Część historyczna

1. Praetor urbanus

• Ius civile przechodzi w ius honorarium

• Preator zasięgał opinii consilium

• Edykt pretorski- coroczny program wymiaru sprawiedliwości

• Edykty: gwarancje środków ochrony prawnej + ich formy

Rola praetora peregrinusa

• Ius civile- dla obywateli uzupełnione przez ius gentium uznanego przed edykt pretora peregrynów

• Praetor peregrinus rozstrzyga sprawy między cudzoziemcami

• Odtąd pierwszy pretor to preator urbanus

• Reformowanie prawa cywilnego w oparciu o aequitas

• Ius civile - ius honorarium

• Prawo pretorskie dubluje porządek prawny

• Scalająca rola pretora peregrynów, który nie był związany starym prawem

• Edykt o podstępie jako przykład innowacji pretorskiej

• Komentarze do edyktów

• Rekonstrukcja edyktu przez Otto Lenela w oparciu o przetworzenia zawarte w digestach (komentarze Ad edictum)

• Kryzys ius civile i mechanizmy korekcyjne

• Szczególna rola prawa zwyczajowego które mogło nawet uchylać ustawy -> desuetudo i milcząca zgoda

• Wpływ dezintegracji życia wiejskiego po wojnach punickich (latyfundia, kryzys średnich rolników itd.)

• Stare ius civile musiało być zreformowane bo zmieniła się sytuacja społeczna, modyfikacje np. pretorów, mimo to zawsze ius civile było podstawą prawa prywatnego

• Ius civile a ius gentium

• Ius gentium stosowane przez pretora peregrynów

• Ius gentium to nie międzynarodowe prawo publiczne tylko ujednolicenie podobnych instytucji u różnych ludów

• W toku romanizacji uzupełnianie ius civile przez ius gentium- „wspólny mianownik” dla różnych ludów

• Mała recepcja prawa wschodniego w pryncypacie

• Ius gentium a ius naturale

• W toku poszukiwania przez prefekta peregrynów „wspólnego mianownika” opieranie się raczej na intuicji i rozumie; w ten sposób ius gentium stawało się podobne do ius naturale

• Ulpian dostrzega że ius naturale ≠ ius gentium; to drugie przecież akceptuje niewole itd.

• Łagodzenie formalizmu tradycyjnego ius civile przez ius gentium

• Definicje jurysprudencji

• Brak pierwowzoru jurysprudencji u Greków

• Czy jurysprudencja = filozofia ?

• Jurysprudencja; „sztuka tego, co dobre i sprawiedliwe”, „wiedza o sprawiedliwości”

• W jurysprudencji wykładnia a nie indukcja w stylu sylogizmu z nagich faktów

• Jurysprudencja: nauka czy sztuka?

• Dwie koncepcje sztuki: wysoka czyli artes maximae i niska koncepcja zarobkowo-rzemieślnicza

• W koncepcji wysokiej sztuka-ars >>>> nauka-scientia

• Wiedza i praktyka w sztuce

• Tacyt; sztuka = wiedza (scientia) + praktyka

• Zadanie sztuk to poszukiwanie prawdy

• Rzymskie normy moralne jako porady praktyczne w trybie oznajmującym lub optatywnym

• Jurysprudencja klasyczna

• Klasyczność = przykładowość lub wzorcowość

• Jurysprudencja klasyczna pojęcia von Hugo spopularyzowane przez Karla von Savigny

• Jurysprudencja klasyczna 27 p.n.e.- 235 n.e.

• Prostota treści i oszczędność środków styl.

• Schematyczna jednolitość form

• Przywilej ius respondendi

• Przywilej udzielony przez Augusta udzielania wiążących opinii prawnych z mocy samego princepsa

• Najpierw senatorzy tylko potem także ekwici od Sabinusa

• Porady w formie listu zapieczętowanego który w sumie wiązał sędziego który prosił o poradę w sprawie indywidualnej i konkretnej, dopiero Hadrian przyznaje moc ustawy tym poradom w sprawach podobnych

• Szkoły prawa

• Prokulianie i Sabinianie; scholae lub sectae

• Prokulianie: Labeon, Nerwa senior, Prokulus a Sabinianie: Kapiton, Sabinus, jego przydupas Longinus

• Szkoły jako zgrupowania wokół wybitnego prawnika który ma ius respondendi

• Spory o charakterze prestiżowym

• Spory szkół o dogmatycznym charakterze

• Postępująca biurokratyzacja jurysprudencji

• Biurokratyzacja: stopniowe uzależnianie jurysprudencji od princepsa, a potem nawet wprost włączenie jej do aparatu administracji

• Etapy biurokratyzacji: przyznawanie ius respondendi przez Augusta i Tyberiusza, potem reformy Hadriana, potem wyparcie opinii prawników przez reskrypt cesarski

• Reformy Hadriana

• Consilium principis jako centralny organ doradczy prawodawstwa i wymiaru sprawiedliwości

• Uzależnianie jurystów od cesarza - pensja

• Ostateczna redakcja edyktu pretorskiego- julian

• Dalsze uzależnienie za Antoninów; członkowie consilium stawali się urzędnikami państwowymi

• Reskrypt cesarski wypiera respons prawników

• Za Sewerów już standardowo wybitni prawnicy byli urzędasami, np. Papinian, Paulus, Ulpian

• Porządkowanie prawa np. komentarze do edyktu

• Konstytucje cesarskie zwłaszcza reskrypt zastępują tradycyjne responsy; większa pewność prawa

• Rola metody kazuistycznej

• Potęga jurysprudencji; brak jednolitego ustawodawstwa np. w formie kodeksów

• Prawo rzymskie= kazuistyka (responsy i reskrypty) + ogólne, tradycyjne zasady tzw regula z ius civile

• Niechęć do reguł i definicji; non ex regula ius sumatur

• Oczywiście też omnis definitio in iure civili periculosa est

• Raczej argumentacje niededukcyjne

• Istniały reguły z których w sposób dedukcyjny wywodzono rozstrzygnięcia

• Często parafrazowano, zmieniano, a nie wprost używano tych reguł

• Zainteresowanie ciężkimi przypadkami

• Niechęć do dedukcji, chociaż wykształcono schematy argumentacyjne np. analogia, a contario, reductio ad absurdum itd.

• Niekompletność prawa

• Celsus: mamy znać nie słowa ustawy ale jej znaczenie „vic ac potestas”

• Zgodna teza o niemożliwości wyczerpującej regulacji prawnej

• Dla Juliusza ważny był sens ustawy (sententia), a dla Gaiusa jej wola (voluntas)

• Lekarstwa na niekompletność prawa: wspieranie, uzupełnianie, rozciąganie czyli ad similia i wykładnia rozszerzająca

• Gatunki w literaturze prawniczej

• Dzieła kazuistyczne czyli „literatura problemowa” : po pierwsze responsa dot. konkretnych przypadków które miały miejsce, po drugie quaestiones, disputationes i epistulae bardziej hipotetyczno- teoretyczne, po trzecie digesta czyli dzieła zebrane prawników

• Komentarze prawnicze a w nich: komentarze do edyktu pretorskiego i edylskiego kompleksowo przedstawiające ius honorarium np. dzieło Pomponiusza, dzieła Paulusa czy też Ulpiana, po drugie komentarze do wcześniejszych dzieł prawników dot. W zasadzie całości ius civile, po trzecie komentarze do poszczególnych aktów norm. Np.. ad senatus consultum itd.

• Literatura dydaktyczna

• Institutiones czyli podręczniki; Gaiusa, Pomponiusza, Ulpiana

• Dzieła w stylu regulae, sententiae, definitiones itd.

• Pisma instrukcyjne: libri de officio, dzieła traktujące o kompetencjach urzędników

• Palingenesia iuris civilis autorstwa Lenela

• Zebrane ze strzępków jurysprudencji poklasycznej i kompilacji

• Jedyne (prawie) zachowane dzieło to instytucje Gaiusa w 4 księgach, znalezione w formie palimpsestu

• Rzymska i anglosaska kazuistyka

• W prawie rzymskim więcej niż u Anglików kontrowersji, np. kto ma być właścicielem dziecka niewolnicy: ten kto jest jej właścicielem czy ten kto jej używa ?

• Prawo rzymskie ius controversum

• Konieczność uzasadniania własnych rozstrzygnięć prawniczych

• Brak hierarchii, dopiero stopniowe powstawanie wiążących norm prawnych

• Wcześniej porady i opinie o słabej normatywności ich skuteczność zależna od autorytetu autora

• Soft law

• Normy w pryncypacie i republice typu prawa miękkiego

• Rola zwyczaju

• Pełna normatywność tylko ustaw ludowych

• Opinie prawników wiązące tylko ze względu na autorytet, edykt pretorski nie dotyczył obowiązków obywateli, a uchwały senatu dot. Urzędników

• Instytucje justyniańskie

• Podręcznik do nauki prawa wyd. w 533 roku

• 4 księgi, w oparciu o Gaiusa

• Cytowanie: I, księga, tytuł, paragraf

• Miały moc prawa obowiązującego

• Digesta lub Pandectae

• Fragmenty literatury prawniczej z końca republiki i pryncypatu

• W inskrypcji każdego fragmentu jest autor, i dzieło ze wskazaniem księgi

• Bardzo dużo tekstów Paulusa i jeszcze więcej Ulpiana

• Cytowanie: D, księga, tytuł, fragment, paragraf

• Hipoteza mas Bluhmego

• Kompilatorzy justyniańscy pracowali w 4 podkomisjach i materiał był podzielony na 4 masy

• Podkomisja sabiniańska - komentarze do ius civile, podkomisja edyktalna- ius honorarium, podkomisja papiniańska dzieła Papiniana, Paulusa, Ulpiana i innych i komisja zajmująca się masą dodatkową

• Konkurencyjne teorie- Digesta opierają się przede wszystkim na dziełach Ulpiana lub na zbiorze prywatnym tzw Praedigesta

• Zmiany w materiale wyjściowym do Digestów - interpolacje

• Dostosowanie tekstów z od I w p.n.e. do III n.e. do realiów prawa z VI w.

• Usunięcie formalnych czynności prawnych dawnego ius civile , niektórych postaci starego prawa cywilnego lub też jego określone instytucje

• Kodeks nowego wyboru

• Uaktualnienie „starego” kodeksu- Trybonian Doroteusz i inni wydany w 534 r.

• Zawiera leges- konstytucje cesarskie od Hadriana

• Też właściwie kompilacja oryginalnych konstytucji z inskrypcjami i subskrypcjami

• 12 ksiąg, cytowanie: C, księga, tytuł, konstytucja, paragraf

• Nowe konstytucje- nowele

• Prawdziwy wyraz obowiązującego wtedy prawa

• Język raczej grecki

• Brak państwowego zbioru, 4 zbiory prywatne - Epitome Iuliani, Authenticum, tzw. Grecki zbiór nowel i Edicta Iustiniani

• Corpus Iuris Civilis

• Kompilacja + nowele

• Nazwa wydania opublikowanego w 1583 r. w opozycji do Corpus Iuris Canonici

• Corpus iuris- wyr. Oznaczające całość ustawodawstwa Justyniana

• Działalność Irneriusza i Akursjusza

• Pierwsze centrum nauki prawa rzymskiego - Bolonia z przełomu XI i XII w.

• Powstała dzięki Irneriuszowi

• Studenci- scolares, wykładowcy- doctores legum

• 4 doktorów którzy poparli opodatkowanie miast Italii prze Barbarossę

• Synteza całego dorobku glosatorów - Akursjusz Magna Glossa/ Glossa ordinaria

• Praca glosatorów

• Uwagi wpisywane między wierszami (glosy interlinearne) bądź na marginesie (glosy marginalne)

• Używali tekstu digestów w postaci manuskryptu bolońskiego zwanego Vulgatą

• Formułowanie definicji, podziałów-divisiones i rozróżnień-distinctiones

• Forma pośrednia tzw. Aparaty (glosy->aparaty->samodzielne komentarze)

• Uznawanie kompilacji za samowystarczalną - „w corpus iuris znajduje się wszystko”

• Autorytet glosatorów

• „czegokolwiek nie uznaje glosa, nie uznaje też sąd” - quidquid non adgnoscit glossa, non adgnoscit curia

• Glosatorzy w Oxfordzie- magister Vacarius i jego „Księga ubogich” rzymskie prawo dla biedaków

• Glosatorzy we Francji- Montepellier i Paryż- działalność francuzów zwanych doctores ultramontani pomostem do działalności konsyliatorów

• Postglosatorzy/komentatorzy/konsyliatorzy

• XIV wiek

• Najodpowiedniejszy termin to konsyliatorzy

• Termin consilium- porady prawnej mającej wpływ na praktykę sądową (jak responsa jurystów w Rzymie)

• Porady dla sądu- consilium iudicale i porady dla strony- płatne- consilium pro parte

• Porady dot. głównie prawa kolizyjnego i handlowego miast Italii

• Działalność Bartolusa i Baldusa

• Właściwie Bartolus de Saxoferrato i Baldus de Ubaldis

• Bartolus stworzył fundament prawa międzynarodowego prywatnego- teoria statutów (faworyzowanie w razie kolizji prawa rzymskiego)

• Duży autorytet Bartolusa, jego dzieła czasem miały moc ustawy

• Baldus- synteza prawa: longobardzkiego feudalnego, statutów miejskich, kanonicznego i rzymskiego w wersji justyniańskiej; ta synteza to tzw. Ius commune

• Humanizm prawniczy i mos gallicus

• Przesilenie ius commune związane z kryzysem papieża i niemieckiego cesarstwa

• Nurt mos gallicus rozwinął się w XVI w we Francji; prawo rzymskie jako spisany rozum, obowiązuje nie ze względu na władzę cesarska (ratione imperii) ale z mocy rozumu właśnie (imperio rationis)

• Pogłębienie historyzmu w badaniu prawa rzymskiego

• Rozwój humanizmu francuskiego

• Dwa kierunki- prąd historyczny Antonius Faber badanie dość swobodne interpolacji, oraz prąd systematyczny- Hugon Donellus- odwoływanie się do ideału unaukowienia jurysprudencji (za Cyceronem)

• 1539 uporządkowane prawo zwyczajowe Paryża w Coutume de Paris

• Humanizm niemiecki

• Główne postacie- Johannes Apel i Gregor Haloander

• Apel wprowadził rozróżnienie tytułu (titulus) od sposobu nabycia (modus adquirendi), a także rozróżnienie prawa na rzeczy (ius in re) od prawa do rzeczy (ius ad rem)-> wprowadzenie do podziału prawa rzeczowego i prawa zobowiązań

• Holoander: historycznokrytyczne wydanie Digestów w 1529

• Zamiast humanizmu szybko rozwinął się usus modernus Pandectarum

• Holendrzy i ich koncepcje prawa

• Przez rzezie hugenotów wielu z nich wolało spieprzyć za granicę - kierunek Niderlandy, gdzie znalazło się wielu prawników

• Kontynuatorzy mos gallicus- holenderski nurt „jurysprudencji eleganckiej” - van Wesenbeck, Gerard Nood, Schulting

• Nurt prawa holendersko-rzymskiego (roman-dutch law): Vinnius, Huber, Voet i van Bijnkershoek

• prawo przylądka dobrej nadziei

• przeszczepienie przez holendrów systemu rzymsko-holenderskiego

• Anglicy wprowadzają potem swoje common law

• Powstaje system mieszany

• W Afryce Południowej doktryny prawnicze z późniejszych wieków zwłaszcza XX nie są recypowane

• Prawo Szkotów

• Inny przykład systemu mieszanego- syntezy civil i common law

• W późnym średniowieczu Szkoci byli w przymierzu z Francuzami, stąd uniwersytety recypowały kontynentalne ius commune

• Umacnianie w Szkocji angielskiego systemu prawnego- np. precedens

• Prekursorzy prawa natury

• Szkopy protestanci- prawnicy Apel, Johaness Oldendorp i Johannes Althusius

• Poszukiwanie przez Apla w prawie naturalnej systematyki logicznej

• Oldendorp próbował wyprowadzić prawo pozytywne z prawa natury (konkretniej z Biblii i 10 przykazań chciał wyprowadzić Prawo XII Tablic)

• Althusius przedstawił zupełny system prawa rzymskiego z podziałem na prawo publiczne i prywatne

• Hugon Grocjusz

• „prawo Rozumu” czyli prawo natury w wersji zeświecczonej

• Dokonał takiego oddzielenia Hugo Grocjusz w dziele „ O prawie wojny i pokoju” (de iure belli ac pacis)

• Zasady prawa Rozumu (np. pacta sunt servanda, obowiązek naprawienia szkody i nienaruszalność własności) zależą od wiedzy, więc nawet gdyby nie było Boga by obowiązywały

• Podstawą jego idei było prawo rzymskie, które wykorzystywał w sposób luźny i nie nabożny

• Nurt zapoczątkowany przez Hobbesa

• „Lewiatan” jako antyteza Grocjusza

• Mimo to doktryna Grocjusza rozbudowana W Niemczech: Samuel Pufendorf- „O prawie natury i ludów”, Christian Thomasius- „Podstawy prawa natury i ludów”, Christian Wolff- „Prawo natury zbadane metoda naukową”

• Wolff i Leibniz- przedstawiciele mos geometricus

• Kodyfikacja pruska z 1794r ALR

• Wyparcie matematycznego prawa natury Wolffa przez relatywne prawo natury Leysera i von Glucka

• Francuskie prawo Rozumu

• Głowni przedstawiciele: Jean Domat i Robert-Jospeph Pothier

• Dzieło Domata- „prawa cywilne i ich naturalnym porządku” oparte na chrześcijaństwie

• Wg Domata prawo natury jako abstrakcyjnie pojmowane podstawowe zasady prawa rzymskiego

• Pothier- synteza prawa rzymskiego i francuskiego zwyczajowego w Coutume d'Orleans

• Rzymsko-francuska synteza Pothiera u podstaw Code civil z 1804

• Innowacje prawa Rozumu

• Tzw. Teoria woli przy wykładni czynności prawnych

• Zasada ekwiwalentności przy umowach odpłatnych szczególnie o charakterze wzajemnym

• Uznanie zasady odpowiedzialności za brak staranności przy pertraktacjach umownych (culpa in contrahendo)

• Pojmowanie clausula rebus sic stantibus tak, że okoliczności pozostaną takimi jak z chwili zawarcia umowy

• Innowacje odrzucone przed pandektystyke

• Reformy prawa Rozumu odrzucone w XIXw przez pandektystykę i kodeks BGB (w większości)

• usus modernus Pandectarum- nowoczesne zastosowanie digestów

• popularny w latach 1648-1789

• 3 tomowy podręcznik Specimen usus moderni autorstwa Samuela Stryka

• Praca Stryka jak i inne prace tego okresu podążała mniej więcej za układem ksiąg i tytułów Digestów, ale nie uwzględniała porządku fragmentów i uwzględniała instytucje lokalne

• Lokalne instytucje germańskie

• Przede wszystkim typowe dla prawa germańskiego wspólnoty: małżonków, dziedziców itd.

• Odrzucenie formalnego autorytetu prawa rzymskiego

• Hermann Conring „O genezie prawa germańskiego” i jego teza o stopniowej recepcji prawa rzymskiego w toku praktyki sądowej

• W razie kolizji przyjmowano że prawo miejscowe oparło się prawu rzymskiemu

• Wiodąca rola prawników saskich

• Koloryt lokalny usus modernus na poszczególnych terytoriach Rzeszy

• Prawnicy sascy- Carpzow i Struve

• Łączenie metody usus modernus z systematyką prawa natury

• Prawo prywatne usus modernus

• Doktryna romanistyczna uzasadniała podporządkowanie żony mężowi i prawo karcenia (ale podobnie przecież było w kodeksach prawa natury i code civil)

• W prawie spadkowym- z rzymu wzięte testament i system zachowku, ale dziedziczenie ustawowe z prawa germańskiego

• Przy przewłaszczeniu nieruchomości przeważały prawa lokalne

• Przy nabyciu nieruchomości synteza romańsko-germańska

• Innowacje w zakresie prawa zobowiązań usus modernus

• Pojęcie umowy= oferta+ akceptacja która to czyni ofertę nieodwołalną

• Dopuszczanie zastępstw osób trzecich przy umowach

• Zaskarżalność także tzw. Nagich porozumień-> każde porozumienie staje się kontraktem stypulacji

• Więcej niż 2x przekroczenie słusznej ceny (iustum pretium) oznaczało pokrzywdzenie nabywcy

• Odsetki max 5 %, normowanie umów o dzieło i pracę

• Niemiecki proces powszechny i Aktenversendung

• Skomplikowany tok i procedura procesu

• Powstaje instytucja przesyłania przez sądy akt sprawy wydziałom prawa-> Aktenversendung z prośbą o opinie

• Trochę jak praktyka konsyliatorska

• Aktenversendung przeistoczyło się dość szybko w normalną procedurę odwoławczą , wydziały prawa stały się kolegiami orzekającymi

• Ostatecznie zniesiono tę instytucję w 1878 (Bismarck)

• Pandektystyka surogatem kodyfikacji

• Odrzucenie kodyfikacji prawa prywatnego

• Szkoła Historyczna zaczęła przekształcać się w pandektystykę

• Zamiast kodeksów zupełność, pewność i niesprzeczność prawa zapewniała Niemcom Pandektystyka

• Podręczniki pandektów były jednolitą wykładnią Corpus Iuris dla całej Rzeszy - zapewniały jedność prawa

• Dopiero w 1879 powołano Sąd Rzeszy

• Aspekt zjednoczeniowy pandektystyki i inne

• Typowe nazwy podręczników „Pandekten” albo „Lehrbuch der Pandekten”

• Zwłaszcza akcentowane pojęcia wolności osobistej, wolnej własności, swobody umów i testowania (antyfeudalizm, leseferyzm)

• Część ogólna- Allgemeiner Teil

• Zastąpienie wykładni Corpus Iuris przez dedukcje z abstrakcyjnych pojęć

• Część ogólna prawa cywilnego regulowała: zdolność prawną osób fizycznych i prawnych, przedmiot praw i czynności prawne

• Pięcioksięgowy system pandektystów: część ogólna+ prawo zobowiązań+ prawo rzeczowe + rodzinne + spadkowe

• Część ogólna również w BGB a nawet w późniejszych kodyfikacjach

• Konstrukcje pojęciowe pandektystyki

• Jhering twierdził że jest to „jurysprudencja pojęć”

• Ojciec jurysprudencji pojęć to Georg Friedrich Puchta

• Zasada abstrakcyjności czynności prawnych, idea majątku celowego, odpowiedzialność za winę przy zawarciu umowy (culpa in contrahendo), koncepcja „założenia”

• W Niemczech sędzia opierał się na dogmatyce a nie wprost na ustawie

• Lehrbuch Windscheida- „prawoznawstwo to pandekty, a pandekty to Windscheid”

• Puryzm źródłoznawczy pandektystyki

• Ignorowanie całego dorobku od konsyliatorów do pocz. XIX w.- pandektyści robili wyjątek tylko dla glosatorów i humanistów; przede wszystkim jednak antyczne „źródła”

• Zaprzepaszczenie w ten sposób części osiągnięć ius commune; np. cesji wierzytelności, clausula rebus sic stantibus i culpa in contrahendo- potem ponowne ich „odkrywanie”

Kształtowanie i ochrona praw prywatnych

62. Terminologia rzymska czynności prawnych

• Jurysprudencja okresu pryncypatu nie miała teorii czynności prawnej, a nawet jednolitego terminu technicznego na ich oznaczenie

• Negotium; negotium gerere/ negotium contrahere, contractus -> synonim umowy ważnej wg ius civile, pierwotnie oznaczał zaciągnięcie jakiegokolwiek zobowiązania w tym delikty

• Conventio i pactum -. „porozumienia” niezaskarżalne umowy

• Czynności ustne i pisemne

• Opierani się prawa rzymskiego tradycyjnie na czynnościach ustnych

• Wyjątkowe przypadki formy pisemnej w ius civile końca republiki- wymagane dla kontraktów literalnych, do sporządzenia testamentu pretorskiego i do zredagowania formuły procesowej w procesie formularnym

• Upowszechnienie pisemnej formy w późnym cesarstwie urosło do wymogu ważności czynności

• Wcześniej już znana forma pisemna dla celów dowodowych - testatio i chirographum

• Czynności formalne a nieformalne

• Czynności pisemne nie sa koniecznie formalne

• W archaicznym ius civile o skuteczności czynności decydowały pewne odpowiedni e formułki słowne, także pewne symbole

• Czynności nieformalne pozbawione były znaczenia prawnego, były tylko zjawiskami faktycznymi

• Dla formalizmu archaicznego forma nie była zewnętrzną szatą czynności, lecz jej istotny, kluczowy element

• Forma czynności jako forma ochronna

• W późnej republice forma została przeciwstawiona treści- stała się jej szatą zewnętrzną

• Forma czynności zyskała znaczenie ochronne- dzięki niej czynność zyskiwała charakter publiczny i można było udowodnić, że faktycznie taką czynność się dokonało

• Czynności formalne dawnego ius civile np. mancypacja (formalna sprzedaż), in iure cessio (fikcyjny proces windykacyjny) czy fiducja zostały potem w kompilacji zastąpione nieformalnymi odpowiednikami : traditio, cessio i pignus

• Czynności rozporządzające i zobowiązujące

• Takie rozróżnienie można znaleźć u Paulusa

• Czynności rozporządzające: bezpośrednio przenosza, obciążają prawami na rzeczy cudzej, zmieniają, znoszą istniejące prawa

• Większość kodeksów europejskich uznaje wszelkie umowy za czynności zobowiązujące (nie Niemcy i Polska)

• Dawna mancypacja - sprzedaż formalna była połączeniem elementu rozporządzającego i zobowiązującego

• Sprzedaż konsensualna sama sobie tylko zobowiązująca

• Czynności przyczynowe i abstrakcyjne- mancypacja i tradycja

• Czynności przyczynnowe/ klauzalne wymagają dla ważności prawidłowej przyczny- causa

• Klauzalność służy kontroli racjonalności i legalności obrotu

• Ważność czynności abstrakcyjnych jest oderwana od przyczyny/celu dokonania-> służy pewności nabycia praw

• Te same czynności mogą mieć postać kauzalną lub abstrakcyjną ->przykład mancypacji (od czynności kauzalnej do abstrakcyjnej) odwrotny przykład wydania rzeczy - traditio

• Ostatecznie w kompilacji justyniańskiej tradycja zmieniła się w czynność abstrakcyjną

• Warianty przyczynowe i abstrakcyjne stypulacji

• Stipulatio porównywane do nowożytnego weksla

• Dzięki licznym wymogom formalnym co do zasady wiązała niezależnie od przyczyny (więc była czynnością abstrakcyjną)

• Jeśli w stypulacji w pytaniu wskazano przyczyne, to stypulacja stawała się czynnością kauzalną

• Abstrakcyjny wariant stypulacji mógł być przyczyną nadużyć ze strony wierzyciela- mógł nie wypłacić pożyczki, a żądać od dłużnika zwrotu

• Dłużnik mógł się bronić- przez zarzut podstępu (exceptio doli), a potem także zarzut niewypłaconych pieniędzy, lub nawet skargę niewypłaconych pieniędzy

• Stypulacja wielorakie zastosowanie

• Jej przedmiotem mogło być każde dozwolone świadczenie

• Stypulacja jako przykład typowego nabycia praw między żyjącym- zamiast pojęcia czynności prawej, którego nie było

• Stypulacja mogła służyć do : poręczenia- adpromissio, ustanowienia kary umownej- stipulatio poenae, obowiązku płacenia odsetek- stipulatio usurarum, do umorzenia i zmiany zobowiązań- novatio

• W późnym cesarstwie zapis stypulacji miał walor formy pisemnej

• Klauzula stypulacyjna

• Cesarz Leon I uznał że każda pisemna umowa zobowiązaniowa to stypulacja

• Dalsze podziały czynności prawnych

• Czynności jedno- lub dwustronne; pierwsze z nich dokonują się przez działanie jednego podmiotu , gdy drugie wymagają zgodnych oświadczeń stron

• Czynności dwustronne mogą wywoływać zobowiązanie jednostronne (pożyczka itd.)

• Podział na czynności odpłatne (przynoszą korzyści o charakterze wzajemnym) i nieodpłatne (korzysta z nich tylko jedna strona)

• Darowizna nieodpłatna i dwustronna, wcześniej była tylko przyczyną - causa donandi

• Czynności między żyjącym- inter vivos i czynności na wypadek śmierci- mortis causa

• Elementy treściowe czynności prawnej

• Trzy rodzaje postanowień: a) elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii), b)elementy nieistotne (naturalia negotii) - mają one zastosowanie z mocy prawa, c) elementy podmiotowo istotne- postanowienia dodatkowe (accidentalia negotii) -> warunek-condicio, termin-dies, polecenie-modus

• Czynności warunkowe nawet w najdawniejszym prawie

• Warunek właściwy i niewłaściwy

• Warunek- condicio jest zdarzeniem przyszłym i niepewnym, od którego warunek zawieszający uzależnia powstanie a warunek rozwiązujący ustanie skutków prawnych

• Warunkiem nie jest co do zasady uzależnianie skutków prawnych od zdarzeń, które nie mają cechy niepewności - zdarzeń obecnych i przeszłych, niemożliwych lub koniecznych lub sprzecznych z prawem/moralnością

• Warunek zawieszający niemożliwy do spełnienia- czynność nieważna, wyjątek testament

• Warunek zawieszający konieczny- czynność jest bezwarunkowa

• Warunki niedopuszczalne prawnie/moralnie- niweczyły umowy dobrej woli, a także przysporzenia testamentowe

• Niewłaściwe są też warunki prawne i warunki milczące

• Warunek zawieszający i rozwiązujący

• Zobowiązanie pod warunkiem zawieszającym jeszcze nie rodziło powinności świadczenia, ale mogło być umarzane, zmieniane itd.

• Ziszczenie się warunku rozwiązującego powodowało natychmiastowe ustanie skutków prawnych

• Warunek rozwiązujący jako umowa dodatkowa?

• warunek potestatywny, przypadkowy, mieszany

• odpowiednio; condicio: potestativa, casualis i mixta

• trójpodział dopiero od Justyniana

• warunek potestatywny- np. kupno na próbę

• warunki przypadkowe: np. wystąpienie zjawisk natury

• warunki mieszane- np. dodawana do sprzedaży klauzula przepadku (lex commissoria) albo zastrzeżenie lepszej oferty (in diem addicto)

• warunki dodatnie i ujemne

• warunek dodatni- polega na nastąpieniu zdarzenia niepewnego, a ujemny- polegający na jego nienastąpieniu

• co z warunkiem zawieszającym potestatywnym ujemnym? Problem np. z zapisem testamentowym na rzecz wdowy pod warunkiem, że nie wyjdzie znowu za mąż

• rozwiązanie problemu tzw cautio Muciana

• przypadki, gdy zainteresowana osoba np. dziedzic uniemożliwia spełnienie się warunku- wówczas stosuje się fikcje spełnienia się warunku

• wola i jej oświadczenie

• rzymianie traktowali czynności prawne jako nierozerwalne całości

• pandektystyka niemiecka- osobna analiza woli i jej oświadczenia

• wg nich wad czynności prawnych pojmowane jako przypadki rozbieżności miedzy wolą a oświadczeniem

• radykalna teoria woli za Savignym- każda taka rozbieżność musiałaby być traktowana jako przyczyna absolutnej nieważności całej czynności

• zamierzona rozbieżność miedzy wola a jej oświadczeniem

• pierwsza postac: oświadczenie nie na serio- np. na scenie, w ramach żartu itd. Nie miało znaczenia prawnego

• druga postać: czynności pozorne (simulatio) które służyły obejściu prawa- np. pozorne małżeństwa itd. Czynność symulowana uznawano za nieważną gdy czynność dysymulowana (zgodna z rzeczywista intencją) musiała spełniać własne wymogi ważności; potem w prawie Rozumu konstrukcja ochrony zaufania osoby trzeciej

• trzecia postać: zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis) bezskuteczność oświadczenia zastrzegana była jednostronnie; taka operacja była nieskuteczna gdy była nieznana kontrahentowi

• niezamierzona rozbieżność między wolą a jej oświadczeniem

• błąd - error

1. w prawie rzymskim a później także w niemieckojęzycznych kodeksach prawa natury błąd powodował automatycznie nieważność umowy, gdyż oznaczał niezgodność między stronami - dissensus

2. zwłaszcza tyczy się to sprzedaży: chodzi o niezgodność w jednym z istotnych elementów umowy-> brak identyczności jej podmiotu- error in persona, lub przedmiotu- error in corpore lub typu umowy- error in negotio

3. sporna kwestia braku identyczności co do właściwości przedmiotu - error in materia/error in substantia

4. niestotne błędy co do jakości- error in qualitate, lub oznaczenia- in nomine

• błędy w stylu error facti i ignorantia iuris

1. błędy uwzględniano w rosnącym stopniu- także przy np. stypulacjach albo testamentach „błądzącemu zupełnie brak woli”

2. uwzględniano jednak w sumie tylko błędy co do okoliczności faktycznych

3. błąd oznaczający nieznajomość prawa szkodził tylko temu kto się go dopuścił - ale elastycznie pojmowali go prawnicy klasyczni

4. różne potraktowanie rozróżnienia błędu co do faktu od błędu co do prawa- niektóre kodeksy wcale nie wprowadzają takiego rozróżnienia np. polski KC

• inne przypadki niezamierzonej rozbieżności- groźba bezprawna (metus) i podstęp (dolus)

1. rozbieżność między wolą a jej oświadczeniem była w przypadku groźby i podstępu właściwie hipotetyczna

2. czynności dokonane w obu tych przypadkach były właściwie ważne- ale wzruszalne za pomocą środków prawa pretorskiego

3. te środki to: zarzut procesowy przeciw skardze przeciwnika - exceptio, skarga w celu zaczepienia czynności- actio, przywrócenie do stanu poprzedniego- in integrum resitutio

• skargi z tytułu groźby i podstępu

1. skarga z tytułu groźby- actio quod metus causa- opiewająca do roku od faktu wymuszenia na poczwórną wartość szkody, po upływie roku skarga opiewała na pojedynczą wartość szkody

2. skarga z tytułu podstępu- actio doli- skarga subsydiarna, a więc gdy nie było innego wyjścia; opiewała na normalną wartość szkody, ale jej zasądzenie powodowało utratę czci- infamię

3. obie skargi należały do actiones arbitriae - jeśli pozwany dobrowolnie spełnił świadczenie, unikał zasądzenia

4. klauzule podstępu były zamieszczane na wzorcowych stypulacjach

• nieważność czy wzruszalność umów zawartych pod groźbą, na skutek podstępu?

1. W różnych kodeksach różne postanowienia

2. W prawie powszechnym podstęp co do istotnych postanowień i podstęp co do postanowien ubocznych -> w pierwszym przypadku uznawano unieważnialność w drugim- jedynie odszkodowanie

3. Od pandektystyki niemieckiej- i groźba i podstęp są wzruszalne ; mimo wszystko we wszystkich nowszych kodeksach surowiej traktuje się groźbę niż podstęp

• Pojecie iurisdictio

• Proces opierał się w rzymie na władzy dwóch podmiotów- najpierw pretorów, a potem cesarzy

• Obaj byli wyposażeni przez lud w imperium- z jej przejawem w postaci iurisdictio

• „ius dicere” ustne oświadczenie urzędnika co jest prawem

• Daję-do, oznajmiam- dico, przysądzam- addico

• Na podstawie iurisdictio urzędnicy przyznawali środki ochrony prawnej

• To czy ma się jakieś uprawnienie okazywało się dopiero w procesie

• Środki ochrony- actio

• Zwracano się z pytaniem i prośbą do urzędnika by udzielił actio

• Spór rozstrzygał sędzia prywatny na podst. upoważnienia

• Iudicia publica- urzędnik sam rozstrzygał kwestię, iudicia privata- powództwa- actio, albo raczej lege agere- działanie na podstawie prawa

• Kompetencje pretora

• Pretor formalnie nie mógł reformować ius civile

• Dopiero Papinian określi kompetencje pretora w stosunku do ius civile również jako poprawianie- corrigere

• Edykt jako główne źródło poznania prawa

• Pretor był organem jurysdykcyjnym, ale nie był sędzią ,nie oddzielano stosowania od tworzenia prawa

• Zaangażowanie stron w konfliktach prywatnych , pretor tylko kontroluje, rozstrzyganie w rękach prywatnych- pretor tylko zatwierdza rozstrzygnięcie

• Dwufazowość procesu

• Pierwsza faza: pytanie urzędnika czy jest szansa na ochrone prawną i ustalenie przedmiotu sporu-> faza in iure czyli przed pretorem

• Druga faza: przed sędzią prywatnym(iudex) który na podst upoważnienia badał sprawę i wydawał wyrok-> apud iudicem

• Rozstrzyganie sporu zostawiano domenie prywatnej

• Pretor orzekał o prawie, a sędzia na podstawie kwestii faktycznych

• Podobny model w przypadku angielskiej ławy przysięgłych

• Uprawnienia princepsa

• Otwiera się furtka dla tych, którzy wcześniej nie mieli szans na uzyskanie ochrony

• Cesarz rozpoznawał: porządek procesu (extra ordinem), cognitio ich sprawy lub powierza to swoim urzędnikom

• Właściwie nowe formy ochrony i nowe sadownictwo

• Gdy imperator deklaruje że przysługuje komuś uprawnienie, proces cesarski musi znaleźć po temu środki ochrony

• Actio zacznie być utożsamiana z roszczeniem materialno-prawnym, przestanie się utożsamiać actio z edyktem/formułami procesowymi

• Rozwój procesu rzymskiego

• Proces republikański- ordo iudiciorum privatorum; Dwie formy- proces legisakcyjny/ proces formularny

• Jednofazowy proces cesarski; Ukuta później nazwa: proces kognicyjny- cognitio extra ordinem

• Skrajny formalizm archaicznych legis actiones- potem dopuszczono procesowanie się z użyciem formuł- agere per formulas

• Doświadczenia pretora peregrynów; stosowanie ius gentium

• Proces formularny stopniowo zupełnie wypierał poprzednie postępowanie; leges Iuliae iudiciariae zniosły proces legisakcyjny

• Powstawanie procesu kognicyjnego

• Pierwsze znaki już ok 150 lat przed pryncypatem

• Współistnienie procesu formularnego z kognicyjnym- najpierw tylko poszczególne procedury kognicyjne i 3 zakresy: o fideikomisach, w działalności cesarza i w prowincjach

• Rozszerzanie zakresu procesu kognicyjnego

• Już od Dioklecjana i Konstantyna proces formularny nie istniał -> proces kognicyjny jako jedyny sposób ochrony praw prywatnych

• Historia prawa prywatnego utożsamia proces rzymski z procesem kognicyjnym; skąpa wiedza o pozostałych formach procesu

• Ogólnie: proces legisakcyjny->proces formularny->proces kognicyjny

• Podmioty w procesie- actor i reus

• Powód- actor, pozwany-reus

• Od procesu formularnego możliwe współuczestnictwo procesowe, czyli kilka podmiotów po każdej ze stron

• Interwencja procesowa w procesie kognicyjnym

• Zastępcy procesowi - cognitor i procurator

• W procesie formularnym/kognicyjnym

• Zastępca ustalany formalnie i ustnie wobec przeciwnika- cognitor

• Procurator zgłaszał się sam, mógł być ustanowiony nieformalnie, bezwzględnie wymagano od niego zaświadczenia że zastąpiony zatwierdzi jego działania

• Z czasem zbliżanie prokuratora do kognitora- Justynian mówi już tylko o prokuratorze

• Oczywiście już w legisakcyjnym procesie byli zastępcy nieletnich, kuratorzy, zastępcy w procesie o wolność itd.

• Kto mógł brac udział w procesie; zdolność procesowa

• Możliwość występowania w procesie jako strona i osobistego podejmowania czynności procesowych

• Mieli tę zdolność: najpierw tylko obywatele rzymscy dorośli i nie podlegli władzy zwierzchnika agnacyjnego-> potem także Latyni i peregryni-> od Karakalli właściwie każdy -> od Dioklecjana także kobiety

• * brak zdolności procesowej niewolników co do zasady !

• Zdolność do postulatio

• Postulatio- składanie wniosków w fazie in iure

• Nie mieli jej niesłyszący i osoby <17 lat

• Nie mogli występować za innych niewidomi i kobiety

• Tak samo potraktowano osoby zbrukane

• Osoby z infamią miały prawo do postulatio tylko w stosunku do siebie i najbliższych

• Legitymacja procesowa

• Zdolność, by występować w roli strony

• Legitymacja czynna- zdolność do bycia powodem, legitymacja bierna- do bycia pozwanym

• Pomocnicy stron

• Zwłaszcza adwokaci- ale nie byli to uczeni juryści

• Mówcy- apud iudicem- pomoc w drugiej fazie, raczej uzyskanie odpowiedniego efektu retorycznego

• Znajomośc prawa mieli adwokaci-pomagali w fazie in iure

• Ta sama osoba prowadziła opcjonalnie obie strony

• Dopiero od 460 n.e. adwokaci muszą być faktycznie prawnikami, zawodowcami

• Ograniczanie wysokości opłat za adwokatów

• Zawodowi pisarze- tabelliones; coś jak notariusze

• Rola urzędników

• Prowadzenie fazy in iure w procesie republikańskim dzięki iurisdictio

• Najpierw miał tę funkcję konsul, potem pretor miejski, także cesarz (obaj zasiadali w tym celu na forum romanum)

• Sprawy w fazie in iure dotyczące peregrynów prowadził pretor peregrynów

• Sprawy targowe prowadził edyl kurylny

• Sędziowie prywatni

• W fazie apud iudicem- jednoosobowy sędzia - iudex unus/iudex privatus

• Osobne pojecie arbitra

• Listy osób które mogły być sędziami, ale jeśli obie strony zgadzały się na jakąś osobę to mogła ona bez przeszkód zostać sędzią, inaczej losował sędziego pretor

• Jedyne ograniczenie: pochodzenie z nobilitas/ekwitów

• Sędziowie kolegialni- kilku recuperatores, im pretor oddawał sprawy dot. Obywateli różnych narodów, lub z różnych gmin obywatelskich

• Instytucja sądu centumwiralnego

• Sprawy dot. Majątku o dużej wartości

• Włócznia jako znak, symbol własności

• Sprawy w prawie klasycznym: o wydanie spadku powyżej 100000 sesterców, o obalenie testamentu, o nieruchomość i o status

• Nazwa nawiązuje do składy sądu

• Tajemniczy sąd dziewięciu mężów (decemviri stiltibus iudicandis) w sprawach wolności

• Sędziowie mieli na podstawie faktów wydać wyrok w zakresie, który przekazał im magistratus, nie mieli być prawnikami

• Cesarz i jego sędziowie

• W jego imieniu działał prefekt pretorianów/prefekt miasta

• Proces kognicyjny- sprawy przed jednoosobowym iudexem, na którego strony nie miały wpływu

• Iudices zresztą delegowali dalej swoje uprawnienia na innych sędziów/także urzędników

• Można było zwrócić się do princepsa z prośbą o opinie

• Rozwój procesu za dominatu

• Rozbudowanie sądownictwa wraz z reformą administracji

• Władza „z góry”- początki apelacji

• Pytania o apelacje i instancyjność wraz z bezpośrednim odwoływaniem się do cesarza

• Strony nie miały wpływu na sędziego, ale na miejsce sądu tak- „actor sequitur forum rei”, sąd w miejscu dokonania deliktu - „forum delicti commissi” , inne np.: „forum rei sitae” itd.

• Zasady procesowe- skargowość i dyspozycyjność

• Zasada skargowości: bez wystąpienia o actio, bez inicjatywy powoda nie rozpocznie się proces; bez apelacji nie ma postępowania apelacyjnego-> myślenie skargowe Rzymian

• Zasada dyspozycyjności/rozporządzalności

• W Rzymie także strony rozporządzały przedmiotem postępowania i środkami- zwłaszcza okreslaja granice poszukiwanej ochrony

• Można zrezygnować z ochrony, ale „volenti non fit iniuria”- chcącemu nie dzieje się krzywda

• Działanie z urzędu, oficjalność - opozycja do dyspozycyjności- od procesu kognicyjnego

• Do dziś zasadą jest że wszczęcie postępowania cywilnego zależy od inicjatywy zainteresowanego podmiotu

• Kontradyktoryjność procesu rzymskiego

• Postępowanie polega na wystąpieniach dwóch przeciwstawnych stron

• Kontradyktoryjność=sporność

• Materiał procesowy gromadzą strony

• Opozycyjny model- inkwizycyjność- dopiero od średniowiecza

• Kontradyktoryjność łączy się z dyspozycyjnością

• Strony muszą swoje twierdzenia udowadniać- ei incumbit probatio qui dicit no qui negat

• Pretor i sędzia bezstronni, tylko ustalają prawdę formalną

• Od 1996 w KPC odrzucono zasadę aktywności sadu z urzędu w dochodzeniu do prawdy materialnej-> oparcie tylko o prawdę formalną

• Zasada jawności

• Proces może być obserwowany przez dowolne osoby

• Również sam cesarz ogłaszał publicznie, na placu publicznym, w audytorium

• Zasada ustności

• Strony mogą swobodnie, używając słów prezentować swoje stanowisko w postępowaniu

• Też za pryncypatu; brak formalizmu i ustność

• Proces legisakcyjny tylko ustny

• Proces formularny- instrukcje pisemne dla sędziego tzw. formula

• Proces kognicyjny- więcej pisemności, zwłaszcza wezwania do sądu

• Zawsze jednak ustność>pisemność

• Zasada równości

• Te same możliwości działania dla obu stron: non debet actori licere, quod reo non permittitur

• Obie strony powinny mieć prawo do wypowiedzi: audiatur et altera pars

• Zasada bezpośredniości

• W republice w obu fazach procesu bezpośrednio zapoznawano się z żądaniami, twierdzeniami i dowodami

• Pewna pośredniość w dominacie- delegowanie, proces reskryptowy, apelacje

• W dominacie przewlekłość i kosztowność postępowania

• Zasada bezpłatności

• Całkowita w republice

• Sędziowie cesarscy- problem źródeł finansowania

• Rezygnacja z bezpłatności

• Ogółem zasady:

• Skargowość, dyspozycyjność, kontradyktoryjność

• Jawność, ustność, równość, bezpośredniość, bezpłatność

Osoby i rodzina

105. Początek zdolności prawnej

• W momencie urodzenia

• Jednak gdy chodziło o korzyści (commoda) lub prawa (ius dziecka) zakładano fikcje wcześniejszego urodzenia

• Np. w ten sposób uwzględniano przy dziedziczeniu pogrobowców

• Nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius quaeritur

• W prawie klasycznym gdy chodziło o wolność, obywatelstwo i rodzinę dla dzieci małżeńskich decydowała chwila poczęcia, a dla pozamałżeńskich- chwila urodzenia

• Koniec zdolności prawnej

• Zdolność gaśnie wraz ze śmiercią

• Śmierć jenca trzeba było udowodnić, a nowe małżeństwo dopiero po 5 latach

• W starożytności nie było domniemań śmierci

• Glosatorzy- domniemanie, że zaginiony żył 100 lat, potem 70

• Istniały domniemania zmarłych we wspólnym niebezpieczeństwie: domniemywało się, że ojciec zmarł przed synem, a dziecko niedojrzałe przed matką

• Jeśli chodzi o infamię, raczej wpływała na zdolność do czynności prawnych niż na zdolność prawną

• Zdolność prawna a zdolność do czynności praw.

• Zdolność do czynności prawnych- możność składania wiążących prawnie oświadczeń woli w celu stworzenia, zmiany, wygaszenia stosunków prawnych

• Dzieci nie miały wcale zdolności do czynności prawnych; mogły nabywać prawa, ale bez własnego działania (np. spadek)

• Niewolnicy na odwrót- mieli tylko zdolność do czynności prawnych, ale nie mieli zdolności prawnej

• Ograniczenia zdolności ze względu na wiek

• Dzieci-infantes

1. Osoby od urodzenia do 7. Lat

2. Ci którzy nie umieli mówić „qui fari non potest”

3. Nie można było poniżej 7 lat zawierać małżeństw, ale zaręczyny tak

4. Dzieci musiały znajdować się w braku ojca pod opieką- tutela

5. Do nabywania posługiwano się należącym do dzieci niewolnikiem

• Niedojrzali- impuberes

1. Seneka i jego trwały znak który pozostawia 7 rok życia

2. Bez władzy ojcowskiej także pozostawali pod opieką- tutela impuberum

3. Dla dziewczyn był to okres 7-12. Lat, dla chłopców 7-14./wg kryterium osobistego rozwoju

4. Justynian przyjął ostatecznie 14. Lat dla chłopców

5. Niedojrzali nie mogli się żenić, i testować

6. Sami mogli przyjmować przysporzenia, ale dla obciążeń wymagano zgody opiekuna

• Czynność prawna kulejąca- negotium claudicans

1. Przysporzenie i obciążenie-> Justynian: „lepsza” i „gorsza” sytuacja były czysto formalne

2. Przyjecie spadku, uniwersalnego fideikomisu, postawienie wniosku o posiadanie spadku zawsze wymagały zgody opiekuna

3. Przy przysporzeniach i obciążeniach występujących łącznie skuteczność ograniczała się do przysporzeń

4. Niedojrzały sprzedawca więc miał roszczenie o zapłatę ale nie miał obowiązku wydania towaru

5. W dzisiejszych kodeksach czynność prawna kulejąca jest inna- jednolicie traktuje się umowę zawartą bez zgody opiekuna, zawieszając jej skuteczność

• Niepełnoletni- minores

1. Wprowadziła tę kategorię 200 p.n.e. lex Laetoria - puberes viginti quinque annis minores

2. Ustawa chroniła niepełnoletnich przed stratami z powodu wykorzystanie ich braku doświadczenia przez nieuczciwego kontrahenta

3. Pretor udzielał tym osobom: skargę przeciwko nieuczciwemu kontrahentowi i zarzut procesowy przeciw jego skardze kontraktowej

4. Usuwało to uszczerbki spowodowane ich niedoświadczeniem

5. Czynności minores nie były „kulejące” były w całości formalnie ważne, ale wzruszalne w sferze prawa pretorskiego

6. Na wniosek pretor mógł dla małoletniego ustanowić doradcę- kuratora

• Ograniczenia zdolności ze względu na płeć

• Kobiety nie podlegające władzy ojca/męża miały w zakresie majątkowym pełną zdolność prywatnoprawną

• Naczelnik rodziny- pater familias, urzędnik publiczny-> tylko mężczyźni

• Baby nie mogły brać udziału w procesie prywatnym (pryncypat)

• Gdy nie były pod władzą podlegały opiece- tutela mulierum

• Zgoda opiekuna była często tylko formalna- pretor mógł wymóc na opiekunie jej udzielenie

• Uzasadnienie tego stanu rzeczy: słabość płci (infirmitas sexus), lekkomyślność kobieca (levitas animi)

• Opieka nad kobietami słabła

• Ograniczenie ze względu na chorobę psychiczną

• Umysłowo chorego- furiosus juryści pryncypatu zrównywali z dziećmi, przypisywanie „nullum intellectum)

• O skuteczności czynności podjętych przez szaleńca decydowano od przypadku do przypadku

• Kuratela krewnych agnatycznychg

• Czynności w przerwie choroby skuteczne, nieważne czynności podjęte w stanie ewidentnej niepoczytalności

• Czasem też czynności osób normalnie zdrowych podjęte w wyjątkowych sytuacjach były nieważne

• Ograniczenia dla marnotrawców- prodigus

• Norma z XII tablic pozwalała na ustanowienie dla marnotrawcy dziedzictwa kuratora; chodziło o majątek nabyty w drodze dziedziczenia ustawowego

• Od pryncypatu chodziło o wszystkie czynności i o ogół majątku

• Formalna decyzja o odebraniu zarządu majątkiem zrównywała marnotrawcę z impubes- nie mógł skutecznie wykonywać czynności obciążających

• Marnotrawca miał jednak prawo się żenić, przyjmować spadek itd.

• Terminologia dla osób prawnych

• Brak w prawie rzymskim i terminologii i refleksji szerszej na temat osób prawnych; osoby prawne wchodziły bowiem do ius publicum, któremu poświecano znacznie mniej uwagi

• Universitates personarum- związki osób: persona ficta/persona representata/persona mystica-> jest to terminologia średniowieczna

• Persona moralis z prawa Rozumu

• Juristische Person wprowadzone w 1807

• Aerarium i fiscus

• Najwyższy związek osób- samo państwo rzymskie; ogół obywateli- populus Romanus

• Pod pieczą senatu skarbiec państwa tzw. Aearium działał wg prawa publicznego

• Potem rozdział majątku publicznego cesarza i senatu

• Wyodrębnił się z patrymonium caesaris fiscus- koszyk pieniędzy, ze zdolnością prywatnoprawną

• Wraz ze spadkiem znaczenia instytucji republikańskich wzmacniał się fiskus- w końcu wchłonął on aerarium, a zarząd prywatnych posiadłości cesarskich (res privata ) połączono z zarządem patrymonium caesaris

• Municypia (gminy) i zrzeszenia

• Niższy szczebel korporacji publicznej- pozarzymskie gminy miejskie (municypia/colonia)

• Podobny charakter miały gminy wiejskie (vici/pagi)

• Ustrój gmin: zgromadzenia+rada miejska+ 2 urzędników wykonawczych ( duoviri) jak miniatura ustroju Rzymu

• Gminy miały zdolność prawną i procesową

• Stowarzyszenia: collegia/sodalitates/societates - charakter publiczny lub też sakralny

• Początkowo do powstania zrzeszenia wystarczyło porozumienie założycieli, potem na mocy lex iulia de collegis także swoista koncesja senatu

• Do założenia 3 członków, do przetrwania nawet 1

• „co należy się stowarzyszeniu, nie należy się jego członkom”

• Związki osób - universitates personarum

• Określanie przez jurysprudencje zrzeszeń jako ciał (corpora) analogia do osób fizycznych

• Osoby fizyczne jako naturalni nosiciele praw i obowiązków

• Konstrukcja universitates zwłaszcza w stosunku do kościołów i klasztorów

• Średniowieczna kanonistyka oparła ją na analogii do instytucji opieki: universitas jako podopieczny (pupillus) a zarządca jako opiekun (tutor)

• Ta konstrukcja odnosila się jednak tylko do zrzeszeń o charakterze półpublicznym (miasta gildie itd.)

• Korporacje prywatne dopiero w XIX w

• Spółka (societas) różnice w stosunku do stowarzyszeń

• Spółka nie miała osobowości prawnej

• Był to umowny związek kilku osób realizujących wspólny cel; był to związek o charakterze konsensualnym

• Spółka to stosunek kontraktowy, który wywoływał wzajemne zobowiązania miedzy wspólnikami

• Spółka nie była samodzielna jednostką organizacyjna i nie miała organów

• Nie było konieczne posiadanie przez spółkę majątku- ew. majątek traktowany jako współwłasność wspólników

• Gdy choć jeden ze wspólników zmarł/odstąpił to spółka wygasała

• Fundacje(masy majątkowe) niesamodzielne/powiernicze= fundacje fiducjarne

• Polegały na przysporzeniu pewnej osobie prywatnej lub korporacji majątku w formie darowizny/częściej testamentu i obciążenie obdarowanego podmiotu poleceniem użycia tego majątku w danym celu

• Jego realizacja mogła podlegać kontroli administracyjnej

• Np. fundacje dla ubogiej młodzieży cesarzy Nerwy i Trajana

• Chrześcijańskie fundacje dobroczynne- piae causae

• Późniejsza forma fundacji V w n.e

• Przeznaczano wartości majątkowe na szpitale, klasztory domy starców itd

• Jednak te obdarowywane zakłady należały do osób fizycznych lub korporacji

• Podmiotowość miały raczej osoby zarządzające a nie sam majątek

• Istniały formy zbliżone do majątku celowego z podmiotowością prawna, ale nadal brakowało ustawodawstwa i refleksji nad ich klasyfikacją -> były to fundacje niesamodzielne

• Rozwój fundacji

• Dalsze badania nadal zajmowały się przede wszystkim związkami osób (universitas personarum)

• Przeważały nawet we wczesnych kodyfikacjach prawnocywilnych niesamodzielne, fiducjarne fundacje

• Ideologia wczesnoburżuazyjna- nie było miejsca na „ciała pośrednie”

• Teorię fundacji samodzielnych rozwinęła dopiero pandektystyka niemiecka, francuzi nadal wolą fundacje niesamodzielne

• Władza ojca w rodzinie agnacyjnej???

Prawo spadkowe

121. Hereditatis petitio- „Marek niech będzie sędzią [….]”

• Skargi udzielano na podstawie ius civile, służyła uzyskaniu całego spadku jako jednego przedmiotu prawa- res incorporalis

• Dochodzeniem poszczególnych składników spadku zajmuje się prawo rzeczowe

• Gdy chodzi o poszczególne zobowiązania przejęte przez dziedzica odwołujemy się do prawa obligacyjnego

• Legitymacja czynna i bierna hereditatis petitio

• Czynna: tylko dziedzic prawa cywilnego, czyli heres

• Z legis actio Sacramento in rem występowano tylko przeciw pro herede possesor- posiadaczowi spadku, który uważa się za dziedzica

• Proces formularny pozwalał występować przeciwko pro possessore possessor - osobie, która uważała się za posiadacza;otwarto drogę do zabierania majątku spadkowego każdemu posiadaczowi

• Hereditas- spadek

• Hereditatis petitio skutecznie przeprowadzi ten kto w świetle ius civile jest dziedzicem

• W hereditatis petitio występuje się o całość spadku

• W spadku: dobra (corpora hereditaria) czyli ruchomości i nieruchomości + wierzytelności + długi spadkowe + inne uprawnienia (np. do grobu, świadczenia wyzwoleńców)

• Dziedzice nie uzyskują identycznej pozycji: niektóre prawa i obowiązki oczywiście gasną ze śmiercią

• Wchodzenie dziedzica w sytuację prawną zmarłego

• Sukcesja uniwersalna

• Gdy wszystkie prawa przechodzą z jednego na inny podmiot

• Uniwersalizm przy czynnościach inter vivos- przy adrogatio, gdy kobieta sui iuris wchodzi pod manus męża i w przypadku bonorum emptor

• Istota sukcesji uniwersalnej: kontynuacja pozycji i (oprócz tego czego się nie da!) przejęcie całości praw, nawet gdy nie mamy świadomości ich istnienia

• Czym jest spadek?

• Spadek to nic innego, jak sukcesja w całości prawa, jakie miał zmarły

• Spadek jest chroniony powództwem o całość- actio universitatis w postaci hereditatis petitio

• Spadek to z jednej stron rzecz złożona, a z drugiej dziedziczenie- czyli rodzaj uprawnienia

• Spadek= corpora + iura

• Hereditas damnosa - spadek szkodliwy, np. bez majątku z samymi długami

• Spadkobierca- heres

• Aspekt rodzinny i religijny szukania dziedzica

• Wykształcenie stopniowe postrzegania hereditas jako wartości materialnej

• Zainteresowanie testamentami

• Spadek jako res incorporalis- dobro niematerialne

• „aby nikt nie zmarł bez sukcesora”

• Nazwa ze względu na wiele różnych składających się na spadek praw

• Prawna praktyczność, niechęć do teoretycznych konstrukcji

• Sukcesorowi uniwersalnemu prawo przyznawało hereditatis petitio

• Wartości w prawie spadkowym

• Wskazanie dziedzica

1. Nie tylko określenie kręgu powołanych do spadku, ale także tego przez kogo spadek ma zostać nabyty

• Wpływ na świat żywych

1. Chęć przez swój dorobek życia wpływania na tok spraw po śmierci

2. Krepowanie żyjących wolą spadkodawcy (zmarły już nie może wtrącić swojego zdania)

• Swoboda przyjęcia spadku, solidarność rodzinna

• Konsekwencje zasady „nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest”

• „nikt nie może umrzec, pozostawiając dziedzica do części spadku, część zaś beztestamentowo”

• Wyróżnienie 2 podstawowych sposobów dziedziczenia : testamentowego i beztestamentowego

• Akty ostatniej woli: testament i kodycyle

• Jeśli nie ma ważnego i wywierającego skutki testamentu- dziedziczenie beztestamentowe

• Powoływanie do spadku: ex testamento i ab intestato

• Wyjątki od filaru prawa spadkowego- rozłączności ex testamento i ab intestato

• Żołnierze

1. Zasada „nemo pro parte ….” Nie dotyczyła żołnierzy

2. Zwłaszcza ulgowe traktowanie w prawie spadkowym konstytucji cesarskich żołnierzy (inne wymogi co do formy itd.)

• Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne- contra tabulas

1. Powołanie do dziedziczenia testamentowego i beztestamentowego po tym samym spadkobiercy; „przeciw tabliczkom testamentu”

2. Wtedy, gdy nie spełniono formalnych wymogów

3. Np. chęć wydziedziczenia synów musiała być zaakcentowana przez wymienienie ich z imienia-> inaczej od razu dziedziczenie beztestamentowe

4. Jeśli testator ustanowił jako spadkobierców kogoś z zewnątrz, to pominięci przez niego dostawali ½ spadku do równego podziału

5. Gdy powołani byli z sui heredes, wówczas pominięci otrzymywali część, która im się należała wg dziedziczenia beztestamentowego

• Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne

1. Zwracano się do pretora by obalić testament: ta skarga mogła być skierowana tylko przeciwko niektórym powołanym do spadku, urzędnik mógł także tyko niektóre postanowienia obalic

2. Zawsze jednak odejście od zasady „nemo pro parte testatus […] wynikał z konkretnej decyzji urzędnika , była to sytuacja szczególna

• Fideikomisy beztestamentowe

• Tylko wymóg wyraźnego objawienia woli co do ustanowienia fideikomisu wystarczał by nie było dziedziczenia wbrew woli spadkodawcy

• Narzędzie rozszerzenia swobody w rozporządzaniu majątkiem na wypadek śmierci

• Ograniczał udziały beztestamentowych dziedziców

• Można było przez fideikomis na dziedziców beztestamentowych nałożyć obowiązek wydania majątku takiej a takiej osobie- w ten sposób unikało się postępowania contra tabulas

• Fideikomis ab intestato umożliwiał rozporządzanie majątkiem w sytuacjach obawy, że nie da się dopełnić formalnej formy ustanowienia dziedzica

• Fideikomisy można było w szczególnych sytuacjach szybko i sprawnie ustanowić

• Fideikomis umożliwiał dołączanie klauzuli kodycylarnej

• Dalsze losy zasady „nemo pro parte testatus [..]”

• Zacieranie się przeciwieństwa między dziedziczeniem ex testamento a ab intestato (fideikomisy)

• Zachodnie prawo poklasyczne odrzuciło te zasadę

• Przywrócil ją Justynian- nietrwale zresztą

• Tendencja w prawie spadkowym, która dziś jest obecna była taka, by dopuszczać częściowo dziedziczenie testamentowe, a częściowo beztestamentowe

• Swoboda testowania- zmienna wola

• Prawo do decydowania o losach majątku mortis causa

• Testament lub od prawa cesarskiego kodycyle

• „ambulatoria est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum- zmienna jest bowiem wola zmarłego aż do samego kresu życia

• Zakładamy że testowanie przynosi skutki dopiero po śmierci testatora

• Testament: albo czynność prawna albo dokument

• Kodycyle: sporządzone ab intestato albo obok testamentu

• Kodycyle to nieformalne pismo (np. część listu)

• Potwierdzenia w testamencie kodycyli- wówczas można było ważnie sporządzić w nich wszystkie rozporządzenia oprócz ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia

• Niedopuszczalność testamentów wspólnych

• Wspólne testamenty mają rozrządzenia więcej niż 1 spadkodawcy

• Testament wspólny zakłada wcześniejsze porozumienie i nie dopuszcza zmian w testamencie bez zgody drugiej strony, a po śmierci jednej ze stron zmiany stają się w ogóle nie możliwe-> to dla rzymian było sprzeczne z naturą testamentu

• W krajach tradycji romanistycznej wspólne testamenty są z zasady niemożliwe

• W tradycji germańskiej są dopuszczalne, ale dziś właściwie tylko dla małżonków

• Nieważność umów o dziedziczenie

• W Rzymie były one uważane za sprzeczne z dobrym obyczaje, jak ogólnie rozmawianie przed śmiercią osoby o przejęciu jej dóbr

• Pytanie o realną swobodę dysponowania majątkiem mortis causa

• W prawie archaicznym spadkodawcy raczej nie cieszyli się za bardzo swobodą testowania

• Gaius mówi o 2 sposobach sporządzania testamentów: 1)testament calatis comittis: postanowienia mortis causa na zgromadzeniu ludowym (tylko 2 razy do roku) ogłaszał sam spadkodawca, a zgromadzony lud musiał wyrazić zgode na zmianę ustawowego dziedziczenia, 2) drugi rodzaj to testament in procintu- w obliczu zbierającego się na kampanie wojskową ludu, choć nie koniecznie wymagano ich zgody

• Urastało jednak znaczenie szacunku dla woli zmarłego, choć dalej rozrządzenia testatora mogły podlegać ocenie

• W historycznym rozwoju prawa rzymskiego mimo wszystko rosła swoboda testowania

• Nowela 115 i katalog przyczyn wydziedziczenia, z którego testator musiał udowodnić przyczynę

• U Justyniana 14 przyczyn wydziedziczenia zstępnych i 8 wstępnych, dzisiaj całkowite wydziedziczenie raczej wyjątkowo, w prawie francuskim/włoskim w ogóle nie dopuszczone

• Swoboda testowania do współczesności

• Swoboda testowania pozostaje konstrukcyjna, chronioną prawem zasadą prawa spadkowego (konstytucje Polski, Niemiec)

• W Polsce zawsze łączy się prawo dziedziczenia i własność (dopełnienie i możliwość kontynuacji prawa własności po śmierci osoby)

• Swoboda dysponowania majątkiem po śmierci to właściwie ius disponendi tylko mortis causa

• Prawo spadkowe w istocie chroni własność i inne prawa majątkowe

• Precendesowa causa Curiana: konfilkt verba i voluntas

• Sprawa do sądu centumwiralnego 93 p.n.e

• Stan faktyczny: testator myśląc że niedługo umrze, i myśląc że jego żona ma urodzić, ustanowił dziedzicem nasciturusa, w testamencie zawierając też substytucje pupilarną: gdyby urodzony nie dożył pełnoletności, jego dziedzicem miałby być Kuriusz

• Widać że ten spadkodawca nie chciał by jego dziedzicami byli dziedzice beztestamentowi (rodzina)

• Okazało się że żona nie była jednak w ciąży, więc zaczął się spór między Kuriuszem - dziedzicem testamentowym a rodziną- dziedzicami beztestamentowymi

• Po stronie rodziny: Kwintus Mucjusz Scewola, po stronie Kuriusza- Lucjusz Licyniusz Krassus

• Wykładnia Scewoli- kierował się on słowami (verba), skoro dziedzic nie żył i nigdy właściwie nie istniał, to nie może dziedziczyć osoba mu podstawiona, a wiec dziedziczy rodzina jako dziedzice beztestamentowi

• Wykładnia Krassusa- kierował się on wolą (voluntas) i wykładnię logiczną

• Wygrał Krassus „niech Kuriusz będzie dziedzicem”

• Causa Curiana- monumentalny przykład, że voluntas>>>verba

• Szacunek dla woli zmarłego - ogólnie

• Powinność każdego, kto jest przy życiu

• Rozrządzenie testatora >> ustawowy porządek dziedziczenia

• „wola zdrowego człowieka winna być brana za obowiązujące prawo”

• Cyceron- porównanie testamentu w sferze prawa prywatnego do mocy ustawy w świetle prawa publicznego

• Jak urzędnicy są wierni ustawom, tak ludzie uczestniczący w stosunkach prywatnoprawnych musieli wypełniać wolę zmarłego

• Rozrządzenie jurysty Scewoli (cytat z tytułu)

• Kompilacja Justyniańska- „testamenty tak interpretujemy, aby najlepiej odpowiadało to woli zmarłego”

• Społeczny aspekt szacunku dla woli zmarłego

• Benigna interpretatio (życzliwa wykładnia) dla czynności mortis causa

• Wymiar etyczny szacunku

• Wytwarza się społeczne przekonanie wśród ludzi że i ich wola zostanie respektowana

• Poszukiwanie i wprowadzanie w życie jak najrzetelniej postanowień de cuius- uelastycznianie prawa spadkowego

• Szacunek zwłaszcza w fideikomisach; wola jako essentialia negotii, domniemywania że dany zapis jest zapisem powierniczym

• Semel heres, semper heres

• „kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze”

• Zakaz odbierania tego co nabyto ze spadku

• Co do zasady swoboda decydowania o przyjęciu spadku w czynności jednostronnej

• Actio familiae erciscundae- żądanie podziału spadku

• Dostępne dla każdego dziedzica w każdym czasie

• „Marek niech będzie sędzią. […]

• Najdawniej beztestamentowo dziedziczący członkowie familia utrzymywali wspólnotę- consortium recto non cito

• Wspólnota pełna- rozporządzeń mógł dokonywać każdy dla wszystkich i wszyscy razem

• Potem w prawie rzymskim odchodzono od takiej wspólnoty spadkobiorców

• „dziedzic czasowy” i inne warunki rozwiązujące

• Kto stawał się heres ten wstępował w obligatio hereditatis i nie mógł przenieść pozycji dziedzica na inną osobę

• Wyłącza się w testamencie umieszczanie klauzul rozwiązujących

• „dziedzic czasowy” dla rzymian pojęcie sprzeczne wewnętrznie

• Ogólnie jakiekolwiek warunki/terminy rozwiązujące w prawie cywilnym niedopuszczalne ze względów logicznych

• Favor testamenti- przychylna dla testamentu interpretacja uzna takie dodatkowe postanowienia wbrew prawu za niedodane, by utrzymać resztę testamentu w mocy-> wykładnia Sabinian

• Wyjątki od zasady semel heres semper heres

• Zasada nie dot. Żołnierzy

• Pozycję spadkobierców traciły również osoby przysposabiane i kobiety wchodzące pod władzę męża, obligatio hereditatis przechodziło odpowiednio na przysposabiającego albo na męża

• Systemowe odstępstwo od zasady w prawie cesarskim: chodzi o fideikomis uniwersalny: spadkodawca prosił dziedzica o wydanie osobie np. części spadku i mógł odraczać moment tego wydania-> spadkodawca ustanawiał dla dziedzica warunek rozwiązujący a dla fideikomisariusza zawieszający

• Właściwie pierwotny dziedzic stawał się dziedzicem czasowym

• Fideikomis jako faktyczne obejście zasady semel heres semper heres

• Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur”

• Nawiązanie do Juliana i Paulusa

• Ustanowienie dziedzicem nasciturusa już w causa Curiana

• Ta zasada pozostała w prawie pandektowym

• Współczesne kodyfikacje nie w pełni ją przejęły

• Zarówno w Rzymie jak i dziś warunkiem oczywistym było żywe urodzenie; co do nasciturusa są kontrowersje

• Mimo wszystko tytułowa zasada dziś obowiązuje przynajmniej w prawie spadkowym

• Reguły w prawie spadkowym

• Reguły ≠ zasady

• Paulus; reguła pochodzi z prawa a nie prawo z reguły, reguła opisuje prawny stan rzeczy, jeśli znajdzie się od niej „wyjątki” świadczy to o jej ułomności

• Reguły w upływie czasu ulegają erozji, np. : „ustanowienie dziedzica uważa się za początek i fundament całego testamentu”

• Inne są pewnym podsumowanie np. „więcej powiedziano niż napisano”

• Inne zachowały na przestrzeni wieków swoje znaczenie

• Testamenti factio: activa i passiva

• Ustalanie czynnej i biernej zdolności w prawie spadkowym

• Testamenti factio i jako zdolność do dysponowania (testamenti factio activa) i jako zdolność do bycia branym pod uwagę przy dziedziczeniu (testamenti actio passiva)

• Ustawowe wyłączenia od dziedziczenia (brak capacitas) i wg prawa cesarskiego niegodność (indignitas)

• Brak testamenti factio- niemożność bycia powołanym, brak capacitas- niemożność nabycia, indignitas - niemożność zatrzymania tego, co się nabyło

• Testamenti factio activa

• Czyli zdolność do bycia spadkodawcą: z urzędu mieli ją ci, którzy mieli zdolność prawną

• Do sporządzenia testamentu (dziedziczenia testamentowego) wymagana była zdolność do czynności prawnych: czyli dojrzali obywatele rzymscy sui iuris, ani nie głusi ani nie niemi, nie furiosus i nie marnotrawcy, oczywiście też nie niedojrzali

• Wyjątkowo synowie alieni iuris mogli sporządzać testamenty

• Latyni mogli sporządzać testamenty, ale Latyni juniańscy nie

• Dana civitas mogła przyznać prawa do sporządzania testamentów peregrynom, którzy do niej należeli

• Testamenti factio kobiet

• Dzięki coemptio fiduciae causa kobieta mogła zmienić niewygodnego tutora jeśli poddawał kontoli treść jej testamentu (taki tutor mógł być zainteresowany dziedziczeniem beztestamentowym)

• Istniał wymóg ale tylko formalny zgody tutora (bo urzędnik- pretor- mógł zmusić tutora do jej wydania), kobiety więc wkrótce miały pełną testamenti factio

• Niegodziwi świadkowie

• Wg XII tablic były sankcje dla świadka mancypacji/libripens który potem nie zaświadczyłby o tym akcie, w którym wziął udział

• Taki świadek stawał się intestabilis, i nie mógł być już znowu świadkiem

• Inne wymogi testamenti factio

• Dla dziedziczenia beztestamentowego wystarczyło, żeby spadkodawca miał zdolność prawną w momencie śmierci

• Gdy chciał sporządzić testament wymagana była zdolność prawna od jego sporządzenia do śmierci i przynajmniej w momencie sporządzenia testamentu zdolność do czynności prawnych

• Czyli gdy ktoś stał się furiosus dopiero po sporządzeniu testamentu, to ten testament mógł być ważny

• Kto miał testamenti factio passiva

• Ci, których dziś nazwalibyśmy osobami prawnymi

• Więc osoby, które urodziły się żywe, ale i warunkowo te, które zostały poczęte (ale potem musiały się urodzić żywe)

• Co z pogrobowcami: ogólną zasadą stało się, że pogrobowiec musiał co najmniej zostać poczęty w czasie śmierci spadkodawcy, ale pierwotnie wymagano aby żył w momencie sporządzania testamentu

• brak zdolności dziedziczenia personae incertae

• czyli podmiotów trudnych do zidentyfikowania

• nie wystarczyło określenie ogólne w stylu „dziedzic dziedzica”, ew. dawało się utrzymać zapisy z wyraźnie zakreślonym kręgiem osób w stylu „ten z moich kuzynów, który cośtam”

• osoby nieokreślone to też ci, którzy zostali z danej społeczności wyróżnieni pewnymi cechami wspólnym w stylu „chorzy, starzy itd.”

• Co z niewolnikami, peregrynami, latynami?

• Niewolnicy nie dziedziczyli beztestamentowo, ale mieli testamenti factio passiva, dzięki albo favor testamenti albo favor libertatis

• Peregryni nie mieli testamenti factio passiva, później także zdolności przyjmowania fideikomisów

• Latyni mieli i to i to , choć latyni justyniańscy nie mieli capacitas

• Co z kobietami?

• Kobieta nie mogła być ustanowiona dziedzicem, gdy majątek >> 100 tys asów, to ograniczenie w późnej republice już było bez znaczenia

• W dziedziczeniu ustawowym równe prawa w dziedziczeniu po ojcu braciach siostrach i kognatach

• Pełna swoboda z fideikomisami

• Inne przypadki biernej zdolności

• W późnym cesarstwie pozbawiano jej heretyków, apostatów i dzieci skazanych za zdradę państwa

• Wdowy które złamały roczną żałobę dziedziczyły tylko beztestamentowo

• Biernej zdolności wymagano przy dziedziczeniu beztestamentowym w momencie powołania do spadku i przy jego przyjęciu

• Dziedzic testamentowy musiał ją mieć w chwili sporządzenia, powołania do lub nabycia testamentu

• Dziedziczenie podmiotów prawa publicznego

• Pełna zdolność do dziedziczenia państwa

• Ale municypia (miasta italskie które utraciły niezawisłość), civitates (miasta pod władzą ludu) i coloniae uważano za personae incertae

• Potem na rzecz civitates i municypiów można było dokonywać fideikomisów uniwersalnych

• Ostatecznie pełnie praw w tym zakresie uzyskały przez konstytucję Leona z 469 r.

• Rozrządzanie na cele użyteczności publicznej

• Pozwolenie na rozrządzanie na: akwedukty, kanalizacje, urządzenie uczty, igrzysk, lub działalność dobroczynną

• Można było w zasadzie rozrządzać na cele kultów

• W 321 Konstantyn uznał zdolność do przyjmowania testamentów przez kościoły, potem zakony i dzieła dobroczynne

• Rozrządzenia na rzecz jeńców itd.

• Capacitas i incapacitas

• Capacitas- określenie dot zdolności w zakresie dziedziczenia testamentowego, która nie została wyłączona przez konkretne ustawy

• Incapacitas- wyłączenia ustawowe

• Np. lex Voconia z 169 pn.e., lex Iunia (dyskryminacja latynów justyniańskich), ustawy małżeńskie Augusta- lex Iulia et Papia (niepozostający w małżeństwie nie nabywali niczego, a niemający dzieci nabywali w połowie)

• Utrzymał się w sumie tylko reżim ustawodawstwa promałżeńskiego

• Pojęcie caducum

• to, co wpada w ręce wymienionych w testamencie, przy braku capacitas pierwotnych spadkobierców

• przejmowanie majątków przez państwo nie było celem Augusta, ale państwo musiało windykować często i wiele spadków

• (dopiero w prawie cesarskim) indignitas-niegodność ≠ incapacitas lub brak testamenti factio

• Przyczyny niegodności

• Wyraz społecznego sprzeciwu wobec pewnych zachowań

• Również sankcja za niepożądane zachowania/próby obejścia prawa

• Przykłady: zabójca spadkodawcy niegodny jest po nim dziedziczyć, tak samo ten, który nie pomścił jego śmierci, nie podtrzymał powództwa

• Niegodne działania przeciw aktom ostatniej woli: fałszowanie testamentu, stosowanie przymusu wobec spadkodawcy, zniszczenie testamentu gdy chce się dziedziczenia beztestamentowego, próby przejmowania jeszcze za życia spadkodawcy spadku

• Różnice między różnymi wyłączeniami

• Przy niegodności majątek przypadał państwu!

• Mimo to także przy indignitas ustanowienie dziedzica prawnie nie upada- ważne są rozrządzenia

• Ogólnie dziedziczenie beztestamentowe wg Noweli justyniańskich

• Utrzymanie podstawowych założeń z wcześniejszych porządków; podstawę nadal stanowi edykt pretorski z nawarstwionymi kolejnymi postanowieniami ustawodawcy

• 543 kompleksowa reforma- nowela 118: uznanie za niesprawiedliwe czynienie różnic między pokrewieństwem przez kobietę a przez mężczyznę, ponadto agnacja straciła wpływ na porządek dziedziczenia ab intestato

• 3 klasy dziedziczenia w noweli 118

• Spadek nie przechodził na państwo, ani nie stawał się „leżący”, do głosu dochodziła następna w kolejności klasa

• Pierwsza klasa: zstępni

• Dziedziczą po równo, „od głów” (in capita), zstępnych zmarłych przed śmiercią spadkodawcy reprezentują ich zstępni (ci dzielą się przypadającym im udziałem po równo)

• Mogą też dziedziczyć zstępni zstępnych zstępnych itd.

• Druga klasa: rodzeństwo rodzone i wstępni, wariant pierwszy

• Nie ma rodzeństwa

• Potem rodzice: ojciec i matka po połowie spadku, albo gdy tylko jedno z nich żyje otrzymuje całość

• Potem dziadkowie: nie żyją rodzice, żyje tylko jeden wstępny 2 stopnia to on dostaje wszystko, jeśli żyje więcej, to spadek dzielono na części, z których jedna przypadała wstępnym po ojcu, a druga wstępnym po matce (np. żyje babka po matce i babka z dziadkiem po ojcu: babka po matce dostaje ½ , a dziadkowie po ojcu po ¼ na łeb)

• Dziedziczenie wg linii- czyli in lineas, nie ma reprezentacji

• Uznanie takiego rozwiązania zwłaszcza w ustawodawstwie francuskim































170. Druga klasa: wariant drugi

• Spadkodawca ma rodzeństwo rodzone

• Rodzeństwo dziedziczy w równych częściach ze wstępnymi 1 stopnia (albo i też dalszymi, np. dziadkami jeśli bliżsi nie żyją)

• Np. żyje 3 dziadków, otrzymują oni po tyle samo ile każdy brat/siostra

• Druga klasa nie obejmowała potomków rodzeństwa rodzonego-> zmieniono to nowelą 127 dzieciom brata przyznano prawo reprezentacji (ale nie innym np. dzieciom córki)

• Klasa trzecia: rodzeństwo przyrodnie i inni krewni

• Nie ma zstępnych, nie ma wstępnych

• Nie ma też rodzeństwa i jego dzieci

• Powołuje się wiec rodzeństwo przyrodnie i jego dzieci, bez różnicy czy to matka czy ojciec był wspólny

• Więzi agnacyjne straciły znaczenie

• Posiadanie obojga wspólnych rodziców daje dużą przewagę

• Prawo reprezentacji tylko dla dzieci rodzeństwa

• Nie ma rodzeństwa ani jego dzieci- klasa trzecia powołuje wszystkich kognatów

• Z trzeciej klasy bliżej spokrewnieni mieli pierwszeństwo przed dalszymi, a równi stopniem dziedziczyli w równych częściach

• Nie ma ani ograniczenia co do stopnia pokrewieństwa ani też wspomnianych małżonków

• W sumie na podstawie dawnego edyktu nadal ewentualnie powoływany był współmałżonek

• Kwarta ubogiej wdowy

• Bezposażnej żonie, która przeżyła męża przysługiwała ¼ spadku

• Kwarta nie mogła być > 100 funtów złota

• Kwarta faktycznie była kwartą tylko jeśli mąż miał max 3 ślubnych dzieci- gdyby było ich >3 to wtedy kwarta została zmniejszona do odpowiedniego ułamka (po równo z dziećmi)

• Gdy dzieci były dziećmi wspólnymi męża i tej wdowy, to jej kwarta pozostawała własnością dzieci, wdowa miała tylko jej użytkowanie- ususfructus

• Wdowiec to nie wdowa nie było „kwarty wdowca”

• Dzisiaj pozycja małżonka w dziedziczeniu jest dużo mocniejsza: na przykładzie prawa francuskiego, pierwotnie był on powoływany w ostatniej kolejności, tuż przed Narodem, dziś jest już bardzo wysoko

• Nowele a wcześniejsze ustawodawstwo dot. spadków

• Zasadniczo utrzymano dotychczasowy porządek dziedziczenia obok nowo wprowadzonego

• Prawo spadkowe miało obowiązywać względem wyznawców wiary katolickiej

• Formy testamentów prawa poklasycznego

• Testamentum apud acta

1. Testament sądowy, polegający na podyktowaniu ostatniej woli sędziemu

2. Nazwa wynika z wpisywania do akt sąu

• Testamentum prinipi oblatum

1. Złożone w ręce cesarza, deponowane w archiwum nad którym piecze miał urzędnik magister libellorum

• Teodozjusz zaczął wymagać dla sporządzenia testamentów zawsze 7 świadków i w przypadku ustnego i pisemnego testamentu

• Testament holograficzny

1. Rok 446 Walentynian III zatwierdza nową, najwygodniejszą formę testamentu- testament holograficzny

2. Nazwa wskazuje że jest on spisany własnoręcznie; „alograficzny” oznacza spisanie cudzą ręką

3. Justynian nie uznał tej formy, ale współczesne systemy i owszem

4. Walentynian wymagał tylko odręcznego pisma

5. Dziś trzeba go podpisać, CC wymaga daty, a BGB i daty i miejsca

6. Pierwszym który wymagał daty w prawie rzymskim był w noweli 107 justynian (także podpisu)

7. W razie czego pozwalano na dowód ze świadków

8. Dzisiaj zazwyczaj zakaz powoływania świadków

• Testamentum tripertitum- regulacje justyniańskie

1. Utrzymano formy publiczne i prywatne (i ustne i pisemne), a nie uznano testamentu holograficznego

2. Zawsze wymagano podpisu spadkodawcy

3. Testament trojaki (tripertitum): bo z prawa cywilnego wynikał wymóg sporządzenia go w jednym czasie, z prawa pretorskiego konieczność przybicia pieczęci, a z cesarskiego 7 świadków składających podpisy

4. Wielość dopuszczalnych form ułatwiała sporządzenie ważnego testamentu

• Rola formy ustnej testamentu

1. Testament cywilny miał charakter ustny

2. Forma ustna utrzymywała się przez całą historię prawa spadkowego

3. We współczesnych kodyfikacjach forma ustna albo niedozwolona (CC) albo utrudniona (Polska, Niemcy), chociaż w austriackim jest traktowana zwyczajnie

4. Dziś także przy tej formie wymaga się świadków

5. Dewaluacja słowa mówionego doprowadziła do powstania testamentu holograficznego

• Ustanowienie dziedzica fundamentem testamentu

• „za początek i fundament całego testamentu uważa się ustanowienie dziedzica”

• Cały akt ostatniej woli mógł wyglądać tak: „Tycjusz niech będzie dziedzicem” - Titus heres esto

• Oprócz tego cały wachlarz innych rozrządzeń: substytucje, wydziedziczenia, legaty, wyzwolenia, wyznaczenie tutora, decyzje dotyczące wyzwoleńców, fideikomisy

• Kwestia jednolitości treści testamentu

• Treść testamentów miała charakter typowy, ale nie jednolity

• Typowość oddaje konkretność rozwiązań rzymian

• Zmierzanie ku jednolitości przez oparcie się na woli testatora

• Geneza poszczególnych typów rozrządzeń

• Wydaje się że jądro wokół którego rozwijał się testament zawsze stanowiła heredis institutio

• Wartość jaką jest znalezienie sukcesora uniwersalnego cechuj prawo

• Ustanowienie dziedzica na początku testamentu jest wymagane, inaczej inne rozrządzenia nie będą w ogóle skuteczne (np. zawsze trzeba wskazać dziedzica, żeby ktoś mógł go zastąpić w dziedziczeniu itd.)

• Szczególność kolejności rozrządzeń

• Labeon i Prokulus: przed wskazaniem dziedzica, można wskazać tutora

• Ulpian o substytucjach „powinien być oceniany nie porządek pisma, lecz następstwa”

• Znaczenie kolejności malało

• Upadek zasady zależności rozrządzeń od ustanowienia dziedzica

• Zasada nie dotyczyła testamentów żołnierskich, kodycyli, nie był nią związany pretor

• Pretor mógł utrzymać niektóre postanowienia kierując się szacunkiem dla woli zmarłego czy aequitas

• Ważność testamentu w prawie pretorskim i cesarskim

• Pretorskie podtrzymywało zasadę ważności dyspozycji niezależnie od ustanowienia dziedzica

• Prawo cesarskie stworzyło mechanizm zmuszania spadkobierców do przyjęcia spadku, by uniezależnić istnienie uniwersalnego fideikomisu, zależnego od dobrej woli dziedziców

• Rola indignitas w erozji reguł prawa cywilnego

• Słowa stanowcze- dopuszczane formy

• Dziedzicem stawał się tylko wskazany w wymaganych słowach- liczyło się również sformułowanie, nie tylko wola

• Pominięcie słowa „heres” nie sprawiało problemów co najmniej od prawa klasycznego

• Plus nuncupatum, minus scriptum

• Dopuszczanie np. formy „niech właścicielem mego spadku będzie Tycjusz”

• Raczej wymagany tryb rozkazujący czyli forma „czynię dziedzicem Tycjusza” zazwyczaj niedopuszczalna

• Tryb oznajmujący (verba precativa- słowa proszące) charakterystyczny dla fideikomisów, a dla testamentów właściwe verba imperativa

• Ustalanie dziedziców

• Można było wskazać tylko 1 lub więcej dziedziców

• W drugim przypadku zazwyczaj określało się ich udziały, wskazywane liczbą uncji (12 uncji to całość- as)

• Spadkodawca decydował i o ustanowieniu dziedzica i o całości sukcesji uniwersalnej - musiał wyczerpać spadek

• Np. ustanowił 1 dziedzica ale w 6 uncjach- przyjmowano raczej że dla testatora tyle właśnie składało się na as

• 2 dziedziców: 1 dostaje ½, a 2gi ¼ -> obaj otrzymują więcej odpowiednio 2/3 i 1/3.

• Możliwe więc było i proporcjonalne przyrastanie i proporcjonalna redukcja udziałów spadkobierców

• Testator mógł także nie posługiwać się uncjami, ale koniunkcją (ustanawiać coniunctim) i np.

1. „Tycjusz i Gajuzs niech będą dziedzicami” - obaj dostają po ½

2. Ale „ Tycjusz niech będzie dziedzicem, Lolek i Bolek niech będą dziedzicami” Tycjusz dostaje ½, a tamci po ¼

3. Swoboda w testowaniu, rola domniemywań

• Specyficzne formy ustanawiania dziedzica

• Musiało być dokładnie wiadomo kto jest dziedzicem

• Zaczęto pozwalać na dookreślanie tego w kodycylach potwierdzonych „dziedzicem niech będzie ziomuś, którego wskazałem w kodycylach”, albo do własnego pisma, które właściwie samo nie miało mocy prawnej

• Testament per relationem/testament mistyczny - wola jest wyrażona w piśmie zewnętrznym do testamentu

• Taka forma dopuszczona u francuzów i u Austriaków (u szkopów i w Polsce nie)

• Problem institutio ex re certa

• Gdy testator chciał, by konkretne dobra przypadły konkretnym osobom (Tycjusz niech dostanie samochód)

• Ustanowienie dziedzicem konkretnej rzeczy było samo w sobie sprzeczne wewnętrznie- bo naturą ustanowienia było wskazanie dziedzica do sukcesji uniwersalnej

• Institutio re certa oceniano jako nieważną

• Można było obejść to przez zapis powierniczy- np. zobowiązywało się dziedzica do wydania komuśtam spadku, pod warunkiem, że będzie mógł sobie zatrzymać jakąś tam rzecz/nieruchomość itd. (wtedy fideikomisariusz został by sukcesorem uniwersalnym, a dziedzic dziedzicem konkretnej rzeczy)

• Jeśli oprócz ex re certa testator dokonał także prawidłowych ustanowień- to tylko one pozostawały w mocy

• Koncepcja, by ustanowienie ex re certa traktować jako legat

• Ogólna dyspozycja jurysprudencji w republice, by uważać za niedodane to co mogłoby unieważnić dyspozycje - jeśli by wskazano tylko dziedziców ex re certa, to wówczas ci dziedzice stawaliby się normalnymi dziedzicami w częściach równych, gdyby był tylko 1 taki dziedzic- wówczas on przejmowałby całość

• Nie było gwarancji, że wskazane przez testatora rzeczy trafią do wybranych osób

• W prawie justyniańskim dziedzica ex re certa zaczęto uważać za legatariusza

• W prawie francuskim można ustanowić dziedzica ex re certa

• W BGB w razie wątpliwości uznaje się że dziedzic ex re certa nie jest dziedzicem

• W Polsce gdy wartość przyznanych rzeczy to większość spadku, wówczas dziedzice ex re certa stają się dziedzicami w odpowiednich częściach

• Podstawienie pospolite- substitutio vulgaris

• Ustanowienie dziedzica pod warunkiem, że powołany wcześniej nie będzie spadkobiercą

• Ustanowiony w 1 stopniu- „instytut”

• Ustanowiony w 2 stopniu „substytut”

• Swoboda w podstawianiu 1 substytut do wielu instytutów, wielu substytutów do 1 instytuta itd.

• Brak ograniczeń co do stopnia podstawiania

• Chęć uzyskania pewności, że ktoś będzie naszym heres

• Formy substitutio vulgaris i pojęcie cretio

• Najprostsza w stylu „jeśli Grocjusz nie będzie dziedzicem, niech dziedzicem będzie Hobbes”

• Pojęcie cretio: akt formalnego przyjęcia spadku, wypowiedzenie odpowiednich słów, nie wymagano świadków

• Przy żądaniu złożenia cretio spadkodawcy wyznaczali czas na tą deklarację

• Cretio vulgaris ≠ cretio continua, która powstawała gdy zabrakło tamtej formuły, wówczas czas płynął dla powołanego

• Cretio imperfecta, gdy instytut tracił możliwość złożenia cretio, choć czas jeszcze nie upłynął

• Substitutio pupillaris- pupilarne

• Skutek Causa Curiana: uznanie, że podstawienie pospolite zawiera się w podstawieniu pupilarnym

• Podstawienie pupilarne- dyspozycja, w której testator ustanawia dziedzica swojemu synowi na wypadek, gdyby zmarł przed dojrzałością

• W tej substytucji wymagana była władza ojcowska testatora nad instytutem

• Można było zamieścić i podstawienie pospolite i pupilarne- w pierwszym przypadku substytut byłby spadkobiercą ojca, a w drugim- syna

• Substitutio quasi-pupillaris

• Od klasycznego zaczęto pozwalać na wyznaczanie dziedziców zstępnym dojrzałym, ale niepełnosprawnym (np. synowi- niemowie, albo furiosus)

• Jednolitą instytucje takiego podstawienia przyjął Justynian- ograniczył ją do furiosus i wskazał krąg osób dozwolonych do substytucji (zstępni syna, zstępni testatora)

• Substytucja fideikomisarna

• Można było „interweniować w przyszłość” przez substytucje pupilarna tylko gdy zstępny był niedojrzały albo wgl pogrobowiec

• W innych przypadkach nieważne postanowienie wskazujące temu, kto nabył już spadek jego spadkobiercy

• Gaius: można to obejść fideikomisem uniwersalnym

• Spadkodawca dzięki niemu mógł zobowiązać dziedzica by wydał danej osobie co najmniej część spadku, ale z terminami i warunkami, przez co odsuwało się termin oddania tego spadku choćby do śmierci spadkobiercy

• Przy substitutio vulgaris podstawiony stawał się bezpośrednim dziedzicem testatora

• Przy pupillaris podstawiony był spadkobiercą pupila po pewnym czasie

• W substytucji fideikomisarnej podstawiony był sukcesorem testatora, ale dopiero po pewnym czasie (połączenie vulgaris i pupillaris)

• Rozwinięcie substytucji fideikomisarnej- fideikomis familijny

• Testator ustanawiał go gdy chciał zatrzymać dobra w rodzinie

• Wolno było wskazać kolejnych fideikomisariuszy o ile żyli w momencie śmierci spadkodawcy i ich zstępnych w 1 stopniu

• Zmarły mógł zadecydować o losach majątku nawet na 100 lat

• Substytucje fideikomisarne w kodeksach europejskich

• Najbliższe wzorom rzymskim są regulacji Płw. Iberyjskiego

• Węższe traktowanie fideikomisów we Włoszech

• W BGB i Szwajcarii połączenie substytucji i fideikomisu uniwersalnego

• W CC nie ma substytucji

• Troska o familię

• Zwłaszcza widoczna w odsuwaniu od dziedziczenia współmałżonka

• Ograniczenie w ten sposób dziedziczenia kobiet

• Utrwalanie społecznej i materialnej pozycji familia

• Wydziedziczenie (exheredatio)- ogólnie

• Nie można było pominąć milczeniem synów- testament nieważny

• „Pominięci”- ani nie dziedzice, ani nie wydziedziczeni

• Titius filius meus exheres esto- „Tycjusz, mój syn, niech będzie wydziedziczony” - trzeba było wskazać konkretną osobę żeby nie było wątpliwości

• Innych krewnych trzeba było tylko objąć ogólną klauzulą „pozostali niech będą wydziedziczeni”

• Jeśli pominęło się milczeniem synów- dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego

• Właściwie należało by uniknąć kolizji imiennie wydziedziczyć wszystkie dzieci płci męskiej (wnuków, prawnuków, emancypowanych synów)

• Szczególne przypadki wydziedziczenia

• Zstępni pogrobowcy również powinni być albo ustanowieni albo wydziedziczeni

• Postumi- zstępni w linii męskiej- wydziedziczani imiennie

• Dołączano klauzulę „ktokolwiek urodzi mi się synem, niech będzie wydziedziczony”

• Postuma (w linii żeńskiej) mogła być wydziedziczona ogólnie, byleby klarownie

• Trzeba było uważać więc na nieuwzględnienie i zstępnych męskich i żeńskich, bo to mogło doprowadzić do złamania testamentu

• Wymóg imiennej exheredatio zstępnych obu płci u Justyniana konstytucja z 531

• Skutki pominięcia jako „dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne”

• Legat w odróżnieniu od fideikomisu

• Legaty pochodzą z prawa cywilnego, fideikomisy z prawa cesarskiego

• Do zrównania tych form doszło w 531

• Mimo to nawet w VI w. wydaje się że zachowały pewną odrębność

• Legat- ogólnie

• Instytucje definiują legat jako pewnego rodzaju darowiznę od zmarłego

• Obdarzona osoba nie jest spadkobiercą ale legatariuszem (zapisobiercą)

• Od I p.n.e. - 4 rodzaje legatów: windykacyjny, damnacyjny, sinendi modo i per praeceptionem

• O wyborze rodzaju decydował testator używając odpowiednich słów

• Dwa typy stosunków tworzonych przez legat: stosunek rzeczowy i zobowiązaniowy

• Legatum per vindicationem - windykacyjny

• Wskazujemy tylko zapisobiercę(legatariusza) i przedmiot „Tycjuszowi człowieka Stichusa daje/zapisuję”- ew. dopuszczalne „niech weźmie, niech ma dla siebie, niech zabierze”

• Legatum per damnationem- damnacyjny

• Wskazanie legatariusza+ przedmiotu + dziedzica

• Coś w stylu „Dziedzic mój niech da mojego niewolnika Tycjuszowi”

• Wyrażenie powstania po stronie spadkobiercy, gdy ten otrzyma spadek, pewnego zobowiązania

• Dzięki legatowi windykacyjnemu legatariusz stawał się właścicielem kwirytarnym zapisanej rzecz (przysługiwała mu skarga legis actio Sacramento in rem, później rei vindicatio)

• Natomiast dzięki legatowi damnacyjnemu legatariuszowi przysługiwała skarga typu actio ex testamento, mógł też występować o zapis z legis actio per manus iniectionem

• Szczegóły dot. Legatów

• Gdy spadkobierca chciał, aby rzecz na bank trafiła w ręce legatariusza zapisywał ją per vindicationem

• Spór, czy stosunek rzeczowy powstaje z mocy prawa, czy wymaga się też przyjęcia legatu (jak spadku)

• Ważne jest to np. w sytuacji takiej: potencjalny legatariusz umiera, zanim dowiedział się o należnym mu legacie (czy w takim razie przedmiot tego legatu otrzymają w spadku jego dziedzice?)

• Sabinianie i Justynian odpowiadali że tak, Prokulianie i Pius że nie

• Sabinianie twierdzili że legat do jego objęcia przez legatariusza jest własnością dziedzica, a Prokulianie że jest on niczyją rzeczą

• Można było w legacie zapisywać rzeczy, których jeszcze właścicielem się nie było (w stylu przyszłe dziecko niewolnicy)

• Różnice między legatem windykacyjnym a damnacyjnym

• Gdy chodzi o zapisanie kasy:

1. w legacie damnacyjnym jest to bezpieczne, bo na jego podstawie zawsze należy się konkretna wartość (Dziedzic mój na wydanie 200 zł Tycjuszowi niech będzie zasądzony)

2. Przy windykacyjnym zapisana suma musi się znajdować fizycznie w majątku zmarłego (Tycjuszowi 200 zł moje daję/zapisuje); nie ma skargi o uzupełnienie zapisanej kwoty

• Legatum sinendi modo

• „dziedzic mój niech będzie zasądzony znosić, że Lucjusz Tycjusz zabierze i ma dla siebie człowieka Stichusa”

• Stosunek zobowiązaniowy jak przy damnacyjnym i skargi: legis actio per manus iniectionem oraz actio ex testamento, też te same

• Różnica wynikała raczej z wymagań stawianych spadkobiercy

• Trudno odróżnić od legatu damnacyjnego

• Legatum per praeceptionem

• Jedyny zapis, jaki można było sporządzić na rzecz dziedzica, w zasadzie początkowo tylko w przypadku współdziedziców

• Sformułowanie „niech uprzednio weźmie”

• Sabinianie i Gaius ściśle przestrzegali kwestii podmiotu zapisu, Prokulianie dopuszczali zapis na rzecz osób spoza kręgu dziedziców testamentowych

• Zbliżanie legatu per praeceptionem do legatum per vindicationem

• Senatus Consultum Nerionianum

• Jeszcze za Gaiusa podział na 4 legaty był stabilny

• SC za Nerona starała się zaradzić częstym przypadkom nieważności zapisów, przez użycie niewłaściwych słów

• Zadecydowano, że wszystkie nieprawidłowo sformułowane legaty będą traktowane jako damnacyjne

• Tak więc jeśli przedmiot legatu windykacyjnego nie był własnością kwirytarną testatora, to ten legat stawał się damnacyjny

• Tak samo gdy zapisano w legacie per praeceptionem rzecz tylko in bonis spadkodawcy

• Historyczny rozwój legatów

• SC z czasów Nerona stanowi ważny krok w przełamywaniu podziały na rodzaje legatów i formowaniu generalnej konstrukcji zapisu

• Legat windykacyjny zdaje się pochodzić od darowizny mortis causa

• Pojedyncze prośby przy mancypacji prowadziły do powstania legatów damnacyjnych

• Generalna koncepcja zapisu powstaje w rezultacie długiego, historycznego procesu

• Optio legata - zapis wyboru przedmiotu, którego miał dokonać legatariusz spośród niewolników/innych rzeczy

• Zapis ułamkowy- partitio legata

• Zwieńczeniem procesu kształtowania zapisów jest połączenie legatów z fideikomisami w 531

• Współcześnie zasadą jest zapis rodzący stosunek zobowiązaniowy (nie rzeczowy)

• Przejęto w zasadzie tylko legat damnacyjny

• Fideikomisy- ogólnie i w odróżnieniu od legatów

• August udziela zaskarżalności fideikomisom

• Fideikomisy miały zwiększony krąg podmiotowy; pozwalały rozrządzać na rzecz: municypiów, civitates, Latynów juniańskich i kobiet, przez pewien czas także na rzecz: pozbawionych capacitas w ustawach małżeńskich i na rzecz peregrynów

• Legatem obciążano tylko dziedzica, a fideikomisem każdego kto dostał cokolwiek ze spadku, potem nawet beztestamentowo

• Można było sporządzać fideikomisy na rzecz drugiego dziedzica, można je było sporządzać po grecku

• Geneza i podstawy obowiązywania fideikomisow

• Geneza historycznie znana

• Duża popularność zapisów powierniczych (sporządzanie ich na rzecz peregrynów)

• Dyspozycje stanowiła prośba skierowana do zaufanej osoby (osoby, która otrzymałą coś ze spadku- fiduciarius)

• Czynność oparta na fides, siostrze sprawiedliwości (soror iustitiae), potrzeby praktyki wymogły udzielenie zaskarżalności fideikomisom

• Rodzaje fideikomisów

• W fideikomisie spadkodawca prosił kogoś, kto otrzymał cokolwiek ze spadku, by przekazał określone dobra osobie trzeciej- fideikomisariuszowi

• Wg kryterium przedmiotowego wyróżniamy fideikomisy: syngularne (zostawiano w nich poszczególne rzeczy np. samochód), uniwersalne (przedmiotem zapisu całość bądź ułamkowa część spadku), wolności(pośrednie wyzwolenie testamentowe)

• Fideikomisy syngularne

• Powstanie stosunku zobowiązaniowego

• Nie można było żądać wydania większej wartości, niż ta otrzymana ze spadku

• Gdy w fideikomisie zapisywano cudzą rzecz, należało ją odkupić i świadczyć albo wypłacić oszacowaną wartość (jak przy legatum per damnationem), a jeśli właściciel nie zgodził się rzeczy sprzedać, zobowiązanie wygasało

• Ocena czy mamy do czynienia z fideikomisem

• Zwracanie w I w. uwagi na użyte przez spadkodawcę słowa (chęć rozróżnienia fideikomisów od postanowień prawa cywilnego)

• Typowe fidei committo „powierzam uczciwości”, ale też „proszę, chcę, wymagam […] itp.”

• Zapisy powiernicze nie były jednak czynnościami formalnymi

• W poł II w. juryści zaczęli zwracać uwagę tylko na intencję testatora, by ustanowić zapis powierniczy (a nie na użyte wyrażenia)-> wola wyrażona w testamencie/kodycylach

• Problem fideikomisu uniwersalnego

• W zamyśle testatora fideikomisariusz miał się stać sukcesorem uniwersalnym

• Łatwo przenieść corpora hereditaria, problem z długami i wierzytelnościami

• Próba poradzenia sobie z problemem poprzez sprzedaż spadku z dołączanymi w celu przeniesienia wierzytelności i długów stypulacjami, było to rozwiązanie niepełne (w wyniku sprzedaży dochodziło do sukcesji syngularnej)

• Prawdziwe rozwiązanie problemu w postaci senatus consultum Trebellianum z 55r.: dzięki tej ustawie fideikomisariusz zyskiwał pozycję spadkobiercy wprost i nie syngularnie dzięki przyznawanych mu actiones utiles, fideicommissaria hereditatis petitio i utile familia erciscundae iudicium i przyznawanej dziedzicowi exceptio

• Fideikomisariusz był nie emptoris loco, lecz heredis loco

• Rola SC Pegasianum

• Do tego czasu (73 r.) od dziedzica spadku zależało istnienie zapisu powierniczego (mógł on nie przyjąć spadku)

• Ta ustawa wprowadził konstrukcję przymuszenia dziedzica do nabycia spadku

• Fideikomisariusz uniwersalny kierował wniosek do magistratus a ten wydawał odpowiedni nakaz (iussum) na mocy którego dziedzic musiał nabyć spadek

• Dziedzicz zwolniony był od wszelkiej odpowiedzialności - także powództwa przechodziły na fideikomisariusza

• Kwestia kwarty dla dziedzica w SC Pegasianum

• Inspirowana w Lex Falcidia zachęta do przyjmowania spadków- kwarta dla dziedzica

• Jeśliby przewidział ją sam testator, wówczas stosowano się do senatus consultum Trebellianum (wówczas dziedzic w takiej części jaką dostał odpowiadał za długi)

• Gdy dziedzic zrezygnował ze swego prawa i przekazywał więcej niż ¾ zawierano stypulacje jak przy sprzedaży (powrót do czasów sprzed ustawy Trebelliana)

• Gdy dziedzic postanowił zatrzymać kwartę, zwierano stypulacje jak przy legacie ułamkowym

• Cała odpowiedzialność za długi właściwie spadała na dziedzica, nie mógł on wymuszać na fideikomisariuszu wypłacania zapisów

• Ocena SC Pegasianum

• Wprowadzenie niepotrzebnego zamieszania

• Ustawa ta w praktyce ograniczała swobodę testowania do ¾ spadku

• Przyznanie kwarty z mocy prawa prowadziło do skutków przeciwnych z wolą zmarłego (bo chciał przekazać całość fideikomisariuszowi)

• Kwarta nie była w praktyce zachętą dla dziedzica do przyjmowania spadku - dostawał ¼ majątku, a przejmował pełną odpowiedzialność za długi

• Zmiana SC Pegasianum dopiero Instytucjami justyniańskimi

• Wyzwolenia testamentowe prawa cywilnego

• Manumissiones

• Przewidywano konkretne i stanowcze słowa „Stichus, mój niewolnik, niech będzie wolny”

• Tzw wyzwolenia bezpośrednie

• Utrzymana forma

• Lex Fufia Canina: wyzwalanie po imieniu/w inny sposób nie budzący wątpliwości

• Niewolnik musiał być własnością i przy spisywaniu testamentu i w momencie śmierci testatora

• Wyzwalanie również z warunkiem/terminem

• Do spełnienia warunku niewolnik pozostawał własnością dziedzica jako statuliber

• Fideikomisy wolności

• Spadkodawca zwracał się z nieformalną prośbą o wyzwolenie do dziedzica/legatariusza (to oni stawali się ew. patronami wyzwoleńca)

• Prośba mogła dotyczyć i swojego i cudzego niewolnika- wtedy ten ostatni miał być odkupiony i wyzwolony (chyba że nie zgadzał się właściciel)

• Wolność fideikomisarna dawała szerszą swobodę niż wyzwolenie testamentowe

• Testamentowe ustanawianie opiekuna- ogólnie

• Pater familias mógł ustanowić opiekuna dla osób które miał pod patriae potestas, lub manus a które stawały się sui iuris z chwilą jego śmierci

• Wymagano formy stanowczej w testamencie lub kodycylach potwierdzonych testamentem w stylu „Dzieciom moim daje za tutora Tycjusza”

• Żona mogła często sobie wybrać tutora

• Tutor też mógł zrezygnować

• W szczegółach

• Opiekuna ustanowić można było do zarządu nad całym majątkiem/lub częścią majątku pupila

• Należało wskazać wolnego obywatela, byle miał zdolność bierną dziedziczenia

• Normalny tryb ustanawiania opiekuna przy spełnieniu warunków : tutela testamentaria perfectia w odróżnieniu od tutela instrumentaria imperfecta (opiekuna powoływał urzędnik)

• Darowizny mortis causa (donationes mortis causa)- ogólnie

• Szczególne kryterium: skuteczność w razie śmierci darczyńcy przed obdarowanym

• Strony postanawiały, że przedmiot przejdzie na obdarowanego w momencie śmierci darczyńcy (z warunkiem zawieszającym)

• Mogło być też tak że przedmiot przechodził od razu, ale w razie wcześniejszej śmierci obdarowanego przechodził z powrotem do darczyńcy

• Stosowano środki takie jak : mancypacja, traditio, stypulacja, akceptylacje

• Praktyka donationes mortis causa

• Stały się popularne i wygodna, mogli je sporządzać małżonkowie

• Pozostały strukturalnie czynnościami inter vivos ale ze skutkami mortis causa

• Justynian ujednolicił jednoznacznie kwestię darowizn-> donationes mortis causa=legaty=fideikomisy („pod niemal każdym względem” )

• Dzisiaj przy podobnych darowiznach śmierci darczyńcy nie traktuje się jako warunku, lecz jako termin, a moment śmierci obdarowanego wgl nie ma znaczenia

• W takim rozumieniu darowizny te stają się typowo inter vivos

• Niektóre kodeksy łączą darowizny z dziedziczeniem (CC, włosi), ale nie w prawie polskim i niemieckim

• Polecenia (modus)- ogólnie

• Testator może zwrócić się o pewne zachowanie do każdego, kto otrzymał coś ze spadku

• Nie zawiesza skuteczności dyspozycji, przy jakiej zostało wydane

• Modus nie tworzy stosunku obligacyjnego

• Po stronie tego, który otrzymał polecenie powstaje obowiązek o charakterze moralnym

• Beneficjentem polecenia może być ogólnie każda osoba żyjąca

• Przymuszanie do spełnienia polecenia

• Szacunek dla woli zmarłego nie zawsze był dostatecznym argumentem dla obciążonego modus

• Do spełnienia życzenia testatora doprowadzano środkami publiczno i prywatnoprawnymi

• Czasem fikcja by polecenie traktować jak warunek

• W razie niewykonania poleceń pretor mógł odmówić udzielenia skargi

• Wyzwoleńca można było zmusić do wykonania polecenia, z jakim został wyzwolony

• W 240 przez Gordiana III nakazanie traktowania polecenia jako fideikomisu (polecenie było równoległe do tej instytucji, podobna konstrukcja szacunku dla woli zmarłego)

• Kodycyle (codicilii)- ogólnie

• W późnym prawie klasycznym Rzymianie chętnie kończyli testament klauzulą kodycylarną - wolą by w razie gdyby testament okazał się nieskuteczny/nieważny uznawano go za kodycyl

• Ich historia jest równoległa z historią fideikomisów - powstały by korygować archaiczne reguły i tradycyjne rozwiązania

• Codicilli/pugilares to małe woskowe tabliczki, używane przez rzymian jako notatniki

• Kodycyle - chociaż nieformalne- były formą pisemną (a testament i fideikomisy niekoniecznie)

• Kodycyle spełniały tę samą co testament funkcje dysponowania majątkiem mortis causa

• Rodzaje kodycyli

• Potwierdzone i niepotwierdzone: gdy sygnalizowano je w testamencie (uprzednio lub następczo) to potwierdzone, gdy nie to niepotwierdzone

• w kodycylach niepotwierdzonych tylko fideikomisy, w potwierdzonych- wszystko poza ustanowieniem dziedzica/wydziedziczeniem

• Kodycyle testamentowe : część testamentu, która dzieliła jego los (zniesienie zasady jedności testamentu) obok kodycyli beztestamentowych

• Coraz większe zbliżanie kodycyli do testamentów, stąd definicja kodycyli jako każdy akt pisemny nieujęty w formę testamentu i niezawierający ustanowienia dziedzica

• Kodycyle - wymagania formalne

• Od Konstantyna dla potwierdzenia autentyczności aktu wymagano 5 lub 7 świadków (Justynian wymagał jednolicie 5)

• Brak wymagań co do formy (oprócz tego że pisemnie )

• Funkcjonowanie kodycyli w praktyce

• Dualizm testament <-> kodycyle odpowiada ius civile<->prawo cesarskie

• Kodycyl jako instytucja powołana przez prawo cesarskie by korygować braki i niedoskonałości w tym zakresie ius civile (jak fideikomisy)

• Klauzula kodycylarna nie tylko przy dziedziczeniu beztestamentowym, gdy nieważny testament miał stać się kodycylem, załączano ją także w nowym testamencie by utrzymać postanowienia poprzedniego

• Ustanowienie dziedzica z nieważnego testamentu który stawał się kodycylem traktowano jako nałożenie fideikomisu uniwersalnego na rzecz dziedzica

• Nieformalny charakter klauzuli kodycylarnej

• Dla klauzuli kodycylarnej nie wymagano żadnej formy, jej istotę stanowiła wola testatora

• Znaczenie przywiązywano do tego, by wola była jednoznacznie wyrażona, nie mogło być mowy o domniemywaniu istnienia klauzuli kodycylarnej

• Definiowanie klauzuli jako fideikomisu - polecenie realizacji treści nieważnego testamentu uczciwości adresatów (analogie: zamieszczone w klauzuli ustanowienie dziedzica- jak uniwersalny zapis powierniczy, wyzwolenia- jak fideikomis wolności, zapisy- jak fideikomisy syngularne)

• Istota prawa spadkowego - zamiar testatora (mens testatoris)

• Zewnętrzny wyraz zamiaru- średniowieczna koncepcja oświadczenia woli

• Wola musi być rzeczywista, kompletna, wyraźna i definitywna, słowem niewymagająca poprawek

• Forma a wola

• Chęć wywołania skutków prawnych- animus testandi

• Myśl zawiera się w słowach, więc wypracowanie w ius civile formy- użycie verba sollemnia

• Forma zewnętrzna ≠ wewnętrzna

• Główny przedmiot zainteresowania stanowi zamiar spadkodawcy - rozważania na temat interpretacji testamentu

• Droga do zwycięstwa woli nad formami

• W archaicznej epoce formalizm - wymaganie dyspozycji, brak postanowień milczących

• Przełomowa Causa Curiana, gdzie w podstawieniu pupilarnym MILCZĄCO dostrzeżono podstawienie pospolite

• Decydujące przyznanie zaskarżalności fideikomisom (punkt zwrotny w procesie stawiania wykładni rzeczywistej nad wykładnią formy)

• Dalej dopuszczenie milczącego ustanawiania zapisów powierniczych i klauzul kodycylarnych

• Pełne skupienie na woli testatora w prawie poklasycznym

• Wyrażenie zamiaru testatora (voluntas testatoris)

• Zamiar musi być wyrażony zrozumiale (wymogi logiki i językowe)

• Testator powinien zawsze postarać się by jasno i wyraźnie wskazać : o jakie podmioty chodzi, o jaki przedmiot i jak to ew. miałoby być dookreślone

• Potrzeba fachowej wykładni

• W czasach archaicznych zamiar próbowano odczytać z samych verba

• W praktyce nieuniknione jest uwzględnienie przy wykładni woli

• Od verba do voluntas prowadzi wiec złożony proces wykładni

• Favor testamenti jako generalna dyrektywa interpretacyjna

• Początkowo chodziło o taka wykładnie, która pozwalałaby uratować testament, przez utrzymanie ustanowienia dziedzica

• Potem chodziło o to, by uratować jak najwięcej dyspozycji, by jak najpełniejszy dać wyraz rzeczywistej woli testatora

• Częściowe wykonanie wydaje się właściwsze od całkowitego upadku testamentu

• Ponadto trzeba się starać podtrzymać to co powinno być jego pragnieniem (oparcie o kryterium racjonalności) w pewnym sensie odchodzenie od dosłownej woli spadkodawcy: favor tetamenti to przychylność dla testamentu interpretowanego wedle danego porządku społeczno-prawnego

• Inne, podobne do favor testamenti zasady

• In testamentis plenius voluntates testantium interpretamur - „w testamentach jak najpełniej wykładamy wolę testatorów”

• Semper in dubiis benigniora praeferenda sunt - w razie wątpliwości należy wybierać życzliwsze

• Chodziło nie tylko o utrzymanie postanowień w mocy, ale też o nadanie im najrozsądniejszej treści

• Plus nuncupatum, minus scriptum

• „więcej powiedziano, niż napisano”

• Regułę powołano gdy ustanowieniu dziedzica brakowało jakiegoś elementu

• Potem także gdy z kontekstu wynikało, że pominięto pewne słowa przy ustanowieniu fideikomisu

• W końcu reguła sankcjonowała fikcje, że wszystko zostało prawidłowo wypowiedziane przez testatora

• Falsa causa non nocet

• Na ważność dyspozycji nie wpływa mylnie podana przyczyna działania testatora

• Co innego gdyby błąd był poważny i zakłócał wolę (np. testator ustanowił dziedzicem nie tę osobę); istotny błąd powoduje nieważność dyspozycji

• Falsa demonstratio non nocet

• Dyspozycja pozostaje w mocy mimo błędnego przedstawienia, złe oznaczenie nie szkodzi oczywiście tylko w momencie gdy błąd nie jest istotny (właściwy sens da się ustalić w drodze wykładni)

• Chodzi o błąd w stylu „Stichusa szewca zapisuje Tycjuszowi” w momencie gdy Stichus nie jest szewcem (dołączenie mylnego wskazania, ale wiadomo o kogo chodzi)

• Falso demonstratio dotyczy także przypadku gdy testator użył słów, które w potocznym znaczeniu mają inny sens, niż on im nadał

• Np. kontrowersja dot. Zakresu przedmiotowego słowa „sprzęty”

• Analizowanie kontekstu spoza testamentu

• Klasyczny przykład falsa demonstratio z pism Jawolenusa - dwóch niewolników: młynarz Filonikus i folusznik Flakkus, a żona dostaje w legacie „młynarza Flakkusa” (rozwiązanie: jeśli znał imiona niewolników to należy się żonie Flakkus folusznik, a jeśli tylko znał profesje to należy się jej Filonikus młynarz)

• Interpretacja woli dorozumianej

• Wola spadkodawcy dorozumiana, gdy albo z jego dyspozycji/zachowań milcząco wynika albo daje się uznać za prawdopodobną

• Milczące wynikanie np. w causa Curiana, ale także gdy zostawia się w użytkowanie nieruchomość, to milcząco wynika z tego że zostawia się też prawo do czerpania wody

• Uznanie za prawdopodobne: np. sytuacja gdy testator wskazuje gdzie i od kogo ma wziąć kasę fideikomisariuszka, a po jego śmierci okazuje się że wskazanej sumy już u tych osób nie ma -> uznaje się za prawdopodobne że spadkodawca nie chciał ustanowić warunku (jeśl będą tam pieniądze to sobie je weź) w momencie, gdy pierwotnie fideikomis był bez warunku

• Interpretacja subiektywna a obiektywna

• Nie powinno się przeciwstawiać interpretacji typowej interpretację indywidualną

• Do indywidualnego charakteru voluntas przechodzi się gdy są wątpliwości co do braku jej typowego charakteru (szczególny charakter czynności mortis causa)

• Przypadki dotyczące wykładni obiektywnej, logicznej

• Np. testator nie określił jak ma wyglądać jego wymarzony nagrobek, to Warus stwierdza, że odpowiednio do zamożności i pozycji zmarłego

• Wartość zapisu powierniczego wedle „osądu uczciwego człowieka” lub „dobrej wiary”

• Favor libertatis przy wyzwoleniach

• Główne funkcje wykładni obiektywnej

• Korygowanie, usuwanie w dyspozycjach testatora błędów i niedokładności: o charakterze faktycznym (np. ustanowienie dziedziców w ułamkach które łącznie przekraczają całość), prawnym (wydanie zakazu dziedzicowi sporządzania testamentu), lub logicznym (jednoczesne wyzwolenie i przekazanie komuś w legacie niewolnika)

• Trzeba dokonać wyboru w drodze wykładni

• Wykładnia praktyczna

• Nie zawsze logika na pierwszym miejscu

• Nadawanie sensu przez jurysprudencje totalnie niejasnym zapisom

• Kierując się zasadą favor testamenti i racjonalnością

• Tak powstają kazusy: np. co gdy żonie w legacie zapisano udział ułamkowy w wysokości udziału dziedzica, a dziedziców jest paru i mają różne udziały

• Szacunek dal woli zmarłego doprowadził do serii reform : choćby udzielenie zaskarżalności fideikomisom i kodycylom czy SC Neronianum o legatach

• Interpretacje terminów i warunków

• Do ustanowienia dziedzica nie można dołączyć terminu

• Początkowy termin przy wyzwoleniu i legacie

• Prawo cywilne terminu/warunku rozwiązującego nie dopuszczało

• Nie ustanawiało się dziedzica z klauzulą rozwiązującą

• Potem uzyskiwano efekt klauzuli rozwiązującej przez fideikomisy uniwersalne

• Warunek zawieszający i cautio Muciana

• Można go zawsze postawić, nawet ustanawiając dziedzica

• Problem warunku potestatywnego negatywnego- legaty pozostawione żonie, o ile będzie trwać we wdowieństwie (warunek potestatywny spełniał się dopiero w momencie śmierci wdowy)

• Kwintus Mucjusz Scewola zaproponował, by w miejsce spełnienia warunku wchodziło stypulacyjne zabezpieczenie- cautio , że w razie zamążpójścia legat zwróci się dziedzicom

• Kwestia czynności uznanych za niedodane

• Warunki obiektywnie i absolutnie niemożliwe powinny logicznie skutkować nieważnością dyspozycji

• Sabinianie: powinno się je w czynnościach mortis causa traktować jako niedodane (stało się to regułą)

• Problem warunków sprzecznych z prawem i niemoralnych (stosowanie remissio, uchylanie)

• Kodyfikacja justyniańska przekazuje dzisiejszym jednakowe traktowanie warunków niemożliwych, niemoralnych i contra legem

• Exceptio doli w razie gdy dziedzic był w stanie udowodnić, że testator nie dokonałby danej dyspozycji, gdyby miał pełną wiedzę o stanie rzeczy - tym zarzutem paraliżowano wszelkie roszczenia zgodne z testamentem, ale sprzeczne z wolą testatora

• Wszystkie zasady typu „favor ...”

• Favor testamenti - szacunek dla woli testatora ale też dziedziczenie testamentowe > dziedziczenia beztestamentowego

• Favor heredis- pojawiające się zapisy obciążające spadkobierców często rozstrzygano na korzyść spadkobierców

• Favor libertatis - niewolnicy mają testamenti factio passiva, przychylne decyzje dot niejasnej klauzuli wyzwolenia „po latach” (interpretowano jako wyzwolenie po 2 latach)

• Favor uxoris, ale z zastrzeżeniem że małżeństwo nie stanowi tytułu do roszczeń majątkowych (przychylność w cautio Muciana, lepsze traktowanie żony niż konkubin, wyłączenie spod redukcji zapisów na rzecz żon, ale czasem większy rygoryzm - ustawy Augusta)

• Wszystkie favor wskazują że uwzględniano przy wykładni różne wartości i punkty widzenia

• Wypracowana koncepcja racjonalnego człowieka

• Nie pytano jak zachowała by się większość, ale jak powinien się zachować roztropny człowiek

• Idealizacja postaci roztropnego testatora

• Również w Polsce przejęto favor testamenti by utrzymać w mocy testament

• Nabycie spadku z mocy prawa- ogólnie

• Dziedzice konieczni z mocy prawa nabywają spadek po osobie, spod której potestas lub dominium wyszły

• W tym przypadku nie wymaga się ani przyjęcia ani nie dopuszcza się odrzucenia

• Społeczna potrzeba przejęcia zobowiazań

• Problem długów spadkowych

• Dziedzice konieczni odpowiadają do wartości majątku który dziedziczą

• W Rzymie najbliżsi zazwyczaj podejmowali wszystko po zmarłym- długi również

• Mimo to zasadne było poszukiwanie środków ochrony przed zbytnim zadłużeniem

• Beneficjum abstinendi - dobrodziejstwo powstrzymania się od przyjęcia spadku

• Dopiero pod koniec rep. Tego prawa udziela dziedzicom koniecznym pretor

• Wcześniej zmarły gdy zostawiał zadłużony majątek wierzyciele występowali przeciwko niemu, by go sprzedać, przez co spadała na nich infamia

• Na mocy uprawnienia przyznanego przez pretora sprzedaż dokonywała się pod imieniem zmarłego

• Beneficjum abstinendi szybko rozciągnięto na wszystkie przypadki gdy konieczni nie chcieli nabyć spadku

• Wyzwoleńcowi ustanowionemu dziedzicem nie przysługiwało to uprawnienie- mógł się ubiegać o separatio, dzięki której przeprowadzano egzekucje tylko z odziedziczonego przezeń majątku

• Sposoby przyjęcia spadku - cretio

• Formalne oświadczenie, obowiązujące w całym prawie klasycznym

• Skutek odrzucenia osiągano przez niezłożenie cretio w wyznaczonym czasie

• Sposoby przyjęcia spadku- pro herede gestio

• Zachowując się jak dziedzic; dokonanie czynności, którą wykonałby tylko dziedzic (np. spłata długu spadkowego)

• Czy potrzebne są rzeczywiste akty zarządu czy tylko samo oświadczenie woli przyjęcia ?

• Julian: wg niego pro herede gestio to wymóg okazania woli przyjęcia, choćby w sposób dorozumiany

• Przyjęcie przez oświadczenie (pomysł Gajusza) - nuda voluntate

• Oświadczenie ≈ cretio, ale bez wymogów formy

• Oświadczenie ≈ pro herede gestio, ale bez wymogu podejmowania czynności

• Co jest a co nie jest pro herede gestio?

• Poszukiwanie woli bycia dziedzicem- animus heredis

• Nie są pro herede gestio: działania konieczne dla pochówku ojca, bo to są działania z obowiązków synowskich, ani też utrzymywanie substancji materialnej dóbr spadkowych, ani też tymbardziej używanie/dysponowanie środkami, co do których mamy błędne przekonanie że są nasze

• Historyczny rozwój form przyjęcia spadku

• Od dziedzica postronnego nie wymaga się żadnej formy, by odrzucić spadek (wystarczy poczekać na upływ terminów - spatium deliberandi)

• W prawie poklasycznym cretio zanika przez nieużywanie

• Bonorum possesio zlewa się z hereditas i nabywa się je tak samo

• Cesarz Justynian wymagał przyjęcia pro herede gestio, albo w sposób dorozumiany

Posiadanie i prawa rzeczowe

255. Własność jako centrum prawa prywatnego

• Uznawana często za prototyp prawa podmiotowego

• Art. 544 CC- prawo do rozporządzania rzeczami „w sposób najbezwględniejszy”

• Bernhard Windscheid i wrodzone poczucie „mego” i „twego”

• Kategoria prawa podmiotowego zastąpiona funkcją społeczną ?

• Triada form władania rzeczą

• Posiadanie - własność - prawa na rzeczy cudzej

• Podział wcale nie ponadczasowy- nie było go w archaicznym Rzymie i w tym czasie w Grecji, a także u germanów, i w common law

• Dwie dychotomie w tym podziale: 1) posiadanie <-> własność jak władztwo faktyczne <-> władztwo prawne, 2) własność <-> prawa na rzeczy cudzej jako podział wg rozmiarów uprawnień które ma władający rzeczą

• Pojęcie własności relatywnej

• Rzymskie prawo własności wyłonione z władzy pater familias (jednorodnej)

• Potem ta władza była zróżnicowana: potestas nad dziećmi, manus nad żoną i bez nazwy nad rzeczami

• „władzę nad rzeczami” ujmowano wówczas jako prawo do posiadania spornego przedmiotu lepsze od praw innych

• Zwyciężałeś proces- byłeś właścicielem, ale nie było ochrony skutecznej przeciw wszystkim -> własność relatywna

• Pojęcie własności funkcjonalnie podzielonej

• Pojęcie własności różne od posiadania i praw na rzeczy cudzej pojawia się wraz z procesem formularnym

• Obok własności relatywnej w okresie archaicznym funkcjonowała własność funkcjonalnie podzielona, gdy inne osoby nie negowały praw właściciela, lecz zgłaszały swoje ograniczone roszczenia do wpływania na rzecz/korzystania z rzeczy (np. do czerpania wody)

• Własność funkcjonalna występowała przed wykształceniem praw na rzeczy cudzej i ograniczonych praw rzeczowych

• Formuła actio in rem

• Zasądzenie- condemnatio, żądanie- intentio

• W żądaniu skargi rzeczowej- intentio - precyzuje się przedmiot, a także nazwisko powoda

• Swoboda wdania się w spór

• W skargach in personam pozwanego obciążał przymus wdania się w spór, ale w skargach in rem już nie

• Powództwo in rem „podążało za rzeczą”

• Paremia Ulpiana : „nikogo nie zmusza się wbrew woli do obrony rzeczy” invitus nemo rem cogitur defendere

• Brak konsumpcji skargi przy actio in rem

• Wygaśnięcie roszczenia materialnoprawnego przy in personam

• Skargi in rem chroniły praw absolutnych - nie wyczerpywały się przy konkretnym roszczeniu, ale stanowiły źródło nowych roszczeń

• Posiadanie - istota pojęcia

• W XII tablicach instytucja usus - nabycie prawa władczego przez długotrwałe wykonywanie go

• Wyraźne wyróżnienie pojęciowe w prawie późnorepublikańskim

• Prawna czy tylko faktyczna natura posiadania? W dzisiejszych kodeksach przeważa druga koncepcja

• Posiadanie jako stosunek władczy natury faktycznej

• Funkcje posiadania

• 1) funkcja ochronna - za pomocą interdyktów pretorskich; ochrona posesoryjna/interdyktalna, chroniło się posiadanie samo w sobie- stan faktyczny, a nie przejaw prawa

1. Posiadanie chronione to possessio ad interdicta

• 2) funkcja nabywcza lub transportowa posiadania - służyła nabyciu własności, bo do nabycia własności zawsze konieczne było nabycie posiadania (np traditio)

• 3) funkcja dowodowa- ciężar dowodu spoczywał na powodzie, więc gdy pozwany był posiadaczem miał dogodniejszą sytuację

• Części składowe posiadania

• Obiektywny/zewnętrzny corpus- czyli element czysto faktycznego władania nad rzeczą

• Subiektywny/wewnętrzny animus- wola czy tam zamiar posiadania

• Przy corpus należy pamiętać że chodziło tylko o rzeczy materialne - corporalia, nie np. służebności

• Animus jako jakiś stosunek psychiczny posiadacza do wykonywania władztwa nad daną rzeczą, czyli wykluczamy taki stosunek u np. chorych umysłowo

• Posiadanie cywilne (possessio civilis) i naturalne (possessio naturalis)

• Possessio civilis- to posiadanie we własnym imieniu (suo nomine) czyli z zamiarem zatrzymania dla siebie rzeczy

• Jeśli posiadanie we własnym imieniu zostało nabyte w sposób niewadliwy podlegało ochronie interdyktalnej (czyli nie złodziej)

• Przy posiadaniu cywilnym + dobra wiara + słuszny tytuł mogło dojść do nabycia własności przez zasiedzenie

• Possessio naturalis- w cudzym imienu (alieno nomine)- czyli dzierżawy i zależne, nigdy nie mogło doprowadzić do zasiedzenia rzeczy i zasadniczo nie podlegało ochronie interdyktalnej

• Istota woli posiadania

• Posiadanie wykonywane z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie, albo z wolą zatrzymania rzeczy dla innych

• Wykluczona w prawie rzymskim sytuacja by jakiś posiadacz miał tylko corpus possidendi

• Jakiś animus zawsze dał się ustalić (jeśli nie chcemy rzeczy dla siebie, to chcemy zatrzymać dla innych)

• Problem współposiadania

• Wg większości klasycznych prawników niedopuszczone są 2 jednoczesne posiadania cywilne tej samej rzeczy

• Chociaż dopuszczali taka sytuacje Trebacjusz, Sabinus i Pomponiusz

• Łańcuch dzierżawców może być dowolnie długi ale gdzieś tam na końcu jest 1 posiadacz cywilny

• Rozluźnienie wymogu corpus przy nabyciu

• Normalnym sposobem nabycia posiadania jest nabycie corpore at animo

• Wyjątki np. „wydanie długą ręką” (znajdują się w polu widzenia nabywcy) albo wręczenie nabywcy kluczy do magazynu z towarem (nie musiał wszystkiego macać)

• Stricte wydanie symboliczne, czyli wydanie dokumentu uprawniającego do dysponowania rzeczą produktem średniowiecza

• Zdobywanie przewagi przez animus

• Element zewnętrzny posiadania (corpus) ustępował miejsca elementowi wewnętrznemu (animus) -> proces spirytualizacji/dematerializacji posiadania

• Nabycie solo animo „mocą samej umowy” - Prokulus

• Pojęcie wydania krótką ręką, potem wydanie fikcyjne „traditio ficta”

• Zasada niedopuszczalności samowolnej zmiany podstawy posiadania

• Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest

• Chodziło o zmianę dzierżyciela w posiadacza (i chęć zasiedzenia po śmierci tego, kto wydzierżawiał)

• Obecnie zasada przejęta przez CC, kodeks austriacki i włoski, a nie przejęta w BGB, ZGB i polskim

• Pojęcie constitutum possessorium

• Dopuszczalne było przeniesienie posiadania mocą samej umowy, by dotychczasowy posiadacz zatrzymał ją jako dzierżyciel

• Zbiorcza nazwa ukształtowana później dla constitutum possessorium, traditio longa i traditio brevi manu -> wydanie fikcyjne

• Utrata posiadania

• Zasadniczo posiadania= corpus + animus, więc gdy nie ma jednej z tych rzeczy ustaje posiadanie

• * istnieje jednak utrzymanie posiadania solo animo, samą wolą posiadania

• Np. posiadanie okresowe pastwisk letnich zimą, albo utrzymanie posiadania zbiegłego niewolnika, albo mienia jeńca w niewoli, albo skarbu w miejscu trudnym do zidentyfikowania

• Komu podlegała ochrona posesoryjna?

• Zasadniczo tylko posiadaczom cywilnym, niezależnie od ich wiary i tytułu

• * dopuszczano inne grupy- dzierżycieli do possessores ad interdicta (czyli posiadaczy, którym przysługiwała ochrona)

• Chodziło o dzierżycieli: 1) wierzyciela zastawnego- zastawnika, 2) depozytariusza sekwestrowego przechowującego sporną rzecz z ramienia stron, 3) prekarzystów, 4) dzierżycieli wieczystych- emfiteutów i superficjariuszy

• Komu nie podlegała ochrona posesoryjna?

• Nie było chronione posiadanie wadliwe (possessio vitiosa)

• Pojęcie posiadania wadliwego było relatywne, odnoszące się do uprzedniego posiadacza: jeśli ktoś zabrał mi rzecz przemocą, to był wobec mnie posiadaczem wadliwym, ale wobec innych niewadliwym

• Czyli nie ma skargi przeciwko posiadaczowi który ukradł rzecz temu kto mi ją ukradł

• Ograniczenia czasowe ochrony interdyktalnej

• Oddalano skargi wniesione w celu odzyskania posiadania utraconego >1 rok przed

• Ochrona dot. Bowiem posiadania aktualnego

• Spora część interdyktów chroniła niezakłócone korzystanie z rzeczy o charakterze sakralnym lub publicznym

• Potem proces interdyktalny stał się postępowaniem specjalnym

• Possessio a detentio (dzierżenie)

• Kodeksy prawa natury normowały posiadanie opierając się na wzorcach rzymskich- rozgraniczenie possessio od detentio

• W CC odróżniano prawdziwe posiadanie (possession) od władztwa osób, które posiadały dla innego, lub wykonywały zwykłe dzierżenie

• W toku dalszego rozwoju wpływy germańskie wyrugowały rzymskie rozróżnienie possessio-detentio z europejskich kodyfikacji

• Kwestia detentorów w późniejszych kodyfikacjach

• W kodeksach późniejszych pochodzenia germańskiego uznano za posiadaczy chronionych także detentorów

• Konstrukcja posiadania szczeblowego w niemieckim prawie: dodanie pojęcia posiadania zależnego

• Chroniony zarówno właściciel- czyli posiadacz „pośredni”, jak i ten komu przekazał on władzę nad rzeczą - posiadacz „bezpośredni”

• W BGB i ZGB pełną ochroną cieszy się i najemca i dzierżawca i przechowawca

• W Polsce posiadanie „zależne”

• Podziały interdyktów

• Interdykty prohibitoryjne kończące się słowami „zakazuje używać siły!”

• Interdykty restytutoryjne kończące się „zwróć!” lub „przywróć!”

• Interdykty ekshibitoryjne kończące się „okaż!”

• Interdykty służące do: odzyskania utraconego posiadania, utrzymania posiadania, nabycia posiadania

• Własność: prywatna a rodowa/rodzinna

• Własność najogólniej to niezależne od wpływu grup rodowych lub państwa prawne przyporządkowanie rzeczy pewnej osobie

• W Rzymie archaicznym własność prywatna dot. Tylko ruchomości, a grunt był własnością rodową/rodzinną

• Rytuał „uchwycenia ręką”, najstarsza windykacja : legis actio sacramento in rem

• Rozwój pojęcia własności w Rzymie

• Rozwój w kierunku abstrakcyjnym i indywidualistycznym

• Własność w sensie prywatnym już mocno akcentowana w XII tablicach, odróżniano ją już wtedy od posiadania (normy o zasiedzeniu- usus)

• Własność dawała monopol korzystania z rzeczy

• Żądanie skargi windykacyjnej w procesie formularnym zakładało tylko konieczność podania imienia powoda (a nie też pozwanego) co świadczy o tym, że skarga była skuteczna wobec wszystkich

• Nowe terminy dominium, proprietas

• Własność jako prawo absolutne

• W sensie jego skuteczności wobec wszystkich (erga omnes) w oparciu na jednym tytule i dot. 1 rzeczy materialnej (res corporalis)

• Konsekwentnie własność u Rzymian dot. Rzeczy materialnych

• Dzisiaj istnieje pojecie własności autorskiej czy wynalazczej

• Własność jako prawo wieczyste

• Niedopuszczalność ograniczeń czasowych własności

• Do przeniesienia własności nie można było dodawać terminu końcowego, ani teoretycznie warunku rozwiązującego (tak samo w BGB i w Polsce)

• W pryncypacie dopuszczane wyjątkowe przewłaszczenia pod warunkiem rozwiązującym (np. w trybie prawa odstąpienia od sprzedaży)

• Oficjalnie dopuścił własność czasową Justynian

• Problem własności podzielonej

• Po wygaśnięciu obciążającego rzecz użytkowania „powrót” do właściciela lub od prawa własności

• W późnym cesarstwie zatarło się ścisłe rozróżnienie między własności a choćby posiadaniem i prawami na rzeczy cudzej

• Np. własność podzielona w przypadku dzierżawy wieczystej (dopuszczano raz traktowanie właściciela gruntu ogólnie jako właściciela, a innym razem emfiteutę) ->Justynian powrócił do ścisłego rozróżnienia

• Późniejsze pojęcia dominium directum i dominium utile

• Glosa bolońska stworzyła pojęcie dominium divisium (podzielonej)

• Z rzymskiej skargi udzielanej szczególnie dzierżawcom i superficjariuszom, czyli vindicatio utilis glosa przeszła do nowego prawa materialnego, czyli dominium utile (własność użytkowa)

• Ustalono w ten sposób że oprócz właściciela zwierzchniego swoje prawa własnościowe ma też właściciel użytkowy (dziedziczny i zbywalny bez zgody właściciela zwierzchniego!)

• W średniowieczu emfiteuza i superficies jak stopniowalne władztwo

• Trzeba stwierdzić że glosatorzy nadinterpretowywali kompilację justyniańską i rzymskie instytucje

• Własność w ius commune

• Konsyliatorzy dla uelastycznienia stosunków lennych wprowadzili do ius commune własność podzieloną

• Trochę inaczej brzmi definicja własności Bartolusa de Saxoferrato - jako prawo dowolnego dysponowania rzeczą materialną ,chyba że zabrania tego ustawa

• Własność podzielona pasowała do świata stosunków lennych - właścicielowi zwierzchniemu przysługiwało prawo dysponowania rzeczą, a użytkowemu - użytkowania

• Potem zapotrzebowanie mieszczańskie na własność absolutną

• Własność podzielona a angielskie trust

• Wasal przekazywał grunt powiernikowi (trustee) który pozostawiał mu ten grunt w dożywotnie użytkowanie i posiadanie a potem po jego śmierci rozporządzał na rzecz jego dziedziców

• Najpierw to zobowiązanie powiernika było czysto moralne, potem chronione prawnie

• Trust jest środkiem podziału własności

• Kontynentalny model własności mieszczańskiej

• Wykorzystywanie Rzymu jako wzoru dla własności kapitalistycznej (nie feudalnej)

• Tak naprawdę wolność od ograniczeń nie była typowa dla rzymskiej rzeczywistości prawnej

• Nawiązywano raczej do blankietowego pojęcia niż do rzeczywiście istniejących instytucji

• Własność w prawie natury

• Niemieckojęzyczne kodeksy prawa natury godziły wyłączność własności z własnością podzieloną (ale np. CC nie znał podzielonej własności)

• Pojęcie ABGB: rzecz to „wszystko, co różni się od osoby i służy do użytku ludzkiego” także znano własność praw, lub własność rzeczy niematerialnych

• Własność w pandektystyce i BGB

• Pandektystyka uwalniała własność od ciężarów feudalnych

• Przewłaszczenie nieruchomości bez dodawania warunków i terminów (jak przyjęto później w Polsce)

• We Francji absolutne prawo własności poddawane ograniczeniom przez koncepcje nadużycia prawa

• W Niemczech rozwijanie absolutyzmu własności

• Konstytucja Weimarska przyjęła jednak teorię własności jako służby dla dobra ogółu

• Uprawnienia z własności

• W Rzymie własność zawsze dot. Res corporalis (ale jeśli chodzi o działkę wchodzi także przestrzeń powietrzna i podziemna)

• Glosatorzy stwierdzili nieograniczony przestrzennie charakter władztwa

• Zakres uprawnień właściciela w zasadzie nieograniczony

• Uprawnienia typowe to : ius possidendi, ius utendi aż do zużycia (ius abutendi), ius fruendi, ius disponendi

• Ograniczenia własności o charakterze publicznym

• Naruszenia norm obyczajowych i ustrojowych

• Represją tych naruszeń zajmował się cenzor

• Karał za zaniedbywanie roli, rozrzutność i luksus naganą + ew. infamią i karą pieniężną

• Kontrola dot. Warstw wyższych

• Potem obowiązki cenzora przejął cesarz

• Ograniczanie własności - prawo budowlane

• Ograniczenia dot. Własności nieruchomej już w XII tablicach (nakaz utrzymania 2,5 stopowej odległości między budynkami i 8 stopowej drogi)

• Zakazy rozbiórki bez zgody rady miejskiej (potem zakaz kupna w celu rozbiórki i handlu budulcem)

• Względy przeciwpożarowe i estetyczne

• Nadużycie prawa- niewolnicy

• W procesie formularnym nadużycie prawa rozstrzygano kazuistycznie używając zarzutu podstępu (exceptio doli)

• Konstytucje Piusa zabraniające znęcania się nad niewolnikami

• Azyl dla maltretowanych niewolników, potem także pozbawienie ochrony prawnej właściciela rażąco sprzecznie używającego swoich praw

• Wywłaszczenie

• Dokonywane przez magistraturę w razie konieczności publicznej

• Wykorzystywano w tym celu narzędzia nacisku politycznego, by zmusić właściciela do zawarcia zwykłej umowy sprzedaży

• Nawet w prawie cesarskim był to przymusowy wykup

• W XIX w. wypracowano koncepcję wywłaszczenia obejmującą: 1)konieczność publiczną, 2) ustawową procedurę, 3) odpowiednie odszkodowanie

• Ustawowe zakazy zbywania rzeczy - ograniczenia prywatne

• Rzeczy będącej przedmiotem procesu

• Italskich gruntów posagowych

• Należących do podopiecznego gruntów wiejskich lub podmiejskich

• Zakaz dokonywania przez ojca dóbr odziedziczonych przez dzieci po matce

• Justynian: zakaz zbywania i zastawiania rzeczy będących przedmiotem zapisu testamentowego

• Ograniczenia prywatne korzystania z własności - prawo sąsiedzkie

• Żądanie, by sąsiad przyciął zacieniające nasza ziemie drzewa, usunął gałęzie/ korzenie, pozwolił nam wejść na swój grunt by zebrać z niego nasze owoce

• Zakaz szkodzenia przez zmianę spływu wody deszczowej i oddziaływania szkodliwego w stylu pyłu, kurzu, dymu itd.

• Już w XII tablicach skarga o „powstrzymanie wody deszczowej” itp.

• Problem współwłasności

• Współwłasność polega na konkurujących uprawnieniach kilku właścicieli do jednej i tej samej rzeczy

• Wykluczenie współwłasności i do niedzielnej ręki i do fizycznych części rzeczy

• Rodzaj współwłasności w Rzymie

• Własność rzymska co do zasady ukształtowana w sposób indywidualistyczny

• Szczególny rodzaj współwłasności : wspólnota „bez przeprowadzenia podziału” (consortium ercto non cito)

• Początkowo powstawała ona gdy znajdujący się uprzednio pod wspólną władzą spadkodawcy dobrowolnie kontynuowali wspólnotę gospodarcza

• Każdemu z członków consortium wolno było samodzielnie dokonywać wszelkich dyspozycji majątkowych ze skutkiem dla wszystkich

• Jednak także każdy z członków consortium mógł za pomocą skargi działowej (actio familiae erciscundae) żądać zniesienia wspólnoty

• Inny rodzaj współwłasności w Rzymie

• Współwłasność w częściach ułamkowych (communio pro indiviso)

• Zwłaszcza gdy chodzi o rzeczy niepodzielne np. niewolnika

• Całą rzeczą mogą dysponować wszyscy współwłaściciele łącznie (np. wyzwolić wspólnego niewolnika)

• Każdy współwłaściciel miał wiec prawo weta , każdy miał też zawsze możliwość powództwa o zniesienie wspólności (actio commubi dividundo)

• Nabycie własności - ogólnie

• Juryści pryncypatu potrafili praktycznie rozróżniać nabycie własności niezależnie od praw poprzednika (np. zawłasczenie rzeczy niczyjej- occupatio)od przeniesienia własności- czyli przewłaszczenia (alienatio) lub następstwa prawnego (successio)

• Nabycie pierwotne i pochodne - Grocjusz

• Rzymianie klasyfikowali sposoby nabycia wg ius civile, ius gentium lub ius naturale

• Nabycie pochodne - dwie zasady

• Z rzymskiego prawa klasycznego

• 1) nikt nie może przenieść na drugiego więcej uprawnień niż przysługuje jemu samemu (nemo plus iuris ad adlium transferre potest quam ipse habet)

• 2) własność przenosi się przez wręczenie i zasiedzenie, a nie przez nagą umowę (traditionibus et usucapionibus dominia rerum, non nudis pactis transferuntur)

• Wg 1 zasady zbywca może przenieść albo tyle ile sam ma (nabycie translatywne) albo mniej (nabycie konstytutywne - ustanowienie nowego, węższego prawa )

• Znaczenie zasady nemo plus iuris

• Nabycie własności od nie właściciela jest wykluczone i naraża nabywcę na wytoczenie przeciw niemu skargi windykacyjnej przez prawdziwego właściciela

• Żadnych wyjątków, nabywca od nieuprawnionego musi się liczyć z koniecznością zwrotu kupna

• W średniowieczu ograniczona ochrona ruchomości

• Ochrona ruchomości w prawie germańskim

• W prawie germańskim można było się domagać wydania rzeczy tylko przy jej utracie niedobrowolnej (na skutek najczęściej kradzieży) albo od tej osoby, której się zaufało oddając rzecz na przechowanie/pożyczając itd.

• Hand wahre Hand - „Gdzie zostawiłeś swą wiarę, tam masz jej szukać „

• „ruchomości nie daja prawa do pościgu”

• W ten sposób powstało nieznane w Rzymie bezpośrednie nabycie ruchomości w dobrej wierze od nieuprawnionego (właściciel nie mógł nas pozwać)

• Nabycie od nie właściciela w późniejszych kodyfikacjach

• Już w kodeksach prawa natury takie nabycie było standardem - więc i w ABGB i w CC

• W ZGB i BGB nabycie w dobrej wierze nie tylko dotyczy ruchomości, ale także na podstawie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych w odniesieniu do nieruchomości

• Wykluczone przenoszenie własności mocą nagiej umowy

• Kontrakt sprzedaży/pożyczki sam z siebie nie wywierał skutku rzeczowego

• Kontrakt wywiera tylko skutki zobowiązujące, dostarczając słusznej przyczyny

• Obok słusznej przyczyny wymagano również odpowiedniej czynności wykonawczej

• Dla res nec mancipi wystarzało nieformalne wydanie rzeczy - traditio

• Dla res mancipi wymagano czynności formalnej (mancypacji lub in iure cessio)

• Pojęcie mancypacji

• „uchwycenie ręką”- manu capere

• Początkowo sprzedaż gotówkowa, dochodząca do skutku w drodze ścisłego rytuału: 5 dorosłych świadków, zbywca wydaje towar, nabywca płaci odważonymi kawałkami miedzi

• Już przy Xii tablicach mancypacja była sprzedaża czysto symboliczną - płacono malutkim kawałkiem kruszcu, a potem 1 monetą

• Pojęcie in iure cessio

• Odstąpienie praw przed pretorem

• Pozorny proces windykacyjny: nabywca pozornym powodem, a zbywca pozornym pozwanym

• Pretor oficjalnie przysądzał powodowi przenoszone prawo (addicitio)- zbywca- „pozwany” w trakcie całej procedury zachowywał się całkiem pasywnie

• Podobnie jak mancypacja in iure cessio była czynnością abstrakcyjną i tak samo jak mancypacja straciła na znaczeniu wraz ze schyłkiem republiki kiedy res mancipi można było przewłaszczać nieformalnie

• Pojęcie i rola traditio

• Zapewniało własność kwirytarną na res nec mancipi, prawo posiadania i użytkowania na gruntach prowincjonalnych a własność bonitarną na res mancipi

• W okresie późnej republiki znaczenie tradycji wzrosło jako specjalnej czynności przewłaszczającej, złożonej z przeniesienia posiadania i służącego mu za podstawę ważnego stosunku przysparzającego

• Tradycja w odróżnieniu od dwóch poprzednich czynności była czynnością kauzalną

• Przenoszenie własności w prawie poklasycznym i justyniańskim

• Obumarcie mancypacji i in iure cessio- powrót w pewnym sensie do archaicznego modelu, wiążąc skutek dyspozytywny już z samą umową sprzedaży, darowizny itp.

• Te czynności nie były causae przewłaszczenia, lecz same w sobie były przewłaszczeniem

• Używanie tradycji, ale tradycja staje się bliska statusu abstrakcyjnej czynności przewłaszczającej

• Dalszy rozwój przeniesienia własności

• Do 1794 prawo pospolite wymagało do przeniesienia własności tytułu (titulus) czyli stosunku zobowiązaniowego stanowiącego causa dla sposobu przeniesienia własności

• Umowa o podwójnym skutku Grocjusza : w niej z zobowiązaniem łączy się automatycznie efekt rzeczowy, czyli przejście własności na podstawie samej umowy stron

• Model abstrakcyjnej umowy rzeczowej Savignego

• Współczesne formy przenoszenia własności

• Przeniesienie własności czynnością kauzalną w prawie anglosaskim jak i w całej Europie z wyjątkiem Niemiec, gdzie jest nadal zasada abstrakcyjności

• Wśród krajów kontynentu uznających kauzalność przewłaszczenia: 1) titulus + modus w którym przewłaszczenie wymaga dodatkowo przeniesienia posiadania, 2) francuski model umowy o podwójnym skutku, gdzie umowa zobowiązująca do przeniesienia własności powoduje od razu jej przejście

• Przenoszenie własności przy sprzedaży

• Przy prostym wydaniu rzeczy np. z tytułu darowizny przeniesienie własności następowało natychmiastowo

• Przy sprzedaży starsze prawo chroniło sprzedawcę, wymagając zapłacenia ceny lub przynajmniej stypulacyjnego potwierdzenia jej zapłacenia przez nabywcę

• Pojęcie duplex dominium

• Rozszczepienie systemu prawa rzymskiego na regulacje ius civile i ius honorarium

• Tym tropem idąc powstała instytucja duplex dominum- podwójnej własności

• Dwutorowość własności kwirytarnej i bonitarnej

• Quasi- własność gruntów prowincjonalnych

• Sytuacja rozdwojenia stanu prawnego na gruntach prowincjonalnych

• Kolonie obywateli rzymskich z przyznanym ius Italicum oznaczało poddanie ich rzymskiemu ius civile

• Tymczasem na zwykłym gruncie prowincjonalnym osobom prywatnym mogło być przyznane jedynie podobne do prawa własności prawo posiadania i użytkowania

• Państwo od 297 r ze wszystkich gruntów po równo ściągało podatki

• Zasiedzenie- definicja i główne funkcje

• Modestyn: zasiedzenie „nabycie własności wskutek ciągłego posiadania przez czas określony prawem”

• Instytucja ta miała usuwać długą niepewność do tytułu własności i kłaść kres sporom

• Funkcją zasiedzenia było usuwanie wad przenoszenia własności natury formalnej: gdy do rzeczy typu res mancipi zamiast mancypacji/in iure cessio wykorzystano zwykłe traditio, nabywca stawał się tylko właścicielem bonitarnym, gdy chciał być kwirytarnym to przez zasiedzenie

• Zasiedzenie uzdrawiało też wady nabycia pochodnego natury materialnej: gdy zbywca nie miał uprawnień do zbycia a myśmy kupili (konsekwencja nemo plus iuris)

• Konstrukcja dogmatyczna zasiedzenia

• Zasiedzenie jako pierwotne nabycie własności - na pewno jest odwrotnością przeniesienia własności

• W przewłaszczeniu jest bowiem tak: następuje wyzbycie się prawa, które pokonuje drogę od zbywcy do nabywcy przez nabycie, w zasiedzeniu z kolei: następuje nabycie prawa, a potem dopiero pierwotny właściciel wyzbywa się swoich praw (co prawda nie dobrowolnie)

• Co prawda iusta causa wskazuje na konieczność wcześniejszego stosunku „zasiedzającego” z poprzednikiem, ale ten poprzednik często wcale nie jest właścicielem

• Kwestia praw osób trzecich

• Zasiedzenie traktowane jako pierwotne nabycie, musiałoby dawać rzecz wolną od obciążeń prawami osób trzecich

• Jednakże jak w zawłaszczeniu, tak w zasiedzeniu prawa rzeczowe osób trzecich obciążające przedmiot nie gasły

• Np. służebności na gruncie służebnym utrzymane w mocy

• Zasiedzenie skierowane tylko i wyłącznie przeciw właścicielowi, nie przeciw osobom trzecim

• Geneza zasiedzenia

• Nie ma odpowiednika u Greków, czy w prawach germańskich

• Jedna najstarszych instytucji prawnych - już XII tablic ustaliło czas trwania odpowiedzialności za wady prawne na 1 rok przy ruchomościach i 2 lata przy nieruchomościach - po upływie tego czasu nabywca miał sytuację prawną niezależną od zbywcy

• Dyskryminacja cudzoziemców - odpowiedzialni zawsze, podobnie nie podlegały zasiedzeniu rzeczy skradzione

• Rzeczy niezdatne do zasiedzenia

• Rzeczy zdatne - res habilis

• Niezdatne do zasiedzenia: wyjęte z obrotu (extra commercium), skardzione (re furtivae), nabyte przemocą (vi posessae), należące do skarbu państwa (res fiscales), do cesarza, lub do instytucji kościelnych, rzeczy odziedziczone po matce

• Kradzież jako każde świadome rozporządzenie cudzą rzeczą

• Tytuł zasiedzenia

• Słuszny tytuł iustus titulus/ słuszna przyczyna- iusta causa zasiedzenia analogiczna do iusta causa przy tradycji

• Słuszne tytuły nabycia posiadania:

1. Kupno - pro emptore

2. Darowizna- pro donato

3. Posag- pro dote

4. Dziedziczenie- pro herede

5. Zapis windykacyjny- pro legato

6. Przyjęcie należnego świadczenia- pro soluto

• Pomocniczo :pro derelicto, pro suo

• Julian: może być tytuł mniemany, czyli nabywca go błędnie zakładał

• Konieczność tytułu „prawdziwego” - Dioklecjan, Justynian

• Wymogi titulus w późniejszym czasie

• Glosa bolońska- „mniemana” causa putativa, dopuszczano ją przy tradycji, ale odrzucenie przy zasiedzeniu (wymogi „rzeczywistej” causa vera)

• Przy wymogu przyczyny rzeczywistej obstawali humniści

• Wymóg przyczyny rzeczywistej w prawie natury: ALR, ABGB, także CC (wszystkie miały wyjątek - 30 letnie zasiedzenie )

• Ale BGB, ZGB i Polska rezygnują z tytułu zasiedzenia

• Wymogi dobrej wiary

• O dobrej wierze rozstrzygał zawsze moment objęcia rzeczy w posiadanie, zła wiara powstała później nie przeszkadzała w zasiedzeniu (mala fides superveniens non nocet) -> w opozycji do prawa kanonicznego które wymagało ciągłości dobrej wiary aż do ukończenia zasiedzenia

• W prawie rzymskim wymagano do zasiedzenia posiadania cywilnego w imieniu własnym wykonywanego w sposób ciągły

• Każda utrata takiego posiadania przerywała bieg zasiedzenia, i trzeba było zaczynać od nowa

• Przedawnienie

• Czas posiadania - tempus

• 199 r wprowadzenie longi temporis praescriptio- zarzutu przedawnienia dla gruntów prowincjonalnych - można go było użyć po 10 latach jeśli przeciwnik mieszkał w naszej gminie, a po 20 jeśli w innej

• Potem wygaszający wszelkie roszczenia zarzut przedawnienia zlał się z nabyciem przez zasiedzenie

• Jedność zasiedzenia z przedawnieniem

• Kompilacja justyniańska połączyła unormowanie zasiedzenia z zarzutem procesowym przedawnienia

• Wprowadzono 3 letnie zasiedzenie ruchomości - usucapio i 10/20 letnie zasiedzenie nieruchomości (longi temporis praescriptio)

• 30/40 letnie zasiedzenie nadzwyczajne (potem nazywane longissimi temporis praescriptio) bez słusznego tytułu, nawet rzeczy kradzione

• Jednolitość zasiedzenia i przedawnienia w w polskim prawie przedrozbiorowym, w CC i ABGB

• Zasiedzenie i przedawnienie - obecnie

• Pandektystyka pod wpływem Savigny'ego stwierdziła że: zasiedzenie dot. prawa własności na rzeczach materialnych, a przedawnienie dot. skarg i roszczeń

• Takie rozróżnienie w BGB, ZGB, OR, w Polsce KC

• Zasiedzenie obecnie nie zawsze stosowane, bo dopuszczono generalnie nabycie w dobrej wierze od nie właściciela (rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych)

• Tak więc obecnie zasiedzenie głównie w stylu zasiedzenia nadzwyczajnego 30 letniego rezygnującego ze słusznego tytułu/dobrej wiary

• W Polsce używane szerzej, przez burdel dot. Nieruchomości rolniczej

• Nabycie pierwotne - ogólnie

• Nabywane prawo nie jest przelewane z osoby na osobe lecz powstaje samodzielnie u nabywcy

• „naturalne” sposoby - zawłaszczenie skarbu/owoców

• Sposoby te charakterystyczne dla ius gentium- odformalizowanie i dostępność dla cudzoziemców

• Także przy zawłaszczeniu (jak przy zasiedzeniu) nie gasły prawa ograniczone osób trzecich

• Nemo plus iuris także przy nabyciu pierwotnym

• Occupatio - zawłaszczenie

• Także w pewien sposób przeniesienie własności traktowano jako tolerowane przez zbywcę occupatio

• Jednak w sensie technicznym dotyczyło ono rzeczy bezpańskich (res nullius)- dzikich zwierąt, ptaków itd.

• Przez occupatio nabywano rzeczy porzucone przez właściciela z zamiarem wyzbycia się ich własności (czyli nie zawłaszczano rzeczy zgubionych, albo rzeczy pozostawionych gdziekolwiek z konieczności itd.)

• Znalezienie skarbu

• Ze znalezienia rzeczy cudzej nie wynikało żadne prawo dla znalazcy - znaleźne

• Co ze skarbem na cudzej ziemi, którego pierwotny właściciel jednak był nie do ustalenia?

• Prokulianie twierdzili, że jeśli właściciel gruntu wiedział o tym skarbie i chciał go wydobyć, to należał się mu

• Sabinianie wymagali fizycznego wydobycia skarbu przez właściciela

• Od czasów Hadriana 50 % dla znalazcy , 50 % dla właściciela grunta

• Potem działka fiskusu

• Nabycie owoców przez odłączenie

• Owoce odłączały się od rzeczy macierzystej stając się odrębnymi podmiotami prawa

• Normalnie obejmował je właściciel rzeczy macierzystej, ale wyprzedzali go emfiteuta, posiadacz ex iusta causa w dobrej wierze

• Uprzywilejowanie posiadacza w dobrej wierze Instytucje justyniańskie uzasadniają jako wynagrodzenie „za uprawę i troskę”

• Rozwiązanie przejęte ogólnie obecnie: w CC, ABGB, BGB, ZGB, w Polsce

• Nabycie owoców przez percepcję

• Użytkownik i zwykły dzierżawca nabywali owoce nie z chwilą ich odłączenia od rzeczy macierzystej, lecz z chwilą objęcia ich w posiadanie/ z pobraniem= perceptio

• Dzierżawca nabywa owoce z woli właściciela „swego rodzaju wydanie „

• Kodeksy cywilne nowszej daty nie rozróżniają separatio i perceptio wiążąc nabycie owoców jednoznacznie z chwilą ich odłączenia od macierzystej rzeczy

• Połączenie nieruchomości z ruchomościami

• Juryści okresu pryncypatu przy łączeniu 2 rzeczy odróżniali rzecz główną od rzeczy ubocznej, przypisując własność powstałego przedmiotu właścicielowi rzeczy głównej

• Z reguły nieruchomości uznawano za rzecz główną, a ruchomości za rzecz uboczną

• W typowych przypadkach połączenia nieruchomości z nieruchomościami interweniowała natura, tworząc np. wyspę na rzece, wówczas własność nabywał ten, kto ponosił normalnie ryzyko (eius commodum, cuius periculum), np. właściciel gruntu nadrzecznego mógł dostać wyspę

• Konsekwencje superficies solo cedit

• Przy łączeniu ruchomości z nieruchomością (zabudowa gruntu, zasianie/zasadzenie) to co trwale połączono z powierzchnią gruntu, przypadało właścicielowi gruntu

• Budynek zawsze dzielił los prawny gruntu, bez żadnych wyjątków, nie było odrębnej własności budynków na cudzych gruntach itp.

• Zasada superficies solo cedit jako część składowa prawa natury

• Ta zasada w germańskich kodyfikacjach

• Tradycyjnie prawo germańskie dopuszczało odrębną własność budynku na cudzym gruncie, czy plonów pozyskanych z cudzego gruntu

• W miastach nawet osobna własność pięter/pomieszczeń

• Zasada superficies solo cedit recypowana- ale przysługuje jej status domniemania

• W dzisiejszych kodeksach ta zasada podlega licznym wyjątkom, ale pozostaje zasadą

• Połączenia ruchomości z ruchomościami

• Inny sposób pierwotnego nabycia własności

• Przy zafarbowaniu/zapisaniu/zamalowaniu za rzecz główną zawsze uznawano podłoże (choćby materiałem było złoto )

• * wyjątkiem obrazy- decydowała wartość rynkowa składników i pracy malarza

• Zmieszanie płynów lub stałych elementów (np. zboże w ładowni) prowadzi do powstania współwłasności w proporcjonalnych częściach

• Dzisiaj nowy produkt przysługuje właścicielowi rzeczy głównej, którego wyróżnia się na podstawie kryterium wartości jego wkładu

• Przypadki przerobienia/przetworzenia cudzych materiałów

• Czyli specificatio

• Sabinianie: decydująca jest substancja, kto dostarcza materiał ten jest właścicielem

• Prokulianie: produkt jest rzeczą nową, przysługuje więc producentowi

• Kompromis: jeśli można przywrócić nową rzecz do stanu pierwotnego, to właścicielem jest właściciel materiałów, jeśli nie dało się tego dokonać, właścicielem jest producent

• Oczywiście uwzględnienie odpowiednich odszkodowań

• Specificatio później

• Francois Conan: produkt przypadał producentowi lub właścicielowi materiału zależnie od tego kto miał większy wkład w ostateczną wartość produktu

• Grocjusz: uzyskiwano współwłasność w częściach proporcjonalnych do stosunku ceny materiału do wartości pracy

• Symbol rywalizacji pracy i kapitału

• Podwójny charakter własności i podwójny charakter środków jej ochrony

• Ochrona posesoryjna - posiadania, ochrona petytoryjna - własności

• Ochrona petytoryjna: 1) skarga wydobywcza/windykacyjna (rei vindicatio) służąca odzyskaniu utraconego posiadania rzeczy, 2) skarga negatoryjna (actio negatoria) służąca do odparcia innych naruszeń własności, zwłaszcza gdy ktoś rości sobie jakieś do niej prawa

• Podwójna ochrona windykacyjna: chronienie własności kwirytarnej środkami ius civile, a bonitarnej środkami ius honorarium (pretorskiego)

• Tak samo obok cywilnej actio negatoria istniała w ius honorarium skarga pretorska chroniąca przed innymi roszczeniami względem własności bonitarnej

• Skarga wydobywcza w procesie legisakcyjnym

• Legis actio sacramento in rem

• Na windykacje powoda pozwany odpowiadał identyczną contravindicatio (obie strony wypowiadają frazę np. „ twierdzę, że ten niewolnik jest mój według prawa Kwirytów” )

• Jeśli pozwany wniósł contravindicatio to obie strony wnosiły sumę zakładu zależną od wartości przedmiotu sporu: sędzia uznawał jeden z zakładów za słuszny a drugi za niesłuszny

• Raczej musiało zapaść rostrzygnięcie na korzyść jednej ze stron

• skarga wydobywcza w procesie per spensionem

• II/III w p.n.e

• Rozstrzyganie sporu o własność za pomocą tzw przyrzeczenia prejudycjalnego (sponsio praeiudicailis)

• Zamiast zakładu powód żądał od pozwanego, że ten zapłaci co do zasady sume 25 sesterców gdyby okazało się że przedmiot nie należy do niego

• W legis actio Sacramento obie strony chciały zweryfikować swoje prawa do rzeczy, a tutaj tylko jedna strona występowała z roszczeniem właścicielskim

• Ostatnia postać skargi wydobywczej w procesie zwyczajnym

• Wytworzona w postępowaniu formularnym

• Wyodrębnienie się prawa własności skutecznego przeciw wszystkim

• Formuła służąca właścicielowi do odzyskania rzeczy

• Skarga wydobywcza stała się skargą nieposiadającego właściciela przeciw posiadającemu niewłaścicielowi

• Legitymacja bierna, kto może być pozwany?

• Także detentorzy

• Posiadacze również fikcyjni - zrównanie podstępnego posiadania fikcyjnego z posiadaniem faktycznym (represjonowanie osób nieuczciwych)

• Starsze kodeksy normowały posiadanie fikcyjne w duchu rzymskim, nowsze regulują już tylko faktyczne posiadanie

• Swoboda wdania się w spór

• Jak przy skardze rzeczowej przy windykacyjnej pozwanemu przysługiwała taka swoboda

• Jednak temu który zachowywał się biernie nie pozwalano na zatrzymanie rzeczy spornej

• W takiej sytuacji w procesie legisakcyjnym pretor od razu przyznawał sporny przedmiot powodowi

• Jednak w procesie formalnym przed tym wydaniem spornego przedmiotu powód musiał wtoczyć „powództwo o okazanie”

• Ciężar dowodu

• W procesie formularnym pozwany nie musiał wnosić samodzielnej kontrawindykacji, wystarczyło, gdy ograniczył się do zaprzeczania prawa powoda

• Bo na powodzie spoczywa ciężar dowodu - onus probandi, „dowód diabelski”

• Dowód własności mógł zostać uznany teoretycznie dopiero w chwili dotarcia do nabycia pierwotnego, ale dzięki zasadzie swobodnej oceny dowodów wydaje się że sędziowie nie postępowali w tak doktrynerski sposób

• Generalne domniemanie własności na rzecz posiadacza

• Wyrok, w którym powód ugiął się pod ciężarem dowodu nie stwierdzał absolutnego prawa własności pozwanego, tylko pozostawiał sporną rzecz w jego posiadaniu

• Nie było w sensie technicznym w Rzymie domniemywania własności na rzecz posiadacza

• Dopiero to zagadnienie podejmowała glosa, a później konsyliatorzy w ograniczonym wymiarze

• Generalne domniemanie własności na rzecz posiadacza sformułował dopiero niemiecki myśliciel prawa Rozumu Christian Wolff a z nim kodeksy prawa natury

• Pojęcie klauzuli arbitralnej

• Cel rzymskiego procesu windykacyjnego - uznanie prawa własności powoda i przyznanie mu rzeczy spornej

• W procesach zwyczajnych obowiązywała jednak zasada zasądzenia pieniężnego, więc wyrok mógł zobowiązywać tylko do zapłacenia pewnej sumy pieniędzy

• Włączenie do formuły tzw. Klauzuli arbitralnej (clausula arbitratria) występującej we wszystkich skargach in rem

• Dzięki niej pozwany mógł uniknąć zasądzenia, jeśli na wezwanie sędziego oddał rzecz w naturze

• Jeśli tego nie uczynił sędzia zasądzał go na sumę ustaloną przez powoda pod przysięgą (nieco zawyżoną)

• Roszczenia uboczne w procesie windykacyjnym

• Proces windykacyjny zmierzał do definitywnego rozliczenia stron

• Proces ten rozstrzygał wiec też o roszczeniach właściciela z tytułu pożytków pobranych przez pozwanego, i w drugą stronę roszczenia pozwanego z tytułu nakładów poniesionych na rzecz

• Posiadacz w dobrej wierze przez pobranie nabywał pożytki na własność, ale Dioklecjan i Justynian nakazywali zwrot owoców jeszcze nie zużytych (dobra pozycja posiadacza jako nagroda za uprawę i troskę)

• Posiadacz w złej wierze musiał wydać wszystkie owoce

• Po stwierdzeniu sporu pozwany odpowiadał nie tylko za pożytki które pobrał sam, ale też za te które mógłby pobrać właściciel gdyby zwrócono mu rzecz w chwili stwierdzenia sporu

• Nakłady pozwanego

• Jeśli nakład podnosił wartość spornego przedmiotu posiadacz w dobrej wierze mógł wymusić prawo zatrzymania go za pomocą zarzutu podstępu (exceptio doli) przeciwstawianego skardze windykacyjnej

• Wszyscy posiadacze mieli prawo odłączenia nakładów (ius tollendi) jeśli można było to przeprowadzić bez uszkodzenia rzeczy- powód mógł wyłączyć to prawo oferując pozwanemu odszkodowanie

• Podział Bartolusa de Saxoferrato: zwrot nakładów koniecznych (bez nich rzecz miałaby mniejszą wartość) przysługuje każdemu posiadaczowi, zwrot nakładów zbytkownych/estetycznych nie przysługuje żadnemu, a zwrot nakładów użytecznych - tylko posiadaczowi w dobrej wierze

• Actio negatoria- ogólnie

• Inna skarga wypracowana w ius civile- stosowana jeśli naruszenie nie polegało na pozbawieniu właściciela posiadania

• Chodziło o sytuację, gdy pozwany rościł sobie jakieś prawo do rzeczy: użytkowania, służebności czy immisji

• Nazwa skargi stąd, że powód- właściciel negował to prawo pozwanego

• Podawano nazwisko pozwanego

• Powód był obciążony dowodem prawa własności i faktu jego naruszenia

• Pozwany był obciążony dowodem swego prawa do rzeczy

• Dalszy rozwój actio negatoria

• Celem rzymskiej actio negatoria potwierdzenie, że własność wolna jest od obciążeń (+ taki stan rzeczy jaki nastąpiłby gdyby usunięto naruszenia własności już w chwili stwierdzenia sporu)

• W europejskim prawie powszechnym zakładano przy tej skardze naturalną wolność własności od obciążeń (zwłaszcza gruntów) -> procesowe domniemanie wolności własności

• Ochrona praw dóbr niematerialnych realizowana przez actio negatoria utilis

• W BGB, ZGB i KC actio negatoria stała się ogólnym remedium na naruszenia, nawet gdy pozwany nie rościł sobie żadnych praw

• Ochrona własności bonitarnej- środki początkowo

• Czyli ochrona wg prawa pretorskiego (ius honorarium) - do II p.n.e. tylko zarzuty (exceptiones) które właścicielowi bonitarnemu przyznawał pretor

• Np. przeciw właścicielowi kwirytarnemu który nieformalnie zbył rzecz ale potem wystąpił o nią ze skargą windykacyjną

• Skarga windykacyjna odpierana zarzutem nadużycia prawa (exceptio doli) lub zarzutem rzeczy sprzedanej i wydanej (exceptio rei venditae et traditae)

• Pretor chronił właściciela bonitarnego który wg ius civile był tylko posiadaczem w drodze do zasiedzenia

• Jeśli posiadacz w dobrej wierze kupił rzecz od nie właściciela to zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej był nieskuteczny

• Przyznanie ofensywnego środka ochrony

• Publicjusz i jego actio Publiciana

• Skarga opierała się jak zarzuty na fakcie sprzedaży i wydania rzeczy + fikcji, że czas potrzebny do zasiedzenia już upłynął

• Teoretycznie skarga przysługiwała też nabywcom w dobrej wierze od nieuprawnionego, ale to tylko względnie, bo rygorystycznie przestrzegano brak możliwości takiego nabycia pochodnego

• Co w przypadku sporu pretendentów ?

• Jeśli nabywca od nieuprawnionego rzeczy nie zasiedział, zawsze ustępował przed skargą wydobywczą i przed „zarzutem słusznej własności”

• Co jeśli spór dot. Pretendentów - dwóch różnych nabywców od nieuprawnionego?

• Jeśli obaj ci pretendenci nabyli rzecz od tego samego nie właściciela, to ten który zrobił to wcześniej ma lepsze prawo (co zbliża taką transakcję do nabycia pochodnego)

• Kontrowersja w przypadku nabycia od 2 różnych nie właścicieli

• Istniała analogiczna do actio negatoria skarga pretorska dla posiadacza w drodze do zasiedzenia

• Actio publiciana w prawie późniejszym

• Po kompilacji justyniańskiej actio Publiciana służyła już tylko do ochrony nabywcy od nie właściciela

• Jeszcze ABGB wymagał słusznego tytułu posiadacza, ale pandektystyka, BGB i ZGB już tylko dobrej wiary - każdy posiadacz w dobrej wierze ma skargę z tytułu prawa posiadania

• Jednak takie prawo wspiera obrót nieformalny i częściowo nielegalny

• Prawa na rzeczy cudzej - iura in re aliena- ogólnie

• Zakładają istnienie należącego do innego podmiotu prawa własności

• Treściowo są jakąś częścią prawa własności, ale nigdy jego całością

• Jedne mogą być wąskie treściowo, ale nieograniczone czasowo

• Inne szerokie treściowo i ograniczone czasowo

• Prawa na rzeczy cudzej : prawa do korzystania z rzeczy i prawa zastawnicze/gwarancyjne

• Służebności gruntowe - servitutes

• Pierwotna postać służebności

• Albo dopuszczanie wpływu na nieruchomość ze strony uprawnionego, albo powstrzymywanie się od własnych, normalnie dopuszczalnych działań

• Uprawnionym każdoczesny właściciel gruntu panujcego, związany stosunkiem służebności z każdoczesnym właścicielem gruntu obciążonego

• Służebności gruntowych nie wolno ustanawiać ani pod warunkim rozwiązującym ani na czas określony

• Ochrona właściciela gruntu służebnego (exceptio pacti, exceptio doli)

• Niepodzielność służebności gruntowych

• Nie da się faktycznie podzielić wykonywania służebności

• Ułamek służebności nie do pomyślenia

• Służebność przysługuje zawsze całemu gruntowi panującemu, obciąża zawsze cały grunt obciążony

• Dzielimy grunt: powstaje odpowiednio dużo nowych służebności

• Służebności wiejskie

• Iura praediorum rusticorum- starsze niż miejskie

• Służebności komunikacyjne:

1. Iter- uprawnienie do przejścia/przejazdu konno przez cudzy grunt

2. Actus- prawo do przepędu bydła

3. Via- przejazd wozem

• Służebności irygacyjne-wodne:

1. Aquae ductus- prowadzenie wody przez cudzy grunt

2. Aquae haustus- do czerpania wody z cudzego gruntu

• Służebności jako res mancipi, nieodzdzielano ich wyraźnie od prawa własności gruntu

• Były niby res incorporales, ale ustanawiał je obrzęd „uchwycenia ręką” (mancipatio)

• Potem dematerializacja służebności wiejskich

• Służebności miejskie

• Służebności budynkowe - iura praediorum urbanorum

• Zaspokajały potrzeby budowlane wśród sąsiadów

• Większa różnorodność niż wiejskich

• Nie należały do kategorii res mancipi

• Służebności miejskie chronione skargami przyznawanym w edykcie

• Służebności zwyczajowe, poza edyktem (np. prawo widoku, albo odprowadzania ścieków)

• Służebności kategorią zamkniętą?

• Jurysprudencja określała służebności gruntowe jako ukształtowane prawa typowe - zamknięty katalog

• Jednak już w późnej republice dopuszczano nieznane wcześniej służebności

• Nazwano je potem służebnościami nieprawidłowymi (servitutes irregulares)

• Te służebności nie rolnicze i nie budowlane ≈ służebności przemysłowych

• Dopuszczanie normowania nowych służebności

• Ustanowienie służebności

• Służebności wiejskie gruntów italskich ustanawiane przez mancipatio i in iure cessio (bo były res mancipi)

• Służebności miejskie i osobiste tylko przez in iure cessio (bo nie były res mancipi)

• Zbywca formalny mógł zastrzec służebność i nabywca otrzymywał prawo własności już obciążone służebnością

• Służebności ustanawiano też legatem windykacyjnym i orzeczeniem sędziego

• Służebności ustanawiane drogą nieformalną, chronione przez pretora

• Ustanawianie służebności gruntów prowincjonalnych przez umowę + przyrzeczenie stypulacyjne

• Służebności ustawowe

• Nabywane w drodze administracyjnej

• Np. droga konieczna przez grunt sąsiada (doprowadzająca do drogi publicznej)

• Prawo dojścia do grobu

• Nazwa „służebności ustawowe” z późnego antyku

• W średniowiecznym prawie powszechnym kategoria przejęta i rozpowszechniona, ale nie przejęta w późniejszych kodyfikacjach

• Zasiedzenie służebności

• W drodze usucapio nabycie służebności zakazane w lex Scribonia

• Ale nie dot. to zasiedzenia wolności od służebności - usucapio libertatis - wystarczyło 2 letnie ich niewykonywanie przez uprawnionego w przypadku służebności wiejskich (bo są to służebności czynne, pozytywne)

• Jeśli chodzi o wolność od służebności miejskich to wymagano trwania stanu rzeczy sprzecznego ze służebnością (bo są to służebności bierne)

• Pod koniec pryncypatu możliwe zasiedzenie służebności w prowincjach, za Justyniana już wszędzie

• Jak wygasa służebność?

• Przez „odstąpienie przed pretorem” w formie in iure cessio, na wzór jednak skargi negatoryjnej: obciążony służebnością stwierdzał coś w stylu „Twierdzę, że nie masz prawa przechodu przez mój grunt”, a uprawniony zachowywał się biernie, więc pretor ogłaszał zwycięstwo powoda

• Także nieformalne umowy znoszące służebność, chronione przez pretora (exceptio doli)

• Służebność wygasała przy fuzji obu gruntów w 1 ręku - confusio, przez wyjście gruntu z obrotu, przez koniec użyteczości tej służebności (np. coś w stylu koniec z prawem pobierania wody, bo nie ma żadnej wody)

• Ochrona służebności

• Uprawniony właściciel gruntu panującego dysponował skargą rzeczową (vindicatio servitutis) albo skargą uznającą prawo na rzeczy cudzej (actio confessoria)

• Jeśli chodziło o służebności negatywne- powstrzymywania się od działań- to treść odnosiła się do stwierdzenia braku danego prawa u pozwanego

• Legitymacja bierna: pozywano właściciela/każdego posiadacza gruntu przeszkadzającego w służebności

• Emfiteuza- dzierżawa wieczysta

• Tego typu dzierżawy zwano agri vectigales

• Zwykli dzierżawcy byli tylko niechronionymi dzierżycielami - detentorami

• Od pretora dzierżawcy wieczyści otrzymali: ochronę posesoryjną ale też skuteczną przeciwko wszystkim - coś w stylu windykacji - skargę in rem (dotąd stosunek dzierżawy był zobowiązaniowy i chroniony skargą in personam przeciw wydzierżawiającemu, odtąd był on stosunkiem rzeczowym)

• Dzierżawa wieczysta była zwana emfiteuzą III/IV n.e. jako hellenistyczna forma dzierżawy, także in rem, a emfiteuta nie mógł być usunięty z gruntu gdy wszystko płacił

• Superficies- prawo zabudowy/powierzchni

• Dziedziczne, ale też zbywalne (właściciel nie miał prawa pierwokupu) prawo do odpłatnego korzystania z budynku na cudzym gruncie

• Konsekwencją zasady superficies solo cedit było to, że taki budynek zawsze należał do właściciela gruntu

• Właściciel pobierał coroczny czynsz (vectigal, solarium)

• Superficjariusz trochę jak emfiteuta, ale mógł zbyć swoje prawa jak chciał

• Superficjariusz miał ochronę posesoryjną, i od przypadku do przypadku także petytoryjną, czasem też publicjańską (nabycie od nieuprawnionego)

• Zawsze była to forma ograniczonego prawa rzeczowego

19

½

¼

---