Rozdział 8: Wczesny pozytywizm i początki socjologii.

1) Pojęcie pozytywizmu.

- Comte jako pierwszy użył określenia „socjologia”

- z pozytywizmu powstała socjologia i pod jego wpływem rozwinęła się w niezależną naukę empiryczną (Marcus).

- związek socjologii z pozytywizmem: filozofia pozytywistyczna we Francji i Anglii; nieoficjalny, pozaakademicki, reformatorski charakter; scjentyzm pozytywistów.

- problem odróżnienia pozytywizmu od comtyzmu.

-pozytywizm to zarówno szkoła naukowa, jak i pewien typ filozofii (jest trwałym stylem myślenia).

Antykrytycyzm:

- to, co pozytywne zostało przeciwstawione temu, co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i destrukcyjne, jako to, co realne, pożyteczne, ścisłe, pewne i konstruktywne.

- socjologiczny pozytywizm podejmował aktualną problematykę kryzysu społecznego, poszukując takiej wiedzy, która pomogłaby go przezwyciężyć.

- użyteczna może być jedynie wiedza o faktach (zwrócenie się przeciwko filozofii krytycznej).

Krytyka metafizyki i fenomenalizm:

- krytyka tradycyjnej filozofii za rezygnowanie z pewności poznania na rzecz prób znalezienia ostatecznej odpowiedzi na tzw. pytania najważniejsze.

- wszelka zasługująca na zaufanie wiedza stanowi rezultat wolnej od metafizycznych uprzedzeń obserwacji (reguła fenomenalizmu).

- sprzeciw wobec idei przyczynowości (postulat wykrywania praw jako stałych związków współwystępowania lub następstwa).

- natura ludzka jako empiryczne dane właściwości ludzkich jednostek.

- sprzeciw wobec religii (agnostycyzm).

Naturalizm: przyrodoznawstwo jako nauka wzorcowa:

- metody nauk społecznych nie różnią się i nie powinny się różnić od metod nauk przyrodniczych.

-chęć zastosowania w naukach społecznych metod, które wcześniej wykazały swoją wielką skuteczność skuteczność przyrodoznawstwie.

- przekonanie, że tylko nauka zgodna z wzorcami przyrodoznawstwa może być podstawą efektywnej inżynierii społecznej.

- przeświadczenie, że tylko nauka pełni godną poparcia rolę wychowawczą.

Fakty społeczne jako rzeczy:

- traktowanie świata społecznego, jako całkowicie niezależnego od obserwatora i oglądanego przez niego od zewnątrz.

Badanie faktów bez ich wartościowania:

- do zadań uczonego nie należy wartościowanie badanych zjawisk (stwierdzanie jak jest, a nie jak być powinno).

- niekonsekwencja: wprowadzanie wartościowania utajonego.

Nauka jako podstawa inżynierii społecznej:

- nauka miała umożliwić przewidywanie i kontrolę procesów społecznych.

- myśl o potrzebie nauki społecznej występowała obok myśli o potrzebie reformy społeczeństwa.

- pozytywiści byli zarówno przeciw rewolucji, jak i przeciw reakcji.

2) Socjologia Comte'a:

- jego system stanowi połączenie minimalizmu z maksymalizmem.

Kryzys społeczny a nauka:

- twierdził, że nauka znalazła się w głębokim kryzysie.

- rozpadł się dawny- teologiczny system wierzeń i odpowiadający mu militarny czy też feudalny ustrój społeczny.

- tam, gdzie nie ma wartości wspólnych, społeczeństwo istnieć nie może.

-jedynym wyjściem ze stanu kryzysu jest stworzenie nowego systemu wierzeń, który wykluczy spory rozkładające społeczną jedność.

- źródłem tych wierzeń może być jedynie nauka.

- oczywista wyższość nauki nad metafizyką.

- prawem rozwoju świadomości jest przechodzenie przez kolejne fazy: teologiczną, metafizyczną i pozytywną.

- nauka ma pełnić funkcje dawnych religii.

Socjologia w systemie Comte'a:

- miejsce każdej nauki w systemie jest wyznaczone historycznie i logicznie.

- hierarchia nauk: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia.

- hierarchia wg malejącej ogólności i abstrakcyjności, a rosnącej złożoności.

- socjologia jest nauką najbardziej konkretną, złożoną i związaną z praktyką.

- socjolog musi wykorzystywać wyniki wszystkich nauk.

- socjolog musi badać całość (społeczeństwo), by dzięki temu uzyskać wiedzę o częściach.

- negatywny stosunek Comte'a do psychologii i ekonomii politycznej (antyredukcjonizm).

- socjologia powinna posługiwać się obserwacją, eksperymentem, metodą porównawczą i historyczną.

Przedmiot i zadania socjologii:

- pytanie czy Comte stworzył socjologię jest nie do rozstrzygnięcia.

- Comte był przede wszystkim kontynuatorem Saint-Simona.

- nawiązywał do Rousseau, Montesqieu, Condorceta, de Bonalda i de Maistra (nowe było stworzenie z ich idei jednej całości).

- Comte skojarzył ze sobą pojęcia postępu i porządku (koncepcja ta była sposobem na osiągnięcie zgody, między przeciwnikami przeciwnikami zwolennikami „nowego ładu”).

- socjologia Comte'a składała się ze statyki i dynamiki społecznej, a porządek i postęp stanowiły dwa aspekty każdego społeczeństwa.

- socjologia miała być jedyną nauką społeczną.

- traktowanie każdego stanu społecznego jako nierozerwalnie związanego z określonym stanem wcześniejszym i określonym stanem późniejszym.

- przedmiotem nie jest żadne określone społeczeństwo, lecz społeczeństwo jako takie, czyli Ludzkość.

Statyka społeczna:

- zajmuje się badaniem porządku społecznego, czyli wzajemnymi związkami między różnymi częściami organizmu społecznego i warunkami kształtowania się społecznego konsensu.

- na pierwszym planie znajduje się problematyka rodziny, własności, podziału pracy, państwa, a także języka religii.

- rodzina jako najważniejszy składnik społeczeństwa.

- podział pracy jako czynnik samorzutnego łączenia się ludzi.

- rząd wprowadza do życia społecznego pewnie stopień przymusu w celu zagwarantowania zgodnej współpracy różnych odłamów społeczeństwa.

- ważna, a wręcz niezbędna dla społeczeństwa jest religia (sama wiara, a nie jej przedmiot).

- bez języka nie jest możliwe wytwarzanie się wspólnoty uczuć.

Dynamika społeczna:

- zajmuje się badaniem postępu społecznego.

- ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i ukierunkowany.

- najważniejszym prawem jest prawo trzech stadiów (teologiczne, metafizyczne, pozytywne).

-przemiany świadomości są skorelowane z odpowiednimi przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego.

- historia będzie w końcu realizacją doskonałego ładu społecznego.

- podmiotem dziejów jest Ludzkość jako całość.

- świadomość teologiczna: organizacja sztywna i nastawiona na utrzymanie społeczeństwa w raz na zawsze ustalonych formach; metafizyczna: społeczna deorganizacja; pozytywna: reorganizacja zapewniająca trwały porządek społeczny.

- ewolucja od teologii do nauki jest ewolucją od społeczeństwa militarnego do przemysłowego.

- Comte wypowiadał się zarówno przeciwko socjalistom, jak również przeciw liberałom.

3) Logika nauk społecznych Milla.

- określał naukę społeczną jako ekonomię społeczną, etologię polityczną, socjologię, politykę, naukę społeczną.

- był teoretykiem liberalizmu, dostrzegającym zależność jednostki od środowiska społecznego.

- jako ekonomista krytykował koncepcję homo oeconomicus.

Poszukiwanie ekonomii społecznej:

- podstawowe warunki trwałego społeczeństwa politycznego: wychowanie kształtujące dyscyplinę; istnienie czegoś, co wszyscy uważają za święte; siła i aktywny charakter związków między członkami zbiorowości.

- ekonomia społeczna miała wypełnić lukę, jaka powstała na skutek skoncentrowania uwagi na abstrakcyjnym człowieku ekonomicznym.

- zainteresowanie Milla „szkołą reakcyjną”

Mill a Comte:

- Mill nigdy nie był comtystą.

- krytykował Comte'a za próby wprowadzania pozytywistycznej religii i za poglądy polityczne.

- zgadzał się z nim natomiast, co do głównych zasad metody pozytywnej oraz, co do potrzeby stworzenia nauki społecznej.

- podobnie jak Comte, dzielił socjologię na statykę i dynamikę społeczną.

- Mill- nominalista; Comte- realista (metodologiczny kolektywizm).

- społeczeństwo było dla Milla rzeczywistością sui generis.

- jednostki ludzkie w społeczeństwie nie mają innych własności poza tymi, jakie wypływają z praw natury.

- Mill przed socjologią umieszczał psychologię i etologię jako nauki bardziej ogólne, których przedmiotem jest człowiek indywidualny.

- w wyjaśnianiu faktów społecznych należy się odwoływać do psychologii.

- wszelkie zjawiska społeczne są zjawiskami natury ludzkiej.

- potrzeba socjologii nie wynika z istnienia swoistej kategorii faktów, lecz stąd, że człowieka nie da się obserwować w stanie czystym.

Millowski program socjologii:

- psychologia nie wystarczy, by zrozumieć konkretne zjawiska społeczne, z jakimi mają do czynienia politycy i obserwatorzy.

- nauki społeczne nie potrafią wyizolować- tak jak to potrafią nauki eksperymentalne- różnych czynników, które wpływają na powstanie jakiegoś zjawiska.

- rzeczywistość społeczna jest nieskończenie złożona.

- odkrycie konsensu było dla Milla zachętą do szukania naturalnej korelacji między różnymi składnikami stanu społecznego.

- Mill stosował indywidualizm metodologiczny.

- prawa nauk społecznych jako prawa statystyczne.

- nauka o społeczeństwie zajmuje się głównie działaniami nie z osobna wziętych jednostek , lecz mas, losami nie poszczególnych osób, lecz zbiorowości.

4) Fizyka społeczna Queteleta.

- zajmował się przede wszystkim statystyką.

- był protoplastą socjologii empirycznej.

- odrzucał konsekwentnie wszelką metafizykę.

- posługiwał się terminem „fizyka społeczna”, który traktował dosłownie (odwoływał się do praw fizyki).

- za pomocą statystyki wykazywał regularność wielu zjawisk społecznych (małżeństwa, przestępstwa, samobójstwa).

- każdy stan społeczny zakłada pewną liczbę i pewien porządek przestępstw, wynikających jako konieczny skutek jego organizacji.

- jak długo trwają te same przyczyny, należy oczekiwać powtarzania się tych samych skutków.

- pojęcie człowieka przeciętnego, mające być odpowiednikiem fizycznego pojęcia środka ciężkości.

- Quetelet sformułował prawo przyczyn przypadkowych: wszystkie własności podległe są wahaniom około pewnego stanu średniego; zmiany powstające pod wpływem przyczyn przypadkowych zachodzą z taką dokładnością i zgodnością, że można je z góry rozklasyfikować liczebnie.

- istnieją przyczyny stałe i przyczyny zakłócające.

- przeciętny człowiek każdej epoki przedstawia właściwy jej typ rozwoju ludzkości.

- wizja świata skrajnie ujednostkowionego, w którym najwyższą cnotą jest bycie takim, jak inni.

- wysunięcie na pierwszy plan potrzeby badań empirycznych.

5) Pozytywizm a dalszy rozwój socjologii.

- widziany z historycznej perspektywy, był ogólną opcją na rzecz jednej z możliwych filozofii nauk społecznych.

- ważny dylemat realizmu i nominalizmu socjologicznego (później przekształci się w spór pomiędzy socjologizmem socjologizmem psychologizmem).

- dylemat dynamicznego dynamicznego statycznego punktu widzenia.

- dylemat społecznych zadań socjologii.

Rozdział 9: Socjologia ewolucjonistyczna.

1) Pojęcie ewolucjonizmu w naukach społecznych.

- w latach 1860-1890 pojęcia, hipotezy i metody ewolucjonizmu uchodziły za własność całej socjologii i antropologii społecznej.

- słowo „ewolucja” nie stanowiło koniecznie wyróżnika jakiejś ściśle określonej grupy myślicieli, lecz bywało używane dość swobodnie.

- używano również określenia „darwinizm społeczny”, nie należy go jednak rozumieć zbyt dosłownie, a raczej symbolicznie, jako określenie pewnej wspólnoty poglądów.

- koncepcje ewolucjonistyczne wyróżniało to, że były jednoznacznie naturalistyczne oraz reprezentowały tendencję do skupiania uwagi na prawidłowościach ogólnoświatowego procesu ewolucji i lekceważenia przypadków i osobliwości lokalnych.

- ewolucjoniści czuli się najlepiej jako badacze społeczeństw pierwotnych pierwotnych filozofowie ewolucji powszechnej.

- ewolucjoniści: Spencer, Tylor, Morgan, Bachofen, Bastian, McLennan, Lubbock, Smith, Frazer, Maine.

2) Teoretyczne założenia ewolucjonizmu.

- z filozoficznego punktu widzenia ewolucjoniści byli bez wątpienia pozytywistami (akceptowali główne zasady metody pozytywnej).

- potraktowanie ludzkiego świata jako części przyrody- miał on podlegać przyrodniczym prawom, nie zaś przypadkom czy kaprysom.

- odkrywane przez naukę prawa są- podobnie jak u Comte'a- prawami współwystępowania i następstwa, struktury i funkcji.

- szczególną uwagę ewolucjoniści przykładali do wykrywania zależności genetycznych.

- przyjmowali istnienie niezmiennej w pewnych granicach natury ludzkiej (stałej i jednolitej).

- wierzyli w zmianę, ruch i rozwój wszystkiego, cokolwiek istnieje.

- zmiana w jakiejkolwiek jednej dziedzinie pociąga za sobą zmiany we wszystkich innych dziedzinach, aż staje się w końcu zmianą globalną.

- zmiana ta jest zmianą ukierunkowaną i tożsamą z postępem.

- różnica między „wyższością” i „niższością” jest różnicą struktury i funkcji.

- traktowanie społeczeństw zachodniej Europy jako najbardziej ewolucyjnie zaawansowanych, całej reszty świata natomiast jako „opóźnionej”

- wszystkie społeczeństwa podlegają tym samym prawom ewolucji i rozwijają się w tym samym kierunku, ale tempo tego rozwoju nie jest równomierne.

- wnioskowanie o przeszłości jednych społeczeństw na podstawie teraźniejszości innych.

- skłonność do tłumaczenia dokonującej się zmiany wewnętrznymi potrzebami danego społeczeństwa- lekceważenie roli dyfuzji.

3) Ewolucjonistyczna metoda porównawcza.

- podstawą ewolucjonistycznej metody porównawczej było przekonanie, iż obserwacja pewnych zjawisk współczesnych, pozwala formułować wnioski odnośnie do zjawisk, które zaszły gdzie indziej, dawno temu i z tego powodu nie mogą być bezpośrednio obserwowane.

- postrzeganie ludów dzikich jako naszych „żyjących przodków”

-łączna analiza danych archeologicznych, etnologicznych i historycznych stanowiła podstawę rekonstrukcji ewolucji społeczeństwa i kultury od czasów najdawniejszych do teraźniejszości i przyszłości.

- pojęcie przeżytków, czyli takich elementów kulturowych, które aktualnie nie pełnią żadnej funkcji.

- metoda porównawcza służyła jako narzędzie porządkowania dostępnych danych w quasi-chronologiczne szeregi i ustalania w ten sposób praw ewolucji społecznej.

4) System socjologiczny Spencera.

Historyczne losy spenceryzmu:

- Spencer: sukcesy za życia i zapomnienie, a wręcz niesława po śmierci.

- słabością jego systemu były próby podania jednolitego wyjaśnienia wszystkiego.

- socjologia Spencera jest tym gorsza, im bliższa faktów.

- Spencer był jednocześnie klasykiem ewolucjonizmu i prekursorem funkcjonalizmu.

- stworzył nowoczesne słownictwo socjologiczne (np. „struktura społeczna”, „funkcja”, „instytucja”, „organizacja”).

Idea ewolucji ponadorganicznej:

- wyróżnił trzy fazy i trzy rodzaje ewolucji: nieorganiczną, organiczną i ponadorganiczną.

- prawa tych trzech faz są takie same, ale to nie znaczy, że zjawiska fazy wyższej można zredukować do zjawisk niższych faz.

- socjologia musi zajmować się przede wszystkim, swoistymi faktami ewolucji ponadorganicznej.

- człowiek dopiero stopniowo stawał się „zwierzęciem społecznym”, zmieniając przy tym swoją pierwotną naturę.

- głównym czynnikiem powstawania społeczeństw był przyrost ludności.

Instytucje społeczne:

- sprawą kluczową jest rozwój instytucji ( im ludzi jest więcej, tym bardziej muszą być zorganizowani, zgodnie z ogólnym prawem, że przyrost masy powoduje komplikowanie się struktury i różnicowanie funkcji).

- instytucje: domowe, obrzędowe, polityczne, kościelne, zawodowe i przemysłowe.

Społeczeństwo jako organizm:

- instytucji nie można traktować jako czegoś, co zostało wymyślone i świadomie wprowadzone w życie.

- zrozumienie i wyjaśnienie działania instytucji jest niemożliwe bez uwzględnienia ich genezy i przemian, jakim ulegały.

- wszystkie instytucje są ze sobą powiązane, tworząc jeden system.

- każda instytucja pełni określone i sobie właściwe funkcje.

- Spencer nie twierdził, że społeczeństwa są organizmami, lecz raczej utrzymywał, że zasady organizacji organizmów biologicznych i społecznych są podobne.

- podobieństwa: wzrost masy, różnicowanie części i komplikowanie budowy wewnętrznej, różnicowanie funkcji, poszczególne części są od siebie wzajemnie zależne, całość jest trwalsza od któregokolwiek ze swoich składników.

- różnice: organizm społeczny nie ma określonego kształtu, społeczeństwa są całościami nieciągłymi, różnicowanie się funkcji jest w społeczeństwach ograniczone- nie ma organu odpowiedzialnego za świadomośc.

Jednostki a społeczeństwo:

- społeczeństwo wg Spencera jest jedynie zbiorową nazwą dla pewnej liczby jednostek.

-do pierwotnej natury jednostek jednostek pierwotnej natury społeczeństwa tworzonego przez te jednostki, trzeba dołączyć wytworzoną przez społeczeństwo naturę jednostek jednostek wytworzoną przez jednostki naturę społeczeństwa.

Kierunek ewolucji społecznej:

-dwa punkty widzenia ewolucji ponadorganicznej u Spencera: klasyfikacyjny i typologiczny.

- pierwszy prowadził do podziału społeczeństw wedle stopnia ich złożoności: społeczeństwa proste, złożone, podwójnie i potrójnie złożone.

- drugi prowadził do wyróżnienia następujących po sobie zasadniczych typów: militarnego oraz industrialnego/przemysłowego.

Od militaryzmu do industrializmu:

- o żadnym społeczeństwie nie można bez zastrzeżeń powiedzieć, że jest militarne lub industrialne.

- typologia militarne-industrialne przeciwstawiała sobie dwa rodzaje organizacji społecznej: jeden wynikający bezpośrednio z celów indywidualnych i prowadzący pośrednio do pomyślności społecznej, rozwija się nieświadomie i nie musi być narzucany (industrialny); drugi wynikający bezpośrednio z dążenia do celów społecznych i prowadzący pośrednio do pomyślności indywidualnej, rozwija się świadomie i jest narzucany (militarny).

- Spencer przypisywał społeczeństwu consensus, czyli zakładał, jak Comte, że istnieje odpowiedniość między różnymi sferami życia społecznego.

- społeczeństwa militarne mają tylko jeden ośrodek kierowniczy, który sprawuje scentralizowaną kontrolę nad wszystkimi ich członkami i nad wszystkimi sferami ich działalności; każdy ma określony status, przeważnie dziedziczny; struktura społeczna jest sztywna i oporna na zmiany.

- wykształcone przez to społeczeństwo cechy psychiczne to konformizm, posłuszeństwo lojalność, zamiłowanie do rutyny, brak inicjatywy, oglądanie się na autorytety.

- ten typ społeczeństwa zdaniem Spencera był i jest dominujący.

- społeczeństwo industrialne jest dokładnym przeciwieństwem militarnego.

- ten typ pokazuje pożądaną przez Spencera przyszłość.

- społeczeństwa industrialne cechują się decentralizacją i samoregulacją; zamiast regulacji pozytywnej, wyłącznie regulacja negatywna; zamiast podporządkowania jednostki wszechwładnemu państwu, ochrona jej interesów jako naczelne zadanie państwa itd.

Czynniki ewolucji społecznej:

- podzielił te czynniki na pierwotne i wtórne.

- pierwotne: „zewnętrzne”- klimat, gleba, flora i fauna; „wewnętrzne”- cechy fizyczne jednostek, inteligencja, charakter itp.

- do zjawisk wtórnych przykładał mniejszą wagę.

5) Ewolucjonistyczna antropologia społeczna.

- w czasach Spencera ukształtowały się podwaliny pod „naukę o kulturze” (antropologię społeczną/kulturową).

- socjologia Spencera była w pewnym zakresie również antropologią społeczną.

- w obrębie tej nauki występowała silna tendencja do specjalizacji wśród badaczy. - skupiali oni niemalże cała swoją uwagę na badaniu społeczeństw pierwotnych, porzucając jak gdyby badanie współczesnych sobie społeczeństw europejskich.

„Nauka o kulturze” Tylora:

- był on w większym stopniu historykiem kultury niż ewolucjonistą.

- kulturę nazywał wprawdzie „złożoną całością”, ale definiował ją tak, jak gdyby była jedynie zbiorem elementów.

- funkcjonaliści atakowali go później za wyrywanie faktów z kontekstu (był to „grzech: ewolucjonistycznej metody porównawczej).

Socjologiczna antropologia Morgana:

- jego dzieło: „Społeczeństwo pierwotne” stało się kanonicznym tekstem marksizmu.

- wprowadził koncepcję rozwoju rodziny od pierwotnego małżeństwa grupowego do współczesnej rodziny monogamicznej.

- wprowadził do teorii ewolucji społecznej problematykę rozwoju techniki i gospodarki jako jednej ze zmiennych podstawowych.

- powiązał sprawę genezy organizacji politycznej ze sprawą rozwoju własności prywatnej.

- podjął próbę ustalenia korelacji między przemianami różnych rodzajów instytucji.
- wyróżnił trzy stadia rozwoju ludzkości: dzikość, barbarzyństwo i cywilizacja.

- spór czy był on materialistą czy idealistą.

- w jego poglądach widoczna była tęsknota do niektórych stron społeczeństwa pierwotnego, nade wszystko zaś domniemanej równości i braterstwa jego członków.

- starał się przedstawić ewolucję jako wszechobejmujący ruch od systemów opartych na płci i pokrewieństwie do systemów opartych na terytorium i własności.

6) Przyczyny dezintegracji ewolucjonizmu w socjologii.

- dwa istotne dla ewolucjonistów pytania: jak wytłumaczyć głębokie podobieństwa między społeczeństwami, których wzajemne oddziaływania są wykluczone lub mało prawdopodobne?; jak wytłumaczyć ogromne różnice tempa ewolucji różnych społeczeństw i kultur?

Człowiek jako czynnik ewolucj:

- szukając „decydującego” czynnika ewolucji społecznej, stosunkowo często znajdowano go w takich czy innych cechach jednostek ludzkich.

- twierdzenie, że nawet izolowane społeczeństwa ulegają szybciej czy wolniej takim samym zasadniczym zmianom.

- wskazanie na jednolitą naturę ludzką jako przyczynę ewolucji nie pozwalało wyjaśnić ogromnych różnic między społeczeństwami.

- hipoteza nierówności ras ludzkich- Gobineau.

- przesłanki zapowiadające pojawienie się w socjologii tzw. kierunku rasowo- antropologicznego.

Przyroda jako czynnik ewolucji:

- ludzie żyją w określonym środowisku i wpływ tego środowiska na „organizm” społeczny- tak samo jak na organizmy indywidualne- należał do najważniejszych tematów teorii ewolucji.

Społeczeństwo i kultura jako czynniki ewolucji:

- w toku ewolucji rośnie rola sztucznego środowiska określanego jako kultura.

- hipotezy na temat wielkiej roli czynnika demograficznego, czyli wpływu liczebności i gęstości zaludnienia na formy życia społecznego.

- determinizm technologiczny- Veblen/Ogburn.

- hipoteza deterministyczna mówiła o przemożnym wpływie czynnika ekonomicznego.

Konflikt i walka jako czynnik ewolucji:

- siłą napędową ewolucji są konflikt i walka, których geneza może być bardzo różna.

- do tej grupy wyjaśnień określenie „darwinizm społeczny” pasuje zdecydowanie najlepiej.

- McLennan wprowadził pojęcia egzogamii i totemizmu i dowiódł, iż były one w społeczeństwach pierwotnych rozpowszechnione.

- wraz z Bachofenem wysunął również hipotezę pierwotnego matriarchatu.

Rozdział 10: Psychologizm i psychosocjologia.

1) pojęcie psychologizmu.

- zalążki zarówno psychologizmu, jak i socjologizmu występowały we wczesnym pozytywizmie.

- spór pomiędzy psychologizmem, a socjologizmem o psychiczny/rzeczowy charakter zjawisk społecznych.

- psychologizm brał za punkt wyjścia psychiczne cechy jednostki, czynił z nich zmienne, po czym starał się zinterpretować zjawiska społeczne jako ich przejawy lub zjawiska pochodne.

- narastające w wielu środowiskach naukowych przekonanie, że psychologia może i powinna stać się podstawową nauką o człowieku.

- powstanie ewolucjonizmu psychologicznego- Ward, Kidd.

- polscy psychologiści: Balicki, Abramowski.

- w psychologii dokonał się wówczas przewrót naukowy (powstanie psychologii eksperymentalnej- Wundt; potraktowanie faktów psychicznych jako jedynej rzeczywistości bezpośrednio danej uczonemu; ujęcie człowieka jako podmiotu obdarzonego wolą i myślą; wyjście poza psychologię świadomości i odkrycie psychologii nieświadomości).

- psychologizm wyróżniało przekonanie, że psychologia jest w stanie dostarczyć właściwej odpowiedzi na wszystkie najważniejsze pytania, jakie zadają sobie socjologowie.

- psychologizm w naukach społecznych powstał na gruncie pozytywistycznej filozofii nauki.

- nie był on koniecznie antyewolucjonizmem (uznawał jednak, że społeczeństwo powinno być badane przede wszystkim ze względu na to, co jest w nim powtarzalne i trwałe).

- trzymał się zasad nominalizmu/indywidualizmu metodologicznego (społeczeństwo jako suma jednostek, jednostek nie rzeczywistość sui generis).

- zakładał istnienie cech psychicznych wcześniejszych od wszelkiej interakcji społecznej.

- psychologizm posiadał tendencję do skupiania uwagi na nieświadomych procesach psychicznych (antyintelektualizm).

2) Psychologia ludów.

- pojawiła się w Niemczech jako Volkerpsychologie.

- jej rzecznikami byli Lazarus i Steinthal.

- jednostka należy do gatunku ludzkiego i jako taka ma cechy wspólne ze wszystkimi innymi ludźmi, ale należy również do określonego ludu i jako taka ma cechy swoiste tylko dla niego.

- poznanie kultury było tu jedynie drogą do poznania ludzkiej psychiki.

- „duch całości” rozumiany jako ogólna nazwa cech psychicznych przysługująca członkom grupy kulturowej.

3) Psychologia tłumów i publiczności.

- została zapoczątkowana przez Sighelego, a rozwinięta i spopularyzowana przez Le Bona.

- obserwacja zachowań tłumu dostarcza klucza do zrozumienia wszelkich zjawisk społecznych lub w każdym razie zjawisk typowych dla nowoczesnego społeczeństwa.

- zasadnicze zagadnienie: dlaczego tłum popełnia czyny, których nie popełniła by osobna żadna ze znajdujących się w nim jednostek?

- Le bon zwracał szczególną uwagę na niebezpieczeństwa demokracji.

- nie wierzył w możliwość okiełznania społecznego żywiołu.

- tłum to wg niego wszelkie zgromadzenie jednostek, które- poddane zbiorowej sugestii- działa wspólnie i jest odporne na wszelką racjonalną perswazję.

- wytwarzanie się „duszy tłumu” zagłusza świadomość jednostek.

- do władzy nad ludzkimi zachowaniami dochodzą uśpione do tej pory czy też stłumione instynkty („instynkty rasy”)

- Le Bon wprowadził klasyfikację tłumów: homogeniczne- sekty, kasty, klasy; heterogeniczne- anonimowe, nieanonimowe.

- Tarde zaproponował stworzenie obok psychologii tłumów psychologii publiczności.

- przywiązywał on większe, niż Le Bon, znaczenie do interakcji społecznej poprzedzającej pojawienie się zjawiska „sugestii zbiorowej”.

4) Teoria naśladownictwa Tarde'a

- Tarde krytykował ewolucjonizm i organicyzm.

- trzonem jego teorii socjologicznej, była teoria naśladownictwa.

- widział w nim manifestację ogólniejszego zjawiska powtarzalności.

- podkreślał odmienność jednych od drugich (u podstaw naśladownictwa miały się znajdować wierzenia i pragnienia).

- dane są zarówno stany świadomości i nieświadomości, jak i fakty społeczne (każda jednostka jest swego rodzaju monadą, a przecież społeczeństwo istnieje tylko dzięki jednostkom i w jednostkach.

- poznanie praw społecznych jest poznaniem praw naśladownictwa.

- dwa zasadnicze typy naśladownictwa: obyczaj i moda.

- Tarde poświęcił wiele uwagi zjawiskom zmiany (jej jedynym źródłem może być wynalazek dokonany przez jednostkę, który dzięki naśladownictwu zostaje przyjęty przez wiele jednostek).

- sformułował również prawo opozycji powszechnej (ponieważ wzorów do naśladowania jest wiele, nieuchronnie rodzi się konflikt między jednostkami dokonującymi różnych wyborów).

- Tarde zbliżył się w swoich poglądach niewątpliwie do interakcjonizmu.

5) Instynktywizm McDougalla.

- jego pierwsze dzieło było przedmiotem niezliczonych krytyk jako najdoskonalszy przykład wyjaśniania ludzkiego zachowania przez odwołanie się do instynktów przy całkowitym pominięciu interakcji społecznej.

- w psychice człowieka twią pewne wrodzone albo odziedziczone tendencje, które są zasadniczymi źródłami albo pobudkami wszelkiej myśli i wszelkiego działania i stanowią podstawę, z której rozwija się stopniowo wola i charakter.

- instynktywizm McDougalla zakładał możliwość redukcji faktów społecznych do faktów psychicznych, psychicznych tych do „molekuł”, jakimi są instynkty.

- jego koncepcje cechowała oscylacja pomiędzy psychologią indywidualną, a socjologią.

6) Psychoanaliza Freuda a socjologia.

Socjologiczne implikacje freudyzmu:

- Psychoanaliza nie była nigdy psychosocjologią- powstała jako próba rozwiązania problemów psychiatrii i psychologii indywidualnej.

- psychologia Freuda w samej swej istocie zawierała problematyke kultury.

- psychologia indywiduum jest już od początku psychologią społeczności ( wpływ innych ludzi na jednostkę).

- dla socjologii ważniejsze są dokonania Freuda w dziedzinie psychologii, a nie socjologii.

Teoria osobowości Freuda:

- procesy duchowe są w swej istocie nieświadome, procesy zaś świadome stanowią jedynie poszczególne akty i części całego życia psychicznego.

- kluczowy dla Freuda termin „libido” był początkowo utożsamiany jedynie z popędem seksualnym.

- jednostka ludzka miała się wg Freuda kierować wyłącznie zasadą przyjemności, czyli dążyć do satysfakcji.

- uwzględniał on czynniki społeczne wpływające na kształtowanie się charakteru i zachowania jednostki ludzkiej.

- wyjaśnienie całości ludzkich zachowań za pomocą zasady przyjemności okazało się jednak niemożliwe.

- elementy ludzkiej psychiki: „id”- wszechmocne instynkty; „ego”- kompromis pomiędzy „id”, a „ego”; „superego”- wymogi środowiska społecznego, z którymi jednostka musi się liczyć.

- antagonizm jednostki i społeczeństwa został tu przeniesiony do ludzkiego wnętrza i uznany za nieusuwalny.

- stosunek jednostki do społeczeństwa jest statyczny: jednostka pozostaje w swej istocie zawsze taka sama i zmienia się tylko na tyle, na ile społeczeństwo wywiera większy nacisk na jej naturalne popędy.

Teoria kultury Freuda:

- Freud widział podobieństwo procesu kulturowego do procesu rozwoju „libido” u indywiduum.

- zdaniem Freuda: natura ludzka jest zła; instynkty/popędy ludzkie są niezmienne i niezniszczalne.

- dwa zasadnicze aspekty kultury: represyjny i sublimacyjny.

- kultura oznacza dla człowieka zarówno deprywację, jak i samorealizację.

- wszelkie osiągnięcia ludzkości nie są trwałe i nieodwracalne.

- człowiek cywilizowany w zamian za wyrzeczenie się pewnej dozy możliwości szczęścia, otrzymał pewną dozę bezpieczeństwa (odnośnie kultury).

- wykluczenie możliwości jakiejkolwiek trwałej społecznej harmonii (represyjna funkcja kultury).

7) Psychologistyczna socjologia Pareta.

- należał do najbardziej radykalnych krytyków idei postępu i liberalnej demokracji, co stało się powodem nazywania go „Karolem Marksem faszyzmu”

- uważał, że niewiele ważnych zjawisk najnowszej historii można uważać za rezultat działań logicznych.

- wprowadził ważne kategorie teoretyczne: system społeczny, równowaga społeczna, elita.

Ideał nauki a rzeczywistość społeczna:

- Pareto pozostał do końca wyznawcą pozytywizmu.

- oprócz pozytywizmu, układem odniesienia był dla niego również marksizm.

- jego program metodologiczny był skrajnie naturalistyczny.

- uważał ekonomię polityczną za swoisty rodzaj mechaniki.

- rozwój społeczeństwa ludzkiego odbywa się wg stałych praw, które objawiła fizyka.

- w mechanice odnajdywał on najlepsze przykłady zastosowania metody naukowej, którą nazwał logiczno- eksperymentalną.

- Pareto twierdził, że ekonomia polityczna natrafiła na nieprzekraczalny próg w postaci zjawisk niewytłumaczalnych niewytłumaczalnych świetle jej zasadniczych założeń, czyniących z człowieka istotę racjonalnie kalkulującą- socjologia potrafi ten próg przekroczyć, akceptując wszystkie fakty, jakiekolwiek by one były.

- socjologia stała się, więc dla Pareta przede wszystkim nauką o działaniach pozalogicznych.

Życie społeczne jako domena działań pozalogicznych:

- podział działań ludzkich na logiczne i pozalogiczne.

- sprawą logiki jest powiedzieć, dlaczego rozumowanie jest fałszywe- sprawą socjologii jest wyjaśnić jego szeroki oddźwięk.

- nie istnieje i nie może istnieć społeczeństwo kierujące się wyłącznie rozumem.

- działania pozalogiczne mają na ogół swój początek w określonych stanach psychicznych: uczuciach, podświadomości itp.

- działanie pozalogiczne nie musi być koniecznie sprzeczne z logiką, dlatego też nie należy go mylić z działaniem nielogicznym.

- w klasyfikacji działań pozalogicznych ważna jest relacja między celem, a środkami używanymi do jego osiągnięcia oraz to, czy podmiot działania trafnie ją postrzega.

- „rezydua” mają świadczyć o istnieniu w działaniach ludzkich pewnej irracjonalnej reszty, o której wiadomo głównie to, że nie poddaje się dyktatowi logiki.

- „rezydua” były interpretowane bądź jako ekstrawagancki synonim instynktów bądź jako rezultat, do jakiego dochodzi się dzięki zastosowaniu pewnej procedury.

- po odsunięciu na bok elementów zmiennych pozostają rezydua jako elementy stałe.

- u podłoża działań ludzkich znajduje się więc coś, co nie podlega zmianom.

- „derywacje” natomiast stanowią elementy zmienne działań pozalogicznych.

- historia instytucji społecznych jest historią derywacji.

- derywacje obejmują rozumowania logiczne i pseudologiczne, a także służące tym samym celom manifestacje uczuć-są one przejawem głodu myślenia istot ludzkich.

- podział derywacji na cztery klasy: odwołujące się do prostego stwierdzenia/faktu/powinności; odwołujące się do autorytetu; odwołujące się do zgodności z uczuciami lub zasadami; wykorzystujące niejasności języka.

- rezydua i derywacje oddziaływają ze sobą wzajemnie.

- derywacje mogą ulec przekształceniu w rezydua.

System społeczny i historia:

- rozważania na temat „ogólnej formy społeczeństwa” i „równowagi społecznej w historii”

- zbudowanie modelu społeczeństwa jako całości znajdującej się w stanie względnej równowagi.

- społeczeństwo jako „wielki agregat molekuł”

- zbudowanie abstrakcyjnego modelu systemu społecznego było wynikiem odejścia od wzorowania się na biologii i sięgnięcia po wzór mechaniki (wiązało się z tym porzucenie koncepcji ewolucjonistycznych i skupienie uwagi na względnie trwałych układach elementów w określonym momencie.

- w świecie nie istnieje postęp czy rozwój- zmiana ma charakter falowy i polega na „oscylacjach” wokół pewnego stałego punktu.

- system społeczny traktowany jako „jedność przeciwieństw” (heterogeniczny).

- ścieranie się sprzecznych interesów przyczynia się do ustalenia równowagi społecznej.

- Pareto skupi uwagę na konfliktach związanych z powstawaniem i upadkiem społecznych elit ( podział społeczeństwa na elitę i masy).

- elitą jest każda klasa ludzi, która osiąga najwyższe wyniki w swej dziedzinie.

- elita rządząca zdołała zapewnić sobie kontrolę nad zachowaniem się mas.

- elity nie są stałe ( występuje przemieszczanie się jednostek pomiędzy klasami- krążenie elit).

- podział psychologizmu na psychosocjologię i „psychologię społeczną”

Rozdział 11: Socjologizm: socjologia jako podstawowa nauka społeczna.

1) Pojecie socjologizmu.

- stopniowo dojrzewał pogląd, że socjologia musi wyjaśniać fakty społeczne, przede wszystkim jako skutki społecznych przyczyn.

- socjologiści uważali, że socjologia powinna stać się królową nauk o człowieku.

- socjologizm był rozumiany jako: teoria socjologiczna związana z określonym zespołem zasad metody socjologicznej; doktryna filozoficzna roszcząca sobie prawo do wypowiadania się w sprawach, których nie podobna zaliczyć do socjologii nawet przy najszerszym jej rozumieniu.

- fakty społeczne były uważane za fakty sui generis- wiązało się to z kwestionowaniem możliwości ich wyjaśniania przez psychologię czy jakąkolwiek, zewnętrzną wobec socjologii naukę.

- socjologizm wiązał się z antyindywidualizmem i socjologicznym realizmem.

Socjologiczny naturalizm:

- prawa społeczne nie różnią się od praw rządzących reszta przyrody, a metoda ich wykrywania jest taka sama jak w innych naukach.

- przekształcenie naturalizmu w naturalizm socjologiczny (fakty społeczne podlegają w prawdzie ogólnym prawom przyrody, ale mają także swoje cechy swoiste).

Swoistość rzeczywistości społecznej:

- fakty tkwią w wytwarzającym je społeczeństwie, nie zaś w jego częściach- częściach tym sensie są one zewnętrzne wobec świadomości indywidualnych.

- socjologizm zakładał programowy antyredukcjoizm.

Autonomia i samowystarczalność socjologii:

- socjologia jest i powinna być nauką samowystarczalną, nie zaś nadbudową jakiejś innej nauki.

- socjologia posiada swój własny przedmiot badań.

Socjologia jako podstawowa nauka społeczna:

- tendencja do przyporządkowywania socjologii tych wszystkich dyscyplin, które zajmują się takimi lub innymi fragmentami czy aspektami rzeczywistości społecznej.

- upowszechnianie świadomości, że badane przez różne nauki fakty społeczne śa ze sobą ściśle powiązane.

- socjologia miała dostarczać klucza do zrozumienia wszelkich zjawisk społecznych.

- wpływ socjologii na inne dziedziny: językoznawstwo, historiografia.

Przezwyciężenie ewolucjonizmu:

- socjologizm, podobnie jak psychologizm, zaznaczał w większym lub mniejszym stopniu swój dystans w stosunku do ewolucjonizmu.

2) Socjologia Gumplowicza.

- w najlepszym razie Gumplowiczowi przyznaje się tytuł jednego z klasyków darwinizmu społecznego lub tzw. teorii konfliktu.

- dążył on do zbudowania własnej socjologii niejako od podstaw.

Monizm a swoistość zjawisk społecznych:

- Gumplowicz nazywał swe stanowisko „monistycznym” (naturalistycznym)- zadaniem socjologii ma być wykrywanie przyrodniczych praw życia społecznego.

- jej zadaniem jest również poznanie praw czysto społecznych/wyłącznie społecznych.

- wiedza o jednostkach ludzkich jest w tej nauce bezużyteczna.

- Gumplowicz odnosił się nader krytycznie do organicyzmu.

- socjologia ma jego zdaniem badać grupy społeczne, a nie jednostki, bowiem te w życiu społecznym się nie liczą.

- zakwestionowanie pojęcia społeczeństwa- socjologia nie jest nauką o społeczeństwie, lecz nauką o grupach społecznych (podział ludzkości na heterogeniczne grupy).

Socjologia jako nauka o grupach społecznych:

- wysunięta przez Gumplowicza hipoteza wieloplemienności (ludzkość jako konglomerat heterogenicznych grup, mających odrębną genezę i charakter).

- grupy są naturalnymi żywiołami społecznymi.

- grupy są ze sobą w wiecznym i nieusuwalnym konflikcie (antagonizmy grupowe, które wprawdzie zmieniają swój charakter, ale trwają tak długo, jak długo istnieją społeczeństwa ludzkie).

- wszystkie społeczeństwa historyczne były i są niejednorodne i wewnętrznie rozbite.

- właściwym przedmiotem socjologii są grupy w procesie wzajemnego oddziaływania, a główną siłą tego procesu jest grupowy egoizm.

Gomplowiczowska koncepcja rasy:

- odrzucał rasistowski podział ras na lepsze i gorsze, jak i przekonanie, że głównym wyróżnikiem rasy są cechy fizyczne.

- termin rasa był stosowany do grup, które tworzyły jedność nie antropologiczną, leczspołeczną.

- historia jest procesem nieustannego mieszania się ras.

- kultura jest zasadniczym czynnikiem formowania się rasy.

- amalgamacja: łączenie się ras, wytwarzające więzy historyczne.

- syngenizm: nowa solidarność grupowa.

Socjologia konfliktu i walki ras:

- solidarności w obrębie jednej grupy towarzyszy zawsze wrogość do innych grup.

- interesy różnych grup są nie do pogodzenia,

- dla Gumplowicza wojna jest prawem natury (wątpił on również w idee postępu).

- z walki między grupami/rasami zostały wyprowadzone wszystkie instytucje społeczne.

- państwo powstało wówczas, gdy eksterminację wrogów zastąpiła ich eksploatacja.

- państwo jest narzędziem panowania silniejszych nad słabszymi.

- z posłuszeństwa pokonanych rodzi się kultura.

3) Socjologia Durkheima.

Durkheim a dziedzictwo myśli społecznej:

- twórczość Durkheima była nieustającym dialogiem z konserwatyzmem, liberalizmem i socjalizmem (towarzyszyło temu tworzenie podstaw pod „naukowy racjonalizm”).

- dla Durkheima społeczeństwo było przede wszystkim ogniskiem życia moralnego.

- należy przystosować obecne społeczeństwo do nowych warunków społecznego bytu.

- Durkheim uczestniczył w walce o laicyzację francuskiego szkolnictwa.

- jego poglądów nie da się przypisać w całości do żadnej doktryny praktycznej.

- chciał uprawiać naukę wolną od wszelkich ideologicznych ideologicznych filozoficznych uprzedzeń.

- wszystkim zastanym doktrynom przeciwstawiał „bezpośredni kontakt z rzeczami”

Fakty społeczne jako rzeczy:

- podstawowy postulat, aby traktować fakty społeczne jak rzeczy, o których nie wiemy jeszcze niczego pewnego.

- socjolog powinien podchodzić do przedmiotu badań bez żadnych praenationes.

- był to postulat metodycznej niewiedzy (uczony znajduje się w obliczu faktów, o których nie wie nic).

- wiedza przednaukowa nie zasługuje na zaufanie.

- rzecz jest przeciwstawiana idei jako to, co poznaje się z zewnątrz, temu, co poznaje się od wewnątrz.

- Durkheim krytycznie odnosił się do psychologizmu.

- fakty społeczne należy badać z zewnątrz, gdyż są one zewnętrzne w stosunku do jednostki ludzkiej.

- „jest faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu.

Filozofia człowieka rozdwojonego:

- dwa aspekty: osobowy/bezosobowy; egoistyczny/altruistyczny; indywidualny/uniwersalny; jednostkowy/społeczny.

- Durkheim stanowczo odrzucał wszelkie rozwiązania monistyczne, które likwidują problem, zamiast go rozwiązywać.

- przyznawał szczególnie doniosłą rolę religii, mimo że sam był agnostykiem.

- ponad sferą profanum konstytuuje się sfera sacrum.

- dzięki religii możliwe było przejście od zwierzęcia do człowieka.

Społeczeństwo jako rzeczywistość sui generis:

- wiedza o jednostkach nie tłumaczy tajemnicy życia społecznego.

- jednostki zgromadzone zachowują się zupełnie inaczej, niż zwykły się zachowywać w odosobnieniu.

- Durkheim duże znaczenie przypisywał „gęstości społecznej”

- rzeczywistość społeczna jest zawsze dla jednostki rzeczywistością zastaną.

- świadomość jednostek jest niemal zawsze świadomością fałszywą.

Sens tezy realizmu socjologicznego:

- nie można razem z idealistyczną i teologiczną metafizyką wyprowadzać części z całości, albowiem całość jest niczym bez części, które się na nią składają.

- analityczne rozróżnienie „jednostkowego” i „społecznego” nie musi się łączyć z rozróżnieniem jednostki i społeczeństwa jako konkretnymi bytami.

Solidarność społeczna i jej przemiany:

- tym co istnieje naprawdę, są poszczególne formy solidarności: rodzinna, zawodowa, narodowa, wczorajsza, dzisiejsza itd.

- za obiektywny wskaźnik mierzenia solidarności, Durkheim uznał prawo.

- podzielił prawo na dwa rodzaje: kooperacyjne/restytucyjne karne.

- różnica między tymi prawami odpowiada różnicy między dwoma rodzajami społeczeństw, dwoma rodzajami solidarności społecznej.

-w ten sposób dokonuje się podział na społeczeństwa o solidarności mechanicznej (przewaga prawa karnego) i społeczeństwa o solidarności organicznej (przewaga prawa kooperacyjnego).

- podział społeczeństw na wyższe i niższe, przechodzenie od form prostych do złożonych.

- Durkheim nie akceptował spenceryzmu ani jako teorii społecznej ani jako ideologii.

Problem podłoża zjawisk społecznych: morfologia i fizjologia społeczna:

- jedną z najważniejszych zasad metody socjologicznej jest szukanie przyczyn zjawisk społecznych w innych zjawiskach społecznych.

- jednym z zadań socjologii Durkheima miało być znalezienie podłoża świadomości zbiorowej (zajmować się tym miała morfologia społeczna).

- zadaniem morfologii społecznej było również badanie materialnych form społeczeństwa. (jest to ta część socjologii, której zadaniem jest tworzenie i klasyfikacja typów społecznych).

- zagadnienie oddziaływania świadomości zbiorowej na świadomość jednostek.

- na pierwszym planie w jego socjologii znalazły się jednak wątki nie morfologiczne, lecz funkcjonalne/fizjologiczne.

- wszystko decyduje się ostatecznie w sferze świadomości.

- zagadnienie kształtowania się i działania na jednostki społecznych norm czy też instytucji.

Instytucjonalizacja zachowania się ludzkiego i niebezpieczeństwa jej braków:

- instytucje to zespół ustalonych działań oraz idei, które jednostki zastają jakby coś gotowego i narzucającego się im mniej lub bardziej nieodparcie.

- instytucją wzorcową była dla Durkheima religia.

- moralność przestała by być moralnością, gdyby nie zawierała składnika religijnego.

- prawie wszystkie wielkie instytucje społeczne mają swe źródło w religii.

- przez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego.

- obrzędy religijne służą zespalaniu zbiorowości.

- funkcją obrzędów religijnych jest kultywowanie tradycji grupowych.

- służą one również podtrzymywaniu jednostek jednostek chwilach załamań i kryzysów.

- jednostka pozbawiona moralnego oparcia w grupie zatraca zdolność do normalnego życia, a społeczeństwo niezdolne do sprawowania nad jednostką kontroli i opieki, staje u progu rozkładu (anemia).

- Durkheim widział w nowoczesnym społeczeństwie zakłócenie normalnych stosunków pomiędzy jednostką, a grupą- przejawiało się to we wzroście liczby samobójstw i pojawieniu się ich anomicznej kategorii.

- samobójstwo zmienia się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji grup społecznych, do których należy jednostka.

- wyróżniał samobójstwa: altruistyczne, egoistyczne, anomiczne i fatalistyczne.

Organicyzm i „funkcjonalizm” w socjologii Durkheima:

- program badania społeczeństwa jako rzeczywistości sui generis łączył się z przekonaniem, iż sposób tego badania powinien być zgodny ze standardami ustanowionymi przez nauki przyrodnicze.

- Durkheim przejął organicyzm od Comte'a i Spencera.

- był również poprzednikiem funkcjonalizmu (jako pierwszy sformułował postulat analizy funkcjonalnej).

Socjologia jako wszechnauka:

- „L' anne sociologique” było organem reformy ogółu nauk społecznych.

- najpilniejsza reforma polega na połączeniu socjologii z innymi specjalnymi technikami.

- potraktowanie wszelkich zjawisk, o których socjologia miała coś do powiedzenia, jako zjawisk wyłącznie społecznych.

4) Szkoła durkheimowska.

- Durkheim był jednym z nielicznych w socjologii twórcą szkoły naukowej.

- szkoła Durkheima (francuska szkoła socjologiczna) skupiła plejadę badaczy, którzy okazali się zdolni do stosowania generalnych założeń swego mistrza w wielu dziedzinach badań społecznych.

- jego socjologia nie tworzyła jednak zamkniętego systemu.

- powstaniu szkoły sprzyjała sytuacja kryzysu ówczesnej Francji.

„L'anne sociologique”:

- czasopismo to było porównywane wręcz do instytutu badawczego.

- członków szkoły łączyła dość daleko posunięta jednomyślność w sprawach zasadniczych (dopiero po śmierci mistrza zarysowały się w niej wyraźniej indywidualności Gaussa i Halbwachsa).

- główne podziały wewnątrz szkoły były podziałami wg specjalizacji.

- w szkole obowiązywała zasada, że nie ma nauk społecznych- jest tylko nauka o społeczeństwach.

- tworzenie solidnej socjologii ogólnej opartej na wynikach badań szczegółowych prowadzonych wg jednolitego planu.

Kontynuatorka działalność Halbwachsa:

- był on z wykształcenia filozofem i w pewnych sprawach nawiązywał do filozofów.

- charakterystyczna dla niego jest silna orientacja empiryczna.

- dwa najważniejsze u niego tematy to: pamięć zbiorowa i klasy społeczne.

- przebudowa psychologii indywidualnej w duchu socjologizmu.

- pamięć zbiorowa to nieustanne rekonstruowanie przeszłości przez pamiętający podmiot (podmiot jest członkiem grupy społecznej, która dostarcza mu ram, w których umieszcza zapamiętane fakty).

- podmiot ten operuje jednak nie abstrakcyjnym czasem przeszłym, lecz czasem społecznym, odmierzanym przez ważne dla grupy wydarzenia.

- kryzys społeczny polega na zbyt daleko posuniętym ujednostkowieniu, a również na wyobcowaniu się ze społeczeństwa wielkich grup ludzkich- klas upośledzonych.

- klasy społeczne, to w ujęciu Halbwachsa zjawisko ze sfery świadomości społecznej.

- w każdym społeczeństwie istnieje pewnien zespół ogólnie uznanych wartości, ale dostęp do tych wartości nie dla wszystkich jest jednakowo otwarty.

- zasadnicze znaczenie miało pojęcie potrzeby- badać w danym społeczeństwie hierarchię klas, to badać rodzaje występujących potrzeb i stopień ich zaspokojenia.

Zmodyfikowany durkheimizm Maussa:

- Mauss był najbliższym współpracownikiem Durkheima.

- był również pierwszym przewodniczącym Francuskiego Instytutu Socjologicznego.

- charakterystyczny dla jego naukowego stanowiska jest postulat badania całościowych faktów społecznych.

- pragnienie dotarcia do społecznego konkretu (skierowanie uwagi na zjawiska społeczne, w których wyrażają się jednocześnie wszelkiego rodzaju instytucje).

- w instytucjach przejawiają się zjawiska morfologiczne.

- przedmiotem socjologii powinny być określone systemy zachowań ludzkich, wydarzeń czy instytucji.

- antydurkheimowskie zniesienie prymatu wyobrażeń zbiorowych i wprowadzenie do socjologii rozległej problematyki doznań i działań indywidualnych.

- Mauss nastawiał się na czerpanie z wielu różnych źródeł.

Oddziaływanie durkheimizmu:

- durkheimizm był długo honorowany głównie jako francuska szkoła socjologiczna.

- swoją światową karierę socjologia Durkheima zawdzięcza nade wszystko funkcjonalizmowi.

- ageletyzm: synteza pozytywistycznej metodologii i ontologii społecznej= socjologizm.

Rozdział 12: Historyzm i formalizm: przesłanki antypozytywistycznego zwrotu w socjologii.

1) Pojęcie historyzmu.

- ważny dla historyzmu okazał się tzw. przełom antypozytywistyczny, którego kolebką były Niemcy.

- na szczególną uwagę zasługuje „szkoła historyczna” (Roscher, Knies, Schmoller).

- szczególne nastawienie humanistyki niemieckiej, odrzucającej wizje świata uporządkowanego przez nauki pozytywne i programowo rezygnującej z naukowości w ustalonym przez te nauki sensie (historyzm).

- historyzm jest podstawą, na jakiej opieramy nasze obserwacje rzeczywistości społeczno- kulturowej- jest powstałą w sposób organiczny fundamentalną zasadą, światopoglądem.

- wieloznaczność terminu historyzm: uwzględnianie w rozważaniach o człowieku i życiu społecznym kontekstu historycznego; nazwa światopoglądu/nazwa metody badania zjawisk społecznych.

- historyzm jest czymś zupełnie innym od historycyzmu i nie można ich razem utożsamiać („historyzm absolutny- Topolski).

- historyzm był w pewnym sensie konkurencją w stosunku do naturalizmu.

Uhistorycznienie życia:

- żadnego faktu ludzkiego świata nie da się wytłumaczyć tak długo, jak długo będzie się go traktować jako coś niezmiennego i danego raz na zawsze.

Życie historyczne jako całość:

- właściwa praca naukowa zaczyna się dopiero wtedy, gdy stawiamy sobie pytanie, jakie jest miejsce badanego przez nas faktu w obrębie określonej w czasie i przestrzeni całości.

Podejście indywidualizujące:

-przedstawiciele absolutnego historyzmu byli w świadomej opozycji do nastawionego na wykrywanie ogólnych praw naturalizmu.

- absolutny historyzm był jednostronnie zorientowany na badanie indywidualności.

Humanistyka jako samowiedza:

- traktowanie zjawisk ludzkiego świata jako części konkretnych całości historycznych, człowieka zaś jako animal historicum.

- idea czystego rozumu przeciwstawiona idei rozumu historycznego, zgodnie z którą wszelka wiedza humanistyczna jest obciążona wartościowaniem.

Swoistość poznania historycznego:

- wzory nauk przyrodniczych są w humanistyce nie do zastosowania.

- rozumienia nie należy sprowadzać do procesu poznawania cudzych stanów psychicznych.

Relatywizm historyczny:

- założenie, że sensowne wypowiadanie się o czymkolwiek wymaga brania pod uwagę kontekstu.

- rozkwit absolutnego historyzmu był związany z kryzysem wiary w postęp społeczny i jego niewzruszone prawa.

2) Filozofia rozumu historycznego Diltheya.

-liczne jego idee stały się w XX wieku ideami obiegowymi (rola rozumienia, światopogląd, związek osobowości i kultury, poznawcze znaczenie biografii itd.).

„Pozytywizm” i antypozytywizm Diltheya:

- „pozytywizm”: obstawanie przy postulacie podchodzenia do faktów bez jakichkolwiek założeń na ich temat.

- nad metodą naukową można i trzeba zastanawiać się tylko w ścisłym związku z namysłem nad naturą rzeczywistości badanej.

- fakty społeczne nie są w żadnym razie rzeczami, które można byłoby poznawać na sposób przyrodniczy.

Przedmiot „Geistwissenschaften” a socjologia:

- Dilthey wyodrębnił „nauki o przyrodzie” i „nauki o duchu”

- w swojej klasyfikacji nauk w ogóle pominął socjologię (opis obecnego stanu społeczeństwa został przez niego zaliczony do historiografii).

- reprezentował radykalny antysocjologizm.

Perspektywa psychologii historycznej:

- nauki humanistyczne powinny się zwrócić w stronę „pozbawionego uprzedzeń doświadczenia”

- w koncepcji Diltheya pojęcie życia ściśle wiąże się z pojęciem przeżycia, a więc tego, co dzieje się w świecie wewnętrznym jednostek.

- niewybaczalnym błędem socjologii było to, że straciła z pola widzenia przeżywającą jednostkę ludzką.

- najważniejszą nauką humanistyczną miała być psychologia (nie oznaczało to opowiedzenie się za psychologizmem).

- społeczeństwo nie jest jedynie agregatem jednostek, które mogą być do niego przypisane.

- myśl o historyczności życia psychicznego.

- próba zrozumienia całego życia jednostki, objawiającego się w określonym miejscu i czasie.

Obiektywizacje życia:

- Dilthey wystrzegał się reifikowania struktur wzajemnego oddziaływania między ludźmi i przypisywania im egzystencji niezależnej od jednostek ludzkich.

- człowiek uzyskuje rozumienie samego siebie poprzez poznanie kultury (kultura jest obiektywizacją życia).

- współistnienie dwóch rodzajów rozumowania: projekcja psychiki indywidualnej; wewnętrzny ład kultury.

Idea rozumienia:

- problem rozumienia jest kluczowym narzędziem dla poznania w „naukach o duchu”

- rozumienie jest procedurą ujawniania, co kryje się pod obserwowalną metodami przyrodniczymi powierzchnią zjawisk.

- podział rozumienia na psychologiczne i hermeneutyczne.

- „rozumieć” jako: postawić się na miejscu kogoś innego, przeżyć w wyobraźni jego przeżycia w rzeczywistości.

- „rozumieć” jako: nie tyle doświadczyć w swoim wnętrzu czegoś, co było wcześniej przedmiotem wewnętrznego doświadczenia kogoś innego, ile umieścić dany fakt w ramach szerszej całości: języka kultury, systemu społecznego.

- w obu wypadkach rozumienie ma u Diltheya charakter zdecydowanie irracjonalny.

- w humanistyce metodą nie jest wyjaśnianie, lecz rozumienie.

- ważne dla socjologii idee Diltheya stały się w pełni widoczne dopiero przez pryzmat neokantyzmu.

3) Od historii do nauki o kulturze: Rickert.

- Wildelband (nauczyciel Rickerta) przeprowadził podzia nauk na nomotetyczne i idiograficzne.

- nauki przyrodnicze generalizują, podczas gdy humanistyczne indywidualizują.

Odkrycie Rickerta:

- różnica metod nauk przyrodniczych przyrodniczych humanistycznych jest różnicą nie przedmiotu, lecz punktu widzenia.

- interesował go problem tworzenia pojęć w naukach humanistycznych.

- wprowadził pojęcie odniesienia do wartości, które miła jednocześnie pomagać odróżnieniu metody nauk historycznych od metody przyrodoznawstwa.

- kultura obejmuje wszystko, cokolwiek człowiek bezpośrednio wytwarza, działając zgodnie z podlegającymi wartościowaniu celami.

- wielką pomyłką historyzmu było odnoszenie wszystkiego do warunków miejsca i czasu.

Kultura i wartości:

- kultura stanowiła u Rickerta w pewnym sensie odpowiednik Diltheyowskiej sfery „ducha obiektywnego”

- obiektywnego naukach o kulturze chodzi nie o to, co i jak przeżywają jednostki, lecz o to, co ma dla nich znaczenie, czyli pozostaje w uchwytnym związku z wartościami.

- obiektywizm historyka polega na tym, że wartości są nie jego własnymi wartościami, lecz tymi rzeczywiście obecnymi w procesie historycznym jako wartości uznawane w takich lub innych zbiorowościach przez niego badanych.

Kultura i formy:

- ważne są tu poglądy Simmla (wykazywał niewielkie zainteresowanie metodologią i unikał wypowiadania się o tym, jaka jest rzeczywistość społeczna).

- nauki badające świat ludzki wyróżniają się nie tylko swoją metodą, ale i tym że ich przedmiot posiada wspólną cechę szczególną.

- Simmel podchodził do kultury nie z punktu widzenia wartości, lecz formy.

4) Od nauki o kulturze do socjologii.

- myśliciele absolutnego historyzmu nie zajmowali się socjologią jako taką lub nawet poddawali w wątpliwość potrzebę jej istnienia.

- socjologia humanistyczna musiała być budowana niejako od podstaw (zignorowanie socjologii pozytywistycznej).

- odrzucenie ideału stania się nauką przyrodniczą.

- nauka nie stanowi myślowego odzwierciedlenia rzeczywistości.

- wizja człowieka jako podmiotu świadomego.

- w centrum uwagi znajdowała się kultura jako dziedzina ludzkich celów i wartości.

Rozdział 13: Niemieckie projekty socjologii humanistycznej.

1) Pojęcie socjologii humanistycznej.

- fundamenty pod socjologię humanistyczną zostały w Niemczech podłożone przez Tonnisa, Simmla i Webera.

- socjologia humanistyczna/”rozumiejąca” są jedynie ogólnymi nazwami wielu różnych koncepcji, jakie wyrosły z krytyki socjologii pozytywistycznej.

- narodziny socjologii humanistycznej były bardziej częścią, niż następstwem „rewolucji naukowej”

- socjologia humanistyczna była również nazywana rozumiejącą albo interpretatywną.

- stopniowe przekształcanie dyrektywy postrzegania świata z perspektywy żyjących w nim jednostek, jednostek tezę, że jest on przez te jednostki konstruowany i nie ma niezależnej od nich egzystencji.

Antynaturalizm:

- socjologia humanistyczna jest we wszystkich odmianach programowo antynaturalistyczna.

- zwracała się również przeciwko obiektywizmowi.

Interakcjonizm:

- socjologia humanistyczna jest jednocześnie interakcjonistyczną- nauką o interakcji społecznej.

- nie jest ona przy tym ani realizmem ani nominalizmem socjologicznym.

Podmiotowy charakter interakcji społecznych:

- socjologia humanistyczna interesuje się nie wszelkimi wzajemnymi oddziaływaniami jednostek, jakie mają miejsce w życiu społecznym, a jedynie tymi, którym towarzyszy przynajmniej zalążkowa świadomość.

Postulat rozumienia:

- właściwym zadaniem socjologii są nie zachowania się ludzi jako takie, ale znaczenia, jakie ci z nimi wiążą.

Wiedza społeczna jako samowiedza:

- wiedza pomagająca uzyskać orientację w zmieniającym się świecie, zwiększająca raczej mądrość, niż techniczną sprawność.

2) „Eklektyczna synteza” Tonniesa.

- był on twórcą pierwszego wielkiego systemu socjologii niemieckiej.

- Durkheim nazwał jego koncepcję „eklektyczną syntezą”, gdyż nie da się jej przypisać do żadnej określonej szkoły czy kierunku.

Źródła socjologii Tonnisa:

- źródła jego myśli socjologicznej były zróżnicowane: filozofia Hobbesa, Nietschego, Schopenhauera, dzieło Marksa.

- bardzo wcześnie sformułował on własną teorię społeczną.

Koncepcja socjologii:

- możliwe wg niego są trzy poglądy na życie społeczne: biologiczny, psychologiczny i socjologiczny.

- odpowiadają im trzy odrębne dyscypliny: antropologia, psychologia społeczna i socjologia.

- przeciwstawienie wspólnoty (Gemeinschaft) i stowarzyszenia (Geselschaft).

- strony stosunku społecznego są podmiotami świadomymi, które nie tylko jakoś doświadczają istniejący między nimi związek, lecz również świadomie go afirmują.

- najprostszym stosunkiem społecznym jest wymiana (Tausch).

- jedność społeczna ludzi da się zrozumieć wyłącznie na sposób psychologiczny.

- psychologiczne wyjaśnienie faktów społecznych miało polegać na doszukiwaniu się aktów woli u ich podłoża.

- nie do pomyślenia jest społeczeństwo bez jednostek, które chcą jego istnienia.

-zerwanie ze wszelkimi formami organicyzmu, zakładającego istnienie ponadjednostkowego „ciała” społecznego.

- Tonnies świadomie opowiadał się za kompromisem między psychologizmem Tarde'a, a socjologizmem Durkheima.

Dwa typy więzi społecznej:

- więź społeczna była głównym tematem jego socjologii (próba pogodzenia dwóch tradycyjnie przeciwstawnych punktów widzenia: nominalizmu i realizmu socjologicznego).

- założenie, że człowiek nie jest istotą ani wyłącznie racjonalną, ani też z gruntu niezdolną do racjonalnego myślenia i działania.

- istnieją dwa rodzaje woli: organiczna i arbitralna/racjonalna.

- oba rodzaje woli przyczyniają się do nawiązywania i podtrzymywania prze ludzi stosunków społecznych.

- wspólnota łączy jednostki na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskości emocjonalnej, podczas gdy stowarzyszenie na zasadzie wyrachowania, umowy i wymianie wymiernych korzyści, na jakie się liczy wstępując w stosunki z innymi ludźmi.

- wspólnota, to tradycyjna wieś- stowarzyszenie, to nowoczesne miasto.

Status koncepcji wspólnoty i stowarzyszenia:

- koncepcja wspólnoty i stowarzyszenia poruszała temat jakościowej różnicy między społeczeństwami tradycyjnymi i nowoczesnymi.

- kapitalizm był wg Tonniesa bardziej skutkiem niż przyczyną opisywanych zmian społecznych.

- pojęcia wspólnoty i stowarzyszenia przeobraziły się z czasem w swoiste typy idealne.

- Tonnies jest uznawany za założyciela szkoły formalnej w socjologii.

- najważniejszym zadaniem teoretycznej socjologii jest konceptualizacja stosunków społecznych (tylko mysl może je rozpoznać).

3) Socjologiczny impresjonizm Simmla.

- jest on uznawany za drugiego, obok Tonniesa, twórcę socjologii formalnej.

Brak systemu jako światopogląd:

- w nauce jaką uprawiał, widział przede wszystkim przedsięwzięcie estetyczne.

- nie podejmował on w ogóle kwestii metody naukowej.

- nie był również związany z żadną szkołą naukową swoich czasów, choć niewątpliwie najwięcej łączyło go z neokantystami.

- neokantystami punkcie wyjścia jego poglądów socjologicznych znalazła się spencerowska koncepcja rozwoju jako zróżnicowania.

- rzeczywistość jest nieskończenie zmienna i kalejdoskopowa, nieuchwytna inaczej, jak we fragmentach.

Idea socjologii:

- socjologia Simmla była dla niego tylko jednym z wielu możliwych podejść do rzeczywistości.

- radykalnie ograniczał przedmiot socjologii- kwestionował możliwość jej uprawiania jako nauki o społeczeństwie.

- absolutnie centralne było dla niego pojęcie interakcji- to ona jest ważna, a nie jej utrwalone i zobiektywizowane rezultaty, fascynujące socjologów do tej pory.

- skierowanie uwagi socjologów w stronę, z której poźniej wykształci się mikrosocjologia.

Pojęcie formy społecznej:

- socjologia nie miała być w żadnym razie opisem zaobserwowanych zjawisk- przedmiotem jej zainteresowania powinny być nie fakty społeczne, a nawet nie fakty interakcji, lecz to, co Simmel nazywał „formą”

- pojęcie formy zostało przez Simmla wprowadzone jako pojecie filozoficzne mające służyć przezwyciężeniu absolutnego historyzmu.

Socjologia formalna a psychologizm:

- Simmel był jednym z pierwszych uczonych, którzy deklarowali się jako psychologowie społeczni.

- twierdził, że uspołecznienie jest zjawiskiem psychologicznym.

- ilekroć mówił on o rozumieniu, miał na myśli psychologiczne rozumienie innych osób.

- pojęcia psychologiczne są więc dla socjologii ważne, ale nie może ona się na nich zatrzymać.

Interakcjonizm Simmla:

- zdecydowanie oponował przeciwko tomizmowi.

- dwa błędy wcześniejszej socjologii wg Simmla: społeczeństwo jako swoisty byt ponadjednostkowy; redukcja społeczeństwa do sumy jednostek.

- jednostek punkcie wyjścia swojej teorii społecznej umieścił interakcję.

- uważał, że większość stosunków między ludźmi może uchodzić za wymianę (jest ona zarazem najczystszym i najdalej rozwiniętym rodzajem wzajemnego oddziaływania).

- Simmel zrobił pierwszy krok w kierunku sformułowania pojęcia roli społecznej.

Socjologizm Simmla:

- jego interakcjonizm nie oznaczał bynajmniej, że nie interesował się w ogóle problematyką makrosocjologiczną.

- najważniejszym jego osiągnięciem nie był wcale osławiony socjologiczny formalizm, lecz błyskotliwa analiza nowoczesnej kultury.

Wpływ Simmla:

- socjologia XX-wieczna czerpała z zagadnień interakcji i mikrosocjologii Simmla.

- pojawienie się socjologii formalnej, odwołującej się bezpośrednio do Simmlowskiej socjologii „czystej”

- Simmel był uważany za „pierwszego socjologa nowoczesności” i poprzednika postmodernizmu.

4) Socjologia rozumiejąca Maxa Webera.

- poza socjologią zajmował się on również ekonomią polityczną, prawem, teorią polityki, historią gospodarczą, religioznawstwem religioznawstwem metodologią nauk społecznych.

- traktował socjologię zawsze jako integralną część „Sozialwissenschaft”- szerszej całości.

Źródła nauki społecznej Maxa Webera:

- jego nauka społeczna jest kolejną próbą przezwyciężenia pozytywistycznego naturalizmu z pozycji historyzmu (oraz przezwyciężenia słabości historyzmu z pozycji neokantyzmu).

- Weber widział siebie jako wychowanka szkoły historycznej.

- wg niego socjologia i ekonomia to nauki historyczne.

- absolutny historyzm obrał złą drogę do poznania rzeczywistości historycznej, łudząc się, iż można intuicyjnie ogarnąć ją w całej pełni.

- jednym ze źródeł jego socjologii był niewątpliwie marksizm (własną teorię Weber nazywał „pozytywną krytyką materializmu historycznego”).

- Weber- podobnie jak Marks- chciał być teoretykiem kapitalizmu.

Chaos świata i porządek rzeczy:

- punktem wyjścia socjologii Webera, była wizja świata społecznego, jako chaosu.

- zaliczał wszelkie sensy odnajdywane w dziejach do sfery nienaukowych sądów wartościujących.

- „światopoglądy” nigdy nie mogą być produktem postępu wiedzy doświadczalnej.

- historia nie ma żadnego immanentnego sensu.

- poprawne metodologicznie dowodzenie powinno być uniwersalne.

- antynomia między uniwersalizmem nauki, a partykularyzmem życia.

- nauka społeczna powinna wystrzegać się sądów wartościujących, wartościujących powoływać się na odniesienia do wartości.

- z chwilą rozpoczęcia pracy nad postawionym problemem uczony przestaje istnieć dla świata- wolno mu kierować się wyłącznie normą obiektywności.

- nauka empiryczna nikogo nie może pouczać o tym co powinien, powinien jedynie o tym, co może i czego chce.

- nauki społeczne zajmują się ludzkimi sądami wartościującymi, ale same ich nie wydają.

- wszelkie poznanie rzeczywistości kulturowej jest poznaniem ze specyficznie wyodrębnionych punktów widzenia.

Typy idealne:

- są one dla Webera najważniejszym narzędziem realizacji celów poznawczych nauk społecznych.

- podkreślał on przede wszystkim, że jego pojęcie typu idealnego nie ma charakteru cennego i nie ma nic wspólnego z jakąkolwiek doskonałością, oprócz czysto „logicznej” (idealny= nierealny/pomyślany).

- typu idealnego nie odkrywa się w empirycznej rzeczywistości- tworzy się go, aby tę rzeczywistość badać i rozumieć.

- typ idealny pokazuje, jaka rzeczywistość mogłaby być, ale nie jaka jest.

- wszystkie konstrukcje typów idealnych podlegają przemijalności- istnieje jednak nieuchronność tworzenia ciągle nowych.

- typom idealnym nie przysługuje „prawdziwość” bądź „fałszywość”

Rozumienie działań ludzkich:

- głównym przedmiotem zainteresowania Webera były działania jednostek.

- postulował przeprowadzenie linii granicznej między „działaniem znaczącym” i „zachowaniem się jedynie odruchowym”

- definiował socjologię jako naukę, która dzięki interpretacji dąży do zrozumienia działania społecznego.

- nie stosował pojęcia „społeczeństwo”

- był programowym i konsekwentnym indywidualistą metodologicznym.

- działanie społeczne jako zorientowane na innych ludzi (atomizm).

- jednostka jest wg Webera pozbawiona wszelkich cech dla socjologii istotnych tak długo, jak długo traktuje się ją poza kulturowo- historycznym kontekstem wzajemnego oddziaływania.

- Weber rozróżniał rozumienie bezpośrednie (na podstawie obserwacji czyjegoś działania) i rozumienie wyjaśniające (wyższy szczebel poznania działań ludzkich; miało pozwolić na poznanie nie tylko znaczenia ludzkiego działania, lecz również jego przyczyn i motywów).

- interpretator musi przynajmniej na początku założyć, że działania i wierzenia, które stara się zrozumieć, są racjonalne.

- Weber wyraźnie jednak ostrzegał przed niebezpieczeństwem nadmiernego racjonalizowania wszystkich zjawisk.

- na możliwości zbudowania typu idealnego opierała się nadzieja Webera na zastosowanie w naukach społecznych wyjaśnień przyczynowych i cała jego koncepcja społecznego determinizmu.

- człowiek jest wolny- może świadomie wybierać cele i środki do osiągnięcia swoich działań.

Socjologia formalna Maxa Webera:

- zarówno w socjologi formalnej, jak i historycznej Webera, widoczna jest kluczowa rola pojęcia racjonalności.

- pojęcie działania społecznego jako takiego zachowania się jednostki, które w swojej genezie i w swoim przebiegu jest zorientowane na przeszłe, obecne lub spodziewane zachowanie się innych jednostek.

- cztery rodzaje działań społecznych: tradycjonalne/afektywne; racjonalne- celoworacjonalne; wartościoworacjonalne.

- działania społeczne są jednokierunkowe (aczkolwiek zawsze zorientowane na innych ludzi- nie zawierają w sobie żadnej konieczności, lecz jedynie prawdopodobieństwo wywołania odpowiedzi z ich strony).

- pojęcia: charyzmy, tradycji, racjonalnego prawa, stanu i partii oraz klasy.

- czterem typom działań społecznych odpowiadają analogiczne typy uprawomocnienia ładu społecznego.

- trzy typy panowania: racjonalne, tradycjonalne i charyzmatyczne.

Socjologia historyczna:

- nie może mieć zastosowania teza o konieczności czegokolwiek- w grę może wchodzić jedynie większe lub mniejsze prawdopodobieństwo.

- charyzma ulega z czasem kutynizacji i oparte na niej panowanie przekształca się w panowanie tradycjonalne bądź racjonalne.

- zmiana u Webera ma - podobnie jak w przypadku Pareta- charakter falowy.

- „Etyka protestancka a duch kapitalizmu” (pokazanie, w jaki sposób przemiany w sferze religii wpłynęły na detradycjonalizację działań w sferze gospodarki).

- Weber operował typem idealnym nowoczesnego społeczeństwa, zorganizowanego na zasadzie racjonalności, nie twierdząc, że taka właśnie jest rzeczywistość empiryczna.

- bardzo bliskie typu idealnego działania racjonalnego było wg niego kapitalistyczne przedsiębiorstwo.

- ważnym dla Webera pojęciem była biurokracja (racjonalna organizacja działalności ludzkiej, zastępująca rządy osób, rządami bezosobowych zasad).

- za obowiązek uczonego Weber uznawał mówienie jak jest, a nie jak powinno być.

Klasa, stan i partia:

- Weberowskie ujęcie struktury społecznej zmieniało sens i rolę pojęcia klasy.

- zgadzał się on z Marksem, że pojęcie klasy odnosi się do sytuacji ekonomicznej jednostek.

- o sytuacji klasowej jednostki decyduje nie tyle jej stan posiadania, ile szanse jakie ma na rynku, sprzedając swe talenty i kwalifikacje.

- pojęcie klasy jest narzędziem klasyfikacji, a nie określeniem realnych bytów społecznych.

- pojęcie stanu odnosi się do zróżnicowania społeczeństwa pod względem konsumpcyjnym, stylu życia i posiadanego prestiżu.

- pojęcie partii natomiast oznacza zróżnicowanie pod względem udziału we władzy politycznej i wpływ na polityczne działania innych jednostek.

- trzy wymiary struktury społecznej u Webera: ekonomiczny, kulturowy i polityczny.

5) Socjologia fenomenologiczna.

- twórcą fenomenologii był Husserl.

- nie przejawiał on żadnego zainteresowania socjologią jako taką.

- jednakże stworzona przez niego filozofia fenomenologiczna, miała, jak się okazało, istotne implikacje socjologiczne.

- zapoczątkował on swoistą orientację socjologiczną zwaną dziś jako socjologia fenomenologiczna.

- orientacja ta była później podejmowana między innymi prze Schutza.

Atrakcyjność fenomenologii dla socjologów:

- pisma Husserla były źródłem argumentów przeciwko pozytywistycznej wizji świata i metody naukowej.

- fenomenologia znacznie różniła się od innych orientacji antypozytywistycznych.

Dwie socjologie fenomenologiczne:

- pierwsza socjologia fenomenologiczna polegała głównie na korzystaniu z Husserlowskiej analizy ejdetycznej (wczesna filozofia Husserla).

- druga natomiast wyrosła z idei świata przeżywanego.

- ze stanowiska współczesnej socjologii należy traktować fenomenologiczną filozofię jako objaśnienie tego, co robi socjolog.

- fenomenologia podsunęła myśl swego rodzaju uściślenia pojęć stworzonych przez socjologię formalną.

- możliwości poznawcze człowieka miały wynikać przede wszystkim ze zdolności docierania do istoty obserwowanych zjawisk, niezależnie od wszelkich procedur empirycznych (ze zdolności do intuicji ejdetycznej).

- założenie, że rzeczywistość społeczna ma charakter nade wszystko duchowy (Scheler).

- metoda fenomenologiczna nie oznacza opozycji w stosunku do psychologii.

Schutz jako twórca drugiej socjologii fenomenologicznej:

- Schutz czerpał zarówno z filozofii Husserla, jak i z socjologii Webera.

- w odróżnieniu od przyrodnika, badacz świata społecznego ma do czynienia nie z rzeczami, lecz ze znaczeniami.

- pole obserwacji i świat społeczny badacza społecznego, nie są ze swej istoty nieustrukturalizowane.

- nauki społeczne zajmują się rzeczywistością preinterpretowalną, ujęta w pojęcia przez społecznych aktorów (rzeczywistością, której już nadano postać, w jakiej ma zostać uchwycona).

- kluczowe znaczenie miała koncepcja świata przeżywanego jako przed- i pozanaukowego dniesienia wszelkiego myślenia.

- wg teorii Schutza przedmiotem badań społecznych jest i zawsze musi być „świat życia codziennego” (wyłania się z niego określony ład stosunków międzyludzkich).

- przyjęcie postulatu adekwatności, wg którego terminy, jakim posługuje się badacz, powinny pozostawać w możliwie bliskim związku z terminami, w jakich swą sytuację zwykli opisywać uczestnicy badanego przez niego świata społecznego.

- była to próba zbliżenia punktu widzenia badacza do punktu widzenia badanych.

- świat zdrowego rozsądku jako świat wartościowań i namiętności.

Za socjologią fenomenologiczną i przeciw niej:

- socjologia fenomenologiczna proponowała zająć stanowisko radykalne, wymagając wyciągnięcia wszystkich możliwych wniosków z projektu socjologii rozumiejącej i przebudowy socjologii od podstaw.

- stanowiła zachętę nie tylko do takich czy innych zmian teoretycznych teoretycznych warsztatowych, ale i do przemyślenia pozycji socjologa w świecie społecznym.

- była ostrzeżeniem przed wchodzeniem socjologii w rejony teoretycznych abstrakcji i wskaźników.

- twierdzi się, że sprowadzenie badań społecznych do badań świadomości oznacza zagubienie istotnej problematyki teoretycznej i praktycznej.

- wyraża się obawę, iż omawiana orientacja grozi popadnięciem w skrajny relatywizm.

---