Skrypty akademickie

Profilaktyka i terapia Uzależnień

dr Julita Błasiak

Biomedyczne podstawy rozwoju

I. Wstęp

Biologiczny rozwój człowieka powinien stanowić fundament wiedzy humanistycznej o procesach zachodzących w człowieku. Powinien być podstawą i zasadniczym przedmiotem w wykształceniu i przygotowaniu zawodowym każdego pedagoga. Wszechstronne poznanie człowieka od strony biologicznej, stwarza przesłanki do lepszego zrozumienia i trafniejszej interpretacji różnorodnych zjawisk o charakterze społecznym i kulturowym z zakresu: chorób wieku dziecięcego i odchyleń od normy rozwojowej, rozwoju fizycznego i motorycznego, realizowania ochrony własnego zdrowia oraz problemów starzenia się organizmu ludzkiego.

II. Tematyka poszczególnych wykładów

Wykład I. Istota zdrowia i choroby. Czynniki determinujące rozwój i zachowanie człowieka. Związek między zdrowiem fizycznym, psychicznym i społecznym. Profilaktyka I, II i III rzędowa.

Pojęcie zdrowia - kształtowało się przez stulecia. Już w starożytności czyniono zabiegi by je zachować jak najdłużej. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w tekście konstytucji z 1948r. zamieszczona jest, klasyczna już dziś definicja zdrowia. Utożsamia ona zdrowie ze stanem pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie jedynie brakiem choroby czy kalectwa. Definicja ta ciągle uniwersalna jednak nie odpowiada wszystkim tak do końca, głównie z dwóch powodów. Po pierwsze, sprowadza zdrowie do stanu idealnego, niemożliwego do osiągnięcia dla większości ludzi, po drugie przedstawia zdrowie w ujęciu statystycznym a nie dynamicznym. Do trzech ww. aspektów zdrowia (samopoczucia) dodaje się także aspekt duchowy.

Rozwój psychiczny, fizyczny, emocjonalny w ciągu całego życia człowieka począwszy od narodzin, a skończywszy na dojrzałym życiu jest bardzo skomplikowany. Wymaga od naszego organizmu bardzo wielu zmian, które następują bez przerwy. Proces ten jest długotrwały. Zmiany rozwojowe, czyli zmiany uniwersalne, są to takie zmiany, które występują powszechnie na całym świecie i w całej historii, są uwarunkowane dojrzewaniem biologicznym i uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi, zmiany wspólne są wynikiem pewnych charakterystycznych doświadczeń grupy ludzi o podobnych doświadczeniach, żyjących w tym samym czasie i miejscu wywołane czynnikami, które działają tylko na indywidualną jednostkę. Czynniki determinujące rozwój i zachowanie człowieka można zawrzeć w cztery grupy podstawowe:

• czynniki biologiczne, spośród wielu istotne są: genetyczne wyposażenie (świadectwem są choroby recesywne i dominujące, które mogą prowadzić do upośledzenia umysłowego), sprawność układu nerwowego, konstytucja ciała. Należy główną uwagę zwrócić na budowę systemu nerwowego.

• środowisko, drugi zespół czynników tworzy środowisko rozumiane jako względnie trwały układ elementów otoczenia i podmiotu ważnych dla jego życia i funkcjonowania. Ważne są 4 rodzaje środowisk - biologiczne (przyrodnicze), fizyczne, społeczne i kulturowe.

• sytuacja to kolejny czynnik wyznaczający zachowania człowieka. Sytuacja to układ elementów otoczenia i podmiotu ważnych dla jego życia i funkcjonowania w określonym momencie (okresie) czasowym.

• aktywność własna podmiotu. Kolejnym podziałem czynniki warunkujące rozwój człowieka: modyfikatory, determinatory i stymulatory rozwoju.

• tryb życia, który wiąże się z uwarunkowaniami genetycznymi i środowiskowymi. Grupą czynników genetycznych i paragenetycznych zajmuje się genetyk, zaś grupą czynników egzogennych ekologia człowieka.

Profilaktyka I, II i III rzędowa

Profilaktyka (zapobieganie, prewencja) obejmuje wszystkie działania podejmowane w celu zapobiegania chorobie, i niepożądanym skutkom. Są to zawsze działania uprzedzające.

W naukach medycznych profilaktyka to zawsze przedsięwzięcie, w których celem jest niedopuszczenie do rozwoju chorób, zaburzeń lub zmniejszenie ich skutków. Celem profilaktyki jest „status quo” organizmu (stanu wyjściowego). Profilaktyka jak i cała medycyna naprawcza koncentruje się na zdrowiu negatywnym, czyli patologii i jej zapobieganiu.

Profilaktyka jest skierowana do osób w różnym wieku i w różnym stanie zdrowia. Najważniejsze znaczenie ma ona dla rozwoju i funkcjonowania dzieci i młodzieży. W tych grupach dotyczy ona zarówno zapobiegania zaburzeniom we wszystkich strefach zdrowia organizmu, jak i dotyczy rozwoju: fizycznego, psychicznego, społecznego i seksualnego.

1. Profilaktyka pierwszorzędowa - pierwotna Działania swoiste - zapobieganie konkretnej chorobie przez specyficzne dla niej działania przede wszystkim przez szczepienia ochronne. Sczepienia ochronne są podstawową metodą profilaktyki chorób zakaźnych w odniesieniu z jednej strony do poszczególnych osób, a z drugiej do całej populacji.

2. Profilaktyka drugorzędowa (wtórna) - Dotyczy ona grup zwiększonego ryzyka występowania zaburzenia. Jej celem jest: identyfikacja grupy ryzyka, wczesne wykrycie objawów zaburzeń, wczesne podjęcie leczenia. Podstawową metodą stosowaną w profilaktyce wtórnej są: testy przesiewowe. Mają na celu wczesne wykrywanie i leczenie zaburzeń, gdy jeszcze można odwrócić proces chorobowy lub zahamować tempo jego rozwoju.

3. Profilaktyka trzeciorzędowa - Dotyczy uczniów z problemami szkolnymi zdrowotnymi i społecznymi są to uczniowie „trudni” z rodzin patologicznych niekontaktujących się ze szkołą wymagają indywidualnego zainteresowania i kontaktu ze strony pedagoga i pielęgniarki szkolnej.

Terminy do zapamiętania: zdrowie, rozwój osobniczy, czynniki i determinanty rozwojowe, profilaktyka.

Pytania sprawdzające:

1. Co to jest zdrowie i jaki ma wpływ na rozwój psychiczny, fizyczny, emocjonalny w ciągu całego życia człowieka.

2. Wymień czynniki wpływające na przebieg rozwoju osobniczego człowieka.

3. Wyjaśnij pojęcie profilaktyka I, II i III rzędowa.

Literatura: 1. A. Jopkiewicz, E. Suliga, Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wyd. Instytutu Technologii i Eksploatacji, Radom-Kielce 2005, s. 11-45, s. 163-174.

2. Materiały własne.

Wykład II. Rozwój wybranych układów i reakcje fizjologiczne organizmu w różnych okresach życia. Rozwój układu kostno-stawowego. Rozwój układu oddechowego. Rozwój układu krwionośnego. Rozwój układu pokarmowego i rozrodczego. Najczęstsze zaburzenia i choroby.

Fizjologia człowieka (łac. physiologia, gr. physiología „nauka o naturze”) jest to nauka o czynnościach i funkcjach organizmów żywych, ich komórek, tkanek i narządów, o prawach, które tymi funkcjami rządzą. Podstawowym pojęciem fizjologii jest homeostaza, czyli równowaga fizykochemiczna w organizmie umożliwiająca jego funkcjonowanie. Wszystkie komórki i narządy współdziałają w celu jej utrzymania. Podstawową jednostką funkcjonalną organizmu człowieka jest komórka. Zespół podobnych komórek tworzy tkankę, tkanki natomiast tworzą narządy. Zespół narządów pełniących określoną funkcję w organizmie nosi nazwę układu narządów.

Fizjologia człowieka obejmuje: układ nerwowy, układ krążenia, układ oddechowy, układ pokarmowy i wydalniczy, układ ruchu, układ rozrodczy, kład odpornościowy, układ kostno-stawowy.

Układ kostny

Człowiek posiada układ kostny, który w okresie dorosłym tworzy 206 kości różnego kształtu i rozmiaru. Szkielet kostny stanowi podporę dla ciała człowieka. Składa się z czaszki, szkieletu osiowego (kręgosłup i klatka piersiowa), kości ręki wraz z obręczą barkową kości nogi wraz z obręczą miednicową. W zależności, jaką funkcję wypełniają różne kości, są ze sobą połączone ruchowo - stawami, lub nieruchomo - łączeniami ścisłymi. Ze względu na kształt kości dzielimy na: kości długie, kości krótkie, kości płaskie, kości różnokształtne.

Ciało człowieka pokryte jest skórą ok. 2 m. Składa się z dwóch warstw. Warstwa zewnętrzna zbudowana jest z wielowarstwowego nabłonka i nazywa się naskórkiem. Pod naskórkiem znajduje się skóra właściwa. Warstwa nabłonka ma wiele struktur pomocniczych takich jak: gruczoły potowe, gruczoły łojowe, gruczoły sutkowe, włosy, paznokcie.

Układ oddechowy

Oddychanie polega na dostarczaniu naszemu organizmowi tlenu a wydalaniu dwutlenku węgla. Wyróżnia się dwa rodzaje oddychania: zewnętrzne, wewnętrzne.

Układ oddechowy składa się z górnych dróg oddechowych - nosa, gardła i krtani, oraz dolnych dróg - tchawicy i oskrzeli. Właściwym narządem oddechowym są płuca, a narządami pomocniczymi mięśnie wdechowe i wydechowe. Drogi oddechowe rozpoczyna jama nosowa, do której powietrze wchodzi przez nozdrza. Wdychane powietrze zostaje ogrzane, oczyszczone z zanieczyszczeń i nawilżone, następnie przechodzi go gardzieli. Jest to miejsce, w którym krzyżują się drogi układu oddechowego i pokarmowego, następuje dystrybucja z jamy ustnej do przełyku i powietrza z jamy nosowej do oskrzeli. Następnym odcinkiem dróg oddechowych jest krtań. Poniżej krtani leży tchawica. Tchawica rozdwaja się na oskrzela prawe i lewe. Oskrzela uchodzą do wnęki prawego i lewego płuca, skąd dalej rozgałęziają się na oskrzela małe, coraz węższe i drobniejsze i jako oskrzeliki oddechowe dochodzą do pęcherzyków płucnych. Płuco prawe składa się z trzech płatów, lewe z dwóch. Procesem oddychania u człowieka zawiaduje grupa komórek nerwowych zwanych ośrodkiem oddechowym, znajdującym się w rdzeniu przedłużonym. Jego komórki reagują na wahania stężenia dwutlenku węgla i w mniejszym stopniu tlenu we krwi.

Układ krwionośny

Układ krwionośny składa się z serca i naczyń krwionośnych, które tworzą zamknięty układ, pozwalający tłoczyć krew do wszystkich tkanek organizmu. Podstawowe funkcje układu krążenia to: oddechowa, odżywcza, regulacyjna, termoregulacyjna.

Serce jest głównym narządem układu krążenia. Składa się z 4 jam: lewego i prawego przedsionka oraz lewej i prawej komory. Lewa i prawa strona serca są od siebie oddzielone. Między komorą serca a przedsionkiem znajduje się zastawka. Do przedsionka lewego uchodzą cztery żyły płucne. Z komory prawej serca wychodzi pień płucny, natomiast z komory lewej wychodzi tętnica główna - aorta. Krew żylna uchodzi głównie do zatoki więcowej, która uchodzi do prawego przedsionka. Serce zbudowane jest ze specjalnego rodzaju włókien mięśniowych, nazywanych mięśniem sercowym. Aby serce skutecznie pompowało krew, musi być zachowana sekwencja skurczu poszczególnych obszarów.

W układzie krążenia wyodrębniamy krążenie małe - płucne i krążenie duże. W krążeniu małym krew przepompowywana z prawej komory serca do płuc, tam nasycana jest tlenem i równocześnie oddawany jest do płuc dwutlenek węgla. Zadaniem dużego układu krążenia jest dostarczanie wszystkim narządom tlenu i składników odżywczych, a odprowadzanie dwutlenku węgla i produktów przemiany materii.

Układ pokarmowy

Organizm człowieka potrzebuje stałego dostarczania energii i wody, aby utrzymać swoje funkcje życiowe. Pokarm spożywany przez człowieka jest jedynym i niezbędnym źródłem energii potrzebnej do prowadzenia wszystkich procesów życiowych, a także materiałów niezbędnych do budowy komórek, tkanek, narządów i płynów ustrojowych jego organizmu. Odżywianie polega na pobieraniu pokarmu, jego trawieniu i wchłanianiu.

Układ pokarmowy (przewód pokarmowy) składa się z następujących części: jamy ustnej, przełyku, żołądka, jelita cienkiego, jelita grubego, odbytnicy. Do gruczołów trawiennych zaliczamy: ślinianki, wątrobę i trzustkę. Podstawowe funkcje układu trawiennego: - przyjmowanie do organizmu składników odżywczych, soli mineralnych, witamin, wody oraz składników mineralnych (węglowodany, białka, tłuszcze), - trawienie przyjętych składników pokarmowych, - wchłanianie strawionych pokarmów, - wydalanie.

Jama ustna jest miejscem, w którym pokarm podlega rozdrobnieniu, nawilżeniu przez ślinę oraz uformowaniu w kęsy. Tak przeżuty pokarm przesuwany jest za pomocą języka do gardła a następnie do przełyku. Przełyk jest to elastyczny przewód o gładkich ścianach, wyścielony błoną śluzową. Kęs pokarmowy po połknięciu przesuwany jest nim, dzięki perystaltycznym ruchom mięśniówki przełyku, do żołądka. Żołądek stanowi najszerszą część przewodu pokarmowego o workowatym kształcie. Trawienie zaczyna się w nim po zmieszaniu pokarmu z sokiem żołądkowym. Gruczoły żołądka wydzielają śluz i sok żołądkowy, zawierający enzymy trawienne i kwas solny. Przy udziale enzymów odbywa się w żołądku trawienie białek. Jelito cienkie stanowi najdłuższą część przewodu pokarmowego, ciągnącą się od żołądka do jelita grubego. Składa się z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego. W trawieniu treści pokarmowych znajdujących się w jelicie cienkim uczestniczą: sok trzustkowy, żółć i sok jelitowy. Jelito grube jest to odcinek ciągnący się od ujścia jelita cienkiego do odbytu. Dzieli się na: jelito ślepe (wraz z wyrostkiem robaczkowym) okrężnicę i odbytnicę.

Układ rozrodczy

Żeński i męski układ rozrodczy pełnią podobne funkcje - produkują hormony płciowe i komórki rozrodcze. W układzie rozrodczym męskim i żeńskim występują narządy płciowe zewnętrzne i wewnętrzne. Męskie narządy wewnętrzne to: jądra wraz z najądrzami, nasieniowody oraz gruczoły dodatkowe. Zewnętrzne to prącie oraz moszna. Jądra to parzyste gruczoły, w których zachodzi proces wytwarzania plemników, a także produkcja męskich hormonów płciowych. Ważnymi elementami męskiego układu rozrodczego są gruczoły dodatkowe: pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy, gruczoły opuszkowo-cewkowe.

Żeńskie narządy płciowe składają z części zewnętrznych i wewnętrznych. Zewnętrzne to: wzgórek łonowy, wargi sromowe mniejsze i większe, łechtaczka i przedsionek pochwy.

Wewnętrzne to: pochwa, macica, jajowody i jajniki. W jajnikach znajdują się komórki jajowe. Jajowody są przewodami łączącymi macicę z jamą otrzewnej. Macica jest miejscem rozwoju zarodka. Pochwa jest spłaszczoną cewką zbudowaną z mięśni gładkich. Spełnia dwie funkcje: Jest drogą wprowadzania plemników i kanałem, przez który wydostaje się płód podczas porodu.

Terminy do zapamiętania: fizjologia, homeostaza, funkcje narządów.

Pytania sprawdzające:

1. Opisz działanie najważniejszych gruczołów trawiennych człowieka.

2. Jak zmieniają się z wiekiem funkcje układu krwionośnego?

3. Jakie zmiany zachodzą w w układzie oddechowym pod wpływem systematycznej aktywności ruchowej?

Literatura: A. Jopkiewicz, E. Suliga, Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wyd. Instytutu Technologii i Eksploatacji, Radom-Kielce 2005, s. 64-90.

Wykład III (cd). Rozwój wybranych układów i reakcje fizjologiczne organizmu w różnych okresach życia). Rozwój układu nerwowego. Narządy zmysłów i ich rola. Układ odpornościowy, czynniki wywołujące alergię. Najczęstsze zaburzenia i choroby układu odpornościowego.

Układ nerwowy

Jedną z podstawowych właściwości organizmu człowieka jest pobudliwość, czyli zdolność do reagowania na bodźce w sposób zapewniający ciągłość procesów życiowych. Zdolnością tą w najwyższym stopniu obdarzony jest układ nerwowy. Utrzymuje on łączność organizmu ze światem zewnętrznym, integruje czynności poszczególnych narządów i układów, tworząc w organizmie jedną całość, której składniki harmonijnie ze sobą współdziałają.

Na nasz organizm oddziaływają bodźce zarówno pochodzące ze środowiska zewnętrznego, jak i z wnętrza naszego ciała. Część bodźców zewnętrznych jest ignorowana, a tylko część odbierana przez wyspecjalizowane komórki i w wysokim stopniu przetwarzana w układzie nerwowym. Z uwagi na siłę oddziaływania, bodźce można podzielić na podprogowe, progowe, nadprogowe, maksymalne i supramaksymalne. Bodźce odbierane są przez receptory. Receptory to wyspecjalizowane komórki, które dostarczają układowi nerwowemu odebrane bodźce, przetworzone do postaci bioelektrycznej, noszącej nazwę potencjału receptorowego, którego wartość odpowiada sile działającego bodźca.

Receptory dzielą się na cztery grypy, w zależności od źródła pochodzenia odbieranych bodźców. Są to:

• Eksteroreceptory - odbierające bodźce z ze środowiska zewnętrznego:

- narząd wzroku, - narząd słuchu, - narząd węchu, - receptory języka (smakowe) - receptory skórne (dotyku, uścisku, bólu, ciepła i zimna).

• Interoreceptory - odbierające bodźce z wnętrza ciała:

- proprioreceptoty - pozwalające rejestrować np. ruchy kończyn, położenie ciała i jego części w przestrzeni,

- wisceroreceptory - odbierające informacje o stanie narządów wewnętrznych (np. żołądka, jelit).

Układ odpornościowy (immunologiczny)

Człowiek, żyjąc w swym naturalnym środowisku, jest otoczony przez miliony potencjalnie groźnych dla zdrowia drobnoustrojów - bakterii, wirusów, grzybów, pierwotniaków.

Układ immunologiczny spełnia funkcje obronne, nadzorcze i homeostatyczne. Układ ten obejmuje naczynia i narządy limfatyczne. Narządy limfatyczne to grasica, szpik, grudki limfatyczne samotne i skupione migdałki, węzły limfatyczne oraz śledziona. Najważniejszymi komórkami układu immunologicznego są limfocyty B, limfocyty T i komórki prezentujące antygen. Komórki te biorą udział w odpowiedzi immunologicznej, czyli reakcji naszego organizmu na kontakt z antygenem. Antygenami są białka bakterii, wirusów, grzybów i pasożytów. Antygen to substancja obca (białko), która wnikając do ustroju, wywołuje reakcje skierowane przeciw sobie. Przeciwciałami nazywamy białka - globuliny produkowane przez komórki plazmatyczne. Odporność organizmu może być czynna lub bierna. Czynna rozwija się po pewnym czasie, gdy organizm zetknie się z czynnikiem zakaźnym. Bierna powstaje w wyniku transportu IgG od matki przez łożysko do płodu. Możemy też wytworzyć odporność sztuczną, przetaczając cząsteczki IgG np. w gammaglobulinie lub osoczu. Alergia czyli nadwrażliwość, jest pojęciem ogólnym, oznaczającym pewien rodzaj odpowiedzi ustroju na substancje obce. Zjawiska nadwrażliwości są spostrzegane u człowieka i zwierząt i są wywołane działaniem tych samych czynników, które zapewniają wytwarzanie odporności, a więc swoistych przeciwciał i komórek limfatycznych.

Czynniki wywołujące alergię, czyli alergeny. Substancje, które dzięki odmienności swej budowy wywołują w organizmie odpowiedź odpornościową są nazywane antygenami. Te antygeny natomiast, których wtargnięcie do ustroju powoduje powstanie reakcji o charakterze nadwrażliwości, noszą nazwę alergenów.

Alergeny wziewne (kurz domowy, pyłek roślin, drzew, krzewów, chwastów i traw).

Alergeny pokarmowe (białko jaja kurzego, mleka, ryb i mięsa wieprzowego, homary i krewetki, kakao, orzechy i migdały, pomidory, cebula, ziemniaki; w grupie owoców: truskawki, poziomki, jabłka, i owoce cytrusowe).

Terminy do zapamiętania: układ nerwowy, receptory, układ odpornościowy, antygen, alergia.

Pytania sprawdzające:

1. Opisz budowę komórki nerwowej.

2. Opisz budowę i czynności obwodowego układu nerwowego.

3. Omów ważniejsze mechanizmy odpornościowe organizmu ludzkiego.

Literatura: A. Jopkiewicz, E. Suliga, Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wyd. Instytutu Technologii i Eksploatacji, Radom-Kielce 2005, s. 90-108.

Wykład IV. Genetyczne i środowiskowe czynniki determinujące rozwój. Ogólne zasady dziedziczenia. Błędy w przekazywaniu informacji genetycznej. Schorzenia genetycznie uwarunkowane i wady rozwojowe.

Genetyka nauka o dziedziczności i zmienności organizmów, które są oparte na informacji zawartej w podstawowych jednostkach dziedziczności - genach. Za prekursora genetyki uważa się czeskiego zakonnika Grzegorza Mendla, który w 1886 r. po raz pierwszy opisał podstawowe prawa dziedziczenia cech.

Dziedziczenie to cecha wszystkich organizmów żywych polegająca na tym, że potomstwo przybiera cechy rodziców w wyniku procesu rozmnażania. Pozwala to na zachowanie ciągłości i odrębności danego gatunku od innych.

Genetykę zapoczątkował Grzegorz Mendel.

Mendel założył, że za występowanie określonych cech odpowiedzialne są pewne formy, z których jedna jest odziedziczona po jednym rodzicu, a druga po drugim i że to, który allel zostanie przez rodzica przekazany potomstwu jest losowe. Te założenia okazały się jak najbardziej trafne i dzisiaj wymienione formy określami mianem alleli.

Allele to różne odmiany tego samego genu.

Geny to formy decydujące o jakiejś cesze u organizmów żywych.

Genotyp to zbiór wszystkich genów danego osobnika.

Fenotyp to zbiór wszystkich genów danego osobnika odpowiadających za jego wygląd. Fenotyp jest, więc podzbiorem genotypu.

Teoria chromosomowa. U większości organizmów rozmnażających się płciowo chromosomy łączą się w pary - nazywamy je chromosomami homologicznymi. W związku z tym, że komórki płciowe zawierają tylko jeden typ danej cechy, komórki płciowe (generatywne) zawierają o połowę mniej chromosomów w stosunku do pozostałych komórek ciała (somatycznych).

Kwasy nukleinowe. W komórkach organizmów żywych występują dwa rodzaje kwasów nukleinowych - DNA i RNA. Kwasy DNA i RNA składają się z mniejszych cząsteczek zwanych nukleotydami.

Choroby genetyczne (gr. genetes = rodzic, zrodzony) - grupa chorób wywołana mutacjami w obrębie genu lub genów, mających znaczenie dla prawidłowej budowy i czynności organizmu. Choroby genetyczne są chorobami przekazywanymi z pokolenia na pokolenie. Są to też choroby powstające na nowo na skutek zmian i zaburzeń w mechanizmach przekazywania cech dziedzicznych.

Mukowiscydoza. Wywołana jest przez recesywne allele położonego na 7. chromosomie genu kodującego białko, które jest niezbędne do zajścia procesu regulacji transportu jonów chlorkowych przez błony cytoplazmatyczne. Brak syntezy tego białka powoduje niewydolność układu oddechowego, polegająca na wytwarzaniu dużych ilości śluzu o dużej lepkości, co sprzyja powstawaniu infekcji.

Zespół Downa. Trisomia chromosomu 21. jest przyczyną wystąpienia tzw. Zespołu Downa, dawniej zwanego pospolicie mongolizmem. Zespół Downa wykrywa się metodami diagnostyki prenatalnej. Większość dzieci dotkniętych tym schorzeniem ma charakterystyczne rysy twarzy tzw. mongoidalne (skośne ustawienie szpar powiekowych, opadające ku dołowi kąciki ust, otwarte usta, stosunkowo duży język, spłaszczoną nasadę nosa), niski wzrost, szczególny układ bruzd na dłoniach, niezborność ruchów i niedorozwój umysłowy.

Zespół Patau. Trisomia 13. pary chromosomów. Przykładowe skutki: niedorozwój umysłowy, niezrośnięty otwór międzyprzedsionkowy w sercu, wnętrostwo, szczelina w tęczówce, rozszczep wargi (tzw. zajęcze usta). Takie dzieci najczęściej umierają w pierwszym roku życia, jedynie kilka procent dożywa 3 lat - spowodowane jest to wewnętrznymi wadami wrodzonymi. Osoba z Zespołem Patau charakteryzuje się ubytkami owłosienia na głowie, oczy są osadzone blisko siebie (może dojść nawet do ich "połączenia").

Zespół Edwarda. Trisomia 18. pary chromosomów. Powoduje niedorozwój umysłowy. Prowadzi do śmierci we wczesnym dzieciństwie z powodu poważnych nieprawidłowości w budowie wewnętrznej (m.in. niezrośnięty otwór międzyprzedsionkowy). Dzieci z tym zespołem charakteryzują się m.in. wzmożonym napięciem mięśniowym, przykurczem kończyn, nisko osadzonymi uszami, pojawiają się wady stóp (tzw. suszkowate stopy), niemowlęta zaciskają charakterystycznie piąstkę. Często zespołowi Edwardsa towarzyszą też wady serca bądź ośrodkowego układu nerwowego.

Zespół Klinefeltera. Inną aberracją chromosomową jest występowanie u mężczyzn dodatkowego chromosomu X (XXY). Chorobę charakteryzuje nienormalne wydłużenie członów, brak lub ograniczony rozwój drugorzędowych cech płciowych oraz niepłodność spowodowana brakiem spermatogenezy. Wyglądem ciała przypominają kobiety. Czasem chorobie tej towarzyszy lekkie upośledzenie umysłowe. Osoby z Zespołem Klinefeltera cierpią na liczne problemy psychiczne: depresję, psychozę, niską aktywność płciową, parafilię (podpalenia oraz inne akty przemocy).

Zespół Turnera. Jedną z przyczyn chorób genetycznych jest monosomia, aberracja chromosomowa polegająca na występowaniu jednego chromosomu X. Osoby z tą chorobą posiadają na ciele liczne znamiona barwnikowe. Charakteryzują się również niższym wzrostem, szerokim karkiem i niedorozwojem drugorzędowych cech płciowych (niewykształcone piersi, brak owłosienia łonowego); są bezpłodne. Wśród cech fenotypowych charakterystyczne są: zniekształcenia twarzy, płetwistość szyi, obrzęki rąk i nóg, niska linia włosów na karku, koślawość łokci, skrócenie paznokci, niskie osadzenie i (lub) odstawanie małżowin usznych, szeroki rozstaw brodawek sutkowych, puklerzowata klatka piersiowa, opadanie powieki.

Hemofilia. Jest to choroba recesywna powodująca brak krzepliwości krwi, zwana też krwawiączką albo chorobą królów. Wadliwy gen znajduje się na chromosomie X, dlatego też u mężczyzn nie ma możliwości zdominowania go przez gen z homologicznego chromosomu (mają genotyp XY). Z tego powodu wystarczy, by jedno z rodziców przekazało ten gen dziecku, aby zachorował mężczyzna. Kobiety nie mają zazwyczaj problemów związanych z krzepnięciem krwi, ponieważ ich drugi chromosom X ma prawidłową funkcjonującą kopię genu odpowiadającego za produkcję czynnika krzepnięcia. Chorzy z postacią ciężką często bez zauważalnych powodów mogą mieć krwawienia do stawów, mięśni oraz innych tkanek.

Daltonizm. Zaburzenia w rozpoznawaniu barw, polegające na nierozpoznawaniu barwy: czerwonej (protanopia), zielonej (deuteranopia), czerwono-zielonej (daltonizm), żółto-niebieskiej (tritanopia). Występują one głównie u mężczyzn (u ok. 15%), wyjątkowo u kobiet. Daltonizm nabyty może pojawić się w wyniku uszkodzenia siatkówki lub dróg wzrokowych, a także po stosowaniu niektórych leków. Nazwa pochodzi od nazwiska chemika angielskiego J. Daltona, który jako pierwszy opisał daltonizm w 1794.

Terminy do zapamiętania: genetyka, informacja genetyczna, dziedziczenie, choroby genetycznie.

Pytania sprawdzające:

1. Podaj najczęściej występujące błędy w przekazywaniu informacji genetycznej.

2. Opisz przykłady mutacji genowych.

3. Scharakteryzuj najczęściej występujące choroby genetyczne.

Literatura: 1. A. Jaczewski (red.), Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005, s. 207-243.

2. A. Jopkiewicz, E. Suliga, Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wyd. Instytutu Technologii i Eksploatacji, Radom-Kielce 2005, s. 178-182.

Wykład V. Rozwój filogenetyczny i ontogenetyczny człowieka. Pozytywne i negatywne mierniki zdrowia. Trend sekularny - akceleracja rozwoju biologicznego i jej znaczenie dla procesów wychowania i nauczania. Zaburzenia rozwojowe i najczęściej spotykane odchylenia od normy rozwojowej.

Rozwój jest to proces ukierunkowanych zmian, w których można wyróżnić następujące po sobie etapy przemian (fazy rozwojowe). Zjawiska rozwojowe można rozpatrywać w stosunku do ewolucyjnych zmian w długich szeregach międzypokoleniowych (filogeneza) oraz zmian organizmów w okresie ich życia osobniczego (ontogeneza). Rozwojem osobniczym (ontogeneza) określa się proces rozwoju organizmu od momentu zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik do kresu życia (śmierci) osobnika. Właściwością ontogenezy są stałe, nieodwracalne zmiany kierunkowe w kształtowaniu się cech morfologicznych i funkcjonalnych organizmu.

Brak prostej wymierności zdrowia i choroby sprawia, że w ocenie jego stanu wykorzystywane są metody statystyczne, oparte na analizie mierników pośrednich. Należą do nich między innymi wskaźnik zachorowalności (zapadalności), chorobowości oraz wskaźnik umieralności.

- wskaźnik zachorowalności (zapadalności): określa stosunek nowych przypadków choroby w ciągu roku do ogólnej liczby ludności.

- wskaźnik chorobowości: stanowi stosunek chorych, w tym również i tych, którzy zachorowali dawniej, do ogółu ludności. Dla umożliwienia ich porównania, określa się je najczęściej w stosunku do 1 000, 10 000 lub 100 000 mieszkańców.

- wskaźnik umieralności: może być rozpatrywany jako współczynnik umieralności ogólnej (liczba zgonów, zwykle na 1 000 żyjących), współczynnik umieralności specyficznej (liczba zgonów na 1 000 żyjących, z uwzględnieniem grupy wiekowej, płci lub zawodu) lub jako współczynnik umieralności według przyczyn zgonów (struktura zgonów).

Trend Sekularny to tendencje przemian następujące w danym okresie. Są to zmiany międzypokoleniowe w rozwoju biologicznym, zachodzące wskutek rozwoju cywilizacyjnego

Trend sekularny może przybrać trzy formy: - akcelerację rozwoju (przyśpieszenie), zmianę kolejności etapów rozwoju, -retardację procesów starzenia się.

Pod pojęciem akceleracja rozwoju kryje się wcześniejsze osiągnięcie etapów rozwoju przez osobnika. Dla przykładu, w chwili obecnej niemowlęta zaczynają siadać o około miesiąc wcześniej, niż niemowlęta urodzone w latach 80-tych ubiegłego wieku. Obecnie występują również zmiany etapów rozwoju. Najprostszym przykładem tych zmian jest fakt, iż dziecko zgodnie z normą najpierw winno raczkować, a następnie chodzić, natomiast w dzisiejszych czasach duża część niemowląt zaczyna raczkować po tym, jak nauczy się chodzić.

Zaburzenia rozwojowe i najczęściej spotykane odchylenia od normy rozwojowej

UKŁAD KRĄŻENIA

1. Czynnościowe zaburzenia układu krążenia: uczucie bicia serca, kłucie w okolicy serca, brak powietrza, trudności wykonania głębszego wdechu, skłonność do omdleń, łatwe męczenie, subiektywne uczucie zmniejszonej zdolności do wysiłków, znużenie itd.

2. Wady wrodzone układu krążenia, anomalia budowy serca i naczyń.

3. Wady nabyte serca, są następstwem gorączki reumatycznej.

4. Podwyższone ciśnienie tętnicze krwi.

5. Obniżone ciśnienie tętnicze krwi.

UKŁAD ODDECHOWY

W okresie dojrzewania ostre infekcje górnych dróg oddechowych i oskrzeli występują rzadziej, co można by wiązać ze zwiększeniem się odporności organizmu, dojrzewaniem immunologicznym. Wśród przewlekłych chorób należy zwrócić uwagę na dychawicę oskrzelową i gruźlicę. Wydaje się, że w okresie dojrzewania zaniedbanie w zakresie podstawowych warunków higienicznych, żywienia, niekorzystne czynniki natury emocjonalnej mogą w większym stopniu niż w młodszym wieku sprzyjać rozwojowi choroby.

UKŁAD POKARMOWY

Najczęstszym objawem patologicznych zmian w układzie pokarmowym są bóle brzucha. Mogą powodować je zmiany organiczne w narządach oraz zmiany czynnościowe, psychogenne. Najczęstszymi przyczynami tych zaburzeń są następujące sytuacje: konflikty rodzinne, stresy w szkole, zwiększenie tempa życia, nieregularne i niewłaściwe odżywianie, używki (kawa, papierosy, alkohol).

UKŁAD MOCZOWY

Z chorób układu moczowego, które występują często u dziewcząt na pierwszym miejscu znajdują się zakażenia tego układu. Dzieci w wieku szkolnym, a także dorastająca młodzież obu płci mogą cierpieć na moczenie nocne, przy czym występuje ono o wiele częściej u chłopców niż dziewczynek.

UKŁAD RUCHU

Zmiany w układzie ruchu należą do najczęstszych odchyleń w stanie zdrowia i rozwoju młodzieży w wieku szkolnym. W okresie dojrzewania największej czujności wymaga asymetryczne ustawienie głowy i szyi, barków i łopatek oraz miednicy, objawy te sugerują boczne skrzywienie kręgosłupa (skoliozę).

WADY WZROKU

Utrzymująca się nadwzroczność, nie korygowana do okresu dojrzewania może być przyczyną dolegliwości wynikających z przemęczenia mięśni rzęskowych odpowiedzialnych za akomodację (możliwość ostrego widzenia przedmiotów).

Zaburzenia narządu wzroku: - wady refrakcji (dalekowzroczność, astygmatyzm, krótkowzroczność), - stany zapalne zewnętrznych części oka, - zez, - zaburzenia widzenia barw, - zaćma, - urazy narządu wzroku.

Stany zapalne części oka: zapalenie spojówek, - jęczmień, - gradówka.

Daltonizm polega na złym rozpoznawaniu barw. Może być to wada wrodzona lub nabyta.

ZMIANY SKÓRNE

Łupież - nie leczony w wieku młodzieńczym przekształca się w łupież tłusty (stany zapalne, łysienie).

Trądzik - 50% dziewcząt, 80% chłopców związany jest ze zwiększoną czynnością gruczołów łojowych. Grzybica dłoni i stóp - niezwykle ważna w zapobieganiu grzybicy jest higiena osobista i noszenie przewiewnego obuwia.

NIEPRAWIDŁOWE ZACHOWANIA SEKSUALNE

Homoseksualizm; Pedofilia; Gerenotofilia; Zoofilia; Fetyszyzm; Sadyzm; Pornografia; Ekshibicjonizm.

Zaburzenia rozwojowe u dziewczynek. Zaburzenia rozwojowe u dziewczynek obejmują wiele możliwych postaci: zarośnięcie narządów płciowych, brak pochwy, macicy, zdwojenie częściowe i całkowite pochwy i macicy, szczątkową pochwę i macicę, przegrody pochwy i macicy, wierzchniactwo, odbyt przedsionkowy.

Zaburzenia rozwojowe u chłopców. Mikropenis należy do rzadziej spotykanych wad członka. Spodziectwo (łac. hypospadiasis, hypospadia = rozcięcie, szczelina) - wada wrodzona polegająca na lokalizacji ujścia cewki moczowej na brzusznej stronie prącia. Wnętrostwo jest to niezstąpienie jednego jądra lub obu do moszny. U mężczyzn w następstwie wnętrostwa występują: niepłodność, zaburzenia potencji, zahamowania psychiczne. Wierzchniactwo charakteryzuje się brakiem górnej ściany cewki moczowej; zgięcie członka ku górze uniemożliwia współżycie seksualne. Istnieją różne wady i zaburzenia genitalne, które mogą się wiązać z zaburzeniami płodności i zaburzeniami seksualnymi w wieku późniejszym oraz z zakłóceniem rozwoju psychoseksualnego: brak lub przemieszczenie jąder, wodniaki jąder, skręt jądra, ostra moszna.

Terminy do zapamiętania: rozwój filogenetyczny, rozwój ontogenetyczny, mierniki zdrowia, trend sekularny, akceleracja rozwoju, zaburzenia rozwojowe.

Pytania sprawdzające:

1. Scharakteryzuj Trend Sekularny.

2. Podaj przykłady wad i zaburzeń wzroku występujących najczęściej u dzieci i młodzieży.

3. Jakie znasz zaburzenia rozwojowe u dziewczynek i chłopców.

Literatura: 1. A. Jopkiewicz, E. Suliga, Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wyd. Instytutu Technologii i Eksploatacji, Radom-Kielce 2005, s. 194-204.

2. A. Jaczewski (red.), Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005, s. 56-61.

Wykład VI i VII. Rozwój fizyczny i motoryczny dzieci i młodzieży. Charakterystyka i przebieg rozwoju w poszczególnych okresach rozwoju dziecka (rozwój psychofizyczny): Okresy rozwoju - prenatalny, noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny, wiek szkolny, wiek pokwitania. Kryteria służące do oceny wieku rozwojowego.

Mimo znacznego wydłużenia się życia człowieka, nadal pozostał ten sam zasadniczy schemat rozwoju, składający się z okresów zarodkowo-płodowego, dziecięcego, młodzieńczego, dorosłego oraz starości.

U człowieka wyróżnia się kilka etapów rozwoju, m. in.:

I okres prenatalny (wewnątrzłonowy, śródmaciczny). Połączenie się plemnika z komórką jaj ową następuje w górnej części jajowodu. - trwa 38 - 42 tygodni życia płodowego (średni czas trwania ciąży wynosi 280 dni). Wyróżnia się w nim dwie fazy: zarodkową (do 8 tygodnia życia) i płodową (9 - 40 tygodni)

II okres postnatalny (pozamaciczny) z następującymi podokresami:

Okres noworodkowy. Po urodzeniu dziecko poddawane jest badaniu, w którym ocenia się jego stan biologiczny, tj. działanie układów: oddechowego, krążenia i nerwowego. Najczęściej stosuje się wówczas 10-punktową skalę Apgar, według której sprawdza się 5 podstawowych funkcji życiowych noworodka: czynność serca, oddychanie, napięcie mięśni, reakcję na bodźce oraz barwę skóry.

Okres niemowlęctwa. Trwa od zakończenia okresu noworodka (około 4 tygodnia życia) do około pierwszego roku życia (przyjęcia spionizowanej postawy ciała). Okres ten cechuje duże tempo rozwoju i wysoki poziom przemiany materii. Na każdy kilogram masy ciała niemowlę potrzebuje dziennie trzy razy więcej pokarmu niż człowiek dorosły. Około 4-5 miesiąca życia dziecko podwaja, a około 11-12 miesiąca potrąja swoją masę urodzeniową.

Okres poniemowlęcy. W okresie tym dziecko opanowuje chodzenie (pierwszy kwartał drugiego roku życia) oraz mowę w stopniu umożliwiającym komunikację. Kończą się wyrzynać zęby mleczne, których razem jest 20. Zmieniają się proporcje ciała (kończyny rosną szybciej niż tułów), ustalają się krzywizny kręgosłupa i wykształca się sklepienie stopy. Poza wspomnianą wyżej umiejętnością chodzenia najważniejsze osiągnięcia rozwoju motorycznego w tym okresie to: schylanie się po przedmioty i ich przenoszenie, pokonywanie przeszkód, wchodzenie, a potem schodzenie po schodach, opanowanie wielu czynności samoobsługowych.

Okres przedszkolny. Na tym etapie rozwoju zmieniają się rysy twarzy, bo rozrasta się część twarzowa czaszki, kształtuje się także postawa ciała (niestety, nie zawsze właściwa). Zęby mleczne zaczynają być wymieniane na uzębienie stałe. Dziecko uczy się współżycia w grupie rówieśniczej, a ubocznym skutkiem niezbędnych zresztą kontaktów z innymi dziećmi są dziecięce choroby zakaźne. Rozwój motoryczny jest nadal intensywny, przede wszystkim dzieci uczą się łączyć izolowane dotąd ruchy w pełne sekwencje, zmienia się także forma już opanowanych ruchów.

Wiek szkolny. Dziecko intensywnie rośnie, co manifestuje się występującym w tym okresie wyszczupleniem sylwetki. Uzębienie mleczne zostaje wymienione na stałe (tylko tzw. zęby mądrości wyrastaj ą później). Zarastają ostatecznie szwy czaszki. Doskonali się forma przestrzenna wykonywanych ruchów oraz zwinność, szybkość i moc. Swoje maksimum osiąga gibkość będąca pochodną giętkości kręgosłupa, stąd tak wiele młodych dziewcząt wśród gimnastyczek o najwyższych umiejętnościach.

Wiek pokwitania. W okresie tym ciało nabywa zdolności do rozrodu (brak jednak jeszcze odpowiedniej dojrzałości nerwowej i przede wszystkim społecznej do pełnienia tej funkcji). W fazie przedpokwitaniowej następuje uwrażliwienie jąder i jajników na obecne we krwi hormony gonadotropowe przysadki. Faza ta zachodzi na młodszy wiek szkolny, gdyż rozpoczyna się u dziewcząt około 8 roku życia, a u chłopców 1-3 lat później. Do prawdziwej rewolucji rozwojowej dochodzi we właściwej fazie pokwitaniowej. U obu płci daje się wówczas zaobserwować: rozwój drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych, pokwitaniowy skok wzrostu, przemiany w psychice, spowodowane uaktywnieniem się podwzgórzowych ośrodków seksualnych.

Okres wieku dorosłego (adultus). Okres ten trwa od zakończenia procesów wzrastania (ustalenia wysokości ciała) do wystąpienia pierwszych objawów starzenia się, których pojawienie się wykazuje niewielkie wahania indywidualne. U kobiet okres ten trwa przeciętnie do 30-35 roku życia, a u mężczyzn do 35-40. Sprawność i wydolność różnych układów i narządów jest największa, a każdy drobny ubytek jest doskonale kompensowany, dzięki narastającej umiejętności korzystania ze swego potencjału.

Okres wieku dojrzałego (maturus). U kobiet okres ten trwa do zakończenia funkcji gruczołów płciowych (climax), natomiast u mężczyzn do około 50-60 roku życia. W tempie starzenia się obu płci występują pewne różnice, gdyż obniżenie produkcji androgenów u mężczyzn następuje już około 30-40 roku życia, podczas gdy spadek estrogenów o podobnym natężeniu u kobiet ma miejsce dopiero w wieku 40-50 lat. Proces przekwitania, czyli klimakterium trwa u kobiet około 7-8 lat i kończy się ustaniem miesiączkowania, czyli menopauzą ok. 50 roku życia. Analogiczne zjawisko występuje także u mężczyzn, u których jednak (w przeciwieństwie do kobiet) nie wygasa funkcja rozrodcza.

Terminy do zapamiętania: okresy rozwoju - prenatalny, noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny, wiek szkolny, wiek pokwitania.

Pytania sprawdzające:

1. Wyjaśnij dlaczego rozwój osobniczy człowieka dzielimy na różne okresy i etapy?

2. Podaj charakterystykę rozwoju prenatalnego człowieka.

3. Wyjaśnij pojecie skoku pokwitaniowego.

Literatura: A. Jaczewski (red.), Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005, s. 61-140.

Wykład VIII. Rozwój psychoseksualny, najczęstsze zaburzenia i choroby. Płeć człowieka, dojrzewanie seksualne. Ciąża i jej prawidłowy przebieg.

Dojrzewanie jest procesem przejściowym, który oddziela dzieciństwo od wieku dorosłego, mając za punkt centralny rozwój płciowy. W okresie tym granice wyraźnych podziałów ulegają zatarciu. W tym okresie człowiek uzyskuje dwie zdolności istotne dla jego dalszego rozwoju; zdolność do dawania nowego życia oraz zdolność do samodzielnego kształtowania własnego życia. Pierwsza faza dojrzewania, bardziej biologiczna, niezależnie od różnic związanych z płcią charakteryzuje się ogólnym nie zrównoważeniem emocjonalnym, wyrażającym się w nadmiernej pobudliwości. Zarówno dziewczęta jak i chłopców cechuje zmienność motywacji. Rozwój fizyczny w okresie dojrzewania to rozwój ciała i jego czynności, zasadnicze przemiany w budowie i czynnościach ciała, które stanowią biologiczną granicę oddzielająca dzieciństwo od młodości a przejawiające się w tzw. skoku pokwitaniowym, który u chłopców występuje przeciętnie w wieku 12-15 lat, natomiast u dziewczynek w wieku 10-13 lat, w ostatnich kilku latach zaobserwowano u dziewcząt jeszcze większe przyspieszenie rozwoju.

Ogólna postawa wobec własnego dojrzewania bywa u dziewcząt ambiwalentna, bo zazwyczaj cieszą się one, pilnie obserwowanym w lustrze stawaniem się kobietą, a zarazem odczuwają z tego powodu skrępowanie. U chłopców dojrzewanie przebiega pod każdym względem bardziej burzliwie. Martwią ich nie tylko wypryski i wągry na skórze, załamujący się głos, potliwość dłoni, ale także różne dziwne objawy, jak np. ginekomastia, polegająca na obrzmieniu sutków. Chłopcy miewają również okres pewnej niezręczności ruchowej.

Zakłócenie równowagi układu hormonalnego. Inicjacja seksualna wiąże się z pobudzeniem układu hormonalnego, który zaczyna pracować na „nowych obrotach”. Zakłóca to bardzo subtelną strukturę tego układu i w konsekwencji powstają zaburzenia hormonalne. U wielu młodych dziewcząt przedwczesna inicjacja wiąże się z następstwami w równowadze biochemicznej narządów płciowych i stąd większa ich podatność np. na nadżerki szyjki macicy.

Przedwczesne macierzyństwo. Wczesne macierzyństwo jest problemem nie tylko biologicznym, ale także psychologicznym i społecznym. Zmiana linii życiowej dziewczyny, wynikająca z macierzyństwa, prowadzi do wielu rozczarowań i frustracji, a w konsekwencji do rozpadu związków lub rosnącej liczby tzw. rodzin niepełnych, w których brak jest ojca.

Zahamowanie procesu dojrzewania psychoseksualnego. Proces ten obejmuje rozwój biologiczny, dojrzewanie psychiczne i społeczne. Przedwczesna inicjacja seksualna może rozdzielić dojrzałość biologiczną od psychicznej, uczuciowej. Jest to akurat proces odwrotny od zakładanego. Sądzi się bowiem, iż fakt rozpoczęcia współżycia seksualnego jest pasowaniem na męskość - kobiecość, dorosłość. Zapomina się o tym, że proces dojrzewania psychicznego jest późniejszy od biologicznego i struktury mózgowe sterujące życiem psychicznym człowieka rozwijają się innym rytmem. Przedwczesna inicjacja może zakłócić proces rozwoju psychicznego, uruchomić funkcje niektórych z ośrodków mózgowych na niekorzyść innych.

Ciążą i jej przebieg

Pierwszy miesiąc. Pierwsze 8 tygodni rozwoju dziecka jest nazywane okresem embrionalnym. Po zapłodnieniu odbywa się intensywny proces dzielenia się komórek nazywany bruzdkowaniem. Jednocześnie nowy organizm wędruje powoli do miejsca dla siebie właściwego, czyli do jamy macicy. Tam około 6 dnia od zapłodnienia zagnieżdża się, czyli jakby wrasta w błonę śluzową macicy, uzyskując fizyczny kontakt z organizmem matki. Rozpoczyna się formowanie "cewy nerwowej", z której rozwinie się później mózg i rdzeń kręgowy. Pod koniec pierwszego miesiąca dziecko ma około 1,25 cm i waży ok. 25 g.

Drugi miesiąc. Następuje formowanie większości głównych organów i narządów, na czele z układem sercowo-naczyniowym (w 7 tygodniu zaczyna bić serce dziecka) i ośrodkowym układem nerwowym (mózg). W tym czasie również zaczynają się formować zarysy ciała. Pracuje już łożysko, które jest "łącznikiem" między organizmem matki a dzieckiem. Pod koniec drugiego miesiąca dziecko przypomina już bardziej człowieka niż kijankę, ma ok. 2,5 cm długości i waży ciągłe poniżej 30 g.

Trzeci miesiąc. Począwszy od 9 tygodnia ciąży rozpoczyna się okres "płodowy" rozwoju. Na początku tego okresu głowa stanowi połowę wielkości dziecka. Kończyny dolne są krótkie i cienkie, górne w końcu 12 tygodnia osiągają prawie normalną długość w stosunku do reszty ciała. Palce rąk i nóg mają już miękkie paznokcie. W dziąsłach znajdują się już zawiązki przyszłych "mlecznych" ząbków. Pod koniec tego miesiąca dziecko ma już ok. 10 cm długości i waży ok. 30 g.

Czwarty miesiąc. W tym czasie następuje szybszy wzrost tułowia względem głowy płodu. Wydłużają się kończyny dziecka. Twoje dziecko rusza się, kopie, wierzga, (choć tego jeszcze nie czujesz), łyka płyn owodniowy i słyszy już twój głos. Jego skóra jest różowa i prześwitująca. Pod koniec czwartego miesiąca dziecko ma już średnio 16 cm "wzrostu" i waży niecałe 200 g.

Piąty miesiąc. Dziecko staje się coraz bardziej ruchliwe, "przewraca" się z boku na bok, a czasem głową do dołu. W 20 tygodniu matka zaczyna wyczuwać ruchy płodu. W 18. tygodniu u dziewczynek ostatecznie wykształca się macica, zaś w 20 tygodniu u chłopców jądra zaczynają zstępować z tylnej ściany brzucha do worka mosznowego Jest to miesiąc bardzo intensywnego wzrostu. Pod koniec piątego miesiąca ma długość od 20 do 30 cm i waży od 250 do 500 g.

Szósty miesiąc. Ciało dziecka staje się bardziej proporcjonalne, znacznie wzrasta masa jego ciała. Ponieważ skóra jest częściowo przezroczysta, można zobaczyć krew w naczyniach krwionośnych. Skóra jest czerwona, pomarszczona i pokryta delikatnymi, cienkimi włoskami. Twoje dziecko jest zazwyczaj jeszcze za małe, aby żyć poza łonem matki. Głównie z powodu niedojrzałości płuc. Widoczne są już linie papilarne na palcach rąk i nóg. Odbywa się dalszy, intensywny wzrost twojego dziecka. Pod koniec szóstego miesiąca ma długość od 27 do 35 cm i waży od 500 do 750 g.

Siódmy miesiąc. Dziecko otwiera i zamyka oczy, ssie kciuka nabywając odruch ssania i płacze. Ćwiczy przez kopanie i przeciąganie się. Reaguje na światło i dźwięk. Trwa dalszy wzrost i dojrzewanie narządów wewnętrznych. W tym czasie potęguje się powstawanie licznych połączeń nerwowych w mózgu, powstają ośrodki zawiadujące różnymi czynnościami (mowy, słuchu, ruchu). Pod koniec siódmego miesiąca ma długość ok. 37 cm i waży od ok. 1350 g.

Ósmy miesiąc. W dalszym ciągu postępuje gwałtowny rozwój mózgu. Dziecko jest już za duże, aby się obracać się swobodnie i dlatego może silnie kopać i wiercić się. Możesz zauważyć wypukłości na twoim brzuchu pochodzące od łokci lub pięt malca. Kości głowy są miękkie i elastyczne, aby uczynić łatwiejszym jej przejście przez ciasny kanał rodny. Płuca są wciąż niedojrzałe. W końcu tego okresu skóra jest gładka i różowa. Pod koniec ósmego miesiąca dziecko ma już średnio 45 cm "wzrostu" i waży ponad 2000 g.

Dziewiąty miesiąc. W 38 - 40 tygodniu ciąży twoje dziecko jest już gotowe do przyjścia na świat. Jego płuca są już dojrzałe i gotowe do podjęcia swojej funkcji. Dziecko rośnie już niewiele. Dziewczynki nieco wolniej od chłopców. Włosy zastępują meszek, paznokcie pokrywają opuszki palców rąk i stóp. Twardówka oka jest biała, zaś tęczówka niebieska. Dzieci zawsze rodzą się z niebieskimi oczyma. Podczas ostatnich miesięcy rozwoju płodowego kształty dziecka ulegają zaokrągleniu na skutek odkładania się tłuszczu w tkance podskórnej. Zazwyczaj układa się głową do dołu i schodzi coraz niżej. Pod koniec dziewiątego miesiąca twoje dziecko waży w granicach od 2800 do 4000 g i ma średnio od 48 do 52 cm długości.

Terminy do zapamiętania: rozwój psychoseksualny, płeć człowieka, dojrzewanie seksualne, ciąża.

Pytania sprawdzające:

1. Scharakteryzuj dojrzewanie u dziewcząt i chłopców.

2. Opisz proces dojrzewania psychoseksualnego.

3. Podaj charakterystykę rozwoju prenatalnego człowieka.

Literatura: 1. A. Jaczewski (red.), Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005, s. 245-266.

2. B. Doleżych, P. Łaszczyca (red.), Biomedyczne podstawy z elementami higieny szkolnej. Wydawnictwo Adam Marszłek, Toruń 2004, 55-57.

.

Wykład IX. Cykle i biorytmy w rozwoju ontogenetycznym człowieka. Mechanizmy sterujące biorytmami. Biorytm okołodobowy, okołomiesięczny i sezonowy.

Rytm biologiczny, cykl biologiczny, biorytm, zjawisko polegające na występowaniu w organizmach żywych - roślin, zwierząt i ludzi - pewnych przemian o charakterze cyklicznym, związanych z działaniem swoistych oscylatorów, zwanych zegarami biologicznymi.

Klasyfikacja rytmów biologicznych ze względu na pochodzenie - czyli czynniki determinujące ich istnienie. Wyróżniamy dwa bodźce wpływające na rytmy biologiczne:

- endogenne (wewnętrzne)

- egzogenne (zewnętrzne)

Rytm roczny np. forma sportowa jest regulowany głównie przez czynniki wewnętrzne.

Rytm sezonowy - nasza aktywność jest regulowana przez pory roku, oraz związana z tym zmiana oświetlenia - czynniki zewnętrzne.

Rytm miesięczny - np. menstruacja - czynnik wewnętrzny.

Rytm dobowy - to rytm z którym mamy do czynienia codziennie, przez całe życie, jest on regulowany głównie przez zmiany oświetlenia. Człowiek każdego dnia funkcjonuje na określonym poziomie aktywności po czy następuje spowolnienie wszystkich reakcji podczas snu - regulowany głównie przez czynniki zewnętrzne - oświetlenie.

Z rana budzimy się wypoczęci, wieczorem stajemy się zmęczeni, a po małej drzemce możemy znowu lepiej pracować. Wynika to z naszego rytmu biologicznego czyli „regularnych, odtwarzalnych oraz zależnych od czasu zmian funkcji fizjologicznych”. Człowiek może być sprawny i zdrowy tylko wówczas, gdy okresy jego obciążenia będą się przeplatać z okresami odpoczynku. I tę równowagę sił zapewniają właśnie rytmy biologiczne.

Rytmy biologiczne mają zróżnicowany czas trwania. Dla ludzi szczególne znaczenie mają następujące rytmy:

Rytm ultraradialny, powtarzający się w czasie nieco krótszym niż 20 godzin. Odpowiada on za liczbę skurczów serca i oddechów, jak również za wydzielanie niektórych hormonów.

Rytm okołotygodniowy daje o sobie znać w niektórych chorobach (np. astmie) oraz prowadzi do stanów krytycznych po transplantacjach.

Rytm okołomiesięczny, czyli np. miesiączka albo cykl odnowy dolnej warstwy skóry.

Rytm okołoroczny, mający wpływ na płodność, szybkość reakcji kierowców i na zapadalność na niektóre choroby.

Rytm okołodobowy obejmujący każdą komórkę organizmu i określający całe życie człowieka. Dzienny rytm okołodobowy został utrwalony genetycznie i dlatego utrzymuje się niezależnie od tego, czy człowiek zwraca uwagę na światło lub ciemność. Rytmy biologiczne zmieniają się wraz z wiekiem; ustalają się jeszcze przed narodzinami człowieka, a na starość stają się podatne na zakłócenia, co jest przyczyną kłopotów ze snem u seniorów.

Rytmy biologiczne są dostosowane do środowiska. Tak więc na dobowy rytm wpływ mają dwa czynniki zewnętrzne. Głównym czynnikiem jest regularne następowanie po sobie ciemności i jasności, będące wynikiem obrotu ziemi dokoła swej osi. Drugim czynnikiem są uwarunkowania społeczne takie jak: godziny pracy, rozkłady jazdy, hałas u sąsiadów itp.

Informacja o poziomie oświetlenia środowiska przetwarzana jest przez niewielką grupę komórek w mózgu (SCN) i przekazywana do szyszynki, która w zależności od siły światła wytwarza więcej lub mniej swego hormonu - melatoniny. Przy pełnym świetle szyszynka wydziela mało melatoniny, ale im bardziej się ściemnia, tym więcej tego hormonu (maksimum między 1 a 3 w nocy). W tym samym rytmie reaguje organizm. Dzieje się tak dlatego, że melatonina wpływa na podwzgórze, które jest centralą rozrządczą autonomicznego układu nerwowego, jak tez na przysadkę mózgową, która zarządza układem hormonalnym. Ten „wewnętrzny zegar” narzuca człowiekowi jego rytm biologiczny i powoduje, że wszystkie życiowe funkcje przebiegają z właściwą miarowością czasową, a należą do nich: przemiana materii i odporność immunologiczna, fazy snu i pora budzenia się, aktywność i pobudliwość płciowa. Im więcej melatoniny się wydzieli, tym bardziej przytłumione zostaną procesy życiowe, aż człowiek zapadnie w sen. Gdy w organizmie będzie mniej melatoniny, wówczas poczujemy ponowny przypływ energii.

Terminy do zapamiętania: rytm roczny, rytm sezonowy, rytm miesięczny, rytm dobowy.

Pytania sprawdzające:

1. Wyjaśnij pojęcia: rytm biologiczny, cykl biologiczny, biorytm.

2. Scharakteryzuj klasyfikację rytmów biologicznych ze względu na pochodzenie.

3. Omów rytm okołodobowy.

Literatura: N. Wolański, Rozwój biologiczny człowieka. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006, s. 517-534.

Wykład X. Źródła zagrożeń dla zdrowia. Choroby przewlekłe i ich wpływ na możliwości uczenia się. Choroby zakaźne.

Wraz z postępami cywilizacji technicznej i przemysłowej tj. rozwojem motoryzacji, automatyzacją niektórych prac domowych, wprowadzeniem do gospodarstwa domowego urządzeń elektrycznych, szerokim zastosowaniem środków chemicznych, nastąpił wzrost wypadków wśród dzieci. Możemy do nich zaliczyć: zatrucia, oparzenia, wszelkiego rodzaju urazy i zranienia. Głównym miejscem, które stanowi potencjalne źródło zagrożenia dla dziecka jest m.in. dom rodzinny.

Wypadki wśród dzieci stanowią ważny problem społeczny, którego rozwiązaniem powinni zając się przede wszystkim rodzice. Warto zaznaczyć, że do wielu zdarzeń mogłoby wcale nie dojść, gdyby rodzice wykazali się większą ostrożnością i rozsądkiem. Najczęstszą przyczyną wypadków wśród dzieci, szczególnie przedszkolaków między trzecim, a piątym rokiem życia są oparzenia. Oparzenie oznacza uszkodzenie ciała w wyniku, którego występują zmiany powłok skórnych, tkanek wewnętrznych, których przyczyną jest wysoka temperatura. Najczęstsze źródło oparzenia to: - gorące płyny np. mleko, woda, zupa, - para wodna wydobywająca się np. z czajnika, - bezpośredni kontakt z rozgrzanym przedmiotem np. żelazko, grzejnik, grzałka, - bezpośredni kontakt z płomieniem. Objawami oparzenia są przede wszystkim: - zaczerwienienie skóry (rumień),

- obrzęk, pęcherze, - ból, pieczenie, - kaszel, trudności z oddychaniem.

Oparzenia są bardzo poważne i w żadnym wypadku nie możemy ich lekceważyć. Należy przede wszystkim jak najszybciej schłodzić miejsce poparzenia, usunąć odzież, by zapobiec infekcji skóry, usunąć wszelkiego rodzaju biżuterię. Schłodzone miejsce osłonić opatrunkiem, w miarę możliwości unieruchomić uszkodzoną część ciała, w ciężkich przypadkach jak najszybciej udać się do lekarza lub powiadomić pogotowie ratunkowe.

Wszelkiego rodzaju wypadki powstają również w wyniku porażenia prądem elektrycznym. Trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie gospodarstw domowych bez prądu. Wystarczy jednak nieprawidłowe, nieostrożne lub niezgodne z przepisami użytkowanie urządzeń elektrycznych, by doszło do tragedii. Coraz częściej stosujemy urządzenia elektryczne powodujące znaczny wzrost zagrożenia dla zdrowia i życia dzieci. Należy zatem pamiętać, by wszelkie urządzenia elektryczne trzymać poza zasięgiem dziecka, by gniazdka były zabezpieczone specjalnymi wkładkami, tak, aby dziecko nie mogło dotykać ich mokrymi rączkami lub manipulować przy nich za pomocą ostrych przedmiotów.

Upadki niemowląt są spowodowane nieostrożnością rodziców. Do najczęstszym zaliczamy upadki z łóżeczka, ze stołu, poślizgnięcie się w łazience na mokrej posadzce. Trzeba pamiętać o zapinaniu szelek, gdy zostawiamy dziecko w wózku, o wysokich i stabilnych szczeblach w łóżeczku, by uchronić dziecko przed wypadnięciem. Upadki w wieku przedszkolnym to przede wszystkim upadki z krzeseł, z okien, z balkonów, ze schodów. Żądne nowych wrażeń dziecko wspina się często na stoły, komody, a zwłaszcza na parapety okien, z których wychylając się może zobaczyć, co dzieje się na dole na ulicy lub podwórzu.

Zatrucia u dzieci. Dzieci łatwiej i częściej ulegają zatruciu, ponieważ biorą wszystko do buzi wynika to z faktu, iż w ten właśnie sposób uczą się poznawania świata. Najczęstszą przyczyną zatruć są zatrucia lekarstwami. Skutek może być tragiczny.

Zranienia i inne urazy. Nie ma dziecka, które by nie skaleczyło się w palec, bądź nie stłukło kolana. Do zranienia dochodzi najczęściej podczas zabawy. Dzieci mają tendencję do sięgania po wszystkie rzeczy znajdujące się w pobliżu ich rączek. Często może to być szklanka lub niestety żyletka, różne przedmioty kuchenne. Młodsze dzieci mogą wkładać te przedmioty do buzi np. potrafią ugryźć szklankę. Urazy i zatrucia stanowią poważne zagrożenie życia i zdrowia i są najczęstszą przyczyną zgonu u dzieci i młodzieży.

Choroba przewlekła, choroba trwająca długo, tj. dłużej niż 3 miesiące. Choroba przewlekła oznacza najczęściej chorobę lub inwalidztwo trwające w sposób ciągły, nieodwracalny albo dające nawroty. Pacjenci chorujący przewlekle wymagają długoterminowej opieki - lekarskiej i pielęgniarskiej.

Choroby przewlekłe to: AIDS. Mukowiscydoza. Alergia. Astma. Cukrzyca. Padaczka. Białaczka. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego. Choroby układu krążenia.

AIDS. Zespół nabytego niedoboru (rzadziej upośledzenia) odporności. Końcowe stadium zakażenia HIV charakteryzujące się bardzo obniżoną odpornością i wyniszczeniem układu odpornościowego. Głównymi objawami są: powiększenie węzłów chłonnych, podwyższona temperatura i inne tzw. grypopodobne symptomy.

Mukowiscydoza jest jedną z najczęstszych chorób genetycznych u ludzi. Mukowiscydoza objawia się tym, że organizm chorego produkuje nadmiernie lepki śluz, który powoduje zaburzenia we wszystkich narządach posiadających gruczoły śluzowe (m.in. płucach, układzie pokarmowym).

Alergia i astma. Nadmierna, patologiczna nadwrażliwość tkanek na alergen. Astma to stan, w którym dominującym objawem jest nagła ostra duszność powiązana ze świszczącym oddechem. Najczęściej występuje w godzinach wieczornych lub w nocy. Dziecko w czasie napadu stoi lub pochyla się do przodu.

Cukrzyca. Jest chorobą powstałą w następstwie niedoboru lub zupełnego braku insuliny w organizmie dziecka. Jej przyczyną jest zniszczenie komórek B w trzustce. W wyniku dochodzi do nadmiernego stężenia glukozy we krwi i wydalania jej z moczem.

Padaczka (epilepsja). Napad padaczkowy powstaje w wyniku nieprawidłowych, nadmiernych wyładowań bioelektrycznych w komórkach nerwowych mózgu. Ze względu na obszar jaki zajmują wyładowania w mózgu dzielimy ją na:duże napady padaczkowe i małe napady padaczkowe.

Białaczka (leukemia). Choroba nowotworowa układu krwiotwórczego. Podział białaczek:

• ostra białaczka szpikowa(AML)

• przewlekła białaczka szpikowa(CML)

• ostra białaczka limfoblastyczna(ALL)

• przewlekła białaczka limfatyczna

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego. Jest przewlekłym procesem zapalny błony śluzowej odbytu lub jelita grubego, o nieustalonej dotychczas etiologii. Główne objawy mogące wskazywać na wrzodziejące zapalenie jelita grubego to: bóle brzucha, długotrwałe biegunki/zaparcia, krew w stolcu, osłabienie, utrata wagi.

Choroby układu krążenia. Mogą mieć różne tło. W wielu przypadkach wiążą się z wrodzona wadą serca. Powstają one w życiu płodowym dziecka i z reguły są konsekwencją choroby zakaźnej matki, najczęściej różyczki w czasie ciąży. Przyczyną nabytej wady serca jest najczęściej zapalenie mięśnia sercowego i osierdzia. Na tą chorobę zapadają młodsze dzieci.

W przebiegu przewlekłej choroby może ulegać zaburzeniu sprawność intelektualna dziecka. Sprawność ta może zmieniać się u chorego dziecka, poprawia lub pogarszać, ulegać okresowym lub względnie trwałym zmianom. Okresowe trudności w nauce dziecka spowodowane mogą być pojawieniem się nowego rzutu chorobowego(np. w alergii), zwiększeniem się częstości występowania napadów(np.w padaczce), stosowaniem niektórych środków farmakologicznych oraz zaburzeniami w funkcjonowaniu różnych organów.

Niektóre zmiany w rozwoju dzieci: - obniżony poziom sprawności intelektualnej, - zaburzenia uwagi, - zaburzenia procesów percepcyjnych, - pogorszenie pamięci, -obniżona sprawność ruchowa, - szybsze męczenie się, -apatia, - izolowanie się od rówieśników.

Choroby zakaźne

Rzeżączka. Rzeżączka szybko powoduje wystąpienie przykrych objawów. Powszechnym symptomem jest u mężczyzn wydzielina z cewki moczowej, a u kobiet także z pochwy oraz częste i bolesne oddawanie moczu. U kobiet rzeżączka może przerzucić się do macicy i jajowodów, powodując zapalenie narządu rodnego. Te infekcje często stają się przyczyną bezpłodności, bólu podczas stosunku płciowego oraz ciąży pozamacicznej. Poważne i nie leczone infekcje wymagają potem interwencji chirurgicznej.

Kiła. Choć jest przyczyną poważnych stanów chorobowych i komplikacji, kiła początkowo wywołuje nieznaczne objawy. W pierwszym z trzech stadiów (nie licząc fazy utajenia, która ma miejsce między drugim a trzecim stadium), 9-90 dni po zarażeniu się poprzez kontakt seksualny może pojawić się mały guzek, który stopniowo przekształca się w bezbolesny wrzód. Podczas drugiego stadium, które często następuje po około trzech tygodniach od rozwoju pierwszego, chory może mieć objawy grypowe - podwyższoną temperaturę, ból głowy i gardła, katar, ogólnie samopoczucie, a z czasem wysypkę. Po ustąpieni tych symptomów choroba wchodzi w fazę tzw. uśpienia i zarażona osoba czuje się zupełnie zdrowa. U niektórych osób faza uśpienia przechodzi w tzw. kiłę trzeciorzędową. ­Pojawiają się wówczas niszczące zmiany, zwane kilakami, które przy­czyniają się do uszkodzenia tkanek, np. kości i skóry.

Opryszczka. Opryszczkę wywołuje wirus podobny do tego, który jest przyczyną ospy wietrznej i półpaśca. Podobnie jak innych wirusów, nie sposób przy pomocy antybiotyków wyrugować go z organizmu, choć od pewnego czasu dostęp­ny jest antywirusowy preparat pod nazwą acyk1owir, który bardzo skutec­znie łagodzi objawy infekcji i przeciwdziała jej nawrotom.

Wirusowe zapalenie wątroby typu B. Wirusowe zapalenie wątroby typu B jest kolejną infekcją wirusową, która może być przekazywana drogą płciową. Od 1982 roku na szczęście istnieje szczepionka chroniąca przed tą infekcją wirusową. Specjaliści Amerykańskiej Służby Ochrony Zdrowia Publicznego sugerują, że ludzie z grup podwyższonego ryzyka, a więc na przykład prostytutki, homo­seksualnie aktywni mężczyźni i heteroseksualnie aktywne osoby miewające liczne ­kontakty seksualne, powinni się szczepić.

Terminy do zapamiętania: źródła zagrożeń, choroby przewlekłe, choroby zakaźne.

Pytania sprawdzające:

1. Wymień źródła zagrożeń dla zdrowia u dzieci.

2. Przedstaw charakterystykę choroby przewlekłej.

3. Co to są choroby zakaźne oraz scharakteryzuj przynajmniej trzy spośród nich.

Literatura: 1. B. Doleżych, P. Łaszczyca (red.), Biomedyczne podstawy z elementami higieny szkolnej. Wydawnictwo Adam Marszłek, Toruń 2004, s. 284-289.

2. Materiały własne.

Wykład XI. Zdrowie psychiczne. Zaburzenia zdrowia w zakresie funkcji układu nerwowego. Choroby psychosomatyczne.

Zdrowie psychiczne jest pojęciem funkcjonującym zarówno w naukach medycznych, przede wszystkim w psychiatrii i w psychologii. I podobnie jak medycyna napotyka trudności w zdefiniowaniu zdrowia, tak i psychologia nie dopracowała się jeszcze ogólnie przyjętej definicji zdrowia psychicznego.

Człowiek zdrowy psychicznie to taki, który:

1. jest wolny od chorób i dolegliwości somatycznych, zaburzeń psychicznych, konfliktów, napięć i niepokojów,

2. cechuje go równowaga, integracja i hierarchiczna organizacja funkcji i procesów psychicznych oraz działania

3. jest pozytywnie nastawiony do siebie i świata otaczającego,

4. ma możliwość realizacji swoich potencjałów,

5. ma poczucie zadowolenia i szczęścia.

W praktyce mamy do czynienie z osobami, które spełniają powyższe kryteria jedynie w pewnym stopniu, albo nie wszystkie z nich, i zadaniem psychologa jest określenie, od którego momentu możemy mówić o zdrowiu psychicznym.

Pojęcie zdrowia psychicznego jest silnie związane z aspektem społeczno- kulturowym. Wiąże się on z pojęciem normy i normalności. W przypadku wiedzy potocznej przyjmuje się, że człowiek normalny to człowiek zdrowy psychicznie. Definiowanie normalności pociąga za sobą konieczność odniesienia cech danej osoby do cech grupy społecznej, z której ona pochodzi. Często uznajemy za normalne te właściwości jednostki i ich nasilenie, które występują najczęściej w populacji. Zasada ta może jednak wprowadzić w błąd ponieważ tylko człowiek zupełnie przeciętny, niczym się nie wyróżniający mógłby być uznany za normalnego, a przecież trudno byłoby wszystkie jednostki wybitne pod jakimś względem, uznać za nienormalne. Trudno byłoby także uznać za normalne takie właściwości człowieka, które mogą być typowe w danej grupie, ale mają wyraźnie patologiczne właściwości, np. niekontrolowane zachowania agresywne. Przyjęcie pewnych kulturowych norm zachowania uznaje za normalne te właściwości, które są zgodne z tą normą, akceptowane przez daną kulturę, chociaż niekoniecznie typowe i przeciętne. Należy jednak pamiętać iż istnieją bardzo duże różnice kulturowe pomiędzy grupami czy narodami.

Analiza różnych prób definiowania zdrowia psychicznego wskazuje, że pewne właściwości cechujące osobę zdrową psychicznie, są w istocie efektami zdrowia i można je uznać za wskaźniki pośrednie. Należy wymienić przede wszystkim przystosowanie do środowiska społecznego. Chodzi o takie cechy jak:

• dostosowanie do wymogów otoczenia,

• spełnianie przepisów związanych z rolą społeczną,

• kompetencja w działaniu,

• brak konfliktów i pozytywne stosunki interpersonalne,

• więź emocjonalna z innymi,

• udzielanie wsparcia i możliwość korzystania ze wsparcia innych.

Choroby psychosomatyczne. Anoreksja, bulimia, obżarstwo - przyczyny i symptomy

Osoby cierpiące na anoreksję to w większości przypadków dziewczęta i kobiety, które odczuwają nieświadomy lęk przed identyfikacją z własną płcią. Istotną cechą tej choroby jest jej ukrywanie. Chory odrzuca wszelkie formy pomocy, w tym także pomoc lekarską, a tym samym doprowadza do skomplikowanego przebiegu choroby. Anoreksję cechuje szybko postępujące wyniszczenie organizmu, które pozostawia często już nieodwracalne zmiany. Nieleczona anoreksja prowadzi do poważnego osłabienia organizmu - narządy, bez odpowiedniej dawki witamin i budulca, nie są w stanie poprawnie funkcjonować, pojawia się anemia, poważne osłabienie serca. Anoreksja jest chorobą śmiertelną. Kończy się śmiercią z wycieńczenia, ustaniem akcji serca, zawałem serca, bądź samobójstwem. W najlepszym wypadku dochodzi jedynie do zachwiania funkcji życiowych, skrajnego wycieńczenia, zaniku menstruacji.

Leczenie anoreksji, odkrytej w odpowiednim momencie, może zakończyć się sukcesem. Jednak tak, jak w przypadku depresji, należy wystrzegać się środowisk mających negatywny wpływ i poddawać się kontroli lekarskiej, do końca życia.

Bulimia - zaburzenie odżywiania charakteryzujące się napadami objadania się, po których występują zachowania kompensacyjne. Do najczęstszych zachowań należą: wywoływanie wymiotów, głodówki, użycie diuretyków, środków przeczyszczających, wykonywanie lewatyw, nadmierne ćwiczenia fizyczne.

Objadanie się z powodu stresu, złych nawyków żywieniowych, zwykłego łakomstwa i ulegania reklamie - to dość częsty problem wśród nastolatków. Coraz więcej jednak obserwuje się przypadków bulimii i anoreksji, a te są już niebezpieczną patologią i wymagają leczenia psychiatrycznego. Cierpią na te zaburzenia głównie dziewczęta i młode kobiety, które pragną wyglądać szczupło, o wiele rzadsze są wśród chłopców. Pomimo tego, że w bulimii nie dochodzi do tak drastycznego spadku wagi ciała jak u chorych z anoreksją, to ograniczenie jedzenia, chaos związany z rytmem posiłków w ciągu dnia nieodmiennie wywołuje narastające uczucie głodu. Kobiety próbują w jakiś sposób desperacko oszukiwać głód podejmując działania odwracające uwagę lub używając czegoś, co mogłoby przejściowo wypełnić żołądek.

Hyperphagia (lub Polyphagia) - obżarstwo, przejadanie się. Od bulimii różni się tylko tym, ze chorzy nie próbują w panice pozbyć się przyjętych pokarmów czy kalorii. Na hyperphagię chorują głównie mężczyźni. Hyperphagia jest najbardziej rozpowszechnionym rodzajem zaburzeń w odżywianiu.

Bardzo trudne jest pokonanie tego schorzenia jedynie własnymi siłami. Należy poszukać wokół siebie kogoś zaufanego, kto może okazać zrozumienie oraz stanowić wsparcie psychiczne. Wyznanie przed kimś swojego problemu jest jeszcze trudniejsze niż przyznanie się do niego przed samym sobą.

Terminy do zapamiętania: zdrowie psychiczne, choroby psychosomatyczne, anoreksja, bulimia, obżarstwo.

Pytania sprawdzające:

1. Wymień właściwości cechujące osobę zdrową psychicznie.

2. Co to są choroby psychosomatyczne. Omów - przyczyny i symptomy.

3. Scharakteryzuj anoreksję.

Literatura: 1. B. Woronowicz, Uzależnienia. Wyd. Edukacyjne Paramedia, Warszawa 2009, s. 488-500.

2. Materiały własne.

Wykład XII. Fizjologiczna reakcja na stres. Reakcje organizmu w stresie. Metody i techniki radzenia sobie ze stresem. Mobbing w pracy.

Terminem stres określamy często niektóre nasze doświadczenia życiowe, własne przeżycia, skarżąc się innym lub tłumacząc nasze zachowania. Stres utożsamiany jest z sytuacją trudną. We współczesnej psychologii stres wiąże się z określonym rodzajem relacji (interakcji, transakcji) pomiędzy jednostką a otoczeniem. Relacja ta ujmowana jest zwykle jako zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi pomiędzy zasobami czy możliwościami jednostki z jednej strony a wymaganiami otoczenia z drugiej.

Stres - to stan wzmożonego napięcia wewnętrznego, zaś sytuacja, która go wywołała nosi nazwę stresora. Stres można podzielić na:

1. powodujący negatywną reakcje organizmu - dysstres oraz

2. pobudzający, pozytywny - eustres

Różnica zależy od naszego nastawienia i od osobowości: podobne sytuacje jednych deprymują a innym dostarczają bodźca do efektywnego działania.

W całym procesie reakcji stresowej wyróżnia się 3 etapy.

1. Etap alarmu - pojawia się w chwili zagrożenia. Organizm przygotowuje się do odparcia go i uwolnienia się od niego. Zaburzeniu ulega biochemiczna równowaga wewnątrz ustrojowa (wzrost ciśnienia tętniczego, zwężenie naczyń krwionośnych, wzrost poziomu cholesterolu krwi)

2. Etap obrony - jest właściwą faza pokonywania trudności. Mechanizm alarmowy (aktywność gruczołów wydzielania wewnętrznego) przygotowuje organizm do dwóch rodzajów reakcji: do walki i do ucieczki.

3. Etap rezygnacji - występuje, gdy wyczerpią się naturalne możliwości obronne naszego organizmu. Najczęstsze powody wyczerpania i rezygnacji to: a. etap walki (trwa zbyt długo), b. nasze mechanizmy obronne są zbyt osłabione lub c. sytuacje stresowe dosięgają nas zbyt często.

Hans Selye nazywa ten trójetapowy proces stresowy zespołem ogólnej adaptacji tzn. organizm próbuje utrzymać równowagę tak długo, jak to możliwe, starając się uruchomić dodatkowe rezerwy. Zazwyczaj organizm łatwiej adaptuje się nawet do trudnej, ale znanej już przeszkody aniżeli do sytuacji nowych, nieznanych, wyjątkowych. Tutaj adaptacja przebiega inaczej, trwa dłużej i większe są koszty.

Nie można przeżyć życia bez stresów. Stres ma aspekt pozytywny gdy jest słaby: mobilizuje do działania, zwiększa energię, pozwala pokonać przeszkody poprawia ogólne samopoczucie. Istnieje dla każdego człowieka jego własny optymalny poziom stresu, czyli maksymalne jego natężenie, przy którym doświadcza on największych korzyści. Przy optymalnym poziomie stresu człowiek najlepiej funkcjonuje. Bywa jednak, że jest nadmierny lub zbyt długotrwały. Wtedy może wywołać skutki przeciwne: apatię lub niepokój, niezdolność do skutecznego działania, a nawet dolegliwości fizyczne - jest bardzo szkodliwy dla organizmu. Granica ta jest bardzo indywidualna: zależy od osobowości, cech charakteru, często od dotychczasowych doświadczeń i aktualnej sytuacji życiowej. Z takim stresem, a dokładniej - z jego negatywnymi skutkami - należy walczyć. Sposoby są różne i zależą od indywidualnych predyspozycji.

Proces radzenia sobie ze stresem. Sytuacja stresowa pobudza do aktywności skierowanej na odzyskanie równowagi pomiędzy wymaganiami a możliwościami oraz na poprawę stanu emocjonalnego. Ten nurt aktywności określany jest jako „radzenie sobie ze stresem” i ma na celu spełnienie dwóch funkcji. Pierwsza ma za zadanie opanować czynniki powodujące stres, poprzez oddziaływanie na otoczenie lub siebie samego, druga ukierunkowana jest na własny stan emocjonalny i polega na uwolnieniu się powodujących cierpienie przeżyć emocjonalnych. Współczesna teoria psychologiczna więcej uwagi poświęca aktywności podejmowanej w sytuacji stresowej niż przyczynom stresu. Proces radzenia sobie ze stresem obejmuje całość aktywności podejmowanej przez człowieka w danej sytuacji stresowej, zajmuje niekiedy długi okres czasu, a jego zmiany w wymiarze czasowym odzwierciedlają rozwój sytuacji stresowej. Przykładem może być proces radzenia sobie z sytuacją egzaminu, w którym można wyróżnić:

Mobbing w miejscu pracy

Mobbing określany jest jako dręczenie moralne, molestowanie moralne, psychoterror. Inaczej jest to zaczepianie, izolowanie, obmawianie, nieprzyjazne wypowiedzi i zachowanie grupy osób albo osoby w stosunku do innej osoby lub grupy, zmierzające do wyłączenia danej osoby z zespołu zawodowego lub koleżeńskiego. Celem takich zadań są zdecydowane zamiary szkodzenia, bądź wyeliminowania osoby z zespołu pracowniczego podejmowane przez jedną lub kilka osób. Istotą mobbingu jest fakt, iż poddany mu pracownik odczuwa jego przejawy jako formę dyskryminacji. Warunkiem uznania pewnych działań za mobbingowe jest świadomość ich podejmowania oraz wyraźny cel dokuczenia, wyrządzenie krzywdy wybranej ofierze ze strony atakującego. Mobbing to wszelkie działania o charakterze nadużyć, które przejawiają się w formie zachowań, słów, aktów, gestów, pism godzących w osobowość, godność czy integralność fizyczną lub psychiczną osoby, stanowiąc groźbę dla jej zatrudnienia lub wpływając na pogorszenie atmosfery w pracy.

Wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje mobbingu w miejscu pracy:

- mobbing poziomy tzn. ”pracownik przeciw koledze”

- mobbing pionowy tzn. „podwładny przeciwko przełożonemu”

- mobbin pochyły tzn. „przełożony przeciwko podwładnemu”

Mobberem są osoby, które napięcie powstałe z powodu np. restrukturyzacji w firmie i obawy o własną pozycję zawodową, rozładowują przez zachowania prześladowcze wobec osoby od nich zależnej, bądź emocjonalnie słabszej.

Mobbing najczęściej występuje w urzędach państwowych oraz wszędzie tam, gdzie okrojone budżety, styl zarządzania ,czy urzędniczy klimat powodują ludzkie frustracje i obniżają morale. Rzadziej zdarza się w firmach prywatnych, w nowszych branżach gospodarki, które stwarzają zatrudnionym wiele ciekawych wyzwań zawodowych i możliwości awansu oraz samorealizacji.

Celem zachowań mobbingowych jest emocjonalne zniszczenie osoby im poddawanej, osłabienie jej pozycji w środowisku, wręcz zrujnowanie jej zawodowej i osobistej reputacji. Systematyczne szykanowanie ofiary utrudnia właściwe wykonywanie obowiązków, często uniemożliwiając jej normalną pracę i podtrzymywanie kontaktów międzyludzkich w firmie. Poszkodowani odczuwają bezradność, bezsilność i poczucie braku możliwości obrony. Podjęta walka o obronę godności i pozycji zwykle skazana jest na przegraną. Im więcej podejmują prób poszukiwania sprawiedliwości i skarg, tym bardziej naznaczeni są opinią pieniacza, osoby niezrównoważonej, z którą nie sposób współpracować. Koszty ofiary dręczenia są ogromne: zniszczona kariera, zachwianie statusu społecznego i sytuacji finansowej, narastające problemy rodzinne, wynikające z anormalnej sytuacji w miejscu zatrudnienia, poważne kłopoty ze zdrowiem. Zwykle ofiara mobbingu nie jest w stanie sama wydostać się z samonapędzającego kręgu szykan i prześladowań. Oczekiwanie, że zmiany na lepsze wkrótce nastąpią, jest złudną nadzieją. Osoby poszkodowane wymagają fachowego wsparcia i pomocy.

Terminy do zapamiętania: stres, dysstres, eustres, Lobbing, mobber.

Pytania sprawdzające:

1. Omów fizjologiczną reakcję na stres.

2. Wyjaśnij przyczyny i skutki lobbingu.

3. Kto to jest mobber?

Literatura: Materiały własne.

Wykład XIII. Żywienie - znaczenie racjonalnego żywienia w rozwoju dziecka i jego wpływu na zdolność do nauki. Podstawowe składniki pożywienia oraz zasady układania jadłospisów. Piramida zdrowia. Rola dietetyki w leczeniu.

Dobry stan zdrowia oznacza stały i wysoki poziom energii, równowagę emocjonalną, jasność umysłu, odporność na choroby zakaźne, umiejętność obrony przed nowotworami i chorobami układu krążenia, co w rezultacie prowadzi do spowolnienia procesu starzenia i długiego życia. Właściwe odżywianie oznacza dostarczenie organizmowi możliwie najlepszych składników odżywczych, aby był zdrowy i funkcjonował najlepiej jak potrafi.

Produkty spożywcze zawierają związki chemiczne podobne do tych, które tworzą organizm człowieka. Związki te, zwane składnikami pokarmowymi, cechują się złożoną budową chemiczną i muszą być poddane w przewodzie pokarmowym rozkładowi, czyli trawieniu na związki prostsze, które będą przyswajalne przez organizm. Prawidłowe żywienie uważa się za jeden z najważniejszych czynników warunkujących stan zdrowia człowieka. Coraz więcej chorób np.: otyłość, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, choroby serca itp., które trapią ludność świata ma ścisły związek z odżywianiem. Odpowiednie żywienie stanowi również ważny element w leczeniu niektórych zaburzeń zdrowia.

Wszystkie pokarmy mają pochodzenie roślinne lub zwierzęce i składają się z białek, soli mineralnych, węglowodanów (cukry i skrobia), tłuszczów i witamin oraz wody. Zapotrzebowanie na produkty spożywcze jest zindywidualizowane, a nadto zróżnicowane na ludzi zdrowych i chorych. Każdy powinien poznać swoje indywidualne potrzeby, gdyż nawet uniwersalne zalecenia takie jak np.: należy jadać jabłka, ponieważ zawierają pektyny, natkę pietruszki, ponieważ posiada bogate źródło wit. C, a czereśnie ze względu na wiele wit. B₅ itp.

Białko jest składnikiem wszystkich organizmów także organizmu człowieka. Człowiek musi jeść produkty zawierające białko, by organizm mógł rosnąć i regenerować tkanki. Są one podstawowym materiałem budulcowym ustroju oraz niezbędnym składnikiem do wytwarzania enzymów, ciał odpornościowych. Jego źródłem są zwierzęta i rośliny, są to: mięso, drób, ryby, nabiał, produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych (fasola, bób, groch). Obok białka ważnymi składnikami budulcowymi są sole mineralne (wapń i fosfor), które odgrywają istotną rolę w utrzymaniu we właściwym stanie tkanki kostnej, zębów i krwi, jak również w równowadze sodowo-potasowej organizmu. Równie ważnym źródłem energii w pożywieniu są węglowodany i tłuszcze. Węglowodany to skrobia i cukry zmagazynowane przez rośliny w nasionach i bulwach. Najobfitszymi źródłami węglowodanów są: cukier, przetwory owocowe, słodycze, miód, mąka, chleb, ziemniaki. Bogatszym źródłem energii niż węglowodany są tłuszcze: masło, mięso, smalec, oleje, margaryna. Dostarczają one energii jak i również poprawiają wartości smakowe pokarmów. Aby wszystkie procesy wewnątrz-ustrojowe przebiegały prawidłowo, w komórkach muszą się znajdować pewne substancje spełniające rolę regulatorów. Tymi substancjami regulującymi, dostarczanymi w pożywieniu są głównie witaminy. Są to różnorodne związki chemiczne, występujące zwykle w małych ilościach w produktach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. To organiczny związek chemiczny, który nie może być syntetyzowany przez określony organizm i musi być dostarczany w pożywieniu dla zachowania pełni zdrowia. Witaminy pełnią funkcję regulacyjną. Dzienne zapotrzebowanie na witaminy jest bardzo niewielkie i jest liczone w miligramach (mg). Nazwa pochodzi od słów łac. vita - życie i amina - związek chemiczny, zawierający grupę aminową. Do najważniejszych witamin zaliczamy witaminy A, B_1, B_2, C, D. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (zalicza się tu witaminy z grup (A, D, E, K)

Obok witamin do substancji regulujących należą także niektóre związki żelaza, miedzi i inne. Brak np.: żelaza w organizmie wywołuje anemię, jest ono bowiem konieczne do wytwarzania hemoglobiny zawartej w krwinkach czerwonych krwi. Niezbędnym składnikiem organizmu jest również woda, której znajduje się najwięcej, dlatego musimy dbać o codzienne uzupełnianie jej niedoborów.

Piramida żywieniowa

Rola dietetyki w leczeniu. Wyniki badań wydają się coraz bardziej wskazywać, że odżywianie jest w medycynie zapobiegawczej znacznie ważniejsze niż dawniej sądzono. Lekarze i dietetycy podkreślają, że u większości ludzi dla zachowania kondycji wystarczy zróżnicowana dieta uboga w tłuszcze i cukier, bogata w błonnik, a jednocześnie, niskokaloryczna, pozwalająca utrzymać właściwą wagę ciała.

Lekarze przepisywali specjalną dietę już w starożytnych Chinach, Tybecie, Indiach i Grecji. Terapia megawitaminowa (polegająca na przyjmowaniu, co najmniej 10-krotnej dawki dziennego zapotrzebowania) zapoczątkowana została przez chemika, laureata nagrody Nobla, dr Linusa Paulinga, który w roku 1968 wprowadził do terminologii medycznej określenie terapia ortomolekularna, co oznacza leczenie właściwymi molekułami, czyli cząsteczkami. Pauling był zwolennikiem podawania olbrzymich dawek witaminy C w zapobieganiu i leczeniu przeziębienia. W latach 70 XX wieku zaproponowano, jako leczenie alternatywne, stosowanie megadawek witamin w chorobach psychicznych.

Terminy do zapamiętania: żywienie, białko, węglowodany, tłuszcze, witaminy, piramida zdrowia, dietetyka.

Pytania sprawdzające:

1. Omów wpływ żywienia na rozwój dzieci i młodzieży.

2. Wymień podstawowe grupy składników pokarmowych i omów funkcje, jakie spełniająw organizmie.

3. Przedstaw skutki zdrowotne najczęściej występujących wad w żywieniu.

Literatura: A. Jopkiewicz, E. Suliga, Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wyd. Instytutu Technologii i Eksploatacji, Radom-Kielce 2005, s. 47-62.

Wykład XIV. Choroby społeczne i cywilizacyjne (zawały, udary, nowotwory, otyłość, cukrzyca, HIV/AIDS, choroby zawodowe, uzależnienia, wypadki drogowe).

Świat, w którym żyjemy nieustannie się zmienia a lista wyzwań cywilizacyjnych i społecznych jest coraz dłuższa. Świadomi jesteśmy, że na całym świecie wskutek stałego rozwoju cywilizacyjnego oraz postępującego uprzemysłowienia i urbanizacji gwałtownie wzrasta liczba czynników powodujących bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia ludzkiego. Choroby cywilizacyjne występują przeważnie w krajach o wysokim procencie zurbanizowania oraz w krajach, które nie stosują profilaktyki przed tymi chorobami. Najczęściej w dużych aglomeracjach miejskich.

Pojęcie choroba społeczna nie da się ściśle określić. Aby uznać ją za społeczną, musi odnosić się do stosunkowo dużej liczby członków społeczeństwa i wywierać społeczne skutki. Może też wynikać z warunków społecznych, w jakich żyje człowiek.
Choroby społeczne to różnego typu schorzenia przewlekłe, szeroko rozpowszechnione w społeczności. Jedną z podstawowych cech tych chorób jest możliwość ich zwalczania w sposób kompleksowy. Indywidualne zabiegi nie są w stanie opanować chorób społecznych, mogą być, co najwyżej cennym uzupełnieniem masowych, zorganizowanych i systematycznie prowadzonych kuracji obejmujących całe społeczeństwo lub ich określone grupy.

Do chorób społecznych zaliczamy:

Alkoholizm (nałogowe nadużywanie alkoholu etylowego, rodzaj toksykomanii z uzależnieniem psychicznym; prowadzi do poważnych zmian w organizmie i psychice człowieka; choroba powstająca wskutek nadużywania alkoholu) — to choroba ciała, duszy i umysłu. Polega na utracie kontroli nad ilością wypijanego alkoholu. Spożywanie zazwyczaj dużych ilości alkoholu przez alkoholika jest spowodowane przymusem o charakterze psychicznym i somatycznym i nie podlega jego woli.

Nikotynizm (nałóg palenia lub żucia tytoniu albo zażywania tabaki; może doprowadzić do zatrucia nikotyną). Palenie tytoniu jest uzależnieniem równie silnym, jak uzależnienie od narkotyków, a czasem nawet ocenianym jako silniejsze; niektórzy pacjenci, którzy odstawili alkohol, heroinę czy kokainę twierdzą, że rzucić palenie jest o wiele trudniej. Uzależnienie od nikotyny powinno być traktowane jako problem medyczny i leczone tak, jak każda inna choroba.

Choroby serca i naczyń krwionośnych (np. miażdżyca - choroba zwyrodnieniowa naczyń krwionośnych wywołana nadmiarem cholesterolu i wapnia; nadciśnienie-stan podwyższonego ciśnienia tętniczego; zawały - ograniczona martwica mięśnia sercowego spowodowana ustaniem dopływu krwi poprzez niedrożność naczynia wieńcowego; itd.). Podstawowe znaczenie w zapobieganiu i leczeniu miażdżycy ma dieta, utrzymywanie sprawności fizycznej i zaprzestanie palenia tytoniu.

AIDS (choroba wywołana przez zakażenie wirusem HIV, które następuje 3 drogami: płciową, przez krew-strzykawka, transfuzja, przeszczepy, łożyskową z chorej matki na płód). Terminem AIDS (Acquired, Immune, Deficiency, Syndrome) oznacza się chorobę określaną jako zespół nabytego upośledzenia odporności.

Cukrzyca (choroba przemiany materii dotycząca pierwotnie metabolizmu węglowodanów, a wtórnie tłuszczów i białek, przy obniżonej tolerancji na wprowadzone do ustroju węglowodanowe składniki pokarmowe i niezdolności do prawidłowego przetwarzania glukozy; przyczyny: niedobór lub brak aktywności insuliny). Cukrzyca jest przewlekłą chorobą metaboliczną, w której ustrój albo nie wytwarza insuliny, albo nie w pełni ją zużytkowuje. Wskutek tego nie może prawidłowo przyswajać węglowodanów, a w mniejszym stopniu również białek i tłuszczów.

Choroby psychiczne. Nerwica - często określana jako nadmierna nerwowość, charakteryzuje się obecnością uczucia przejmującego lęku. Depresja - zwykle rozwija się wolno i niepostrzeżenie. Stopniowo obniża się nastrój, człowiek staje się coraz mniej aktywny, niechętnie nawiązuje kontakt z otoczeniem. Najczęściej unika innych, zamyka się w sobie, szuka samotności.

Choroby nowotworowe. Nowotworem nazywamy nieprawidłową tkankę, która rozrasta się nadmiernie i w sposób nieskoordynowany z sąsiadującymi tkankami. Nadmierny rozrost spowodowany jest niepohamowaną proliferacją komórek, nieustającą nawet po wyeliminowaniu czynnika, który ją wywołał. Nowotwory dzielimy na łagodne (niezłośliwe) oraz złośliwe. Jest to podział bardzo ogólny. Nowotwory te różnią się między sobą budową mikroskopową, wyglądem makroskopowym, a także przebiegiem klinicznym i rokowaniem.

Choroby społeczne nierozłącznie wiążą się z pojęciem chorób cywilizacyjnych. Granica między nimi jest dość niewyraźna. Choroby cywilizacyjne definiowane jako schorzenia związane z ujemnymi skutkami życia w warunkach wysoko rozwiniętej cywilizacji (sytuacjach stresowych, napięciu nerwowym, małej ruchliwości mięśniowej, oddziaływaniu skażeń środowiska i hałasu, nieracjonalnym odżywianiu). Są to głównie: nadciśnienie tętnicze, otyłość, choroba wieńcowa i wrzodowa, schorzenia alergiczne, zaburzenia psychiczne.

Choroby cywilizacyjne występują najczęściej z zanieczyszczenia powietrza lub innych zakaźnych zjawisk. Powietrze nad wieloma miastami jest żółtobrunatne a horyzont ginie za mgłą nazywaną smogiem. Ten przerażający widok spowodowany jest zanieczyszczeniami powietrza. Współcześnie do atmosfery ziemskiej masowo dostają się gazy i mikroskopijne pyły. Tylko czasem pochodzą one ze źródeł naturalnych, jak np. wybuchy wulkanów lub pożary buszu. Powietrze w mieście zawiera mieszaninę szkodliwych gazów. Toksyczne gazy z zakładów przemysłowych mieszają się z sadzą, tlenkami azotu, tlenkami węgla i ołowiem ze spalin samochodowych. Choroby cywilizacyjne przez swą powszechność stają się chorobami społecznymi. Ich przyczyną jest postęp techniczny, rozwój przemysłu, urbanizacji, motoryzacji oraz chemizacja środowiska. Wiele z tych schorzeń jest następstwem wypadków, zatruć przemysłowych, hałasu, zanieczyszczeń środowiska, a zwłaszcza skażenia gleb, wód, powietrza i żywności.

Terminy do zapamiętania: choroby społeczne i cywilizacyjne, nowotwory, cukrzyca, HIV/AIDS, uzależnienia.

Pytania sprawdzające:

1. Co to są choroby społeczne?

2. Czym charakteryzują się choroby cywilizacyjne?

3. Omów i przedstaw rodzaje chorób psychicznych.

Literatura: Materiały własne.

Wykład XV. Problemy starzenia się organizmu ludzkiego.

Starzenie się jest nieodłącznym elementem rozwoju zarówno poszczególnych osób, jak i ogółu ludności. W rozwoju społeczeństw - podobnie jak poszczególnych osób - można rozróżnić okresy młodości, dojrzałości, starości oraz starości zaawansowanej, sędziwej.

Granice między tymi okresami w obydwu przypadkach są umowne, brak jest podstaw do twierdzenia, że starość zaczyna się zawsze i u wszystkich ludzi dokładnie w chwili przekroczenia pewnego wieku, np. 60 lub 65 roku życia. W wielu przypadkach objawy starości nasilają się znacznie wcześniej, natomiast w wielu innych - mimo przekroczenia umownego progu - objawy te są znikome. Problemem starzenia zajmuje się geriatria.

Starzenie się jest to „naturalny proces zmniejszania się biologicznej aktywności organizmu wraz z wiekiem”. Należy podkreślić, że narastanie objawów starzenia się jest bardzo przykre dla człowieka. Często człowiek starszy wycofuje się ze społeczeństwa.

Proces starzenia się nie jest wyłącznie obiektywnym zjawiskiem życia ludzkiego, na jakość życia ludzi starych wpływa niewątpliwie stan zdrowia, warunki finansowo - bytowe, relacje z rodziną, doświadczenia i przeżycia wyniesione z przeszłości.

To tylko kilka czynników, które rzutują na nastawienie seniorów do starości, ich aktywność i zaradność. To, czy nasza starość będzie czasem upragnionym, czy napawającym lękiem zależy również od postawy wobec życia, jaką przyjmiemy w tym okresie.

Wiek kalendarzowy jako obiektywny wskaźnik starości nie jest jednym i najważniejszym determinantem sprawności człowieka starego. Spotykamy często ludzi w sędziwym wieku, którzy zachowali radość życia, optymizm, pozytywne nastawienie do życia. Człowiek zawsze marzył o długim i szczęśliwym życiu i nie jest to marzenie nie realne, ale do jego urzeczywistnienia trzeba odpowiednich wysiłków podejmowanych zarówno przez państwo, jak i poszczególne jednostki.

Starość obarczona mitem klęski jest głównie udziałem tych, którzy w ten mit wierzą i przez całe dorosłe życie odrzucają od siebie problemy przyszłości. Edukacja do starości nie zyskała dotychczas ani w Polsce, ani też w większości krajów, które przekroczyły próg starości demograficznej należytej rangi.

Na podstawie wielu teorii na temat procesu starzenia się, można stwierdzić, że nie ma do tej pory zgodności w zdefiniowaniu pojęcia starzenia się. Człowiek starzeje się od chwili przyjścia na świat i jest to naturalny proces biologiczny, którego nie można zatrzymać. Świadomość tej prawidłowości, wpajanie jej od najmłodszych lat, powinna iść w parze z przygotowaniem do każdego kolejnego etapu życia.

Należy, więc zwrócić uwagę na biologiczne aspekty starości. W wyniku starzenia dochodzi do wielu zmian strukturalnych i funkcjonalnych w całym organizmie. Najbardziej dostrzegalne są zewnętrzne zmiany tego procesu. Odnoszą się one do wyglądu ludzi starszych, a dotyczą siwizny na włosach, zmarszczek na twarzy i szyi, ogólnego wyglądu skóry, zmian w sylwetce. Inne zmiany współwystępujące z upływem lat można uchwycić jedynie przy pomocy specjalistycznych badań (np. poziom cukru we krwi, zmiany w mięśniu sercowym). Niektóre choroby towarzyszą starości nieuchronnie, są powodem inwalidztwa, niepełnosprawności zarówno fizycznej jak i psychicznej.

Terminy do zapamiętania: starość, geriatria, radość życia, aktywności organizmu.

Pytania sprawdzające:

1. Co rozumiesz przez pojęcie sprawności fizycznej?

2. Czym zajmuje się geriatria?

3. Zdefiniuj proces starzenie się organizmu ludzkiego.

Literatura: A. Jaczewski (red.), Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005, s. 295-314.

10

---