powtarzanie.

Jedną z największych zalet powtarzania jest coraz większy jego wpływ na wszystkie aspekty uczenia się, myślenia i zapamiętywania. Uczeń nie powtarzający materiału ustawicznie marnuje wysiłek, który włożył w naukę i sam sobie szkodzi. Zdolność do przypomnienia sobie nabytej uprzednio wiedzy wygasa. Zrozumienie nowego materiału nie będzie całkowite. Efektywność i szybkość nauki także wyraźnie się zmniejszają. Jeśli ten negatywny proces nie ulegnie przerwaniu, każde nowe zagadnienie stanie się coraz trudniejsze do zapamiętania. Pamięć jest zjawiskiem opartym na kojarzeniu i łączeniu ze sobą danych. Im niej ich przechowujemy w „magazynie” pamięci, tym mniejszą mamy szansę na włączenie do niej nowych informacji i ich wykorzystanie.

W przeciwieństwie do takiej sytuacji, korzyści płynące z powtarzania są naprawdę ogromne. Im więcej wiedzy zostanie utrwalone, tym więcej będziemy jej w stanie przyjąć i wykorzystać. Należy, zatem właściwie zorganizować sobie proces powtarzania i utrwalania materiału.

Niemiecki psycholog - Herrmann Ebbinghaus - autor „krzywej zapominania” stwierdził, że jeśli uczymy się przez godzinę, najskuteczniejsze zapamiętywanie nowego materiału przypadnie mniej więcej 10 minut później. To najlepszy, zdaniem autora, czas na pierwszą powtórkę, której zadaniem jest ugruntowanie wiedzy w pokładach pamięci. Następną powtórkę powinniśmy zrobić po 24 godzinach, kolejną po tygodniu, miesiącu, po pół roku i potem po roku.

Powtarzanie bez stosowania przerwy jest mniej skuteczne i może być bardziej czasochłonne niż uczenie się rozłożone w czasie, z przerwami. Gdy powtarzamy bez przerwy czujemy jak pojawia się zmęczenie, znużenie i zniechęcenie. Tzw. „wkuwanie” charakteryzuje się niską efektywnością. W miarę upływu czasu wzrasta opór przed powtarzanie, po raz kolejny, tego samego. Natomiast, gdy robimy przerwy, zmęczenie znika, nabieramy siły i ochoty do dalszej pracy. Nie dokończone działanie mobilizuje do dalszego działania. Trudno powiedzieć jednoznacznie, ile dokładnie powinna trwać przerwa. Optymalna jej długość zależy od wielu czynników: etapu uczenia się, rodzaju materiału, którego się uczymy, jego długości oraz cech własnych, przyzwyczajeń, samopoczucia. Najogólniejsza zasada jest następująca: początkowe przerwy nie mogą być zbyt długie, gdyż grozi to szybkim ubytkiem informacji z pamięci, czyli zapominaniem. W miarę utrwalania materiału mogą być one coraz dłuższe. O tym, ile czasu mają wynosić, najlepiej zdecyduje sam uczeń.

Według Tony'ego Buzana przerwy w nauce są ważne z następujących powodów:

• pozwalają odpocząć mięśniom; dają szansę na rozluźnienie i relaks. W trakcie nauki pracuje to na nasza korzyść; niweluje też narastające napięcie;

• sprawiają, że rozumienie „idzie ręka w rękę” z zapamiętywaniem, a daje to najlepsze z możliwych rezultatów;

• dają nam czas na uporządkowanie dopiero co przeczytanych informacji i powiązanie ich w logiczną całość, czyli zintegrowanie.

W czasie trwania każdej z przerw wzrasta ilość informacji, które człowiek jest w stanie odtworzyć natychmiast. Punkt kulminacyjny osiągamy z chwilą przejścia do następnej partii materiału. Oznacza to także, iż odpoczynek zwiększa nasze zdolności zapamiętywania.

Aktywne powtarzanie może mieć różna formę. Niektórzy dokonują próbnych przypomnień na piśmie, inni wola opowiadać komuś na głos, gdyż słuchacz sprawdza ich błędy lub wskazuje na opuszczenia. Treści krótkie należy starać się traktować całościowo. Materiał obszerny dzielimy na mniejsze części i każdą z nich opanowujemy oddzielnie. Bardzo obszerne treści należy dzielić tak, by wyodrębniony fragment stanowił sensowną całość. Można posłużyć się

podziałami już istniejącymi (rozdziały, paragrafy, punkty), albo dokonać własnych, byle nie mechanicznych, np. „do końca strony”.

Wyróżnić można dwie metody zapamiętywania: dosłownego i niedosłownego, tzw. całościowo-częściowa.

Metoda zapamiętywania dosłownego jest metodą uczenia się na pamięć: zaczynamy trzy dni wcześniej, bo po dwóch-trzech dniach powtórek pamięta się najlepiej (od czwartego dnia zaczynamy zapominać), staramy się wzbudzić w sobie zainteresowanie. Kolejność czynności:

• przeczytać dwa razy po cichu,

• po krótkiej przerwie przeczytać dwa razy głośno i - jeśli to wiersz - z odpowiednią melodią i rytmem słów; jeśli tekst jest długi, należy go podzielić na kilka części i z każdą postępować tak, jak opisano wyżej, ale zawsze najpierw trzeba przeczytać całość, żeby uchwycić sens i rozumieć, o co w tekście chodzi,

• po godzinie przerwy powtarzać głośno z zaglądaniem do testu,

• po następnej godzinie powtórzyć tekst głośno bez zaglądania do tekstu.

Metoda zapamiętywania niedosłownego. Należy:

• przeczytać całość bez podkreślania czegokolwiek,

• przeczytać całość z podkreślaniem ołówkiem najważniejszych rzeczy,

• podzielić tekst na kilka sensownych części,

• powtarzać każdą część osobno, aż do zapamiętania; po opanowaniu pierwszej części przechodzimy do drugiej itd.,

• przy powtarzaniu każdej następnej partii powinno się zawsze zaczynać od końca części poprzedniej tworząc tzw. pomost pamięciowy,

• po dniu przerwy (mózg przez cały czas pracuje i porządkuje materiał) należy zebrać wszystkie części w całość i powtórzyć łącznie wszystko od razu.

Najważniejsze informacje, stanowiące wnioski z naukowych badań:

• żeby dobrze zapamiętać, trzeba najpierw dobrze zrozumieć, o co chodzi,

• powtarzać należy głośno (w korze mózgowej dana informacja zapisuje się dwa razy - kanałem wzrokowym i słuchowym),

• powtarzać należy często,

• ostatnie powtórzenie powinno mieć miejsce nie tuż przed lekcją, a poprzedniego dnia wieczorem (bo organizm śpi, ale mózg w tym czasie pracuje i „układa sobie”, porządkuje materiał do zapamiętania”),

• warto rymować, co się da,

• uczenie się musi polegać na logicznym, sensownym, rozumowym wyszukiwaniu zależności, „wykuwanie” materiału jest procesem negatywnym,

• zapamiętywanie musi przebiegać aktywnie (notowanie, rysowanie, szkicowanie, malowanie, wycinanie, dotykanie, tłumaczenie komuś - im więcej kanałów informacji, tym lepiej),

• warto stosować metody mnemotechniczne, ułatwiające zapamiętywanie treści,

• podczas nauki nie wolno być smutnym, poirytowanym, zestresowanym - dobry nastrój sprzyja zapamiętywaniu.

Rozdział 4.

Techniki pamięciowe.

Starożytni Grecy przywiązywali tak wielką rolę do pamięci w życiu, że oddawali jej cześć jako bogini - Mnemozynie. To właśnie od jej imienia pochodzi termin „mnemotechnika”, rozumiany jako zbiór technik pamięciowych, które poniżej zaprezentuję. W ówczesnej Grecji członkowie Rady Starszych, a później senatorowie w starożytnym Rzymie posługiwali się tymi metodami, aby zrobić wrażenie przede wszystkim na plebsie i politykach, imponować im fenomenalnymi możliwościami własnej pamięci.

4.1. Łańcuchowa Metoda Skojarzeń (ŁMS).

To podstawowa technika pamięciowa, metoda „matka”, swoisty fundament, dzięki któremu opanowanie bardziej zaawansowanych metod stanie się naprawdę łatwe. Techniki tej używa się do zapamiętywania na ogół krótkiego szeregu różnych informacji, a więc ich kolejności, np. listy zakupów lub spraw do załatwienia, łącząc, kojarząc każdy element tego szeregu z następnym. Istotne staje się tu wykorzystanie możliwie największej liczby elementów „żywego” obrazu i zasad jego tworzenia, (patrz rozdz.3.2.), ujętych w regułę:

OBRAZ PLUS AKCJA

Wystarczy wykorzystać twórczą siłę wyobraźni. Długość ciągu nie ma przy tym znaczenia. Ale należy zajmować się za każdym razem tylko jedną parą elementów ciągu i jednym skojarzeniem. Jedna historia, jedna fabuła dla całości może być bardzo myląca, może wręcz uniemożliwić zapamiętanie właściwej kolejności, a przecież o kolejność tu chodzi. A więc za każdym razem tylko jedno skojarzenie i dwa elementy szeregu. Powstanie przy pewna historia, ale każdy z obrazów będzie dotyczył tylko konkretnej pary, tylko dwóch kolejnych ogniw całego łańcucha. Obrazy - skojarzenia, które tworzymy powinny być śmieszne lub nawet absurdalne, gdyż zwykle zapominamy szare, codzienne i rutynowe wydarzenia lub sytuacje. Tworzenie absurdalnego związku wymaga skupienia uwagi, po prostu musimy wtedy pomyśleć o zapamiętywanej informacji.

Jeśli pojawi się obecność tego samego elementu w różnych szeregach, to w niczym nam nie przeszkodzi, gdyż skojarzenia za każdym razem będą inne.

PRZYKŁAD:

tablica, marynarka, magnetofon, kwiaty, buty, motyle, trąba,

prysznic, krawat, konserwa.

Na ekranie wyobraźni zobacz wyraźny obraz tablicy, pierwszego elementu ciągu. Może być to tablica szkolna zielona lub dziecięca, mała na stojaczku. Jeśli obraz jest szczegółowy i konkretny połącz ją z marynarką w niecodzienny sposób. Tablica otulona, lub ubrana w twoją osobistą marynarką. W kieszeni marynarki ukryty jest magnetofon, który rozpaczliwie wyje, wypuszczając zamiast dźwięków mnóstwo kolorowych kwiatów. Kwiaty zaczynają rozkwitać nie pąkami, tylko butami, własnymi, ogromnymi. Z ogromnych butów wylatują tysiące motyli, które unoszą te buty. Przerwij na chwilę i zobacz obraz na ekranie umysłu. Wielka orkiestra złożona z tysięcy motyli, które dmuchają w trąby albo dmuchasz w trąbę i wylatuje z niej tysiąc przestraszonych motyli. Następny element naszego ciągu to prysznic. Skojarz trąbę z prysznicem. Zobacz jak naciskasz klawisz trąby i zaczyna z niej lecieć woda, albo grasz na trąbie pod prysznicem; a może prysznic w twojej łazience ma kształt trąby? Kąpiesz się pod prysznicem, a swoje ciało wycierasz krawatem. Zobacz obraz. Konserwa. Otwierasz konserwę krawatem albo krawaty wyjmujesz z konserwy.

Jeśli wystąpiło zawahanie w jakimś elemencie szeregu, to należy się cofnąć do odpowiedniej pary i wzmocnić zastosowane skojarzenie, tzn. uczynić je jeszcze bardziej niecodziennym, wzbogacić akcję, dodać szczegółów, a następnie zobaczyć skonstruowany w ten sposób obraz.

4.2. Zakładkowa Metoda Zapamiętywania (ZMZ) - zakładki „obrazkowe”.

Metoda, w której główną rolę odgrywają specjalnie skonstruowane, stałe pamięciowe obrazy-klucze, z którymi można połączyć, skojarzyć dowolną, zapamiętywaną informację. System ten jest bardzo łatwy i obejmuje liczby od 1 do 10. Ważna uwaga: najlepszy system to taki, który wymyślamy sami, a nie narzucony. Praca wyobraźni każdego z nas będzie różna, więc to, co stworzymy we własnej wyobraźni zapamiętane zostanie o wiele szybciej i na dłużej.

Aby zbudować system zakładek obrazkowych, wymyślamy słowa-obrazy, które przypominają nam cyfry/liczby od 1 do 10, z racji podobieństwa, kształtu lub symboliki. Oto kilka przykładowych rozwiązań:

1.	świeczka, kij, ołówek
2.	łabędź, gęś
3.	piersi, serce, koniczyna
4.	krzesło, żaglówka
5.	hak
6.	trąba słonia, wiśnia
7.	kosa, chorągiewka
8.	bałwan, klepsydra, okulary
9.	balon na nitce, słuchawka telefoniczna
10.	Flip i Flap, plecak ze stelażem

Słowa mają być obrazowe, barwne i „żywe”, aby późniejsze łączenie ich z nowymi informacjami według zasady OBRAZ PLUS AKCJA było łatwe, proste i przyjemne.

Po zapoznaniu z odpowiednikami cyfr tworzymy w wyobraźni żywe obrazy tych odpowiedników. Myślimy o danej cyfrze i wizualizujemy przedmiot, który jej odpowiada. Wykonujemy tę czynność w następującej kolejności:

• od 1 do 10,

• od 10 do 1,

• wyrywkowo.

Następnie zapisujemy na kartce cyfry i automatycznie rysujemy przedmioty odpowiadające im. Bawimy się możliwościami swojej wyobraźni, sprawdzamy, jak szybko podsunie nam ona stosowne obrazy. I wreszcie odwracamy całą zabawę. Na ekranie umysłu „wyświetlamy” teraz tylko obrazy i sprawdzamy, jak szybko pojawi się cyfra.

PRZYKŁAD:

Poniżej znajduje się lista 10 wyrazów do zapamiętania techniką zakładek „obrazkowych”. Połącz, skojarz przez „żywy” obraz każdy element tej listy ze stosowną zakładką obrazkową, (czyli obrazem liczby). Oto lista:

1. telewizor	6. gitara
2. pies	7. płyta
3. kwiaty	8. kasa
4. sukienka	9. lodówka
5. bałwan	10. czapka

Pierwszym symbolem do zaczepiania jest świeczka. Musimy więc zaczepić na niej, poprzez stworzenie w umyśle niespotykanej sceny, „telewizor”. Wyobraźmy sobie bardzo dużą i grubą niebieską świecę, która stanowi podstawkę do telewizora. Ekranem telewizora jest wielki płomień świecy (czujemy zapach świecy i widzimy jasność obrazu „świecowego ekranu”).

Drugim graficznym symbolem do zaczepiania jest łabędź. Z nim mamy połączyć „psa”. Wystarczy zobaczyć psa bawiącego się w wodzie z łabędziem; pies macha ogonem, szczeka a łabędź skrzeczy z radości.

Następna para to piersi i „kwiaty”. Możesz wyobrazić sobie półnagą tancerkę wykonującą taniec brzucha, a piękne ozdobne kwiaty okrywają jej piersi.

Krzesło i „sukienka”. Zobacz siebie w kolorowej, szałowej sukience, siedzącego na bardzo wygodnym krześle.

Hak i „bałwan”. Wyobraź sobie bałwana, tańczącego na śniegu, ale bez miotły. Podejdź do niego i przyjrzyj mu się. Jego ramię zakończone jest hakiem; bałwan wygląda jak filmowy Kapitan Hook (czyt. hak).

Słoń z „gitarą”. Utwórz w wyobraźni obraz gitarzysty, którym jest słoń potrącający trąbą struny wielkiej gitary (usłysz dźwięki wydawane przez tę gitarę).

Kosa z „płytą”. Przedstaw sobie pole, na którym rosną płyty compactowe. Jest ich bardzo dużo. W świetle słońca mienią się metalicznym blaskiem. Płyty dojrzewają i czas, by zebrać plon. Kosa ścina płyty i pole pustoszeje.

Bałwan z „kasą”. Zobacz dzieci bawiące się na śniegu. Dzieci postanawiają zbudować śniegowy plac zabaw. Lepią również bałwana, który nagle ożywa. Bałwan rozpoczyna sprzedaż śnieżnych kul, przyjmując od dzieci pieniążki do swojej lodowej kasy.

Słuchawka z „lodówką”. Przedstaw sobie, że dzwoni telefon (usłysz, jak dzwoni), rozglądasz się, gdzie on może być i znajdujesz go w lodówce. Przykładasz więc lodowatą słuchawkę do ucha (zarejestruj zimno odczuwane przez twoje ucho) i rozmawiasz.

Plecak i „czapka”. Możesz zobaczyć, jak kończysz pakowanie plecaka i upychasz do jego wnętrza swoją ulubioną czapkę.

To oczywiście tylko przykłady, mające pokazać ten rodzaj przesady, swoistego nonsensu, niezwykłości i zabawy z wyobraźnią, dzięki którym możemy wykreować „żywe” łączniki między zakładką obrazkową a zapamiętywaną informacją.

4.3. Rzymski pokój, czyli zakładki mieszkaniowe.

Starożytni Rzymianie, chociaż nie wzbogacili wiedzy teoretycznej na temat pamięci, byli jednak wielkimi praktykami mnemotechniki. Ich najbardziej znana metoda to system zakładek mieszkaniowych, funkcjonująca również pod nazwą: „rzymski pokój” lub też system umieszczania przedmiotów-kołków. Bardzo łatwo opracować go samemu, równie łatwo stosować w praktyce.

Rzymianie wyobrażali sobie wymyślony, wymarzony dom i począwszy od przedpokoju wszystkie kolejne pomieszczenia wypełniali meblami, rzeczami, ozdobami - według upodobań i w maksymalnej ilości. Starali się przy tym unikać myślowego bałaganu, wszystko musiało być na swoim miejscu, porządnie ustawione i w określonej kolejności (logika lewej półkuli gra istotną rolę w tym systemie).

Wielu greckich czy rzymskich mówców w celu zapamiętania przemówień posługiwało się miejscami publicznymi, inni używali do tego swoich domów. Wygłaszając mowę, kojarzono znaczące wyrazy, idee czy myśli z poszczególnymi lub znajdującymi się w tych pomieszczeniach przedmiotami. Dla przykładu myśl rozpoczynająca mowę mogła być skojarzona z drzwiami wejściowymi domu, następna z marmurowym stolikiem w holu, kolejna z figurką stojącą pośrodku holu itp. Oczywistą rzeczą jest, że miejsca czy przedmioty były przywoływane z pamięci mówcy w sposób uporządkowany i następowały jedne po drugich. Aby zapamiętać mowę, oratorowi wystarczyło przejść w wyobraźni przez swój dom i porozmieszczać w nim kolejno kluczowe słowa, idee czy myśli. Gdy już wygłaszał mowę, wystarczyło mu przez ułamek sekundy pomyśleć o np. drzwiach wejściowych, a odpowiednie idee same spływały na język. W ten prosty, ale jakże praktyczny sposób mógł wygłosić długą, a przy tym zawsze starannie skonstruowaną, przemyślaną przemowę.

Przyjemność z posługiwania się tym systemem polega na tym, że ów „rzymski pokój” może być całkowicie wymyślony. Możemy w nim wówczas wstawiać dowolne meble, zawieszać ozdoby, obrazy, stawiać kwiaty, owoce, itp. Możemy również wykorzystać swój własny, rzeczywisty dom, czy pokój, w którym słowami kołkami będą przedmioty umieszczone w nim. Jeśli będziemy musieli zapamiętać np. jakieś czynności do wykonania w danym dniu, tworzymy wówczas w wyobraźni śmieszne i karykaturalne sceny, umiejscawiając je na każdym z utworzonych kołków.

PRZYKŁAD:

Podstawowa lista będzie się składać się z 20 pozycji. Tworząc ją, posłużymy się dwudziestoma przedmiotami znajdującymi się w czterech różnych pomieszczeniach twojego domu czy mieszkania (5 w każdym pomieszczeniu).

Na wstępie musisz wybrać cztery, położone obok siebie lub przechodnie, pomieszczenia. W jaki sposób należy to zrobić, wyjaśnię na własnym przykładzie. Gdy wchodzę do przedpokoju, to po prawej jego stronie znajduje się łazienka, stanowiąca dla mnie pomieszczenie nr 1. Wychodzę z łazienki i po prawej stronie widzę kuchnię, tj. pomieszczenie nr 2. Opuszczam kuchnię, idę prosto krótszą częścią przedpokoju w kierunku pokoju dziecięcego, który w moim przypadku stanowi pomieszczenie nr 3. Zaraz za nim znajduje się pokój stołowy, tj. pomieszczenie nr 4. Jeśli mieszkanie jest mniejsze, to jako jedno z pomieszczeń możemy śmiało wykorzystać przedpokój.

Gdy jest już ustalona lista czterech pomieszczeń, to następną czynnością będzie wybranie pięciu przedmiotów w każdym z nich. We wszystkich pomieszczeniach poruszamy się zgodnie ze wskazówkami zegara lub w kierunku przeciwnym, tj. przestrzegamy raz obranego kierunku, i wybieramy duże przedmioty. Na przykład po wejściu do łazienki poruszam się zgodnie ze wskazówkami zegara. Pierwszym dużym przedmiotem, który wybiorę do zapamiętania, jest stojąca z lewej strony przy ścianie pralka, idąc dalej natrafiam na umywalkę, stanowiącą dla mnie przedmiot nr 2. Kolejno widzę wannę (nr 3), itd.

Zasady wybierania przedmiotów - kołków.

• Nie używamy dwóch takich samych przedmiotów. Jeśli wybraliśmy do zapamiętania np. stół z kuchni, to nie uwzględniamy stołu z jakiegokolwiek innego pokoju.

• Pamiętamy, aby wybierać DUŻE przedmioty ( im są większe, tym lepiej).

• Bądźmy konsekwentni w zachowaniu kierunku, w którym się poruszamy, przechodząc w wyobraźni od przedmiotu do przedmiotu. Jeśli przyjęliśmy kierunek zgodny z ruchem wskazówek zegara, to stosujmy go we wszystkich pomieszczeniach. Gdy zaś przyjęliśmy kierunek przeciwny, to nie wolno nam go zmieniać w jakimkolwiek pomieszczeniu.

• Pomiędzy wybieranymi do zapamiętania przedmiotami powinna być wolna przestrzeń, gdyż w ten sposób o wiele łatwiej będzie nam stworzyć w wyobraźni odpowiednie sceny.

Swój własny system umieszczania warto rozbudować, posługując się w tym celu innymi pomieszczeniami i znajdującymi się w nich przedmiotami, np. w budynku szkoły, do której się uczęszcza i którą dobrze się pamięta.

4.4. Spółgłoskowy System Cyfr.

Spółgłoskowy system cyfr stosowny jest na świecie z dużym powodzeniem od ponad 500 lat. Ponadto jest on najbardziej rozpowszechniony ze wszystkich systemów pamięciowych. System ten umożliwia tworzenie słów, które reprezentują cyfry.

System umożliwia efektywne zapamiętywanie dłuższych ciągów cyfr, takich jak numery telefoniczne, daty, tablice rejestracyjne samochodów, wzory, równania i wszelkiego rodzaju inne dane przedstawione w postaci cyfrowej Łamie również ograniczenia wszystkich systemów, sprowadzających się do używania dziesięciu czy dwudziestu słów-kołków. Jest to możliwe przy zastosowaniu specjalnego kodu składającego się z dziesięciu cyfr, od 0 do 9 i dziesięciu spółgłosek. Każda z cyfr połączona jest z odpowiednią spółgłoską na zasadzie podobieństw kształtów czy innych związków.

PREZENTACJA SPÓŁGŁOSKOWEGO SYSTEMU CYFR

• s (z)

• t (d)

• n

• m

• r

• l

• j

• k

• f (w)

• p b

W systemie należy przestrzegać pewnych określonych zasad:

Nie mają żadnej wartości numerycznej:

• samogłoski: a, ą, e, ę, i, o, ó, y,

• spółgłoski nie występujące w systemie,

• spółgłoski z systemu, tworzące z inną spółgłoską odmiennie brzmiącą zgłoskę (np. rz w wyrazie twarz), oraz

• podwójne litery wyrazu liczone są tylko raz (np. w wyrazie lekko).

Przedstawienie liczby w postaci wyrazów odbywa się w trzech etapach:

1) zamieniamy poszczególne cyfry na litery, np. numer telefonu 47-35-258 to RK-ML-NLF,

2) wypełniamy samogłoskami i spółgłoskami, nie występującymi w spółgłoskowym systemie cyfr, wolnych miejsc pomiędzy uzyskanymi spółgłoskami, aby otrzymać słowa łatwe do wyobrażenia sobie, np. RaK-MóL-NiL-Fe,

3) posługując się systemem łączenia (ŁMZ) lub metodą mnemonicznych historyjek, zapamiętujemy uzyskane w ten sposób słowa (zamiast abstrakcyjnych cyfr).

ZAPAMIĘTUJEMY HISTORIĘ:

Wyobraź sobie raka z wielkimi szczypcami. RaK postanowił wybrać się na spacer, i tak sobie idąc tyłem spotyka swojego starego znajomego MoLa. Obaj pragną się wykąpać w NiLu. Ale cóż to! Woda jest strasznie brudna, więc usłysz, jak przyjaciele wydają głos Fe!

Bez patrzenia na numer, który należało zapamiętać, odtwórz go z pamięci, przypominając sobie zapamiętywane słowa.

ROZDZIAŁ 5.

Proponowane zestawy ćwiczeń dla uczniów.

ĆWICZENIE 1. JAK SOBIE RADZIĆ ZE STRESEM?

Pracując w zespołach, wypiszcie:

• na karteczkach kwadratowych różne sytuacje wywołujące stres;

• na karteczkach okrągłych różne sposoby radzenia sobie ze stresem, przy czym sposoby te mogą dotyczyć zapobiegania nadmiernemu stresowi (usuwania jego przyczyn) lub łagodzenia skutków, jeśli stres już powstanie;

• na karteczkach prostokątnych - wnioski.

Każdy zespół na swojej tablicy tworzy plakat stanowiący rezultat swojej pracy. Plakat powstaje przez przypinanie karteczek do dużego arkusza papieru przytwierdzonego do tablicy. Treść karteczek powinna mieć formę krótkich haseł (słów, zdań, równoważników zdań). Strzałkami zaznaczcie powiązania między elementami plakatu.

ĆWICZENIE 2. DOSKONALENIE KONCENTRACJI I UWAGI.

Instrukcja 1: „Zamknijcie oczy i spróbujcie sobie przypomnieć, co każdy z was dzisiaj robił od momentu wstania z łóżka aż do tej chwili, ale bardzo dokładnie, ze wszystkimi szczegółami”.

To ćwiczenie daje bardzo dobre rezultaty w wyrabianiu umiejętności koncentrowania uwagi na treściach do nauczenia się (transfer!) pod warunkiem, że jest powtarzane przynajmniej raz w tygodniu, w domu. Warto dodatkowo poprosić kogoś z najbliższych o pomoc i sprawdzenie, czy w odtwarzaniu kolejności i liczby czynności coś nie zostało pominięte czy przestawione w czasie.

Instrukcja 2: „Usiądźcie możliwie najwygodniej, (pozycja leżąca nie jest wcale najlepsza do koncentrowania się na czymkolwiek, sprzyja rozleniwieniu, rozespaniu, a do sprawnej pracy umysłu potrzebne jest pewne, choćby minimalne, napięcie mięśniowe). Teraz niech każdy wybierze sobie w tym pomieszczeniu dowolny, mało skomplikowany przedmiot, np. klamkę, kontakt w ścianie, kredę itp. Przez 4 minuty ( nauczyciel kontroluje czas) każdy z was będzie koncentrować się na wpatrywaniu się tylko w wybrany przedmiot, starając się jednocześnie wyrzucić z głowy wszystkie inne myśli, dotyczące np. kształtu, koloru czy funkcji przedmiotu. Starajcie się nie myśleć o niczym, tylko uważnie wpatrywać w wybrany przedmiot.

Wbrew pozorom jest to bardzo trudne ćwiczenie, zobaczycie, jaki natłok myśli będzie się pojawiał wbrew waszej woli. Spróbujcie jednak zmusić swój organizm do posłuchania dyspozycji waszego mózgu. Ćwiczenie to przynosi znakomite efekty w wyrabianiu koncentracji uwagi, co procentuje następnie podczas uczenia się i zapamiętywania.

ĆWICZENIE 3. WYKONAJ PONIŻSZE ĆWICZENIA I BAW SIĘ!

Oto trzy listy różnych przedmiotów. Zapamiętaj każdą z nich za pomocą ŁMS. Twoje obrazy powinny być niecodzienne, śmieszne i co ważne musisz zobaczyć każdy z nich, choćby przez ułamek sekundy, na ekranie własnej wyobraźni. Pamiętaj o czterech podstawowych zasadach tworzenia takich obrazów: przesada co do wielkości i ilości, akcja i zastępowanie jednych przedmiotów drugimi. Nie staraj się zapamiętać wszystkich trzech szeregów od razu. Zapamiętuj je kolejno i zrób przerwę między zapamiętywaniem kolejnych szeregów.

stół	chleb	gumka do mazania
znaczek	masło	telefon
zeszyt	ziemniaki	gazeta
zęby	mąka	książka
talerz	kasza	radio
spodnie	jabłka	but
świeca	budyń czekoladowy	pies
pizza	czosnek	lustro
notes	ryż	płyta
mydło	ser	szklanka
	szynka	kot
	cebula	okno
	kalafior	basen
	rodzynki	zegar
		telewizor
		komputer
		aparat fotograficzny
		akwarium
		dywan

Jeśli już zapamiętałeś, przygotuj kartkę i wypisz listę zapamiętanych zakupów.

ĆWICZENIE 5.

Stosując system „zakładek obrazkowych” (ZMZ), zapamiętaj listę następujących 10 elementów, przeznaczając na tę czynność nie więcej niż 3 minuty:

1. sanki 6. spodnie

2. czerwona róża 7. orzechy

3. samochód 8. długopis

4. arbuz 9. pomarańcza

5. zeszyt 10. szampon

Pamiętaj! Im bardziej twórczo zatrudnisz swoją wyobraźnię, tym lepiej.

ĆWICZENIE 6.

Wybierz jeden z podanych tematów i skonstruuj własną mapę myśli - twórczą notatkę.

1. Moje plany na najbliższe trzy miesiące.

2. Ja

3. Moje marzenia.

4. Wybrany rozdział z ostatnio przeczytanej książki.

5. Wiadomości - TELEEKSPRESS.

ĆWICZENIE 7.

Sporządź własną listę przedmiotów-kołków w systemie „pokoju rzymskiego”. Poniżej znajdziesz przygotowany schemat, który ci tę pracę ułatwi. Pamiętaj jednak, żeby wybrane przedmioty znalazły się na liście w takiej samej kolejności, w jakiej napotykasz je, wędrując po swoim domu czy mieszkaniu. „Obchodu” domu dokonuje się oczywiście w wyobraźni, by w ten sposób ułatwić pamięci efektywne zapamiętywanie. Ponadto dokładnie przypomnij sobie w wyobraźni, czyli wizualizuj, każdy przedmiot, który wybrałeś do zapamiętania (dostrzegaj wszystkie jego szczegóły, tj. kolory, kształty, itp.).

TWOJA LISTA PRZEDMIOTÓW-KOŁKÓW

W SYSTEMIE POKOJU RZYMSKIEGO

POMIESZCZENIE NR 1

1. ........................................

2. ........................................

3. ........................................

4. ........................................

5. ........................................

POMIESZCZENIE NR 2

1. ........................................

2. ........................................

3. ........................................

4. ........................................

5. ........................................

POMIESZCZENIE NR 3

1. ........................................

2. ........................................

3. ........................................

4. ........................................

5. ........................................

Poniżej znajduje się lista 20 zwrotów do zapamiętania z zastosowaniem systemu „pokoju rzymskiego”. Postępuj w następujący sposób: na bazie systemu łączenia (ŁMZ) wizualizuj kolejne przedmioty-kołki pamięci, patrz na odpowiadający im wyraz z listy i stosując elementy świetnej pamięci, twórz śmieszne, nierealne bądź karykaturalne sceny, których bohaterami są przedmioty-kołki oraz odpowiadające im kolejne z listy, tj. przedmiot-kołek nr 1 i wyrażenie z listy nr 1, przedmiot-kołek nr 2 i wyrażenie z listy nr 2 itd. Staraj się widzieć, słyszeć, czuć i przeżywać te sceny najdokładniej jak potrafisz. Na utworzenie każdej z nich przeznacz nie więcej niż 30 sekund.

Oto twoja lista:

1. urodziny mamy	11. gitara
2. narty	12. pomarańcza
3. czekolada	13. babcia
4. notes	14. kolacja
5. pies	15. coca-cola
6. zoo	16. rower
7. film	17. kwiaty
8. farba	18. park
9. piłka nożna	19. książka
10. karty	20. telefon

Po wykonaniu zadania sprawdź, czy zapamiętałeś dokładnie wszystkie 20 pozycji. Jeśli tak, to GRATULACJE!

ĆWICZENIE 8. CYFRY W SŁOWA.

Posługując się spółgłoskowym systemem cyfr, zamień wymienione niżej liczby w słowa. Następnie przy użyciu systemu łączenia lub metody mnemonicznych historyjek zapamiętaj je. Nie patrząc na liczbę, którą miałeś zapamiętać ( za to korzystając z pracy własnej wyobraźni), zapisz je na odrębnej kartce. Oto liczby, które masz zapamiętać:

1. 37642974491

2. 40589352604314

3. 75643394856214237503

4. 8453209164821456043129672

Zapamiętywanie jakichkolwiek numerów telefonicznych, od tej pory nie będzie stanowiło problemu.

ĆWICZENIE 9. SŁOWA W CYFRY.

Posługując się spółgłoskowym systemem cyfr, zamień wymienione poniżej wyrazy i grupy wyrazów w cyfry:

1. paszport	6. system pamięciowy
2. rewolucja	7. wycieczka do lasu
3. encyklopedia	8. wakacje w górach
4. narzędzia	9. rafa koralowa
5. łyżwy	10. konto osobiste

Wyćwicz zadania do perfekcji, abyś mógł stosować spółgłoskowy system cyfr w codziennych sytuacjach, także w szkole.

ZAKOŃCZENIE

W każdym z nas, w każdym uczniu tkwią ogromne możliwości przyswajania wiedzy. Lecz im częściej ćwiczymy znajomość i posługiwanie się metodami i technikami pamięciowymi, tym bardziej usprawniamy swoją pamięć.

Wykorzystując zasady pracy umysłowej opisane w niniejszej pracy, uczniowie zwiększą w ogromnym stopniu swoje możliwości. Jeśli właściwie będą wykorzystywać techniki pamięciowe, nie tylko poprawią pamięć w różnych dziedzinach, ale zwiększą również swój potencjał twórczy. Z kolei lepsza pamięć i większa kreatywność szybko polepszają ogólną sprawność umysłu i przyspieszają przyswajanie wiedzy.

Jeżeli chcemy mieć sprawną pamięć, bądźmy stale aktywni w poznawaniu świata. Ważnym tu czynnikiem okaże się motywacja i wiara we własne możliwości. Korzystajmy więc z zasobów pamięci w codziennych sytuacjach, a nasza pamięć odwdzięczy się nam za to superpamiętaniem. Sprawna, pojemna pamięć to skarb.

BIBLIOGRAFIA

Baddeley A.:	Pamięć: poradnik użytkownika, Science Pres, Warszawa 1993.
Bandura L.:	Trudności w procesie uczenia się, wyd. II, Warszawa 1970.
Brothers J., Eagan E.P.F.:	Pamięć doskonała w 10 dni. Skuteczny trening, DIOGENES, Warszawa 2000.
Brześkiewicz Z.:	Superpamięć. Jak uczyć się trzy razy szybciej, Agencja Wyd.”COMES”, Warszawa 1998.
Brześkiewicz Z.:	Superumysł. Jak uczyć się trzy razy szybciej, Agencja Wyd. „COMES”, Warszawa 1998.
Buzan T.:	Pamięć na zawołanie, Wyd. „RAVI”, Łódź 1999.
Buzan T.:	Podręcznik szybkiego czytania, Wyd. „RAVI”, Łódź 1999.
Buzan T.:	Rusz głową, Wyd. „RAVI”, Łódź 1996.
Clauss G.:	Psychologia różnic indywidualnych w uczeniu się, WSiP, Warszawa 1987.
Cofer C.N., Appley M.H.:	Motywacja. Teoria i badania, Warszawa 1972.
Czerniawska E., Ledzińska M.:	Ja i moja pamięć, WSiP, Warszawa 1994.
Dobrołowicz W.:	Psychologia uwagi, Lublin 1985.
Garczyński S.:	Sztuka pamiętania, wyd. III poprawione, Warszawa 1966.
Gozdek-Michaëlis K.:	Supermożliwości twojego umysłu. Jak uczyć się trzy razy szybciej?, Agencja Wyd. „COMES”, Warszawa 1998.
Gurycka A.:	Rozwój i kształtowanie zainteresowań, Warszawa 1978.
Hamer H.:	Program lekcji wychowawczych dla uczniów wyższych klas szkół podstawowych oraz liceów i techników, Wyd. „VEDA”, Warszawa 1993.
Hunter I. M.L.:	Pamięć. Fakty i złudzenia, PWN, Warszawa 1963.
Kurcz I.:	Pamięć. Uczenie się. Język, PWN, Warszawa 1992.
Ledzińska M.:	Wiedza uczniów o strategiach pamięciowych i jej związek z osiągnięciami w nauce, „Psychologia Wychowawcza” 1988 nr 5.
Lorayne H.:	Sekrety superpamięci, Wyd. „RAVI”, Łódź 1999.
Lorayne H.:	Suprpamięć dla uczących się, Wyd. „RAVI”, Łódź 1999.
Łuria A.R.	O pamięci, która nie miała granic, PWN, Warszawa 1970.
Niebrzydowski L.:	Wpływ motywacji na uczenie się, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972.
Reykowski J.:	Z zagadnień psychologii motywacji. Wyd. 2, WSiP, Warszawa1977.
Rudniański J.:	Jak się uczyć? Warszawa 1975.
Rudniański J.:	O pracy umysłowej: cele, metody, organizacja psychiczna, Warszawa 1987.
Smith A.:	Umysł, Warszawa 1989.
Ungar G.:	Pamięć, Warszawa 1980.
Włodarski Z.:	Co i dlaczego pamiętamy, O wybiórczości procesów pamięci, Warszawa 1971.
Włodarski Z.:	Psychologia uczenia się. Tom 1, PWN, Warszawa 1989.
Włodarski Z.:	Z tajemnic ludzkiej pamięci. Wyd 2, WSiP, Warszawa 1990.
Yates F.:	Sztuka pamięci, PWN, Warszawa 1977.

W. Szewczuk: Psychologia zapamiętywania, PWN, Warszawa 1965, s. 11.

T. Buzan: Pamięć na zawołanie, RAVI, Łódź 1999, s. 38.

T. Buzan: Pamięć..., op.cit., s. 41.

Tamże, s. 82

K. Gozdek-Michaelis: Supermożliwości twojego umysłu. Jak uczyć się trzy razy szybciej, Agencja Wyd. COMES, Warszawa 1998, s. 89.

E. Czarniawska, M. Ledzińska: Ja i moja pamięć, WSiP, Warszawa 1994, s. 11.

Z. W. Brześkiewicz: Superpamięć. Jak uczyć się trzy razy szybciej, Agencja Wydawnicza „COMES”, Warszawa 1998,s. 18.

Tamże, s. 19.

E. Czerniawska, M. Ledzińska: Ja..., op.cit., s. 43 i 44.

P.G. Zimbardo, F.L. Ruch: Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1994, s. 168.

Z.W. Brześkiewicz: Superumysł. Jak uczyć się trzy razy szybciej, Agencja Wydawnicza „COMES”, Warszawa 1998, s. 59.

Z.W. Brześkiewicz: Superpamięć..., op.cit., s. 30.

Z.W. Brześkiewicz: Superumysł..., op.cit., s. 74.

E. Czerniawska, M. Ledzińska: Ja..., op.cit., s.76.

T. Buzan: Rusz głową, Wydawnictwo „RAVI”, Łódź 1996, s. 74-75.

T. Buzan: Pamięć..., op.cit., s. 135.

T. Buzan: Rusz..., op.cit., s. 126.

T. Buzan: Rusz..., op.cit., s. 124.

H. Hamer: Program lekcji wychowawczych dla uczniów wyższych klas szkół podstawowych oraz uczniów liceów i techników, Wydawnictwo „VEDA”, Warszawa 1993, s. 20.

T. Buzan: Pamięć..., op.cit., s. 68.

Z.W. Brześkiewicz: Superpamięć..., op.cit., s. 81.

Z.W. Brześkiewicz: Superpamięć..., op.cit., s.86.

Z.W. Brześkiewicz: Superpamięć..., op.cit., s. 62.

37

Jak sobie radzić ze stresem?

---