Wstęp

Skrypt napisany jest na podstawie nowego podręcznika profesora Dajczaka i zachowuje jego porządek, choć w miarę pisania starałem się wracać do poprzednich punktów, uzupełniając je informacjami z późniejszych. Dlatego czasem, niektóre rzeczy będą się powtarzać dwa i więcej razy. Przynajmniej zostaną dobrze zapamiętane;) SKRYPT NIE ZAWIERA CZĘŚCI ZOBOWIĄZANIOWEJ (rzecz jest w trakcie powstawania, do końca czerwca wyjdzie jako osobny skrypt).

Tekst nie zawiera żadnych żarcików, dowcipnych przykładów i pustosłowia, bo to skrypt i z założenia ma być garścią informacji, reguł i definicji, które pozwolą nam zdać Prawo Rzymskie.

Większość rzeczy jest wypunktowana i pogrupowana w odpowiednie akapity we wspomnianym podręcznikowym porządku, zdarzają się jednak (szczególnie na początku i w spadkach) krótkie notki, podane w klasycznej formie, bez punktowania. Starałem się całość zrobić przyjaźnie, jest sporo łaciny, ale zawsze tłumaczona i wyróżniona kursywą. Zazwyczaj zwrot łaciński jest na pierwszym miejscu, ponieważ profesor jest zwolennikiem umiejętnego używania tej terminologii. Próbowałem to zdać przez 2 lata, więc uwierzcie mi na słowo. Kolejne akapity oddzielone są pogrubionymi tytułami. Nie wszystkie podane przez profesora zagadnienia z podręcznika znalazły się w skrypcie (np. rozwój terytorialny Rzymu, czy prawo szkockie), ale ich pominięcie zawsze wyróżniam, aby każdy mógł to nadrobić we własnym zakresie. Literówek chyba nie ma, starałem się poprawiać błędy na bieżąco, ale maszyną nie jestem, na pewno coś pominąłem.

No i najważniejsze, moim zdaniem trzeba przeczytać podręcznik przynajmniej raz, a potem dopiero sięgnąć do skryptu, bo niektóre rzeczy może być ciężko zrozumieć bez obrazowego opisu podręcznikowego. Skrypt ten to nic więcej jak uporządkowane wiadomości z książki.

pozdrawiam

miłej lektury i owocnej nauki,

Kwiatek

1.1. - 1.2.

Punkty wstępne, mało istotne, wypisane tylko podstawowe informacje.

Europejska kultura, jako wtórna, stoi na trzech filarach: filozofii greckiej, prawie rzymskim i religii chrześcijańskiej. Prawo rzymskie przetrwało nie tylko własną instytucję państwową, ale i całą epokę starożytną. Jego bezpośredniemu obowiązywaniu położyły kres dopiero kodyfikacje nowożytne z XVIII i XIX w. Wyróżniamy, przy pominięciu okresu monarchii (753 - 510 r. przed Chr.) trzy etapy rozwoju prawa rzymskiego:

• Okres republiki (510 - 27r. prze Chr.) ~ jako prawo zwyczajowe

• Okres pryncypatu (27 r. przed Chr. - 284 r.) ~ jako prawo jurysprudencyjne

• Okres dominatu (284 - 485) ~ jako prawo stanowione

Ustrój Rzymu opierał się na konstytucji niepisanej stąd ewolucyjny rozwój prawa. Jedyne stojące poza wszelkim podejrzeniem źródło prawa, ustawa ludowa (lex publica) wykazywała charakter punktowo - interwencyjny. Dopiero z czasem pojawiły się inne źródła: uchwały senatu, edykt pretorski, jurysprudencja i konstytucje cesarskie.

Kilka podziałów, które warto znać:

Znany podział źródeł prawa:

• Fontes iuris oriundi jako źródła powstania prawa

• Fontes iuris cognoscendi jako źródła poznania prawa

Podział źródeł prawa prywatnego:

• z kontraktu

• z deliktu

• inne źródła

Podział władzy na rzeczy:

• posiadanie

• własność

• prawa na rzeczy cudzej

Prawnicy w Rzymie nie byli urzędnikami jak pretor i nie były osobami prywatnymi jak adwokat. Uczeni w prawie, którzy podaną im sytuację rozważali prospektywnie, nie pobierając opłaty, tworzyli osobną warstwę samodzielnych znawców prawa (jurysprudencję). Ich responsa były prawotwórcze. Sąd w konkretnym przypadku był zobowiązany odpowiedzią, jaką otrzymał, a pytanie dla prawnika mogło być tylko pretekstem do dalszych i głębszych rozważań.

1.3. (1.3.4. oraz 1.3.6.)

1.3.4.

Pretor:

• preator urbanus

• ustanowiony w 367r. przed Chr.

• rozstrzygał spory między Rzymianami

• opierał swoją działalność o zasadę aequitas

• jego działalność wyodrębniła ius honorarium (prawo urzędnicze) z prawa obywatelskiego (ius civile)

• stanowił jednoroczny urząd polityczny

• zasięgał opinii consilium, która redagowała również tekst edyktu pretorskiego

• zazwyczaj przejmowany od poprzednika (edictum tralaticium)

• w miarę potrzeb wprowadzano poprawki i innowacje

• składał się z przyrzeczeń udzielenia ochrony procesowej

• actiones czyli skarg,

• exceptiones czyli zarzutów procesowych

• oraz ich wzorcowych formuł procesowych

• preator peregrinus

• ustanowiony w 242r. przed Chr.

• rozstrzygał spory na linii cudzoziemiec - Rzymianin oraz cudzoziemiec - cudzoziemiec

• ustanawiany dla jednostek terytorialnych

• wdrażał ius gentium do ius civile

• głównie jego działalność wpływała na upraktycznienie prawa rzymskiego przez jego dublowanie:

• w prawie rzeczowym przez wprowadzenie własności bonitarnej obok kwirytarnej

• w prawie zobowiązaniowym przez uznanie zobowiązań pretorskich (obligationes honoriae)

• hamowanie skarg cywilnych za pomocą zarzutu procesowego

• w prawie rodzinnym przez uznanie rodziny kognacyjnej obok agnacyjnej

• w prawie spadkowym uznanie bonorum possessio (posiadanie majątku) obok hereditas (dziedziczenie)

Edictum de dolo malo - wydany przez Gajusza Akwiliusza Gallusa edykt o podstępie, przyznający skargę na słusznej podstawie (iusta causa) pod warunkiem braku innych środków ochrony. Pokrewny z nim był zarzut podstępu (exceptio doli), jako zarzut nadużycia prawa.

Redakcja juliańska (II w.) zamykająca rozwój prawa pretorskiego kodyfikacja edyktu, spisana pod przewodnictwem Salwiusza Juliana, nosząca również nazwę edyktu wieczystego, sporządzona na polecenie cesarza Hadriana. Składała się z pięciu ksiąg:

• Tytuły I - XII ~ część wstępna (przepisy o jurysdykcji pretorskiej)

• Tytuły XIV - XXIV ~ część główna (środki zwykłej pomocy procesowej)

• Tytuły XXV - XXXV (środki ochrony przyspieszonej)

• Tytuły XXXVI - XLII (egzekucja i nieważność wyroku)

• XLIII - XLV (załączniki):

• interdykty

• stypulacje pretorskie

• zarzuty procesowe

1.3.6.

• w 304 r. przed Chr. opublikowane zostały formuły procesowe (ius Flavianum)

• w 254 r. przed Chr. pierwszy plebejski pontifex maximus, Tyberiusz Korunkaniusz, zaczął udzielać responsa co łączył z publicznym nauczaniem prawa

• do końca republiki prawa nauczano na marginesie praktyki respondencyjnej, z czasem następuje laicyzacja jurysprudencji, a wybitni prawnicy przestają piastować wysokie urzędy kapłańskie, Kwintus Mucjusz Scewola pontifex był ostatnim (zamordowany w 82 r.)

• Ojcowie jurysprudencji (pozostawali pod wpływem filozofii stoickiej):

• Maniusz Maniliusz

• Marek Juniusz Brutus

• Publiusz Mucjusz Scewola

• osiągnięcia jurysprudencji kauteralnej:

• Kwintus Mucjusz:

• cautio Muciana (zabezpieczenie mucjańskie), które pozwalało objąć spadek pod warunkiem ujemnym zależnym od woli dziedzica lub testatora

• praesumptio Muciana (domniemanie mucjańskie), które obejmowało zapis rzeczy przekazanych żonie (uxoris causa parata) na wszystkie przez wdowę posiadane przedmioty

• Gajusz Akwillusz Gallus:

• stipulatio Aquiliana (stypulacja akwiliańska), formalne przyrzeczenie, które zastępowało kilka zobowiązań istniejących między stronami jednym

• postumi Aquiliani, to klauzula ustanawiająca dziedzicem nienarodzonego wnuka, którego ojciec zmarł przed testatorem.

• Gajusz Aulus Cascelliusz

• iudicium Cascellianum, pozwalające zwycięzcy procesu interdyktalnego per sponsiem skarżyć wydanie rzeczy

Profesjonalizacja jurysprudencji:

Początkowo działalność prawnicza była nieodpłatna, czego wynikiem było zmonopolizowanie jej przez stan zamożnych nobilów, których dopiero później zaczęli wypierać ekwici, ponieważ prawnik traci uniwersalną kompetencję mędrca, a staje się finansowo zależnym od swego zawodu fachowcem.

1.5 (bez 1.5.1. , 1.5.4. , 1.5.6.)

1.5.2.

Prokulianie i Sabinianie to szkoły prawa, zwane scholae lub sectaei wywodzące się od Labeona, Nerwy Starszego i Prokulusa oraz Kapitona, Sabinusa i Longinusa. Szkoły stanowiły prawdopodobnie luźne zgrupowania adeptów wybitnego prawnika, dysponującego ius responendi, w których obrębie została zachowana z czasów republiki prywatna metoda nauczania. Spory między szkołami dotyczyły spraw czysto technicznych i często drugorzędnych, miały więc charakter prestiżowy. Śmierć ostatniego przywódcy Sabinianów - Juliana, przynosi kres sporom szkół i kończy wzmianki o nich jako o działających organizacjach.

1.5.3.

Etapy biurokratyzacji jurysprudencji:

1. ius responendi (27 r. przed Chr. - 37 r.)

2. centralistyczno - etatystyczne reformy Hadriana (118 - 138 r.)

3. wyparcie responsów przez reskrypt cesarski tworzony przez jego kancelarię

Ad. a) Ius responendi to nadanie dla umocnienia powagi prawa przez cesarza Augusta niektórym prawnikom przywileju udzielania responsa z upoważnienia princepsa (ius responendi ex auctoritate principis). Tyberiusz przyznał to prawo pierwszemu ekwicie, Sabinusowi. Za Marka Aureliusza ekwici przeważają z tym prawem i obsadzane są nimi wysokie stanowiska urzędnicze.

Ad. b) consilium principis (grupa prawników posiadająca ius responendi) przekształca się z rady tronowej w stały organ doradczy prawodawstwa. Członkowie nadal pochodzą ze stanu senatorskiego, jednak pobierali od cesarza stałe wynagrodzenie, co czyniło ich zależnymi od princepsa. Za cesarza Kommudusa (180-192) członkowie consilium stali się urzędnikami państwowymi.

Ad. c) Jurysprudencja pochodziła już tylko ze stanu ekwitów, którzy w zasadzie bez wyjątku byli wysokimi urzędnikami (np. Papinian prefektem pretorianów)

1.5.5.

Literatura Rzymska:

• dzieła kazuistyczne, pisane wg porządku edyktalnego:

• responsa - analiza rzeczywistych przypadków prawnych

• questiones, disputationes, qpistulae - dzieła teoretyczne, rozważanie fikcyjnych przypadków prawnych

• digesta - dzieła zebrane prawników rzymskich

• komentarze, budowane lemmatycznie (wyjaśnianie tekstu słowo po słowie)

• ad edictum (do edyktu pretorskiego i edylskiego) omawiające ius honorarium

• do dzieł wcześniejszych prawników (ad Sabinum etc) omawiające całe ius civile

• komentarze do poszczególnych aktów normatywnych

• ad legem, ad senatus consultum itd

• interpretacja aktów komentowanych jest na pierwszym planie

• dzieła dydaktyczne

• institutiones (podręczniki), najważniejsi autorzy:

• Gaius (4 księgi)

• Florentyn (14)

• Marcjan (16)

• Pomponiusz

• Ulpian

• regulae, definitiones, sententiae, differentiae

• pisma instrukcyjne

• libri de officio: consulis, proconsulis, prefecti, praetorio

• dzieła o kompetencjach urzędników

1.7 (1.7.1. oraz 1.7.2)

Justynian dążył do odzyskania zachodniej części Cesarstwa i ujednolicenia Kościoła. Podstawą ideologiczno - prawną tego przedsięwzięcia miała być kompilacja prawa rzymskiego. Kompilacja miała przed sobą kilka założeń:

• postulaty zupełności i niesprzeczności

• uwolnienie kompilacji od antinomia i contrarium

• zakaz weryfikacji Digestów za pomocą starych tekstów

• zakaz komentowania Digestów i ich interpretacji (kompetencja ta przysługiwała tylko cesarzowi)

KOMPILACJA JUSTYNIAŃSKA:

• Instititiones (533r.)

• podręcznik do nauki prawa

• 4 księgi

• poprzedzany konstytucją imperatoriam

• oparty w głównej mierze na Instytucjach Gajusa (ale również na innych podręcznikach)

• zredagowany w sposób jednolity

• Justynian nadał mu moc prawa obowiązującego

• sposób cytowania (I, księga, tytuł, paragraf) (I.,1,2,3)

• Digesta / Pandectae (530-533r.)

• 50 ksiąg

• najobszerniejsza i treściowo najważniejsza część kompilacji

• są to ułożone w porządku edyktu pretorskiego fragmenty dzieł prawników końca republiki i pryncypatu

• zawiera jedynie 5% opracowywanego przez komisję materiału

• składają się na nią fragmenty 200 dzieł autorstwa 39 prawników (od Kwintusa Mucjusza Scewoli do Hermogeniana)

• połowa zawartości to prace Ulpiana i Paulusa

• fragmenty poprzedzone są inscriptio (podanie autora i dzieła)

• sposób cytowania (D, księga, tytuł, fragment, paragraf) (D. 1,2,3,4)

• Codex (534r.)

• zawiera konstytucje cesarskie (leges) wydane od Hadriana (117-138) do Justyniania (527-534)

• składa się z ponad 4600 konstytucji (Dioklecjan 1200, Justynian 400)

• podzielony na 12 ksiąg wg wzoru ustawy XII Tablic

• sposób cytowania (C. Księga, tytuł, konstytucja, pragraf) (C. 5,7,6,12)

Teoria mas to hipoteza Friedricha Bluhmego (1797-1874), która twierdzi, że tak wielkiego dzieła udało się dokonać komisji dzięki podzieleniu się na cztery podkomisje:

• sabiniańską (komentarze do całości ius civile)

• edyktalną (komentarze do ius honorarium)

• papiniańską (Responsa i Questiones Papiniana oraz dzieła kazuistyczne i problemowe Paulusa i Ulpiana)

• dodatkową

Interpolacje - poprawki, które wprowadzono do starych tekstów prawnych podczas wprowadzania ich do kompilacji justyniańskiej:

• usunięcie formalnych czynności prawnych starego ius civile:

• mancipatio

• in iure cessio

• fiducia

• cretio

• zastąpienie ich odpowiednikami z ius naturale

• usunięcie niektórych postaci starego prawa cywilnego:

• poręczyciel zwany sponsor

• zastępca procesowy zwany cognitor

• usunięcie duplex dominium (podwójna własność)

Nowele - nigdy niewydany, zapowiadany przez Justyniana zbiór konstytucji aktualizujący głównie administrację i prawo kościelne oraz rodzinne.

1583 - wydanie przez Denisa Godefroya Corpus Iuris Civilis

1.8.2. (1.8.2.1.1. oraz 1.8.2.1.2. , 1.8.2.3 do 1.8.2.5 oraz 1.8.2.7.) oraz 1.8.3 (1.8.3.1 oraz 1.8.3.2)

Glosatorzy

• szkoła glosatorska założona została w Bolonii

• przez uniwersyteckiego nauczyciela praktyki prawa i retoryki - Ireniusza

• działa od połowy XI do połowy XIII wieku

• przedstawiciele i osiągnięcia:

• quattor doctores(Martinus, Bulgarus, Hugo, Jacobus)

• w 1158r. poparli Fryderyka Barbarossę w jego sporze z miastami północnej Italii w kwestii ich opodatkowania (władca nie podlega prawu, wola władcy jest prawem)

• Akursjusz

• Magna glossa

• metody pracy:

• pracowali popularną w ówczesnej filozofii metodą scholastyczną (racjonalne badanie argumentów za i przeciw)

• wpisywali uwagi między wierszami (glosy interlinearne), a później na marginesie (glosy marginalne) justyniańskich ksiąg prawnych

• pracowali na Vulgacie

• formy komentarzy:

• podawanie synonimów zawartych w kompilacji słów

• definitiones (definicje)

• divisiones (podziały)

• distictiones (rozróżnienia)

• summae(podsumowania), które przybierały formy `aparatów', zawierały formy dyskusji prawno-dogmatycznej:

• quaestiones (problemy)

• disputationes (roztrząsania)

• dupitationes (wątpliwości)

• dissensiones (spory)

• uznali kompilację za samowystarczalną („W Corpus Iuris znajduje się wszystko”)

• quiquid non adgnoscit glossa, non adgnoscit curia - czego nie uznaje glosa, nie uznaje sąd (nieglosowane fragmenty uznawano za nierecypowane)

• zasięg:

• Włochy

• Anglia

• Francja

Konsyliatorzy

• byli następcami glosatorów

• nazwa pochodzi od pojęcia porady prawnej (consilium)

• na miarę średniowiecza była to nowość, wprowadzona właśnie przez konsyliatorów

• koncetrowali się na prawie kolizyjnym i prawie komun miejskich Italii

• dopasowali prawo rzymskie do potrzeb społeczeństwa późnośredniowiecznego (właśnie poprzez udzielanie porad)

• przedstawiciele i zasługi:

• Cynus (1270-1336)

• jeden z pierwszych konsyliatorów

• Bartolus (1313 - 1357)

• uczeń Cynusa

• był profesorem prawa i sędzią

• komentował praktycznie wszystkie części Corpus Iuris

• teoria statutów:

• rozstrzygała konflikty między prawami komun miejskich lub między tymi prawami a prawem rzymskim, które faworyzowali konsyliatorzy

• jego pisma uzyskały w wielu krajach Europy kontynentalnej moc ustawy (nemo iurista nisi bartolista)

• Baldus (1327 - 1400)

• cieszył się sławą filozofa

• zajmował się głównie prawem wekslowym i spółkami handlowymi

• dokonał syntezy w tzw. ius commune:

• prawa feudalnego longobardzkiego

• statutów miejskich północnej Italii

• prawa kanonicznego

• prawa rzymskiego z kompilacji Justyniańskiej

Kameralny Sąd Rzeszy (recepcja właściwa)

• właściwa recepcja prawa rzymskiego miała miejsce tylko na terenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego za sprawą powołania tam w 1495r. Kameralnego Sądu Rzeszy, złożonego w połowie z doktorów prawa

• jego zadaniem było stosowanie prawa rzymskiego jako subsydiarnego wobec rozdrobnionego przez polityczne podziały lokalnego prawa niemieckiego

• kto powoływał się na prawo rzymskie, nie musiał go udowadniać, ponieważ stało za nim gruntowne domniemanie (fundata intentio), jest to podwalina pod zasadę „udowadniać trzeba fakty, prawo jest sądowi znane” (iura novit curia)

Mos Gallicus, humanizm prawniczy

• nazwa pochodzi od rozwiniętego w XVI wieku we Francji (uniwesytet w Bourges) humanizmu prawniczego:

• określenie prawa rzymskiego jako prawa rozumu

• prawo rzymskie funkcjonuje jako ratio scripta (spisany rozum)

• prawo rzymskie wiąże więc z imperio rationis (władzy rozumu), a nie ratione imperii (władza cesarza)

• znacznie pogłębiona została przez humanizm historyczna wiedza na temat prawa rzymskiego, przestano traktować Kompilację jako świętość, dopuszczono do interpretacji teksty Cycerona, odrzucono zasadę Graeca non leguntur, która dozwalała ignorować greckie fragmenty kompilacji

• przedstawiciele:

• Alciatus (1492 - 1550)

• Budeus (1467 - 1540)

• Zasius (1461 - 1535)

• Jacques Cujas (1522 - 1590)

• kierunki humanizmu prawniczego

• prąd systematyczny (Donellus, 1527 - 1591)

• rozróżnienie prawa materialnego od procedury sądowej

• unaukowienie jurysprudencji w myśl dewizy Cycerona: ius civile in artem redactum

• prąd historyczny (Fauvre 1557 - 1624)

• badanie interpolacji w Kompilacji za pomocą których zmieniano stare teksty prawne

• swobodniejsza interpretacja i szersza krytyka zastanego porządku prawnego

• humanizm niemiecki (Apel 1486 - 1536)

• rozróżnienie tytułu i sposobu nabycia (titulus, modus adquirendi)

• podział praw rzeczowych na prawa na rzeczy (ius in re) i prawa do rzeczy (ius ad rem)

Jurysprudencja elegancka (krótko, bo to nic wielkiego)

• w następstwie wojen hugenockich wielu francuskich prawników znalazło schronienie w Niderlandach i Szwajcarii

• w połowie XVIIw. Roman-Dutch law dociera do Przylądka Dobrej nadziei, gdzie Holendrzy mieli swoje refreshment station w drodze do Indii. U schyłku XVIII wieku pojawiło się tam brytyjskie common law

• powstało mixed jurisdiction - prawo handlowe było typu kontynentalnego, ale handlowe i procesowe było anglo-saskie

• Grocjusz był głównym reprezentantem

Grocjusz:

• zeświecczył prawo natury w swoim dziele „O prawie wojny i pokoju”

• zaliczył zasady pacta sund servanda, obowiązek naprawienia szkody i nienaruszalność własności do zasad prawa rozumu, opartych o wiedzę, a nie wolę, które musiałyby obowiązywać nawet, gdyby nie było Boga

Usus modernus Pandectarum (1648 - 1789r.)

• Digesta uchodziły za główną część kompilacji, więc usus modernus to ich `nowoczesne zastosowanie' , dopasowanie do zastanych realiów

• odrzucono filozoficzną egzegezę Corpus Iuris Civilis, spadło ono do roli drugiej podstawy ówczesnej praktyki sądowej (obok prawa lokalnego)

• badano czy normy prawa lokalnego oparły się wpływom prawa rzymskiego, co domniemywano, uczeni pisarze usus modernus faworyzowali prawo saskie, lubeckie, wirtemberskie

• recypowane normy musiały być zgodne z prawem natury

• w dziedzinie prawa rodzinnego:

• uzasadnienie podporządkowania żony mężowi przysługującym mu umiarkowanym prawem karcenia

• przyjęcie rzymskiego testamentu i prawa zachowku

• zmodyfikowanie germańskiego dziedziczenia parentel przez rzymskie prawo reprezentacji

• w dziedzinie prawa zobowiązań:

• dopuszczenie zastępstwa przy czynnościach prawnych

• dopuszczenie umowy na rzecz osoby trzeciej (niezbyt konsekwentne)

• rozwinięcie swobody umów poprzez obejście rzymskiej zasady niezaskarżalności tzw. nagich umów (ex nudo pactio actio non ortirur) przez uznanie każdego porozumienia za stypulację

• w dziedzinie procesowej:

• powstanie skomplikowanego niemieckiego procesu powszechnego (stosowany od połowy XVII do połowy XIX wieku)

• trudności w wydaniu wyroku kierowała sędziów ku uniwersyteckim wydziałom prawa, które opiniowały przesyłane przez sądy akta sprawy, co miało podobny charakter jak działalność konsyliatorów

• opinia zawierała często gotowy projekt rozstrzygnięcia, więc przesyłanie akt szybko stało się normalną procedurą odwoławczą, a wydziały prawa z organów opiniodawczych stały się kolegiami orzekającymi

• przedstawiciele i osiągnięcia:

• Samuel Stryk (1640 - 1710)

• autor 3-tomowego podręcznika „Specimen usus modernus” napisanego według układu Pandektów, jednak nie respektującego porządku fragmentów, w które wplatał germańskie instytucje lokalne:

• wspólnoty:

• małżonków

• dziedziców

• wspólników spółki handlowej i cywilnej

• Hermann Conrig (1606 - 1681)

• „O genezie prawa germańskiego” obalenie legendy o recypowaniu prawa rzymskiego w 1135r. i ustanowienie historycznie popartej wersji o stopniowym przyjęciu prawa rzymskiego w praktyce sądowej

Szkoła Historyczna

• Karol von Savigny (1779 - 1861)

• walnie przyczynił się do ratowania nauki o prawie rzymskim poprzez dewizę „nauka prawa to nauka jego historii”

• kontynuator nauki francuskich humanistów

• w 1814r. wydał broszurę, która zawierała tezę, że w obliczu braku możliwości niemieckiego prawa przez dłuższy czas należy pogłębić studia o prawie rzymskim, co dało początek Historycznej Szkole Prawoznawstwa

• „to co istnieje” stało się tym w wyniku procesu historycznego

• prawotwórstwo musi polegać na dopasowaniu materiału normatywnego zaczerpniętego z dawnych czasów do nowych potrzeb

• historyzm Savigny'ego był konserwatywny i nacjonalistyczny, ale obnażał iluzoryczność prawa natury, opartego na rozumie, ale bez poparcia tradycji

• wzmożenie studiów historycznoprawnych miało być receptą na udaną kodyfikację

Pandektystyka

• odrzucenie kodyfikacji prawa prywatnego za namową Savigny'ego

• pandektystyka stanowiła surogat kodyfikacji, zapewniający tę samą pewność, zupełność i niesprzeczność prawa, co krajom sąsiednim kodeksy

• podręczniki Pandektów zawierały jednolitą dla wszystkich krajów niemieckich wykładnię Corpus Iuris Civilis (aspekt zjednoczeniowy)

• podręczniki Pandektórw wyabstrahowały pojęcia wolności osobistej, wolnej własności (początkowo antyfeudalne, później antysocjalistyczny leseferyzm)

• sztandarowe osiągniecie: wyodrębnienie „części ogólnej prawa rzymskiego”, wyjęcie przed nawias unormowań stosowanych we wszystkich dalszych częściach prawa cywilnego (przede wszystkim: zdolność prawną i do czynności prawnych, przedmiot prawa oraz zdarzenia prawne)

• pięcioksięgowy system pandektystów obejmował:

• część ogólną

• część zobowiązaniową

• ogólną

• szczególną

• prawo rzeczowe

• prawo rodzinne

• prawo spadkowe

• Konstrukcje dogmatyczne pandektystyki:

• ewolucyjna wykładnia kompilacji

• abstrakcyjność czynności prawnych (Savigny)

• idea majątku celowego (Brinz)

• culpa in contrahendo (Jhering), później odrzucona przez komisję kodyfikacyjną

• pandektystyka ignorowała dorobek europejskiej nauki prawnej od konsyliatorów po XIX wiek jako historycznie nieuzasadniony, opierając się tylko na będących „blisko źródeł” glosatorach i humanistach, puryzm ten doprowadził do zaprzepaszczenia:

• cesji wierzytelności jako przeniesienia jej własności przez darowiznę

• clausula rebus sic stantibus (zastrzeżenie, że umowa obowiązuje tylko dopóty, dopóki stosunki istniejące przy jej zawarciu nie ulegną zasadniczej zmianie)

• culpa in contrahendo

2.1. (2.1.1.1. , 2.1.1.2. , 2.1.3.)

Rzymianie nie określili definicji czynności prawnej, czasami w tekstach prawnych, czasami w tekstach prawnych pojawia się wyraz negotium

Podziały czynności prawnych:

• ustne

• najbardziej sformalizowane

• pisemne

• dopiero w okresie późnego cesarstwa stają się powszechniejsze

• w okresie prawa wulgarnego urosły do rangi wymogu ważności czynności prawnej (Konstantyn: 323r. darowizna 337r. sprzedaż nieruchomości)

• wcześniej używane tylko jako forma dowodowa

• formalne

• charakteryzowały je pewne formuły, które były częścią uroczystego rytuału (mantipatio, stipulatio, cretio)

• brało się to z ich znaczenia magiczno-sakralnego

• nieformalne

• traditio

• cessio

• pignus

• rozporządzające

• bezpośrednio przenoszą prawa

• obciążają prawami na rzeczy cudzej

• zmieniają lub znoszą istniejące prawa

• zobowiązujące

• tworzą nowe zobowiązania, szczególnie w umowach wzajemnych

• kauzalne

• wymagają prawidłowej przyczyny

• służy kontroli legalności i racjonalności

• abstrakcyjne

• nie ma wymogu przyczyny

• wielość zastosowań

• jednostronne

• dokonywane przez jeden podmiot

• mogą kształtować sytuację innego podmiotu (np. wyzwolenie)

• dwustronne

• odpłatne

• tytuł obciążający

• nieodpłatne

• tytuł darmy

• inter vitos

• zawierane między żyjącymi i za życia

• donatio mortis causa

• skutek wiążą ze śmiercią osoby

Stypulacja

• najważniejsza czynność abstrakcyjna

• polega na wymianie ściśle określonych pytań i odpowiedzi (Czy przyrzekasz? Przyrzekam!)

• stwarzała możliwość nadużyć po stronie wierzyciela (żądanie zwrotu nie wydanej pożyczki)

• dłużnikowi przysługiwało exceptio doli (od pretora)

• exceptio non numerate pecuniae (zarzut nie wydanych pieniędzy, konstytucje cesarskie)

• actio non numerate pecuniae (skarga z tytułu nie wydania pieniędzy, konstytucje cesarskie

• jej przedmiotem mogło być dowolne świadczenie

• służyła do umocnienie zobowiązań poprzez:

• adpromissio (poręczenie)

• stipulatio poenae (kara umowna)

• stipulatio usurarum (odsetki)

• novatio (nowacja)

• cautio / satisdatio (stypulacja gwarancyjna)

• w 472r. cesarz Leon I uznał za stypulację każdą umowę pisemną zobowiązaniową

Elementy czynności prawnych

• essentiala negotii czyli elementy przedmiotowo istotne

• naturalia negotii czyli elementy nieistotne, bo stosowane z mocy prawa

• accidentalia negotii czyli elementy przedmiotowo istotne, postanowienia dodatkowe:

• conditio (warunek)

• dies (termin)

• modus (polecenie)

Wady czynności prawnych

• zamierzona rozbieżność między wolą a jej oświadczeniem

• oświadczenie woli nie na serio (aktorzy, profesorowie

• czynności pozorne (simulatio) służące obejściu prawa

• pozorne rozwody (przy zakazie darowizn między małżonkami)

• pozorne sprzedaże (przy zakazie darowizn między małżonkami)

• pozorne małżeństwa (przy karalność bezżennych)

• reservatio mentalis (zastrzeżenie potajemne) pozostawało bezskuteczne, jeśli było nieznane kotrahentowi

• niezamierzona rozbieżność między wolą a oświadczeniem

• error (błąd)

• powodował automatyczną nieważność umowy poprzez dissensus (niezgodność między stronami)

• niezgodność musiała dotyczyć istotnego elementu umowy, szczególnie:

• identyczności jej podmiotu (error in persona)

• co do pomiotu (error in corpore)

• co do typu umowy (error in negotio)

• nieistotne były błędy:

• co do jakości (error in qualitate)

• co do oznaczenia (error in nomine)

• Pomponiusz: „errantis nulla volutas est” ~ błądzącemu zupełnie brak woli

• zagadanienie błędu co do prawa:

• ignorantia iuris nocet (nieznajomość prawa szkodzi) miała swoje wyjątki i załągodzenia:

• Labeon dopuszczał powołanie się na niedostępność porady prawnej

• Pomponiusz i Paulus wskazywali, ze nie ma obowiązku sięgać wiedzą `wyżyn dogmatyki prawniczej' jego adresat

• konstytucja Walentyniania II i Teodozjusza I Wielkiego z 391r. wprowadza obowiązek generalnej znajomości prawa

• metus (groźba bezprawna) i dolus (podstęp, nadużycie praw)

• Paulus: „gdybym miał wolny wybór, lecz przymuszony zechciałem”

• czynności prawne dokonane pod wpływem przymusu i podstępu były wg ius civile ważne, ale wzruszalne za pomocą środków prawa pretoskiego:

• zarzut procesowy przeciwko skardze przeciwnika (exceptio)

• skarga w celu zaczepienia czynności (actio)

• przywrócenie do stanu poprzedniego (in integrum restitutio)

• często związane z przyznaniem przez pretora skargi actio rescissoria

• actiones arbitiae (dobrowolne spełnienie świadczenia pozwalało uniknąć zasądzenia):

• skarga z tytułu groźby (actio quod metus causa):

• skarga karna

• opiewająca na poczwórną wartość doznanej szkody w ciągu roku od wystąpienia faktu

• przysługiwała również przeciwko osobie trzeciej, nawet będącym w dobrej wierze, jeśli uzyskały korzyść majątkową z wymuszenia

• po roku skarga opiewała tylko na pojedynczą wartość szkody

• skarga z tytułu podstępu (actio doli):

• skarga karna subsydiarna

• przysługiwała w ciągu roku od chwili kiedy stało się możliwe jej wytoczenie

• opiewała na wartość pojedynczą szkody

• pociągała za sobą ujmę na czci obywatelskiej (infamia)

• klauzule podstępu składane przez strony, w której strony orzekały, że „w tej sprawie nie ma i nie będzie podstępu”

2.2.1.

Pozaprocesowa ochrona praw prywatnych:

• Pomoc własna

• pierwsza, pierwotna ochrona pozaprocesowa

• wywodzi się z prawa talionu

• dzieli się na defensywną i ofensywną

• vim vi repelle vicet ~ siłą godzi się odpierać siłę

• granice obrony koniecznej:

• adekwatność

• celem musi być zapobieżenie bezprawnemu, bezpośredniemu i poważnemu atakowi

• samopomoc ofensywna to inaczej prawo dżungli:

• słabszemu trudno wygrać z silniejszym

• nikt nie pełni dobrze funkcji sędziego we własnej sprawie (nemo est iudex in propria causa)

• nikt nie jest wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie (nullus idoneus testis in re sua intellegitur)

• prowadzi do eskalacji przemocy

• pod koniec republiki wprowadzono interdykt de vi armata stosowany przeciwko nabywającym posiadanie za pomocą siły zbrojnej

• lex Iulia de vi publica / privata ustawy karne ograniczające użycie siły w życiu publicznym i prywatnym (wydane za Oktawiana Augusta)

• dekret Marka Aureliusza pozbawiał wierzytelności tych, którzy nie dochodzą jej na drodze sądowej

• Ugoda (transactio)

• nigdy nie stała się w prawie rzymskim osobną instytucją prawną

• rozstrzygnięcie sporu między stronami na zasadzie wzajemnych ustępstw

• pretor był zobowiązany ugodą stron

• dopiero w cesarstwie powstała kontrola ugody stron, ponieważ mogło dojść do nadużyć ze względu na:

• nierówność stron

• charakter przyjętego zobowiązania

• skutki tego zobowiązania

• dopuszczalność ugody w danym typie sporu

• pretor już w prawie przedklasycznym ustanowił w edykcie, że bez względu na ugodę infamia obejmuje winnych kradzieży, rabunku, zniewagi

• Kompromis (compromissum, sąd polubowny)

• stosowane gdy strony chcąc zawrzeć ugodę, nie są zainteresowane angażowaniem w to aparatu państwowego, ale chcą uzyskać pomoc osoby trzeciej

• jego istotę stanowi postanowienie oddania sporu do rozstrzygnięcia osobie trzeciej - prywatnej (arbiter ex compromisso)

• w prawie klasycznym wykonanie orzeczenia sądu polubownego strony gwarantowały wzajemnymi przysięgami lub stipulatio poenae

• w prawie justyniańskim ustalenie kompromisu przybiera formę pisemną lub oświadczenia do protokołu prowadzonego przez arbitra

• jako, że arbiter był osobą prywatną istniało zagrożenie, że nie zechce wydać orzeczenia

• już w czasach republiki sędzia prywatny nie mógł się uchylić od wyrokowania, wyjątkowo i tylko po złożeniu przysięgi, że sprawa jest dla niego niejasna

• kluczową kwestią było zaufanie stron do arbitrów

• Pretorska ochrona pozaprocesowa

• In integrum restitutio (przywrócenie stanu poprzedniego)

• usuwało skutki zdarzenia prawnego (najczęściej ważnego aktu prawnego)

• dochodziło pod ścisłą kontrolą urzędnika

• na wniosek zainteresowanego pretor lub namiestnik prowincji wydawał po zapoznaniu się ze sprawą (causa cognita) odpowiednie decretum, które dotyczyło konkretnej osoby lub actio

• edykt przewidywał jego stosowanie w przypadku:

• metus

• dolus

• brak doświadczenia życiowego (osoby dorosłe przed ukończeniem 25go roku życia)

• nieobecności spowodowanej sprawami państwa lub inną, ważną i uzasadnioną przyczyną

• niesłusznego wyroku

• nadmiernego żądania

• missio in possessionem (wprowadzenie w posiadanie)

• dotyczyło całości dóbr (missio in bona) lub poszczególnych części i rzeczy (missio in rem)

• prowadziła do stworzenia zastawu pretorskiego

• celem było strzeżenie rzeczy

• mógł o nie wystąpić np. właściciel gruntu, któremu zagrażało zawalenie się budynku sąsiada (damnum infectum), w postulatio prosił pretora o wprowadzenie w dzierżenie gruntu, w przypadku braku skutków po roku występowano o drugi dekret na podstawie którego missio dawała posiadanie, które mogło prowadzić do zasiedzenia lub sprzedaży majątku

• opór sąsiada grozi mu więc nawet utratą własności

• celem missio in bona było przełamanie oporu strony pozwanej, która nie chciała się procesować poprzez wszczęcie uniwersalnej egzekucji majątkowej

• stypulacje pretorskie

• kontrakty słowne zawierane na polecenie pretora lub edyla na wniosek strony przeciwnej

• pozwalały m.in. na wzajemne zaliczenie długów i wierzytelności (kompensacja)

• cautia damni infecti ~ przyrzeczenie pokrycia szkody w razie jej powstania

• procurator przyrzekał, że jego działania będą zatwierdzone przez osobę w imieniu której działa

• interdykty

• polecenie konkretnego zachowania się, wydawane przez urzędnika cum imperio (pretor lub namiestnik prowincji)

• wydawane na wniosek zainteresowanego (postulatio)

• urzędnik badał jedynie wiarygodność wniosku w obecności obu stron

• brak postępowania dowodowego

• w razie niewykonania interdyktu: actio ex interdicta

• sędzia badał tylko czy naruszono polecenie urzędnika

• podział ze względu na strony:

• simplicia (skierowane do jednej strony)

• duplicia (do obu stron):

• położenie stron jest jednakowe

• celem jest utrzymanie posiadania

• strony oczekują rozstrzygnięcia

• uti posidentis

• uti utrubi

• podział ze względu na istotę:

• exhibitoria

• nakaz okazania

• wydawane za pomocą decretum

• zawsze simplicia

• restitutoria

• zwrot w przypadku:

• unde vi

• de vi armata

• de precario

• quorum bonorum (dziedziczenie pretorskie)

• decretum

• simplicia

• prohibitoria

• zakaz czynienia czegoś, najliczniejsza grupa dotycząca:

• zakłócania biegu rzeki

• zmian na brzegu

• ingerencji w drogi publiczne

• przykładowy interdykt de grande legenda:

• „żołędzie, które z jego pola na twoje spadają, aby każdego trzeciego dnia zbierać i zabrać mu było wolno, zabraniam używać siły”

• jest to właściwa grupa interdyktów, które mogą być zarówno simplicia jak i duplicia (to ich dotyczy ten podział)

• Sądownictwo biskupie

• Episcopalis audentia stała się w czasach chrześcijaństwa alternatywą dla sądownictwa państwowego

• nowela Walentyniana 452r. ustanawiała kompromis jako podstawę oddania sprawy pod sąd biskupi

• wykonywanie wyroku zapewnić miał urzędnik państwowy, jeśli strony wyraziły takie żądanie

• Konstantyn zapewnił wyrokom przymusową wykonalność

• cesarz zapewniał sądową kontrolę orzeczeń postanowień biskupich

• odwołanie w ciągu 10 dni od wyroku w sądzie biskupim

• jeśli wyrok sądu byłby przeciwny postanowieniom episcopalis audentia przysługiwała apelacja do wyższej instancji świeckiej (temu, kto miał korzystny wyrok sądu biskupiego), jeśli potwierdzano stanowisko Kościoła, dalsze odwołania nie były możliwe

2.2.2. (2.2.2.2. , 2.2.2.4. , 2.2.2.6.)

Historyczny rozwój procesu:

Ordo iuciorum privatorum (proces republikański):

• legisakcyjny

• oparty o skomplikowane actio

• dwufazowy

• formuralny

• oparty o przyznawane formułki

• wyparł proces legisakcyjny

• dwufazowy

• zniesiony w 342r. z powodu „czepiania się słów”

Cognito extra ordinem (proces cesarski)

• kognicyjny

• uproszczony

• jednofazowy

• dopasowany do potrzeb sporów i peregrynów

Zasady procesowe

• skargowość

• bez wystąpienia o actio (bez inicjatywy powoda) proces się nie rozpocznie

• bez istnienia odpowiedniej actio proces nie mógł się toczyć, ponieważ wyłączona była ochrona procesowa

• dyspozycyjność czyli rozporządzalność

• w obu formach procesu republikańskiego strony rozporządzają przedmiotem sporu oraz stosowanymi w nim środkami

• strony zakreślają granice własnej ochrony

• volenti non fit iniuria (chcącemu nie dzieje się krzywda)

• kontradyktoryjność:

• postępowanie polega na wystąpieniach dwóch stron

• kontradyktoryjność to inaczej sporność

• materiał procesowy gromadzą strony

• zasada śledczości pojawia się dopiero w średniowieczu

• strony mają interes w wyjaśnieniu okoliczności, które przemawiają na ich rzecz (związek z dyspozycyjnością)

• strony udowadniają swoje twierdzenia

• pretor i sędzia to bezstronni obserwatorzy, którzy ustalają prawdę formalną na podstawie tego co wynika z materiału procesowego

• jawność:

• przebieg procesu mógł być obserwowany przez dowolne osoby

• proces legisakcyjny i formularny były jawne w obu fazach

• ustność:

• strony mogą swobodnie, werbalnie prezentować swoje stanowisko w postępowaniu

• z czasem pisemne staje się nawet wezwanie do sądu, a wiąże się to z postępującą biurokratyzacją cesarstwa, nadaj jednak pozostaje naczelną zasadą procesu

• równość

• non debetactori licere, quod reo non permittitur - powodownie nie wolno tego, na co nie pozwala się pozwanemu

• audiatur et altera pars - niech będzie wysłuchana i druga strona czyli każda ze stron ma prawo do wypowiedzi

• bezpośredniość

• w procesie republikańskim:

• bezpośrednie zapoznanie się z twierdzeniami i żądaniami obu stron

• w apud iudicem z dowodami

• w dominacie pojawiają się ograniczenia bezpośredniości

• sędzia mógł delegować kogoś innego do prowadzenia części procesu

• dominat charakteryzowała przewlekłość i wysokie koszta procesu stąd popularność pozasądowych sposobów rozstrzygania sporu

• bezpłatność

• cechowała proces republikański

• sacramentum nie było wynagrodzeniem dla urzędnika (choć dość znacząco ograniczała możliwości procesowe uboższych)

• zrezygnowano z tej zasady celem ograniczenia pieniactwa oraz opłacenia działalności urzędników państwowych

Przebieg postępowania

• si in ius vocatio (jeśli wzywają cię do sądu, idź) ­- zawarta w ustawie XII Tablic zasada nakazująca wzięcie udziału w procesie w przypadku wezwania

• przy wezwaniu nie można było naruszyć miru domowego

• w niektórych sytuacjach zgodę musiał wyrazić pretor:

• pozywanie patronów, współmałżonków

• zawsze, gdy zasądzenie powoduje infamię

• czasami pretor nie dopuszczał wezwania:

• wobec członków orszaku ślubnego / pogrzebowego

• wobec kapłanów i urzędników w czasie pełnienia funkcji publicznych

• do powoda należała dbałość o stawiennictwo pozwanego:

• ustawa XII Tablic upoważniała do użycia siły wobec opornych i nakazywała ułatwienie transportu dla osób niepełnosprawnych

• vadimonium - obowiązek zapłaty umówionej kwoty, która nie wchodziła w rozliczenie wartości przedmiotu sporu w razie niestawienia się na procesie

• editio actionis (ostrzeżenie pozwanego o zamiarach powoda)

• pozwany ma szansę zastanowić się nad obroną i próbować ugody już na tym etapie

• postulatio actionis

• In iure powód występował o udzielenie skargi (rozpoczęcie procesu)

• pretor po wysłuchaniu stron mógł odmówić dalszego procesowania przez denegatio actionis

• denegatio actionis (odmowa przyznania skargi)

• przeciwdziałała pieniactwu

• chroniła pozwanego przed nadużyciami ze strony powoda

• male nostro uti non demebus (nie powinniśmy źle korzystać z naszego prawa)

• zakaz występowania przeciwko temu, co wynika z własnych czynów

• zakończenie procesu w fazie in iure:

• confessio

• uznanie roszczeń powoda

• traktowane jak wydanie wyroku na samego siebie (confessus pro iudicato est)

• transactio- ugoda respoektowana przez pretora

• iusiurandum

• przysięga złożona za zgodą pretora

• krzywoprzysięstwo było przestępstwem

• pociągało za sobą olbrzymie, niewspółmierne do przewinienia kary (np. infamia)

• zachowanie pozwanego w procesie:

• indefensio (opór pozwanego) i bezczynność pozwanego:

• starano się ten stan przełamać, ze względu na kontradyktoryjność procesu

• skargom in rem wystarczyło przekazanie przedmiotu powodowi, pozwany aby przedmiot odzyskać, sam musiał stać się powodem

• skargi in personam pociągały za sobą nawet missio in bona

• każde actio skutecznie blokowało odpowiednie exceptio

• infinitatio (zparzeczenie) - przy uznaniu podstawy procesu, pozwanemu często wystarczyło podważenie wartości przedmiotu sporu podanej przez powoda

• litis constetatio, kończące fazę in iure, przygotowanie formuły procesowej

• powodowała konsumpcję uprawnienia procesowego

• jeśli sprawa dochodziła do tego etapu, przyszły pozwany mógł się skutecznie bronić za pomocą exceptio re in iudicum deductae

• dopiero po wydaniu wyroku sądowego przysługiwało exceptio rei iudicate

• litis constetatio decydowało o stanie faktycznym, sędzia orzekał wartość przedmiotu sporu i odsetki od tej chwili

• zatwierdzenie sporu - przekształcenie materialno-prawnego charakteru obowiązkowego świadczenia (dare oportere) w procesowy (condemnari oportere)

• swobodna ocena dowodów

• w fazie apud iudicem wystarczyła obecność tylko jednej ze stron („po południu niech sędzia zasądzi przedmiot sporu na rzecz obecnego”)

• iudex (sędzia) miał pełną swobodę sposobu procedowania, badania i oceny twierdzeń oraz dowodów

• najpowszechniejszy był dowód ze świadków, jednak obowiązek zeznań mieli tylko świadkowie oficjalni (np. z mancypacji)

• iudicatium, sententia (wyrok)

• wydanie wyroku definitywnie kończyło funkcję sędziego, nie mógł on już poprawić wyroku

• na podstawie orzeczenia powstaje obligatio iudicati ~ 30 dni na wykonanie, potem powód mógł rozpocząć nowy proces raz jeszcze, jako podstawę biorąc poprzedni wyrok, drugi wyrok kończył się zazwyczaj confessio in iure, co otwierało drogę do egzekucji

• skutecznie podważenie wyroku w wypadku (denegatio actionis oznaczała postawienie się za pozwanym):

• przekroczenia uprawnień z formula ze strony powoda

• naruszenie zakazu procesowania w tej samej sprawie

• brak zdolności procesowej, kompetencji lub przekupstwo sędziego

• teoretycznie sędzia mógł odpowiadać deliktowo za nawet nieświadomą szkodę wyrządzoną wyrokiem

• actio iudicati

• podjęcie obrony przez pozwanego na tym etapie pociąga za sobą ryzyko zasądzenia in duplum (na wartość podwójną sporu)

• zaostrzona odpowiedzialność to cena za surogat apelacji, która pojawia się dopiero w procesie kognicyjnym

4.1. (4.1.1. , 4.1.2.1. , 4.1.2.2.)

Gwarancje prawa spadkowego:

• zapewnia ciągłość prawną

• przeciwdziałanie samopomocy

• następstwo mortis causa

• przekazanie dorobku osoby zmarłej

Hereditas Petitio - w prawie rzymskim skarga dla dziedziców prawa cywilnego przeciw dziedzicom testamentowym, oraz dla wszelkich dziedziców, których prawa do spadku są kwestionowane (Zarówno jest jedną z Actiones in rem jak i Actiones bonae fidei). Wymagana była legitymacja czynna heres (dziedziców), czyli ich zdolność do wystąpienia ze skargą o wydobycie całego spadku na podstawie prawa cywilnego. Wskazuje zarówno osobę jak i majątek. Korzystne skutki odniesie uznany przez ius civile za dziedzica. Będzie on występował o całość spadku, na które składają się corpora hereditaria (części składowe spadku: ruchomości i nieruchomości). Może ich nie być, a spadek nadal będzie istniał przyjmując charakter wierzytelności i długów oraz innych uprawnień (iura sepulchrorum - prawo do grobu, świadczenia wyzwoleńców - dziedzic staje się patronem). Dzięki hereditatis petitio dziedzic staje się prawnym kontynuatorem zmarłego (succesio in locum et ius). Przyznawane sukcesorowi uniwersalnemu.

Prawa i obowiązki niedziedziczne:

• władza ojcowska

• manus (władza nad żoną)

• tutela (opieka nad częściowo lub całkowicie pozbawionymi zdolności prawnych)

• kuratela

• ususfructus (użytkowanie)

• niektóre powództwa karne

• sponsio

• fideipromissio

• zobowiązania o charakterze ściśle osobistym

Sukcesja uniwersalna - dziedzic przejmuje wszystko, co może być przekazane. Wszystkie prawa biorące początek od jednej osoby przechodzą na dziedzica. Następuje objęcie całości praw i kontynuacja pozycji spadkodawcy, nawet bez świadomości ich istnienia. Za Gaiusem: nabycie rzeczy pod tytułem ogólnym. Digesta: spadek to sukcesja w całość prawa, jakie miał zmarły.

Legitymacja bierna:

• legis actio sacramento in rem [Legis actio sacramento (in rem oraz in personam) - wykorzystywana była we wszystkich przypadkach, dla których ustawa nie przewidywała innego sposobu dochodzenia, a jako l. a. sacramento in rem była jedyną legis actio, służącą do ochrony praw o charakterze bezwzględnych; jej istotą było ustanowienie przez strony zakładu w postaci ofiary o określonej wartości (sacramentum)] przysługiwało tylko przeciwko posiadaczowi spadku, który miał się za dziedzica (pro possessore possessor)

hereditas damnosa ­- spadek szkodliwy, czyli taki, w którym spadkodawca zostawił same długi lub pasywa przewyższają aktywa

heres­ (spadkobierca)

• pierwotnie troska o kontynuowanie sacra (obrzędów rodzinnych)

• z czasem na pierwszy plan wysunęły się prawa i obowiązki majątkowe, a spadek przyjął wartość materialną

Sui heredes (dziedzic słuszny) - osoby, które podlegały bezpośrednio władzy zmarłego do chwili śmierci. Wszystkie te osoby musiały być albo powołane do dziedziczenia albo wydziedziczone, nie można ich było pominąć milczeniem

siu iuris - - nieograniczony w zdolnościach do czynności prawnych

Spadek jako res incorporales:

• określony tak ze względu na mnogość praw, które się na niego składały

• dopiero z czasem, kiedy dopuszczono usufructus (użytkowanie) i obligatio (zobowiązanie), zaczął mieć również charakter zobowiązaniowy

­Interdykt Quorum Bonorum

Był to interdykt mający na celu o uzyskanie posiadania, odzyskanie spadku od nieuprawnionego i ochronie posesoryjnej osób, które uzyskały bonorum possessio (wprowadzenie w posiadanie dóbr). Bonorum possessor zyskiwał dobra w posiadanie, co otwierało drogę do zasiedzenia (usucapio pro hereda), nie był sukcesorem uniwersalnym.

Urzędnik nie mógł ustanawiać nikogo dziedzicem, można się nim było stać tylko na mocy ustawy (później także uchwały senackiej lub konstytucji cesarskiej). Zapewniał również, że wprowadzony w majątek, nie będzie w nim naruszany do czasu, aż spadek zasiedzi. Wymagano posiadania przez rok (krótki okres miał na celu osiągnięcie pewności w prawie i szybkiego przejścia spadku). O pretorskie nabycie spadku należało się zwrócić. Bonorum possessio mogło być odebrane przez osobę posiadającą lepsze prawo do spadku.

Za Gaiusa bonorum possessor był uznawany za heredis loco (następca ogólny spadkodawcy). Antonius Pius w swoim reskrypcie zrównuje uprawnionych do dziedziczenia przez pretora z dziedzicami cywilnymi. Łączą się sposoby powołania, ale nazwy pozostają oddzielne.

Bonorum possessio jako:

• wspomaganie prawa cywilnego

• na czas sporu wywołanego hereditatis petitio powierzano komuś majątek

• supplere (uzupełnianie)

• w razie braku dziedziców cywilnych urzędnik wprowadzał w dobra np. emancypowanego jedynaka

• corrigere (poprawianie)

• wprowadzenie do dziedziczenia na podstawie ustawy XII Tablic emancypowanego jedynaka OBOK dziedziców cywilnych

4.1.3. (cały)

Wartości prawa spadkowego:

• Wskazanie heres (dziedzica)

• znalezienie kręgu dziedziców (w praktyce trudniejsze)

• doprowadzenie do nabycia przez nich praw

• Wpływ na świat żywych

• prawo określa możliwości i przesłanki materialne „interwencji na przyszłość”

• Moralne wytyczne solidarności rodzinnej

• porządek dziedziczenia testamentowego

Zasady prawa spadkowego:

• Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest - nikt nie może umrzeć pozostawiając dziedzica do części spadku, a część beztestamentowo

• w Rzymie dziedziczenie testamentowe odbywało się za pomocą testamentu lub kodycyli

• dziedziczenie beztestamentowe polega na przekazaniu spadku ustawowo wskazanym osobom (dziedzicom cywilnym), jeśli spadkodawca nie sporządził ważnego, wywierającego skutki prawne testamentu

• Wg Pomponiusza nie można umrzeć jako testat i intestat, gdyż w rzymskim systemie prawnym te dwa typy dziedziczenia konkurują ze sobą

• reguła ta stwierdza konstruktywną rozłączność między dwoma typami dziedziczenia

• dziedziczenie ab intestato (beztestamentowe) było przewidziane zawsze, testator zaś musiał umieć je zmienić, musiał być świadom następstw, co do całości praw, aby umożliwić dziedziczenie ex testamento (testamentowe)

• wyjątki od wymienionych wyżej zasad

• żołnierze

• mogli rozporządzać na rzecz peregrynów i Latynów

• nie musieli dochowywać formy testamentu, jeśli np. nie było wystarczającej liczby świadków

• cesarz Trajan dopuścił nawet testament, jako akt ostatniej woli, jeśli można było rozpoznać treść rozporządzeń

• dziedziczenie contra tabulas (przeciw tablicom testamentu, przeciwtestamentowe) formalne:

• nie spełniono wymogów co do treści aktu ostatniej woli

• synów, którzy dziedziczyli beztestamentowo (na mocy ius civile), należało wydziedziczyć imiennie

• nieuczynienie tego powodowało automatycznie nieważność zapisu i dziedziczenie beztestamentowe

• pozostałych krewnych wystarczyło objąć klauzulą ogólną (np. „pozostałych wydziedziczam”), skutki braku klauzuli były dwojakie:

• jeśli dziedzic był ustanowiony extranei (zzewnątrz), przemilczani dochodzili do spadku jego kosztem, uzyskując do równego podziału 1/2 spadku

• jeśli dziedzic był z kręgu siu heredes, przemilczani otrzymywali udział, jaki by im się należał w przypadku dziedziczenia beztestamentowym

• dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne:

• querella inofficiosi testamenti - testament niezgodny ze wskazaniami moralnymi

• często okazywało się, że skarga kierowana była przeciwko niektórym dziedzicom testamentowym

• pretor mógł utrzymać w mocy niektóre postanowienia testamentu mimo jego obalenia

• wynikało z decyzji urzędnika

• fideikomisy beztestamentowe

• fideikomis - zwrot spadkodawcy w formie prośby (Twojej dobrej woli polecam, proszę Cię o) do swojego dziedzica, o wydanie jakiejś określonej rzeczy osobie trzeciej (inny dziedzic lub obdarowany legatem)

• fideikomis uniwersalny - spadkodawca zwracał się do dziedzica, aby ten wydał cały odziedziczony majątek osobie trzeciej, jest to jedyne naruszenie zasady semel heres, semper heres (kto raz zostaje dziedzicem, zostaje nim na zawsze), prawo zapewniało zwolnienie z odpowiedzialności za długi, które przechodziły na fideikomisariusza, a w późniejszym czasie takiemu dziedzicowi przyznawało kwartę falcydyjską (pegazjańską)

• fideikomis ab intestato nakładany w kodycylach pozwalał spadkodawcom na:

• ograniczenie udziału dziedziców beztstamentowych

• umyślne niesporządzanie testamentu, którego efektem było fideikomisarne zobowiązanie dziedziców ab intestato do wydania określonym osobom całego majątku lub jego ułamku lub konkretnych corpora hereditaria

• chronił przed zawiłościami testamentu

• kodycyle powiernicze zawierające fideikomisy były sporządzane szybko i samodzielnie, często w podróży lub w przypadku zagrożeń

• fideicommissum ab intestato umożliwiało dodanie klauzuli kodycylarnej - gdy z jakiegoś powodu testament był nieważny, należało go traktować jako kodycyl

kodycyl - dodatek do testamentu, rozporządzenie mortis causa, bez ustanowienia dziedzica

• nieformalne pismo (nawet niewyodrębniona część listu)

• ważne są wszystkie zawarte w nich rozporządzenia

• nie mogły ustanawiać dziedziców i wydziedziczać

• można je było potwierdzać testamentem

• w niepotwierdzonych znajdowały się jedynie fideikomisy

Zasady swobody testowania

• Ustawa XII Tablic: uti legassit super pecunia tutelave sue rei, ita ius esto - jak rozporządził swoimi rzeczami oraz co zdecydował w kwestii opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem

• ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum - zmienna jest, bowiem wola zmarłego do samego kresu życia

• niedopuszczalne były testamenty wspólne: nie mogło dojść do sytuacji, w której jeden z testatorów po śmierci drugiego nie może zmienić zapisu w testamencie, ponieważ nie może nastąpić akceptacja zmian przez drugą stronę, wymagana do owej zmiany

• nieważne były umowy o dziedziczenie, jako prowokujące „zasadzki na życie i inne nieprawości wynikające z chciwości”, były sprzeczne z dobrymi obyczajami

Ograniczenia swobody testowania

• zakaz pomijania krewnych milczeniem

• querela inofficiosi testamenti (niezgodność testamentu ze wskazaniami moralnymi)

• zachowek

• jedna z nowel nakazuje podać przyczyny wydziedziczenia (było podanych 14 przyczyn dla zstępnych i 8 dla wstępnych)

Szacunek dla woli zmarłego

• zasada o randze interpretacyjnej

• Cyceron: W sprawach publicznych nic nie jest bardziej godne czci niż ustawa, w sprawach prywatnych najbardziej prawomocny jest testament

• św. Paweł: posłużę się przykładem: nikt nie unieważnia i nie zmienia prawnie sporządzonego testamentu, choć jest tylko dziełem człowieka

• Scewola: wola zdrowego człowieka winna być brana za obowiązujące prawo

• kompilatorzy: testament tak interpretujemy, aby odpowiadało to woli testatora

• zasady te sprawiają, że inni mają nadzieję na uszanowanie ich przyszłej ostatniej woli

• są to zasady oddające ducha benigna interpretatio (życzliwa wykładania)

Semel heres semper heres

• kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze

• zakaz odbierania tego, co nabyto mortis causa

• zasada nie dotyczyła żołnierzy

• żona, która przechodziła pod manus męża, traciła pozycję spadkobiercy, podobnie osoby przysposabiane (heres przechodziło na męża lub przysposabiającego)

• wyjątkiem systemowym był fideikomis uniwersalny

• kto stawał się heres, wstępował w obligatio hereditatis i pozycji dziedzica nie mógł przenieść na inną osobę ani w in iure cessio hereditatis, ani przez nowację

• niemożliwe jest więc umieszczenie klauzul rozwiązujących (warunek, termin)

• zasada favor testamenti (przychylność dla testamentu) będzie takie zapisy po prostu pomijała, uznawała za nieistniejące

nastiturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur

• dziecko poczęte uważa się za narodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść

• Julian: „w niemal całym prawie cywilnym, Ci, którzy znajdują się w łonie matki, uznawani są za istniejących”

• causa Curiana (odsyłam do podręcznika, str. 256/7 opisane rzeczowo i dokładnie)

• oczywistym warunkiem jest urodzenie żywe

Reguły w prawie spadkowym

• założenia noweli 118

• uznanie za niesprawiedliwe rozróżnianie pokrewieństwa przez kobietę i pokrewieństwa przez mężczyznę

• agnacja straciła wpływ na dziedziczenie ab intestato

• klasy dziedziczenia:

• klasa pierwsza - zstępni zmarłego, podział in capita (od głowy)

• zstępnych zmarłych przed spadkodawcą reprezentują ich zstępni

• klasa druga - wstępni oraz rodzone rodzeństwo dziedziczyli wg linii (in lineas)

• w przypadku braku rodzeństwa:

• rodzice w równych częściach (lub żyjący rodzic w całości)

• dziadkowie proporcjonalnie (po połowie na rodziców matki i ojca, nawet jeśli z którejś strony żyła tylko jedna osoba)

4.3.1.5. (pominięte)

4.3.2. (całość)

Treść testamentu:

• ustanowienie dziedzica

• substytucje

• wydziedziczenia

• legaty

• wyzwolenia

• wyznaczenie tutora

• decyzje wobec wyzwoleńców

• fideikomisy

Ustanowienie dziedzica

• brak jednolitości testamentu: dla każdej dyspozycji testamentowej, przysługiwały różne skargi, co rozbijało jego jedność, dopiero zasada voluntas testatoris umożliwia ujednolicenie treści w oparciu o wolę testatora

• musiało nastąpić na początku testamentu żadne inne postanowienia nie będą ważne, ponieważ opierają o wyznaczenie dziedzica, jeśli to zaś będzie błędne lub nie będzie w ogóle istniało, to np. legatariusz nie otrzyma nic, bo nie ma od kogo tego otrzymać

• wyjątki:

• żołnierze

• pretor mógł utrzymać zapis

• kodycyle

• prawo cesarskie: w wypadku, gdy powołany do spadku odmawiał przyjęcia, fideikomisariusz uniwersalny zwracał się z prośbą do pretora o zmuszenie za pomocą uchwały do przyjęcia i wydania spadku, za długi i wierzytelność odpowiedzialność ponosił wnioskodawca

• musiało być wyrażone słowami stanowczymi, zwrotami imperatywnymi, można było użyć odesłania do kodycyli (kogo ustanowię w kodycylach niech będzie dziedzicem)

• od spadkobiercy zależała liczba ustanowionych dziedziców i przypadający im ułamek spadku

• testator musiał w swoim zapisie wyczerpać majątek (decydowała liczba uncji w asie)

• nie musiał się posługiwać uncjami, mógł wskazywać części za pomocą odpowiednio postawionych koniunkcji (Mucius niech będzie dziedzicem, Titus i Tycjusz niech będą dziedzicami (1/2 + 1/4 i 1/4)

• testator mógł się powoływać na swoje pisma, które same w sobie nie miały mocy prawnej

• institutio ex re certa - ustanowienie dziedzica do konkretnej rzeczy lub części spadku było niedopuszczalne, w tym celu wydawano właśnie fideikomisy, z biegiem czasu praktyka w myśl zasady favor testamenti i utrzymywała zapisy takie w mocy

• Prawo justyniańskie:

• dziedzic ex re certa uznawany za legatariusza

• jeśli wszyscy ustanowieni byli ex re certa jako będący w tej samej sytuacji stawali się dziedzicami i nabywali spadek w tych samych częściach

Substytucje

• subtitutio vulgaris (podstawienie zwykłe) - powołanie dziedzica (substytuta) pod warunkiem zawieszającym, że powołany wcześniej (instytut) nie będzie mógł objąć spadku

• można było ustanowić kilku substytutów na jedną osobę

• można było ustanowić kolejnych po sobie następujących substytutów

• można było ustanowić jednego substytuta dla kilku instytutów

• mogły być proste lub następować przez cretio

• cretio - akt formalnego przyjęcia spadku, powołany musiał wypowiedzieć konkretną formułę, nie wymagano świadków, ale istniało ograniczenie czasowe w jakim cretio powinno nastąpić aby wywołać skutki prawne liczone od momentu w którym powołany o tym wiedział i mógł je wykonać:

• wiedział znaczyło, że czas biegł od powzięcia informacji o powołaniu

• mógł odkąd spełnił się warunek ustanowienia dziedzicem

• przy wydziedziczeniu instytuta, substytut wchodził w jego miejsce po upływie określonego przez testatora czasu

• przy powołaniu do spadku za pomocą cretio, jeśli powołany zachowywał się jak dziedzic (pro herede gestio) bez dokonania czynności formalnej, to po określonym czasie do spadku dopuszczano substytuta i dziedziczyli oni w częściach równych

• substitutio pupillaris - ustanowienie dziedzica swojemu synowi, na wypadek gdyby ten zmarł przed osiągnięciem dojrzałości

• testator musiał mieć patria potestas (władzę ojcowską) nad instytutem, który w momencie śmierci testatora stawał się sui iuris

• mógł to być pogrobowiec, o ile do momentu śmierci spadkodawcy znajdował się pod jego władzą ojcowską

• czas substytucji ograniczała dojrzałość pupila

• substytut jest tu dziedzicem syna, a nie testatora (różnica z pospolitym)

• substitutio quasi-pupillaris - wyznaczenie dziedziców dla własnych zstępnych dojrzałych, lecz niepełnosprawnych

• ojciec niemowy (lub inaczej upośledzonego), która nie może testować, wyznacza jej spadkobiercę

• skuteczne również w przypadku furiosus (dziedzic nie rozpoznaje znaczenia swoich czynów przez chorobę umysłową), substytut staje się dziedzicem, jeśli instytut zmarł nie wracając do zdrowia

• krąg osób, które mogły stać się substytutami (w kolejności):

• zstępni syna podstawionego quasi-pupilarnie

• zstępni testatora

• swobodnie wyznaczony substytut

• dzięki tej instytucji nie dopuszczano do dziedziczenia dziedziców beztestamentowych

• podstawienie to służyło utrzymaniu spadku w kręgu rodziny

• substytucja fideikomisarna - osoba stawała się sukcesorem uniwersalnym testatora (jak przy substitutio vulgaris), ale dopiero po pewnym czasie lub pod pewnym warunkiem (substitutio pupillaris), opóźnienie mogło nastąpić z rozmaitych, wskazanych przez testatora powodów

• fideikomis familijny - testator wskazywał rodzinę, jako krąg, poza który spadek nie może trafić, przynajmniej przez jakiś czas, w prawie justyniańskim prawo do fideikomisu familijnego rozciągnięte zostało aż na zstępnych czwartego stopnia. De Cuius mogło, więc decydować o losie swojego majątku nawet na 100 lat po śmierci

Exheredatio (wydziedziczenie)

• formalna klauzula zamieszczana w wymagalnych prawem cywilnym słowach „Titus, fiulius meus, exheres esto” (Tytus, syn mój, niech będzie wydziedziczony)

• sui heredes nie mogli być pominięci trzeba ich było albo wydziedziczyć albo ustanowić dziedzicami

• ius honorarium wymagało imiennego wydziedziczenia wszystkich dzieci płci męskiej, które mogły zabiegać o bonorum possessio (synowie, wnuki, prawnuki, również pogrobowcy, ale klauzulą „ktokolwiek urodzi mi się synem, niech będzie wydziedziczony”)

• innych krewnych obejmowano klauzulą „pozostali niech będą wydziedziczeni”

• pominięcie zstępnych milczeniem powodując nieważność testamentu, powoływało do dziedziczenia beztestamentowego dziedziców ius civile

• pominięcie krewnych zstępnych powodowało modyfikację zapisu testamentowego

• wymóg imiennej exhereditatio Justynian swoją konstytucją z 531r. rozszerzył na wszystkich zstępnych obu płci

Legaty

• Digesta zrównują legaty (pochodzące z prawa cywilnego) z fideikomisami (531 r.)

• wg Instytucji justyniańskich są swego rodzaju darowiznami od zmarłego, obdarowany nie staje się spadkobiercą, ale zapisobiercą

• dyspozycja kosztem spadku z mocy jednostronnego rozporządzenia na wypadek śmierci, aby wskazana osoba otrzymała przysporzenie majątkowe

Rodzaje legatów:

• legatum per vindicationem (legat windykacyjny) wskazywał zapisobiercę i rzecz do wydania

• zapisobierca stawał się właścicielem kwirytarnym zapisanej rzeczy

• przekazywany przedmiot musi być własnością przynajmniej w chwili w śmierci i musi się wtedy znajdować w majątku testatora

• legatum per damnationem (legat damnacyjny) dodatkowo wymagał (obok wskazania rzeczy oraz zapisobiercy) wskazania zobowiązanego dziedzica, tym samym przyznawał w celu wydobycia rzeczy:

• actio per manus inectionem

• axtio ex testamento (w procesie formularnym)

• legatum sinendi modo jest spokrewniony z legatem damnacyjnym

• „dziedzic mój niech będzie zasądzony znosić, że Titus ma dla siebie niewolnika Rufusa”

• przedmiot legatu musiał być własnością (w chwili śmierci) testatora

• legatum per praeceptionem był jedynym możliwym legatem na rzecz dziedzica (np. innego dziedzica), w konstrukcji bardzo podobny do windykacyjnego

• prawo cywilne wymagało zwrotu „niech uprzednio weźmie”

Fideikomisy

fideicommissum (zapis powierniczy)

• osiągano w nich to, co było niemożliwe w samym legacie

• znacznie zwiększały krąg podmiotowy, były możliwe dla:

• municipia (miasta italskie posiadające od 340-338 p.n.e. częściową autonomię, a ich mieszkańcy - uprawnienia obywateli rzymskich, bez prawa głosowania)

• civitates

• Latynów juniańskich

• kobiet, których dotyczył zakaz lex Viconia

• peregrynów

• Hadrian i Wespazjan znacznie ograniczyli zakres podmiotowy (m.in. wykluczyli cudzoziemców)

• powszechne było stosowanie fideikomisów wobec peregrynów, którzy w prawie cywilnym nie mogli dziedziczyć

• pozwalały bardzo swobodnie i w szerokim zakresie decydować o losach spadku

• dyspozycję stanowiła prośba skierowana do zaufanej osoby (fiduciarus)

• spadkodawca prosił w nim kogoś, kto otrzymał coś ze spadku, aby przekazał określone dobra osobie trzeciej (fideikomisariusz)

• rozróżniamy 3 rodzaje fideikomisów:

• syngularne (poszczególne rzeczy: grunt, niewolnik)

• powodowały powstanie stosunku zobowiązaniowego

• można było postawić rzecz własną jak i osoby trzeciej

• tworzył się obowiązek nabycia rzeczy i wydania jej fideikomisariuszowi lub jej szacowanej wartości

• jeśli właściciel nie zgodził się rzeczy sprzedać, zobowiązanie wygasało

• nie można było żądać wydania większej wartości, niż otrzymana ze spadku

• uniwersalny (spadek lub jego ułamek)

• SC Trebellianum (Senatus Consultum)

• istotę regulacji stanowiło przeniesienie powództw spadkowych z dziedzica na fideikomisariusza uniwersalnego

• stosunki spadkowe przechodziły wprost i bez podejmowania pojedynczych działań

• fideikomisariusz zyskiwał rangę spadkobiercy dzięki przyznanym mu skargom oraz dzięki faktowi, że dziedzicowi przysługiwało exceptiones przeciwko wierzycielom, które wykazywało, że wydał spadek

• następowało rzeczywiste przekazanie sukcesji

• SC Peasianum

• wprowadziło procedurą umożliwiająca zmuszenie dziedzica do przyjęcia spadku [na wniosek fideikomiasriusza urzędnik wydawał odpowiedni nakaz (iussum) pod wpływem którego spadkobierca musiał nabyć spadek, całość odpowiedzialności przechodziła na fideikomisariusza]

• na zachętę projektodawcy chcieli zapewnić dziedzicowi kwartę hereditas, aby nakłonić do dobrowolnego oddawania spadku (ponadto zwalniano go z odpowiedzialności, która przechodziła na fideikomisariusza)

• ograniczała swobodę rozporządzania majątkiem do 3/4

• przyznanie kwarty prowadziło do skutków sprzecznych z wolą testatora

• fideikomis wolności

• nieformalna prośba testatora o wyzwolenie, skierowana do dziedzica lub legatariusza

• to oni, a nie dziedzic stawali się patronami wyzwoleńca

• nie miało znaczenia, kto jest właścicielem niewolnika, testator mógł prosić o wyzwolenie niewolnika osoby trzeciej

Wyzwolenie Testamentowe

• przewidywano dla nich słowa stanowcze (zwroty imperatywne), dlatego nazywano je bezpośrednimi

• należało wyzwalać imiennie lub za pomocą wskazania cechy, która nie wzbudzi wątpliwości, co do tego, o jakiego niewolnika chodzi

• niewolnik musiał być własnością testatora w chwili sporządzania testamentu i śmierci

• wyzwolenie mogło nastąpić pod wpływem warunku lub terminu, nawet po jego spełnieniu stawał się niewolnik wyzwoleńcem testatora (niezależnie od tego, kto w danej chwili po śmierci testatora był jego właścicielem)

Ustanowienie opiekuna

• tutoris datio dla osób, które miał pod patria potestas lub manus, a które stawały się sui iuris z chwilą jego śmierci: dzieci, wnuki, pogrobowcy, żonya, synowa, której mąż zmarł

• wymagana była forma stanowcza zamieszczona w testamencie lub w potwierdzonym kodycylu

• opiekun ustanawiany był do zarządu nad całym majątkiem lub nad jakąś częścią, ale nigdy ex re certa

• należało jasno i od razu wskazać wolnego człowieka także alieni iuris, byle miał choćby bierną zdolność dziedziczenia

• mógł tutorem zostać niewolnik wyzwalany w testamencie lub nawet cudzy pod warunkiem, że będzie wolny

Donatio mortic causa (darowizny na wypadek śmierci)

• skuteczne tylko w wypadku śmierci darczyńcy przed obdarowanym, stąd dwojaki charakter

• darowizna z warunkiem zawieszającym, że przedmiot przejdzie na własność obdarowanego po śmierci darczyńcy

• darowizna z warunkiem rozwiązującym, że przedmiot przechodzi na własność od razu, ale jeśli obdarowany umrze wcześniej, to rzecz wraca do darczyńcy (osiągano przez klauzulę umowną z warunkiem zawieszającym)

• można było mieć w niej na myśli śmierć w ogóle albo konkretny przypadek związany z obawą nieprzeżycia (choroby, niebezpieczeństwa)

• do jej osiągnięcia stosowano:

• mancypację

• traditio

• stypulację

• akceptylację

• mogła przyjąć charkter:

• obligacyjnej (czyli pod warunkiem zawieszającym)

• posługiwała się stypulacją z klauzulą wcześniej śmierci

• rzeczowej (czyli pod warunkiem rozwiązującym)

• wymagała dokonania przez in iure cessio lub mancipatio res mancipi, którym towarzyszyło pactum o obowiązku zwrotu przekazanej rzeczy, gdyby obdarowany umarł wcześniej

• były bardzo wygodne, stosowane między współmałżonkami

• darczyńca zawsze mógł darowiznę odwołać

• dwustronna czynność inter vivos

• skutek jednak osiągany mortis causa

Modus (polecenia)

• polecenie, w odróżnieniu od warunku, nie zawiesza ważności dyspozycji, przy której został wydany

• nie tworzy stosunku obligacyjnego, rodzi obowiązek moralny („Zapisuję 100, aby wyzwolił niewolnika)

• spadkodawca mógł nakładać kary na rzecz miasta, kolegium pontyfików czy civitas za niewykonanie polecenia

Klauzula kodycylarna i kodycyle

Klauzula kodycylarna - sporządzana nieformalnie, wyrażała wolę spadkodawcy, aby w razie, gdyby z jakichś powodów testament okazał się nieważny lub nieskuteczny, uważano go za kodocyl, nie wymagano dla niej żadnej formy, można ją nawet było umieścić w kodycylach, wykonanie testamentu, nawet przy jego nieważności powierzano fides spadkobierców, przywiązywano duże znaczenie do wyraźnie objawionej intencji testatora, klauzula nie mogła być dorozumiana

kodycyl - dodatek do testamentu, rozporządzenie mortis causa, bez ustanowienia dziedzica

• nieformalne pismo (nawet niewyodrębniona część listu)

• ważne są wszystkie zawarte w nich rozporządzenia

• nie mogły ustanawiać dziedziców i wydziedziczać

• można je było potwierdzać testamentem

• w niepotwierdzonych znajdowały się jedynie fideikomisy

• dzieliły się również na

• testamentowe (uważane za część testamentu)

• beztestamentowe

• za Justyniana wymagano sporządzenia ich w obecności 5ciu świadków

4.3.3. (wszystko)

mens testatoris (zamiar testatora) - pierwotne źródło dyspozycji

• wola testatora musi być:

• jasna

• rzeczywista

• kompletna

• na serio

• z chęcią wywołania skutków prawnych

• dowiedzeniu woli służyły tabliczki i świadkowie

• archaiczna zasada formalizmu nie dopuszczała dokonania pewnych dyspozycji milcząco, wymagano wyraźnej deklaracji

• zamiar miał być wyrażony zrozumiale

Favor testamenti ­­- generalna dyrektywa interpretacyjna oparta o szacunek do woli zmarłego

• celem jest nadanie jak najpełniejszego wyrazu woli testatora

• jeśli jest to niemożliwe, należy utrzymać testament w mocy nawet przy pewnych modyfikacjach (do czego miał uprawnienia urzędnik)

• należy dołożyć starań, aby utrzymać choćby to, co było pragnieniem testatora

• ta zasada to przychylność dla testamentu, interpretowanego w danym porządku społecznym i prawnym

• Kompilacja zawiera kilka zasad:

• w testamentach jak najpełniej wykładamy wolę testatorów

• semper in dubiis benigniora praeferenda sunt - w razie wątpliwości, należy wybrać życzliwsze

• Marcellus:

• gdy w testamencie coś napisano dwuznacznie lub też opatrznie, pobłażliwie należy interpretować i wedle tego, co prawdopodobnym się wydaje, niech za prawdziwe będzie przyjęte - wola dorozumiana

• inne reguły prawa rzymskiego:

• plus nuncaptum, minus scriptum - więcej powiedziano, niż napisano

• domniemanie prawidłowego wypowiedzenia wszystkiego przez testatora

• domniemanie dokładności tej wypowiedzi

• powoływano, gdy brakowało czegoś formule ustanowienia dziedzica

• uszanowanie woli testatora milcząco wynikającej z testamentu

• falsa causa non nocet­ - źle lub mylnie podana przyczyna nie wpływała na ważność dyspozycji

• błąd istotny (co do osoby, a nie jej cech) powoduje nieważność zapisu

• zamieszczenie warunku, ale jednoczesny zamiar ustanowienia dziedzica i bez niego, powoduje wygaśnięcie warunku

• causa Curiana (odsyłam do podręcznika, str. 256/7 opisane rzeczowo i dokładnie)

• falsa demonadstratio non nocet - dyzpozycja pozostaje w mocy mimo błędnego przedstawienia

• falsa demonstratio to użycie niewłaściwych słów co do osoby lub rzeczy, które miało się na myśli

• słowa mają inny sens niż nadał im testator, ale ustala się go w drodze wykładni

• interpretacja indywidualna:

• rekonstrukcja tego, co w rzeczywiście chciał osiągnąć testator

• decyduje o niej własny sposób ubierania się testatora, wykonywany zawód, sposób życia etc

• wola dorozumiana - wyżej: Marcellus

• interpretacja subiektywna i obiektywna

• ocena woli oparta na elementach obiektywnych

• spełnia funkcję gwarancyjną i korekcyjną

• koryguje niedokładności w dyspozycjach o charakterze faktycznym, prawnym lub logicznym

• faktyczne - zwykłe błędy w gramatyce czy rachunku

• prawne - poważniejsze i tylko czasem da się je poprawić

• jeśli np. testator wskazał dziedziczonego niewolnika popularnym imieniem, przyjmowane, że pozostawia alternatywę

• w legacie windykacyjnym wybierał zapisobierca

• w damnacyjnym - dziedzic

• interpretacja obiektywna ma zintegrować dyspozycje testatora

• „uprawnienia z testamentów same z siebie powinny być prawomocne, nie od cudzej zależeć woli”

• cautio Muciana­ - stypulacyjne zabezpieczenie objęcia spadku pod warunkiem zawieszającym (w razie zamążpójścia wdowy, legat zostanie zwrócony dziedzicowi)

• warunki obiektywne i absolutnie niemożliwe powodowały nieważność dyspozycji, warunki uznawano za niebyłe

• wpływ dolus i metus na ważność testamentu:

• exceptio doli przyznawano, gdy dziedzic był w stanie udowodnić, że testator nie dokonałby danej dyspozycji, gdyby miał inną wiedzę o stanie rzeczy

4.4.3.2.

Sposoby przyjęcia spadku

• cretio

• formalne oświadczenie o przyjęciu spadku

• wymagało obecności świadków

• nie był możliwy sprzeciw, nieprzyjęcie spadku mogło nastąpić jedynie przez niedotrzymanie terminu złożenia oświadczenia

• pro herede gestio (zachowanie się jak dziedzic) wykonywanie czynności, które tylko on może dokonać

• dochodzenie wierzytelności

• spłata długu spadkowego

• zbycie dobra lub wyzwolenie niewolnika spadkodawcy

• administracja majątkiem w celu uprawy pól

• używanie i zbywanie dóbr, o których powołany myślał, że są częściami spadku

• Prokulus uznał dokonanie tych czynności za akt przyjęcia spadku, pro herede gestio to okazanie woli choćby w sposób dorozumiany

• nie są tego typu czynnościami takie, które musiałyby być dokonane i bez spadku, ze względu na obowiązki synowskie: pochówek ojca

• nie są także czynnościami pro herede gestio takie czynności, które dotyczą rzeczy, o których spadkobierca jest błędnie przekonany, że są jego jak również wobec rzeczy ukrywanej lub przywłaszczanej

• nuda voluntas

• zwykłe oświadczenie woli przyjęcia spadku

• od cretio odróżnia je brak formalizmu

• od pro herede gestio brak wymogu podejmowania czynności dziedzica

• spatium deliberandi

• niedotrzymanie terminów przyjęcia spadku, powodujące jego utratę

5.1. (5.1.1.1. , 5.1.2. , 5.1.3.)

Rzymski trójpodział władania rzeczą stanowi cechę szczególną kontynentalnej tradycji prawnej:

• posiadanie

• własność

• prawa na rzeczy cudzej

Własność relatywna:

• prawo własności wyodrębniło się w okresie archaicznym z władzy zwierzchnika rodziny (pater familias), której charakter był pierwotnie jednorodny w stosunku do osób i rzeczy

• prawo do władzy nad rzeczami ujmowana na początku, jako prawo do posiadania spornego przedmiotu lepsze od praw ewentualnych pretendentów

• obie strony w postępowaniu legis sacramento in rem wypowiadały identyczne formuły o przysługującej własności

• właśnie takie prawo, pozostawiające zwycięzcę procesowego bez ochrony erga omnes określamy jako własność relatywną.

Własność podzielona

• do praw własnościowych podmiotu inne podmioty zgłaszały ograniczone treściowo roszczenia do wpływania na rzecz w pewnym określonym kierunku (np. do przechodzenia przex grunt, czerpanie z niej wody)

• prototyp służebności

Podział rzeczy

• res corporales­ (materialne)

• tylko rzeczy materialne mogły być w Rzymie antycznym przedmiotem praw rzeczowych, ponieważ skarga in rem „podążała za rzeczą”

• gdy przedmiot zmieniał lub tracił substancję, gasło również prawo rzeczowe

• powód miał obowiązek zidentyfikowania rzeczy w żądaniu (intentio) skargi in rem, rzecz musiała istnieć

• res incorporales (niematerialne)

• usufructus (użytkowanie)

• obligatio (zobowiązanie)

• hereditas (spadek)

• res mancipi

• własność przenoszona za pomocą formalnych czynności prawnych:

• mancypacja

• in iure cessio

• rygoryzm nabycia wynikał z traktowania tych przedmiotów jako najcenniejszych w gospodarstwie rolnym (niewolnicy, grunty)

• res nec mancipi

• własność przenoszona za pomocą czynności nieformalnych

• traditio

• in commercio (w obrocie prywatnoprawnym)

• extra commercium / extra patrimonium (poza obrotem prywatnoprawnym / poza majątkiem)

• res humani iuris (z mocy prawa ludzkiego)

• res umnium communes (służące do powszechnego użytku)

• powietrze

• woda

• res publicae (rzeczy należące do państwa)

• drogi

• mosty

• place

• res divini iuris (z mocy prawa boskiego)

• res sacrae (rzeczy poświęcone obrzędowi religijnemu)

• świątynie

• ołtarze

• kaplice

• res sanctae (rzeczy oddane pod opiekę bogów)

• mury miejskie

• znaki graniczne

• bramy miasta

• res religiosae (rzeczy związane z obrządkiem)

• groby

• cmentarze

• res immobiles(nieruchomości)

• dłuższy czas potrzebny do zasiedzenia

• chronił je interdykt uti possidetis (skoro posiadacie)

• res mobiles (ruchomości)

• chronił je interdykt utrubi (kto z was obu)

• in genere

• in specie

• podzielne

• niepodzielne

• w wyniku fizycznego podziału ulegały zniszczeniu

• niewolnik

• zwierze

• zużywalne

• podział ma znaczenie przy użytkowaniu

• niezużywalne

• pojedyncze (corpora continua)

• prawa rzeczowe jednolite

• złożone (corpora ex cohaerentibus)

• traktowano je jako całość do momentu rozbiórki

• zbiorowe (corpora ex distantibus)

• można je było traktować albo, jako całość albo w częściach składowych

5.2. (5.2. , 5.2.1. , 5.2.2. , 5.2.3 , 5.2.3.1.)

Posiadanie, elementy składowe:

• corpus czyli czysto fizyczne władanie rzeczą, obiektywny przejaw zewnętrzny posiadania

• animus czyli wola zatrzymania rzeczy, przejaw subiektywny, wewnętrzny

• animus rem sibi habendi czyli wola zatrzymania rzeczy dla siebie

• animus rem alteri habendi czyli wola zatrzymania rzeczy dla kogoś

Posiadanie, funkcje:

• ochrona posesoryjna (interdyktalna)

• podlegało jej posiadanie samo w sobie, jako stan faktyczny

• nawet ochrona posiadania nieuprawnionego stabilizowała sytuację prawną

• funkcja nabywcza lub transportowa

• czyniła z posiadania mechanizm nabycia własności

• do nabycia rzeczy na własność (czy to przez zasiedzenie czy tradycję) niezbędne było jej posiadanie

• funkcja dowodowa

• uprawomocnienie roszczeń powoda

• postawienie powoda w dogodniejszej sytuacji, ponieważ pozwany wykonywał posiadanie

Posiadanie, rodzaje:

• possessio civilis (suo nomine)

• posiadanie cywilne (we własnym imieniu)

• posiadanie samoistne z zamiarem zatrzymania rzeczy dla siebie

• nabyte w sposób niewadliwy

• uprawniało do ochrony interdyktalnej

• jeśli jego nabyciu towarzyszył słuszny tytuł i dobra wiara, prowadziło do nabycia własności przez zasiedzenie

• w prawie klasycznym niedopuszczalne były dwa (lub więcej) równoczesne posiadania cywilne tej samej rzeczy

• possessio naturalis

• posiadanie naturalne

• w cudzym imieniu

• obejmuje:

• posiadanie zależne

• dzierżenie

• nigdy nie prowadzi do zasiedzenia

• nie było chronione interdyktalnie

Nabycie posiadania

• normalnym sposobem jest nabycie corpore et animo

• z okoliczności wynikać musi, że nabywa jest w stanie wykonywać faktyczną władzę nad rzeczą

• traditio longa manu - zamanifestowanie faktycznej zdolności do objęcia władzy nad rzeczą

• traditio brevi manu - uzyskanie posiadania na mocy samej umowy

• niedopuszczalna była samowolna zmiana podstawy posiadania

• zapobiegała zasiedzeniu rzeczy przez dzierżycieli, zwłaszcza wieczystych

• nabycie solo animo (wyzbycie się woli zatrzymania przedmiotu dla siebie):

• przeniesienie posiadania mocą samej umowy, na mocy, której dotychczasowy posiadacz stawał się dzierżycielem

• contitutum possessorium - posiadanie ustaje natychmiast, gdy tylko posiadacz postanowił się go pozbyć

• procurator (zarządca majątku) nabywał najpierw posiadanie, a potem przenosił je, zachowując dzierżenie, na mocodawcę

• nie naruszał w ten sposób podstawy prawnej, ponieważ pogarszał swoje położenie

Utrata posiadania

• utrata corpus lub animus powodowała utratę posiadania

• dopuszczono:

• pozostawienie budowli bez nadzoru, ale bez zamiaru jej porzucenia

• nie tracono posiadania, gdy niewolnik zbiegł

• obywatel popadły w niewolę nieprzyjaciela nie tracił posiadania

• jeśli w imieniu podmiotu ktoś dzierżył posiadanie

Ochrona posesoryjna

• zapewniała ochronę posiadania jako takiego, przysługiwało niekiedy nawet przeciw osobie uprawnionej

• funkcje:

• ograniczenie samowoli i samopomocy poprzez ustabilizowanie posiadania rzeczy, które ułatwi jej lokalizację i wydobycie

• przygotowanie przyszłego procesu petytoryjnego, co ułatwi właścicielowi wydobycie rzeczy

Zakres podmiotowy ochrony

• tylko dla posiadaczy cywilnych

• detentor naruszony w posiadaniu, o ochronę musiał się zwrócić do posiadacza cywilnego

• possessio ad interdicta - posiadanie chronione interdyktem, possessores ad interdicta byli:

• wierzyciel zastawny (umożliwienie spieniężenia przedmiotu zastawu)

• depozytariusz sekwestorowy (przechowawca rzeczy spornej)

• prekarzysta i korzystający z rzeczy na prośbę, aż do odwołania prośby

• emfiteuta i superficjariusz

• zwykły dzierżawca ma przyznaną tę ochronę tylko, jeśli nie zgodził się jej wydać posiadaczowi cywilnemu w celu ustabilizowania posiadania na czas sporu

• nie było chronione posiadanie wadliwe nabyte:

• potajemnie

• przemocą

• na prośbę

• posiadanie wadliwe miało charakter względny (ochrona przysługiwała przeciwko posiadaczowi wadliwemu, ale już nie przeciwko nabywcy od posiadacza wadliwego)

• ochrona posesoryjna dopuszczała samopomoc jednak tylko wobec bezpośredniego posiadacza wadliwego

• posiadacz cywilny miał rok na wniesienie skargi interdyktalnej

5.3. (bez: 5.3.2.)

Własność

Własność prywatna

• niezależne od wpływów rodowych i państwowych podporządkowanie rzeczy pewnej osobie

• dawała monopol na władanie rzeczą: w tym wykluczenie wpływów innych osób

• prawo absolutne, skuteczne erga omnes (wobec wszystkich)

• przedmiotem jest res corporalis

• prawo nieograniczone czasowo, wieczyste

• do przeniesienia własności nie można było dodawać terminów końcowych, ani warunków rozwiązujących

• kompilacja Justyniańska ostatecznie rozróżniła własność, posiadanie i prawa na rzeczy cudzej

Granice własności

• własność zawsze obejmuje pewien ograniczony przestrzennie przedmiot zmysłowy (res corporalis)

• właścicielowi przysługują prawa:

• ius possidendi (do posiadania)

• ius utendi (używanie, aż do zużycia - ius abuetndi)

• fruendi (pobieranie pożytków)

• disponendi (rozporządzanie tytułem rzeczy)

• ograniczenia

• publiczne

• normy ustrojowe

• prawo budowlane (możliwość wywłaszczania lub przymusowego wykupu przy budowie dróg, wodociągów)

• ograniczano zasadę, że nie może działać podstępnie ten, kto wykonuje własne prawo, jeśli dochodziło do nadużyć praw (np. nieuzasadnione i bezsensowne maltretowanie niewolników)

• normy obyczajowe

• wykroczeniami poza normy obyczajowe zajmował się cenzor

• prywatne

• prawo sąsiedzkie

• służebności gruntowe

• zakaz nadmiernego oddziaływania na grunt sąsiada

• cautio damni infecti - zabezpieczenie składane przez sąsiada właścicielowi zagrożonego gruntu, obietnica pokrycia szkody w razie jej powstania

• operis novi nuntiatio­ - „sprzeciw co do nowej budowli” sankcjonowany przez pretora nawet nakazem jej zburzenia

• czynności prawne

• ustawowe zakazy zbywania rzeczy:

• rzeczy będącej przedmiotem procesu

• italskich gruntów posagowych

• należących do podopiecznego gruntów wiejskich i podmiejskich

• zakaz alienacji dóbr odziedziczonych przez dzieci po matce

• zakaz zbywania rzeczy będących przedmiotem zapisu testamentowego

Współwłasność

• konkurujące ze sobą uprawnienia kilku osób do jednej i tej samej rzeczy

• communio pro divisio - współwłasność rzeczy niepodzielnych mogła się odbywać tylko w idealnych częściach ułamkowych

• współwłaściciele muszą dokonywać rozporządzeń łącznie, gdy chodzi o całą rzecz

• każdy ze współwłaścicieli może swoją częścią dowolnie rozporządzać

• każdemu z właścicieli przysługuje prawo zakazu (ius prohibendi)

• każdemu z właścicieli przysługiwało powództwo o zniesienie współwłasności (actio communi dividundo)

• consortium ercto non cito - wspólnota bez przeprowadzenia podziału

• dobrowolne kontynuowanie wspólnoty gospodarskiej przez tzw. dziedziców domowych (heredes sui)

• każdemu z uczestników consortium wolno było dokonywać rozporządzeń skutecznych wobec wszystkich

• stosunek zaufania

• każdy mógł jednak za pomocą skargi działowej (actio eriscundae) wnosić o zniesienie podziału wspólnoty

Pochodne nabycie własności

• nemo plus iuris ad alium transfere potest quam ibse habet (nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada

• nabycie od niewłaściciela, nawet pozostając w dobrej wierze, jest wykluczone

• właścicielowi przysługuje skarga windykacyjna

• można przenieść całość praw (nabycie translatywne) lub ich część (konstytutywne)

• ustanowienie nowego, węższego prawa, wyodrębnionego z szerszego prawa zbywcy

• własność przenosi się przez wręczenie i zasiedzenie, a nie przez nagą umowę

• sam kontrakt sprzedaży lub pożyczki nie wywoływał skutku rzeczowego

• dostarczała jedynie słusznej przyczyny (iusta causa) dla późniejszego przeniesienia lub nabycia własności

• przyczyna ta nie musiała być czynnością prawną (darowizna, ustanowienie posagu)

• potrzebna była jeszcze zależna od kategorii rzeczy czynność wykonawcza (traditio dla rzeczy nec mancipi, mancypacja i in iure cessio dla wymagających czynności formalnych, również dla praw na rzeczy niematerialnej (spadek, użytkowanie)

• mancypacja (mancipatio)

• początkowo sprzedaż gotówkowa

• dochodziła do skutku w drodze ściśle określonego rytuału

• wymagana obecność 5 świadków (dojrzali mężczyźnie, obywatele rzymscy)

• zbywca wydawał towar nabywcy

• nabywca płacił kawałkami miedzi odważanymi przez „wagowego”

• zbywca zachowywał się biernie

• z czasem stałą się symboliczna, a na wadze wraz z pojawieniem się pieniądza bitego odważano jedną monetę

• in iure cessio (odstąpienie praw przed pretorem)

• nabywca pozornym powodem, zbywca pozornym pozwnym

• bierność pozwanego stanowiła „przyznanie się” (confessio in iure) i przysądzenie praw na powodowi

• była czynnością abstrakcyjną, niezależną od poprzedniego porozumienia stron

• traditio (proste wydanie rzeczy)

• zapewniało nabywcy, który był obywatelem rzymskim i dysponował słusznym tytułem nabycia własność kwirytarną na res nec mancipi i bonitarną na res mancipi

• w okresie republiki umocniła się, jako specjalna czynność przewłaszczająca polegającej na przeniesieniu posiadania, będącego podstawą stosunku przysparzającego (np. przy darowiźnie, pożyczce)

• stanowiła czynność kauzalną, ważna była jej podstawa prawna

• w prawie justyniańskim kładzie się większy nacisk na wolę stron niż słuszną przyczynę: tradycja zbliża się kształtem do abstrakcyjnych czynności prawnych

• w wyniku przenoszenia własności res nec mancipi za pomocą traditio powstaje duplex dominium (własność podwójna)

• kwirytarna (ius civile) i bonitarna (ius honorarium)

• podział służący doprowadzeniu do nabycia własności na res mancipi nabytej przez traditio poprzez jej zasiedzenie

• zastrzeżenie własności

• przy prostym wydaniu rzeczy z tytuły darowizny, posagu etc. przeniesienie własności następowało natychmiastowo

• przy sprzedaży starsze prawo rzymskie chroniło sprzedawcę

• mógł on uzależnić wydanie rzeczy od uiszczenia zapłaty

• lub od stypulacyjnego przyrzeczenia zapłaty

• przysługiwała mu ochrona posesoryjna:

• mógł ustanowić zastaw do momentu zapłaty ceny (wierzyciel zastawny)

• wydać rzecz w najem do momentu zapłaty ceny (posiadacz cywilny)

• wydać rzecz jako precarium do momentu zapłaty ceny (posiadacz cywilny)

• quasi własność gruntów prowincjonalnych

• grunty te stanowiły własność państwa rzymskiego

• mogły się na nich znajdować kolonie - przyznane obywatelom rzymskim tereny, włączane w zakres ius civile

• na samym gruncie prowincjonalnym mogły przysługiwać osobom prywatnym jedynie podobne do własności prawa - użytkowania i posiadania, właścicielem pozostawało jednak państwo

• własność państwowa chroniona była przez namiestnika środkami ochrony prawnej wzorowanymi na ochronie własności kwirytarnej

Usucapio (zasiedzenie)

• nabycie własności wskutek ciągłego posiadania przez czas określony prawem

• najpierw następuje nabycie przez posiadacza, a potem wygaśnięcie praw własnościowych właściciela

• celem było usunięcie długotrwałej niepewności, co do własności:

• uzdrowienie wad nabycia pochodnego natury formalnej lub materialnej (np. nabycie własności kwirytarnej)

• jedyne remedium na nabycie od niewłaściciela

• obciążające przedmiot prawa rzeczowe nie gasły w wyniku zasiedzenia, dlatego ówczesna dogmatyka kwalifikuje je, jako nabycie pochodne

• nabycie gruntu służebnego utrzymywało w mocy wszystkie ciążące na nim prawa

• wynika z tego, że zasiedzenie jest skierowane tylko przeciw właścicielowi, nie przeciw osobom uprawnionym z tytułu praw na rzeczy

• ustawa XII Tablic określała czas zasiedzenia na:

• 2 lata przy nieruchomościach

• rok przy ruchomościach

• dopiero po upływie tego czasu nabywca uzyskiwał sytuację prawną niezależną od zbywcy

• wymogi zasiedzenia:

• rzecz musiała należeć do kategorii res habilis (rzecz zdatna do zasiedzenia), niezdatne były:

• res extra commercium

• rzeczy skradzione

• nabyte przemocą

• rzeczy należące do skarbu państwa

• rzeczy należące do instytucji kościelnych

• odziedziczone po matce

• titulus (słuszny tytuł)

• zwany też iusta causa (słuszna przyczyna)

• kupno

• darowizna

• posag

• dziedziczenie

• zapis windykacyjny

• przyjęcie należnego świadczenia

• wymagano rzeczywistego istnienia słusznego tytułu

• bona fides (dobra wiara)

• konieczna w momencie nabycia posiadania

• później nieistotna

• possessio (posiadanie)

• musiało być wykonywane w sposób ciągły

• we własnym imieniu

• musiało być posiadaniem cywilnym (possessio civilis)

• każda utrata przerywała bieg zasiedzenia i wymagano rozpoczęcia go na nowo

• nie przerywało zasiedzenia wniesienie powództwa windykacyjnego przez właściciela ani śmierć posiadacza, którego dziedzic kontynuował bieg zasiedzenia

• tempus (czas posiadania)

• początkowo bardzo krótki: rok / dwa lata

• po reskrypcie cesarskim w końcu II w.:

• longi tempores praescripto

• 10 lat na zasiedzenie nieruchomości, jeśli zbywca i nabywca mieszkali w tej samej gminie

• 20 lat jeśli w różnych

• Justynian:

• longissimi temporis praescripto

• 30 lub nawet 40 lat

• nie musiał istnieć słuszny tytuł

• dopuszczalne nawet wobec rzeczy skradzionych

Nabycie pierwotne

• prawo nie jest przelewane z osoby na osobę w drodze sukcesji, lecz powstaje samodzielnie u nabywcy

• sposoby nabycia wywodzą się z naturalis ratio (przyrodzony rozsądek), leżącego u podstaw ius gentium (prawa ludów)

• zasada nemo plus iuris nie ograniczała przypadków nabycia pierwotnego

• sposoby nabycia:

• occupatio (zawłaszczenie)

• dotyczyło rzeczy bezpańskich (res nullius) nawet, jeśli były zdobyte na cudzym gruncie

• dzikie zwierzęta

• ptaki

• ryby

• rzecz porzucona przez właściciela z zamiarem wyzbycia się własności

• jeśli nabywający nie wiedział, kto był właścicielem, musiał rzecz zasiedzieć

• błędne uznanie rzeczy za porzuconą nie wystarczyło do zasiedzenia

• znalezienie skarbu

• od czasów Hadriana skarb przypadał po połowie znalazcy i właścicielowi gruntu

• kompromis między opiniami:

• Prokulian przyznających własność właścicielowi gruntu, na którym znajdował się skarb (zasada akcesji)

• Sabinian przyznających własność znalazcy (zasada okupacji)

• nabycie owoców przez separację

• owoce, które stawały się odrębnymi rzeczami przez odłączenie ich od rzeczy macierzystej przypadały właścicielowi, a przed nim:

• emifiteuta

• posiadacz w dobrej wierze ze słusznej przyczyny

• nabywali owoce już w momencie odłączenia od rzeczy, nieważne, w jaki sposób

• posiadacz cywilny w dobrej wierze nabywał własność na wszystkie owoce, dopóki właściciel nie odebrał mu gruntu (bonae fidei possessor fructus suos facit)

• Instytucje justyniańskie uzasadniają tę faworyzację wynagrodzeniem za troskę o grunt macierzysty

• nabycie owoców przez percepcję

• dla użytkownika i zwykłego dzierżawcy rzeczy

• nabywali owoce dopiero z chwilą objęcia ich w posiadanie zwanego pobraniem (perceptio)

• jeśli więc rzeczy zebrał kto inny, przypadały one właścicielowi

• użytkownik wydobywał je za pomocą skargi rei vindicatio ususfructus

• dzierżycielowi w tym celu przysługiwała kontraktowa actio conduct

• w razie śmierci użytkownika / dzierżyciela przed pobraniem, owoce przypadały właścicielowi

• połączenie nieruchomości z nieruchomościami

• zgodnie z zasadą akcesji, własność przypisywano właścicielowi rzeczy głównej

• nieruchomości uznawano z reguły za rzecz główną

• typowe połączenia nieruchomości spowodowane siłami przyrody powodowały nabycie własności na zasadzie wyrównania ryzyka i krozyści:

• alluvio (przymulisko)

• avulsio (oderwisko)

• alveus derelictus (opuszczone koryto rzeczne)

• insula in flumine natia (wyspa na rzece)

• insula in mari nata (wyspa na morzu)

• wyspa na morzu przypadała na zasadzie okupacji pierwszemu posiadaczowi

• właściciele gruntów nadrzecznych uzyskiwali w odpowiedniej proporcji w/w nabytki

• superficies solo cedit (co trwale połączono z gruntem, przypada jego właścicielowi)

• zabudowa

• zasianie

• zasadzenie

• budynek zawsze dzieli los prawny gruntu

• podlega wspólnym rozporządzeniom

• windykacji

• ochronie posesoryjnej

• w prawie klasycznym zasada nie dopuszczała żadnych wyjątków i taka została przekazana w kompilacji

• prawo germańskie:

• tradycyjnie dopuszczało odrębną własność:

• budynków (przyznając budynek budowniczemu)

• pozyskanych plonów (przyznając je zasiewcy)

• w XIIw. rozwinęła się osobna własność pięter a nawet pomieszczeń

• recypowane prawo rzymskie ustaliło jednak zasadę superficies solo cedit

• połączenie ruchomości z nieruchomościami

• zafarbowanie, zapisanie, zamalowanie

• za rzecz główną uznawano podłoże, niezależnie od materiału użytego do pokrycia

• później, dla obrazów: rzecz należy się twórcy (i tak jest w kompilacji)

• przyspawanie

• stworzenie rzeczy jednolitej

• przedmiot współwłasności

• przylutowanie

• stworzenie rzeczy złożonej

• części składowe mogą podlegać skardze wydobywczej, odrębnej windykacji od całości

• zmieszanie płynów (confusio) lub substancji stałych

• powstanie proporcjonalnej współwłasności

• superficiato (przerobienie lub przetworzenie cudzych materiałów)

• Sabinianie: decyduje substancja, rzecz dla właściciela materiałów

• Prokulianie: nadana substancji postać tworzy nową rzecz, której właścicielem staje się twórca przez okupację

• ostatecznie:

• kryterium przywracalności produktu do stanu poprzedniego

• jeśli istniała taka możliwość: teza sabiniańska

• jeśli nie istniała: teza prokuliańska

• decyzja przyznająca własność musiała być uzupełniona przez rozliczenie obligacyjne (za utracone materiały lub wykonaną pracę)

Ochrona własności (petytoryjna)

• skarga windykacyjna służąca do odzyskania rzeczy

• pierwotnie legis sacramento im rem (proces legisakcyjny)

• pozwany musiał odpowiedzieć na formułę tę samą formułą zwaną contravindicatio

• w razie bierności pozwanego, rzecz przysądzana była powodowi

• wyrok nie był skuteczny erga omnes, ale tylko w tym konkretnym przypadku

• przed postępowaniem strony wnosiły kwotę zakładów, które sędzia oceniał jako słuszne lub niesłuszne

• musiało w tym postępowaniu zapaść orzeczenie na korzyść którejś ze stron

• sponsio praeiudincialis (przyrzeczenie prejudyncjalne)

• powód żądał, aby pozwany, w razie okazania się, że rzecz sporna nie należy do pozwanego, zapłaci niewielką kwotę

• pozwany musiał jedynie zagwarantować przez poręczycieli, że, jeśli przegra proces, odda rzecz w postaci naturalnej lub zwróci jej wartość

• formuła (postępowanie formularne)

• role procesowe powoda były ściśle sprecyzowane

• skarga nieposiadającego właściciela przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi

• actio ad exhibendum (powództwo o okazanie)

• powództwo służące identyfikacji rzeczy

• podlegało ostrzejszym wymogom wdania się spór, zbliżając skargę do actiones in personam

• w wypadku bierności pozwanego w sporze o nieruchomość, pretor wydawał restytucyjny interdykt quem fundum (który grunt), który stwarzał przymus wdania się w spór

• ciężar dowodu w procesie formularnym spoczywał na powodzie, musiał on bowiem udowodnić swoje prawo, pozwany mógł zachowywać się biernie

• wyrok wydany w procesie windykacyjnym na rzecz pozwanego nie konstytuował jego prawa własności, po prostu zatrzymywał przy nim posiadanie

• klauzula arbitralna

• pozwany unikał zasądzenia, jeśli oddał na wezwanie sędziego rzecz sporną

• jeśli tego nie zrobił, a przegrał proces, sędzia uznawał jego działanie za podstępne i zasądzał na sumę ustaloną przez powoda pod przysięgą

• pozycja pozwanego, który zapłacił nieco zawyżoną kwotę była już niepodważalna, gdyż zrównywano ją z pozycją kupującego

• kwestia zwrotu pożytków i nakładów

• proces windykacyjny zmierzał do definitywnego rozliczenia stron

• rozliczał więc zarówno z pożytków utraconych przez właściciela jak i nakładów poczynionych przez pozwanego

• pożytki

• posiadacz w dobrej wierze nabywał je przez pobranie na własność, ale miał obowiązek wydania pożytków jeszcze niezużytych

• wynagrodzenia za troskę o rzecz macierzystą

• posiadacz w złej wierze musiał oddać wszystkie owoce, ponieważ oddzielenie ich od rzeczy macierzystej przyznawało własność właścicielowi rzeczy macierzystej

• po litis constetatio pozwany odpowiadał zarówno za pożytki pobrane, ale też te, które mógłby pobrać powód

• nakłady

• w przypadku nakładów koniecznych - wszyscy uzyskiwali zwrot kosztów

• w przypadku podnoszących wartość przedmiotu spornego - tylko posiadacz bona fides

• w przypadku nakładów czysto estetycznych - nikt nie otrzymywał zwrotu

• wszyscy posiadacze mieli prawo odłączenia nakładów, jeśli nie prowadziło do uszkodzenia rzeczy (można było wyłączyć to prawo oferując odszkodowanie)

• posiadacz w dobrej wierze, który poczynił znaczne nakłady na ulepszenie rzeczy, mógł przeciwstawić skardze windykacyjnej exceptio doli i uzyskać prawo zatrzymania rzeczy

• skarga negatoryjna służąca do odparcia innych naruszeń niż pozbawienie posiadania

• stosowalność ograniczona do sytuacji, gdy pozwany rościł sobie prawa do rzeczy: użytkowania, służebności

• powód negował to prawo, co znajdowało wyraz w jego żądaniu o zaprzestanie i odszkodowanie

• jej celem było potwierdzenie, że własność jest wolna od obciążeń i osiągniecie stanu, jaki miałby miejsce, gdyby nie doszło do naruszeń prawa własności

• własność kwirytarna chroniona była środkami ius civile

• własność bonitarna chroniona była środkami ius honorarium (przede wszystkim actio Publiciana)

• actio Publiciana

• skarga była oparta na samych faktach sprzedaży i wydania rzeczy, uzupełnionych fikcją zasiedzenia (zakładano, że potrzebny czas upłynął)

• skarga przysługiwała również posiadaczom w dobrej wierze, którzy nabyli rzecz od nieuprawnionego, powołując się na fakt kupna i sukcesywnego wydania rzeczy (traktowano ją, jako ochronę względną z uwagi na nemo plus iuris)

• spór pretendentów

• spór między różnymi nabywcami od nieuprawnionego

• przy nabyciu rzeczy od tego samego niewłaściciela, chroniony będzie ten, który nabył rzecz wcześniej

• niewłaściciel który zbył rzecz, nie może dokonać następnej alienacji

• równolegle do actio negatoria istniała skarga pretorska, chroniąca posiadacza w drodze do zasiedzenia, który nie utracił władztwa nad rzeczą, przed roszczeniami do naruszenia jego własności bonitarnej

5.4.2.1. , 5.4.2.2.

Służebności wiejskie

• są częściami nieruchomości

• dzieliły się na:

• komunikacyjne

• iter (przejście, przejazd konno przez grunt)

• actus (przepędzanie bydła)

• via (przejazd wozem)

• irygacyjne

• aque ductus (prowadzenie wody przez cudzy grunt)

• aque haustus (pobieranie wody z cuedzego gruntu)

• res mancipi

• res incorporales

• ustanawiane przez mancypację lub in iure cessio

• ich `dematerializacja' nastąpiła dopiero około I w. przed Chr.

Służebności miejskie

• cechowała je duża różnorodność

• res mancipi

• zaspokajały potrzeby budowlane

• chronione skargami przyrzeczonymi w edykcie pretorskim

• rodzaje:

• oneris ferendi (oparcie budowli o budynek sąsiada)

• tigni immitendi (prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada)

• stillicidii (prawo odprowadzania wody rynną lub okapem na grunt sąsiada)

• fluminis (to co wyżej, ale rurami)

• altius non tolendi (zabronienie wznoszenia budowli ponad pewną wysokość)

• prawo wykuszu

• otwarcie okna na grunt sąsiada

• prawo widoku

• cloacae (odprowadzanie ścieków na grunt sąsiada)

• służebności nieprawidłowe, ustanawiane za pomocą zasady analogii i typowości, różne od podanych w edykcie

• niektóre służebności (szczególnie wiejskie) nabywane były drogą ustawową

5.4.3.

Służebności osobiste

• wprowadzone dopiero na początku III w.

• służące wyłącznie określonej osobie

Ususfructus (użytkowanie)

• prawo używania rzeczy cudzych i pobierania z nich pożytków, przy zachowaniu ich substancji

• wygasało w przypadku zniszczenia rzeczy

• wygasało w przypadku zmiany tożsamości rzeczy

• użytkowanie gruntu gasło przy jego zabudowie, odnawiane było po wyburzeniu

• użytkowanie gruntu wygasało po zniszczeniu będącego jego częścią budynku i nie odżywało po jego rekonstrukcji, nawet przy użyciu tych samych materiałów

• w przypadku sukcesywnie dokonywanego remontu, użytkowanie było zachowane i utrzymane nawet, jeśli efektem była całkowita zmiana materiałów

• było to prawo niezbywalne i niedziedziczne

• odstąpić można było - za darmo lub odpłatnie - tylko wykonywanie użytkowania

• wygasało jednak po śmierci użytkownika, nie miała znaczenia śmierć osoby, której je odstąpiono

• od Papiniana prawo to można było obciążać zastawem

• przedmiot i treść użytkowania:

• grunty

• niewolnicy

• zwierzęta hodowlane

• rzeczy, które nie przynosiły pożytków naturalnych (fructus naturales), ale przynosiły pożytki prawne, fructus civiles (np. czynsz) w drodze używania lub wynajmu

• w przypadku rzeczy pojedynczych, musiały być niezużywalne, gdyż tylko w stosunku do nich można było zachować wymóg substancji

• zakazane było pogarszać substancję rzeczy, ale można ją było polepszać

• należało respektować przeznaczenie rzeczy

• zabezpieczała to stypulacja pretorska cautio usufructuaria

• nabycie owoców

• użytkownik był chronionym interdyktalnie dzierżycielem rzeczy macierzystej (nie posiadaczem)

• nabierał więc owoce przez pobranie (perceptio)

• nie nabywał pożytków, które miały charakter samodzielny: urodzony niewolnik, wyspa, przymulisko itd. stawały się one częścią majątku właściciela

• użytkowanie nieprawidłowe

• w przypadku użytkowania rzeczy zużywalnych przybierało charakter pożyczki

• można było ustanowić użytkowanie dłużnika na wierzytelności, zwalniając go w ten sposób ze świadczenia

• ustanowienie użytkowania

• najcześciej przez legat windykacyjny

• in iure cessio

• przewłaszczenie z zachowaniem użytkowania

• przysądzenie w procesie działowym

• z mocy chronionej środkami pretorskimi umowy nieformalnej

• na gruntach prowincjonalnych przez pactiones et stipulationes

• wygaśnięcie użytkowania

• przez rezygnację dokonaną na korzyść właściciela rzeczy obciążonej w drodze in iure cessio

• w razie cesji użytkowania a osobę trzecią, wracało ono do właściciela (i wygasało)

• confussio lub consolidatio, czyli zejście się w jednym podmiocie użytkowania i własności

• śmierć podmiotu w wypadku ściśle osobistego charakteru użytkowania

• niewykonywanie użytkowania (ale wystarczyło już np. zaorać pole, utrzymywało się też prawo na zbiegłym niewolniku)

Dalsze służebności osobiste

• powstały w wyniku oderwania się od usufructus

• usus

• korzystanie z rzeczy w celu zaspokojenia swoich potrzeb osobistych

• niezbywalne, nie można było odstąpić wykonywania

• rozmiar pobierania pożytków był dyskusyjny w szczegółach

• habitatio

• prawo mieszkania

• wyodrębnione w prawie justyniańskim

• korzystanie z cudzych zwierząt i niewolników

• również wyodrębnione w prawie justyniańskim

Zasady ustanawiania i wykonywania służebności

• własności, jako prawu z domniemaniem wolności przysługiwała minimalizacja praw rzeczowych ją obciążających:

• służebność nie może polegać na działaniu (oprócz oparcia konstrukcji o ścianę sąsiada)

• nie może istnieć służebność na służebności

• ich przedmiot musi stanowić rzecz materialna

• Paulus sugeruje, by mimo wszystko dziedzic stypulacyjnie obiecał zapisobiercy tolerowanie dożywotniego wykonywania przezeń wspomnianych służebności gruntowych

• nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy

• służebności gasną, gdy zejdą się w jednym podmiocie

• własność absorbuje wszystkie prawa rzeczowe

• służebności należy wykonywać oględnie

• zakazuje się nadmiernie ingerować

• wykonywanie służebności ma być proporcjonalne do niej

• przyczyna służebności musi być trwała

• służebność gruntowa ma być użyteczna dla nieruchomości

• ma zaspokajać potrzeby rolne i budowlane gruntu panującego

• nie może być wynikiem potrzeb wygody lub estetyki

5.4.4. (bez 5.4.4.3.)

Emfiteuza

• jest to dzierżawa wieczysta

• dziedziczna

• zbywalna

• oczynszowana

• była chroniona przez pretora za pomocą:

• interdytku uti possidetis (ochrona posesoryjna)

• wzorowaną na windykacji, skuteczną erga omnes skargą in rem

• prawo pretorskie dokonało jej urzeczowienia

• dopóki emfiteuta płacił czynsz i podatki, nie mógł być usunięty z gruntu

• mogło to nastąpić jedynie przez prawo pierwokupu przysługujące właścicielowi

Superficies

• prawo powierzchni lub zabudowy, uprawniało do korzystania z budynku stojącego na cudzym gruncie

• dziedziczne

• zbywalne

• odpłatne

• właściciel pobierał umiarkowany czynsz roczny

• na gruncie prowincjonalnym vectigal

• na gruncie prywatnym isolarium

• stanowisko prywatne superficjariusza było podobne do stanowiska emfiteuty, ale:

• nie musiał on powiadamiać właściciela o zbywaniu swojego prawa

• właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu

• ochrona pretorska:

• interdykt de superficiebus (wzorowany na uti possidetis)

• skarga petytoryjna in factum

• actio Publiciana, jeśli nabył prawo od niewłaściciela

5.4.5. (5.4.5.1. , 5.4.5.2.)

Zastaw

• stanowił realne lub rzeczowe zabezpieczenie kredytu umożliwiające wierzycielowi zastawnemu, zwanemu zastawnikiem, bezpośrednie zaspokojenie swych roszczeń z wartości majątkowych podmiotu ustanawiającego zastaw (zastawca), a zatem albo samego dłużnika, albo osób trzecich

• zastawnikowi przysługiwała skarga rzeczowa, która wyłączała zastaw z masy konkursowej w ten sam sposób, w jaki wyłączało się przypadkowo będące w majątku dłużnika rzeczy (egzekucja uniwersalna)

• rzeczową skargę zastawniczą można było wytaczać na każdym etapie egzekucji

• nawet po dokonaniu licytacji, przysługiwała ona nabywcy

• zastawnik miał pierwszeństwo w stosunku do wierzycieli dysponujących przywilejem egzekucyjnym

• pierwszeństwo fiskusa było absolutne

Rozwój historyczny zastawu i jego formy

• epoka archaiczna: przeniesienie prawa własności za pomocą mancypacji (fiducia), ponieważ nieznany był wtedy jeszcze, jako prawo na rzeczy cudzej

• przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy

• rzecz należeć musiała do kategorii res mancipi

• dokonane przez dłużnika lub osobę trzecią

• formalne: dokonywane mancypacją lub in iure cessio

• dawało wierzycielowi maksimum uprawnień

• na mocy dodatkowej umowy zobowiązywało go do zwrotnego przewłaszczenia rzeczy w przypadku spełnienia roszczeń

• niezaspokojony wierzyciel nie zatrzymywał rzeczy dla siebie

• musiał ja sprzedać, a nadwyżkę oddać dłużnikowi

• przysługująca w tym celu dłużnikowi actio fiduciae miała charakter infamujący

• zawierany w sposób nieformalny zastaw z dzierżeniem (pignus), tzw. zastaw ręczny

• dochodził do skutku za pomocą kontraktu realnego (przekazanie rzeczy)

• na zastawnika przenoszone było tylko dzierżenie

• właściciel pozostawał ten sam

• również rzeczy nec mancipi

• kreował niewygodną dla obu stron sytuację, ponieważ używanie rzeczy równało się z jej kradzieżą

• zastaw czysto umowny (hypotheca)

• na rzeczach, które zostały przez zastawcę na grunt lub przez najemcę do mieszkania:

• wwiezione

• wniesione

• wprowadzone

• czynsz zabezpieczano w ten sposób, że dzierżawca / najemca mógł we właściwej chwili objąć rzeczy w posiadanie na mocy interdictum Salvianum

• na mocy actio Serviana zastaw zyskał charakter ograniczonego prawa rzeczowego

Akcesoryjność zastawu

• oznacza, że zastaw jest prawem niesamodzielnym, dodanym do zabezpieczenia wierzytelności

• nie może powstać w przypadku braku wierzytelności

• gaśnie wraz z wierzytelnością, ale dopiero po całkowitym umorzeniu, ponieważ podstawa prawa zastawu jest niepodzielna

• właściciel, który otrzymał w zastaw kilka rzeczy, nie musi przed wykonaniem świadczenia zwracać żadnej z nich

• fiducia nie była akcesoryjna, ponieważ jej ważność nie zależała od istnienia zabezpieczanej wierzytelności

• zastaw zabezpieczał wyłącznie tę wierzytelność, dla której istniał

• wyjątek stanowiło prawo zatrzymania przedmiotu zastawu, przyznane wierzycielowi z tytułu innych należności przysługujących mu od tego samego dłużnika, mimo, że nie były zabezpieczone zastawem (ius retentionis)

• prawo to chronione było exceptio doli (w tym wypadku nadużycie prawa)

• stanowiło skuteczny środek nacisku na dłużnika, jednak nie pozwalało na sprzedaż rzeczy

• nie mogło być przenoszone odrębnie od wierzytelności

• sprzedawca wierzytelności zobowiązany był przenieść na nabywcę również przysługującą mu skargę z tytułu zastawu

• przeniesienie hipoteki pociągało za sobą automatycznie cesję wierzytelności

• ten rodzaj zastawu nazwany był w średniowieczu pignus Gordianum

Powstanie i zgaśnięcie zastawu

• powstawał

• z mocy nieformalnej umowy stron

• gasł

• wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności

• przyjęcie innego zabezpieczenia przez zastawnika

• popadnięcie w zwłokę w odbiorze świadczenia przez zastawnika

• nabycie przez zastawnika rzeczy zastawionej (confusio)

• sprzedaż zastawu dokonana przez zastawnika

• sprzedaż zastawu dokonana przez zastawcę, za zgodą zastawnika

• bezwarunkowa zgoda zastawnika na sprzedaż

Zastaw na prawach

• wszystko, co może być sprzedane, może być zastawione

• dopuszczono zastaw udziału we współwłasności

• rzeczy zbiorowych

• w stosunku do praw rzeczowych:

• użytkowanie

• oznaczało zastawienie przyszłych owoców

• służebności gruntów wiejskich

• emfiteuza

• superficies

Zastawienie zastawu (pignus pignioris) dopuściła dopiero jurysprudencja późnoklasyczna.

Umożliwienie zastawienia wierzytelności (pignus nominis) umożliwiało wierzycielowi zastawcy żądanie wydania rzeczy, zaspokojenia się z jej sprzedaży i wydania nadwyżki zastawcy.

6.1. do 6.7

Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z prawami naszego państwa

Świadczenie to treść obowiązku dłużnika. I. Gaiusa: polega na tym, aby „coś dać, czynić, świadczyć”

Wg Justyniana zobowiązanie powstaje:

• ex contractu (z umowy)

• ex delicto (z czynu niedozwolonego)

• quasi ex contractu (jakby z umowy)

• quasi ex delicjo (jakby z czynu niedozwolonego)

Nominalizm kontraktowy a swoboda umów

• w prawie antycznym zobowiązania powstawały tylko na mocy umów określonych przez prawo (nominalizm kontraktowy)

• z gołej umowy nie powstaje skarga

• kontrakty nazwane:

• formalne przyrzeczenie (stipulatio)

• pożyczka (mutuum)

• użyczenie (commodatum)

• umowy chronione skargami zawartymi w tytule edyktu:

• przechowanie (depositum)

• powiernictwo (fiducia)

• zlecenie (mandatum)

• spółka (societas)

• sprzedaż (emptio venditio)

• locatio-conductio (odpowiadające najmowi i dzierżawie)

• kontrakty nienazwane:

• powstanie zobowiązań wzajemnych (I w.): świadczenie jednej strony wiązało się z powstaniem zobowiązania do adekwatnego świadczenia strony drugiej:

• daję, abyś dał (do ut des)

• daję, abyś czynił (do ut facias)

• czynię, abyś dał (facio ut des)

• czynię, abyś uczynił (facio ut facias)

• konstytucja cesarza Leona z 472r.:

• stypulacja będzie rodziła zobowiązanie niezależnie od tego jakich użyło się w niej słów w celu osiągnięcia porozumienia

• istotą jest, że strony mogą dowolnie układać treść stypulacji

• swoboda ograniczona była prawem, porządkiem publicznym i obyczajami

Zobowiązania naturalne

---