Zajęcia nr 2:

 

Transformacja, demokratyzacja - przyczyny przebieg i efekty procesu:

 

Pojęcia:

Zmiana systemowa:

- może być definiowana jako efekt procesu tworzenia i krystalizowania nowych reguł, procesu instytucjonalizacji nowego systemu a także jako:

Trwałe i znaczące przekształcenie struktury systemu politycznego, jego funkcji oraz interakcji z otoczeniem.

Proces dochodzenia do zmiany systemowej obejmuje: tranzycję i konsolidacje systemu.

Tranzycja / transformacja: przez wielu autorów traktowane są jako synonimy określające pewien etap procesu zmian systemowych.

• okres przejściowy między poprzedzającym a następującym po nim systemem politycznym,

• umiejscawia dokonujące się przeobrażenia systemowe w konkretnym czasie i przestrzeni geograficznej

• okres niepewności, fluktuacji, burzliwych zmian systemowych

• z jednej strony uruchamia proces rozkładu reżimu autorytarnego, z drugiej instalacja pewnej formy demokratyzacji lub powrót do systemu autorytarnego.

• pojęc tych można używać na określenie zmian zarówno w kierunku demokratycznym jak i niedemokratycznym

Tranzycja:

• proces zmian, który nie napotyka żadnych barier,

• odbywa się bezkolizyjnie i bez większych ofiar ofiar

• termin ten określa jedną z pierwszych i stosunkowo krótką fazę zmiany systemu, obejmującą podejmowanie decyzji o zmianie syst i tworzenie ogólnych ram funkcjonowania nowego systemu.

Transformacja:

• uwzględnia niezbędność wysiłku i czas, potrzebny na dokonanie zmiany

• dotyczy długotrwałego procesu instytucjonalizacji nowego systemu.

Demokratyzacja:

• termin, określa kierunek przekształceń systemowych, zmierzających w stronę budowy syst demokratycznego.

Fale demokratyzacji wg Huntingtona:

• zbiór przemian, przejście z niedemokratycznych do demokratycznych reżimów, w określonym czasie i liczniejsze od przemian w przeciwnym kierunku.

I fala - 1828 - 1926

II fala - 1943 - 1962

III - od 1974 do dziś (rozpoczęta w Portugalii od „rewolucji goździków)

Fale odwrotu, czyli zatrzymania (cofnięcia) miały miejsce w 1 - 1922 - 1942 i 2 - 1958 - 1975.

4 modele tranzycji wg. Huntingtona:

a) wyjaśnienie jednoprzyczynowe

• poszukiwanie wspólnej przyczyny leżącej u podstaw zmiany systemowej w wielu krajach np zmiany w polityce światowej, zakończenie wojny itp

• wystąpienie takiego zjawiska wymaga od aktorów politycznych dostosowania się do zmian zachodzących w otoczeniu i rozpoczęcia procesu tranzycji

b) rozwój równoległy:

• istnieje zmienna niezależna, której wystąpienie w poszczególnych krajach, będzie zawsze prowadziło do tego samego skutku - czyli procesu demokratyzacji

• zmienna to np - określony poziom rozwoju ekonomicznego

c) efekt lawiny / domina

• tranzycja to proces zaraźliwy -> rozpoczęcie zmian systemowych w jednym kraju powoduje lawinę podobnych zmian w innych krajach.

- odwzorowaniu procesów sprzyja komunikowanie i dostępność informacji

500. powszechnie uznawane panaceum

• w poszczególnych krajach występują co prawda odmienne problemy i przyczyny tranzycji, ale wywołują one tę samą reakcję i poszukiwanie środka ich rozwiązania

• przyczyny różne ale lekarstwo to samo

2 modele, które wskazują zmienne determinujące proces demokratyzacji.

1. Model funkcjonalny:

- zakłada, że istenieje dodatnia korelacja między czynnikami strukturalnymi związanymi przede wszystkim z rozwojem ekonomicznym a demokratyzacją systemów politycznych.

- im wyższy stopień rozwoju ekonomicznego, tym poważniejsze są dążenia społeczeństw do demokratyzacji życia społecznego

- rozwój ekonomiczny powoduje wzrost społecznych oczekiwań i presji wywieranej na elity polityczne, które z kolei dzięki rozwojowi gospodarczemu - mają większe możliwości zaspokajania tych oczekiwań.

- rozwój ekonomiczny stwarza nowe źródła władzy (ekonomicznej) leżące poza państwem autorytarnym i rodzi funkcjonalną potrzebę przekazania części decyzji nowym ośrodkom władzy.

- wzrost gospodarczy powoduje też:

`wzrost wykształcenia, upowszechnianie postaw opartych na zaufaniu, poczuciu własnej godności

` ułatwia łagodzenie konfliktów społecznych, ponieważ pozwala zgromadzić większe zasoby do podziału między członków wspólnoty

' wspiera rozwój klasy średniej

Krytyka:

-historyczne dowody istnienia syst demokratycznych w krajach o niskim rozwoju ekonomicznym.

• kraje borykające się z problemami natury ekonomicznej nie rezygnują z demokratycznych przemian.

2. Model genetyczny:

- oparty na założeniu, ze proces zmiany systemowej zapoczątkowują przede wszystkim aktorzy polityczni, wybierając określone strategie rozwiązywania ujawnianych konfliktów społecznych (politycznych)

- akcent położony jest zatem na postawy aktorów politycznych, ich wybory polityczne, strategie i zachowania.

Obie koncepcje nie wykluczają się wzajemnie

Przyczyny:

• inwolucja systemu - zwijanie się systemu komunistycznego

• brak legitymacji syst komunistycznego

• wzrost znaczenia opozycji anty-systemowej

• niewydolność gosapodarki nakazowo - rozdzielczej

• dysfunkcjonalność gospodarki socjalistycznej

• kraje EŚ-W należą do chrześcijańskiego kręgu kulturowego

• rola Kościoła katolickiego w trzeciej falii demokratyzacji i zaangażowanie w walkę z systemem komunistycznym

• sytuacja w otoczeniu międzynarodowym

• przebieg rywalizacji między głównymi aktorami: USA i ZSRR

• wg USA -> ZSRR to imperium zła -

`odejście od strategii powstrzymywania na rzecz „odpychania” wpływów sowieckich

` wsparcie ze strony USA, opozycji antykomunistycznej

- przegrana ZSRR w konkurencji ekonomiczno - militarnej

- reformy Gorbaczowa -> zmiany w polityce radzieckiej - prymat polityki wewnętrznej nad zagraniczną

Charakterystyka poszczególnych typów procesu demokratyzacji wg Huntingtona:

Cechy	Transformacja	Przemieszczenie	Zastąpienie charakterystyczne
Stosunek sił: władza - opozycja	Przewaga elity władzy	Równowaga sił rządu i opozycji	Przewaga opozycji
Inicjatorzy zmian	Elity władzy	Reformatorzy - rządzie umiarkowana opozycja	Opozycja systemowa
Fazy procesu zmian:	1. pojawienie się reformatorów w elicie 2. zdobycie przez nich władzy 3. niepowodzenie liberalizacji 4. legitymizm z przeszłości: osłabianie konserwatystów 5. kooptacja opozycji	1. liberalizacja systemu - utrata częsci władzy przez rządzących 2. intensyfikacja działań opozycji - mobilizacja poparcia 3. „próba sił” między rządzącymi a opozycją 4. poszukiwanie kompromisu między rządzącymi a opozycją	1. walka o władzę 2. odsunięcie od władzy dotychczasowych elit - objęcie władzy przez opozycję 3. legitymizm z „przyszłości”
Charakter zmian	Pokojowy, ewolucyjny	Rewolucyjno - ewolucyjny	Gwałtowny, ewolucyjny
Przykład	ZSRR, Węgry, Bułgaria	Polska, Czechosłowacja	Rumunia, NRD

• Koncepcja Schmittera:

Kryteria pozwalające wyodrębnić typy tranzycji

a) kryterium aktora/ aktorów inicjujących zmianę systemową

b) charakter przejścia

1. Pakt - dominujący udział elit zawierających kompromis (pokojowe przejście)

2. Reforma - pokojowy charakter przejścia wymuszony pod naciskiem mas

3. Narzucenie, przewrót, pucz - zmiany zapoczątkowane przez część elity władzy, wiążą się z użyciem siły

4. Rewolucja - zmiany poprzedzają wystąpienia mas, przejście ma charakter burzliwy, wiąże się z użyciem siły

• Typy zmian wg A. Agha:

1. Negocjowane przejście (pakt):

- polega na kompromisie zawartym między elitami rządzącymi i opozycyjnymi,

- charakterystyczna instytucja - „okrągły stół”

- model nawiązuje do „przemieszczenia” Huntingtona

` wykształcenie się opozycji i elit opozycyjnych, które są gotowe do rozmów z władzą

` przewaga strategii koalicyjnych u obydwu stron konfliktu

` strony konfliktu samodzielnie nie są zdolne ani bronić, ani przeprowadzić zmian syst.

Polska, Węgry

2. Implozja:

- przekazanie władzy przez elity komunistyczne siłom opozycyjnym lub jak w NRD - innemu państwu

` słabość dotychczasowych rządów

` ich zgoda na zmiany często poprzedzona jest społecznymi, masowymi manifestacjami

Czechosłowacja i NRD

3. Reforma:

- zmiany dokonują same elity rządzące - ich reformatorskie frakcje

` może być wymuszona przez otoczenie zewnętrzne

` brak, słabość sił opozycyjnych

Bułgaria, Albania

4. Przewrót / Pucz:

- proces tranzycji rozpoczyna obalenie dyktatora, dokonane przez jego własne zaplecze

- zaplecze podejmuje zmiany systemu

` brak opozycji, a jeśli jest to jej siły są znikome

` przemiany mają charakter gwałtowny, burzliwy, krwawy

Rumunia

5. demontaż systemu :

- zmiany dokonywane drogą pokojową - ZSRR

6. tranzycja w wyniku wojny:

- proces powstawania nowych państw i proces demokratyzacji poprzedza wojna domowa

Jugosławia

5 i 6 - procesy te, wiążą się z rozpadem federacyjnych struktur państwowych

Nie będę opisywać, jak to się działo w poszczególnych krajach, gdyż jest to dokładnie omówione w temacie nr3.

• Etapy zmiany systemowej wg Rustowa:

1. faza prearacyjna / inicjacyjna

` dochodzi do ujawnienia podstawowych konfliktów społecznych i politycznych

` wyodrębnienie głównych stron konfliktu

` artykulacja interesów

` faza ta jest bardzo dynamiczna

2. faza demokratycznej transformacji

` rozwinięcie zapoczątkowanego procesu

` decyzje o kształcie instytucjonalnym procesu,

` opracowywane są procedury, konstytucja, ordynacja itd

` „testowanie” ustanowionych instytucji i wprowadzanie ewentualnych korekt

` pozyskiwanie sprzymierzeńców dla dokonywanych przeobrażeń systemowych

3. faza konsolidacji demokracji:

` normalizacja polityczna - przyzwyczajenia demokratycznego

` społeczna internalizacja demokratycznych instytucji i procedur

Etapy zmiany wg Rodriguez - Diaz

1. zainicjowanie przejścia i zaproponowanie przez aktorów politycznych nowych strategii

2. mobilizacja społeczna - poszukiwanie akceptacji społ. Dla zaproponowanych zmian

3. liberalizacja - rezygnacja z prerogatyw zarezerwowanych dla sprawujących władzę

4. negocjacje przedwyborcze - zostaną ustalone główne zasady przejścia i rywalizacji o władzę

5. demokratyzacja i wybory powszechne

6. pakty konstytucyjne i ramy nowego ładu

7. ustanowienie konstytucji

8. koniec przejścia - akceptacja konfliktów społecznych.

3 etapy transformacji wg Rustowa:

1. erozja autorytaryzmu

` przyczyna i pierwszy etap zmian

` postępująca utrata skuteczności czynności kierowniczych i przywódczych

` zmienia się pole zasadniczego konfliktu politycznego, strategie uczestników komnfliktu, posiadane przez nich zasoby

`pojawiają się nowe kanały komunikacji politycznej

` pojwiają się bardzo często - deligitymizacja i destabilizacja systemu

- dezorganizacja struktur społ, polit i ekonomicznych

2. Liberalizacja :

` złagodzenie konstroli sprawowanej przez ośrodki władzy nad pewnymi sferami życia publicznego

` rezygnacji z „enklaw prerogatyw”

`rzeczywiste respektowanie praw, które chronią jednostki i grupy społeczne przed arbitralnymi lub nielegalnymi aktami popełnianymi przez ośrodki władzy:

- przestrzeganie praw obywatelskich

- umożliwienie obywatelom prowadzenia prywatnej działalności

- wolność słowa

- własność prywatna i tajemnica korespondencji

- prawo do uczciwego procesu sądowego

- swoboda ekspresji interesów grupowych

- wolność stowarzyszeń

3. Demokratyzacja:

- wiąże się z przyznaniem lub rozszerzeniem praw politycznych jak np prawa wyborcze

- udział w żhyciu politycznym

- wyraża się w rzeczywistym uznaniu praw politycznych i obywatelskich, które są podstawą transformacji systemu politycznego i rekonstrukcji społeczeństwa obywatelskiego.

• Procesy zachodzące w ramach demokratyzacji :

Poziom tranzycji typy problemów:	tr. polityczna	tr. społeczna	tr. ekonomiczna
Strukturalne	Redemokratyzacja, delegitymizacja reżimów autorytarnych	Zmiana struktur społecznych: aktywizacja aktorów społ, stworzenie kanałów reprezentacji interesów społ.	Przejście od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej
Przejścia	Rozliczenie z przeszłości - lustracja, dekomunizacja, pojednanie	Przezwyciężanie kryzysów społecznych, niezadowolenia	Przeprowadznie reform rynkowych - prywatyzacja, repryw. Zarządzanie kryzysami ekonomicznymi, likwidacja nierentownych zakładów pracy, rozwiązywanie problemu bezrobocia
Systemowe	Budowa sprawnego systemu demokratycznego	Zapewnienie ochrony mniejszościom narodowym, społecznym	Powiązanie systemu ekonomicznego z zachodnim systemem gospodarczym.

Zakończenie tranzycji - konsolidacja demokracji:

Mierniki konsolidacji demokracji:

• dwukrotne, wolne, rywalizacyjne wybory

(zwycięscy nie mogą korzystać z prawa wyłączności w sprawowaniu władzy)

• akceptacja alternacji władzy

• niezbyt wysoki poziom chwiejności wyborczej

• występowanie względnie stabilnego systemu wyborczego

oprócz tego jeszcze: proces uważa się za rozpoczęty gdy:

• zostały zlikwidowane „enklawy prerogatyw” - opozycja polityczna korzysta z przywilejów wymienionych w katalogu praw demokratycznych

• dochodzi do równouprawnienia szans obywateli

By można mówic o konsolidacji demokracji musi dojść do:

konsolidacja konstytucyjna - na poziomie porządku ustrojowego

konsolidacja na poziomie systemu partyjnego

konsolidacja zachowań „nieformalnych” aktorów politycznych

konsolidacja na poziomie społeczeństwa obywatelskiego

Dodatkowo sprzyjają:

• wcześnie doświadczenia demokratyczne kraju - b. Korzystne jest dłuższe i niedawne dośwaidczenie. Bardziej korzystna sytuacja - Polska, Węgry, Czechosłowacja i kraje bałtyckie

• doświadczenia z okresu autorytaryzmu - większe szanse na sukces mają te kraje w których system niedemokratyczny uległ erozji jawnej, gdzie pojawily się konflitky społeczne, opozycja

• typ przejścia od reżimu autorytarnego do demokratycznego - pokojowa, ugodowa droga rokuje większe szanse na konsolidację demokracji niż droga przemocy

• w okresie transformacji rozwój ekonomiczny i poprawa ekonomicznych warunków życia obywateli

• umiejętności elit politycznych i społecznych rozwiązywania tzw. ostrych problemów strukturalnych związanych m.in z heterogenicznością społeczeństwa pod względem narodowościowym.

• Sprzyjające środowisko zewnętrzne

4 typy hybrydalne demokracji A. Agha:

1. demokracje formalistyczne:

` dla elit politycznych brakuje kontrelit

` niski poziom rywalizacji

` demokracja sprowadza sie do serii powtarzalnych rytuałów

np Rosja, Ukraina do 2004 r. Serbia do 2000r.

2. Demokracje elitystyczne:

- rywalizacyjne oligarchie, gdzie występuje rywalizacja elit z jednoczesnym niskiem poziomem partycypacji politycznej obywateli.

Np delegatywne demokracje czy populistyczne dyktatury

Rumunia do 1996 i Albania

3. partitokracja

- partie polityczne występują w roli aktorów monopolizujących scenę polityczną i próbujących wykluczyć inne podmioty społeczne i polityczne z procesów decyzyjnych

4. tyranizująca większość:

- brak respektowania przez zwycięskich aktorów politycznych racji i interesów aktualnych „przegranych”

Węgry 1990-1994, Chorwacja F. Tudjmana, Słowacja w epoce Meciara.

Temat 3: Tranzycja systemowa w poszczególnych krajach regionu (23.03.2010)

1. Bułgaria

- zdominowany przez komunistów rząd Fronu Ojczyźnianego pod wpływem nacisków ZSRR rozprawił się bezwzględnie ze wszystkimi partiami opozycyjnymi przeciwstawiającymi się budowie w Bułgarii radzieckiego modelu socjalizmu.

- w latach 1947-48 rozbito cał. Ugrupowania opozycyjne, a ich przywódcę N.Petkowa w wyniku sfingowanego procesu politycznego skazano na śmierć i stracono. Tylko części bułgarskich działaczy opozycyjnych udało się przedostać na zachód, gdzie nadal prowadzili walkę z komunizmem.

- bułgarscy emigranci polityczni zgromadzili się głównie w USA gdzie stworzyli Bułgarski Komitet Narodowy, na którego czele stanął Georgi Michow Dimitrow (Gameto)

Panujący w Bułgarii system totalitarny nie pozwalał na istnienie i działalność organizacji o char. Antykomunistycznym. W okresach odwilży jakie nastąpiły np. po śmierci Stalina czy plenum kwietniowym dokonywano w Bułgarii pewnych korektur względem polityki jak np. potępienie ,,kultu jednostki''.

mimo wszystko nadal wszelkie próby działalności opozycyjnej były mocno tępione, w 1956 r. milicja otrzymała nawet ponownie prawo internowania i przesiedlania przestępców kryminalnych i przeciwników politycznych pod nadzorem prokuratury.

dlatego też znów otworzono zamknięty od 1953 r obóz koncentracyjny w Belene. Jego likwidacja śnastąpiła w 1957 r.

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

Władze komunistyczne nie potrafiły się uporać z przeciwnikami ustroju bez stosowania przemocy. Na naleganie MSW Cankowa, rząd zgodził się na utworzenie nowego obozu koncentracyjnego w Łoweczu (mężczyźni) i Skrewienie (kobiety). Nie znaleziono dot. Żadnego dokumentu o jego założeniu, został też utworzony bez jakichkolwiek podstaw prawnych. Więźniowie tam pracowali w kamieniołomach od świtu do nocy, z jedną krótką przerwą na posiłek. Byli pilnowani przez brygadzistó, którymi byli zwykle przestępcy o skłonnościach sadystycznych.

W latach 70 i 80 niektórzy działacze komunistyczni podejmowali nieśmiałe próby reformowania systemu, by stał się bardziej sprawny ekonomicznie. Nie podejmowano jednak żadnych prób łagodzenia systemu politycznego, w którym obowiązywał nadal zakaz powstawania i działalności jakichkolwiek organizacji stawiających sobie za cel zasadniczą zmianę sys. Społ-politycznego.

sprawująca od poł. Lat 50. władzę ekipa Todora Żiwkowa tłumiła w zarodku wszelkie próby podejmowania działań sprzecznych z oficjalną linią BPK. Z tych względów przez wiele lat nie było w Bułgarii zorganizowanej siły opozycyjnych.

taka syt. Istniała do poł. Lat 80., kiedy Bułgaria odczuła sktuki pogłębiającego się kryzysu politycznego i gospodarczego, który objał kraje tzw. Realnego socjalizmu. To sprawiło, iż siły demokratyczne (opozycyjne) zostały pobudzone do życia. Szczególna rolę odegrało tutaj KBWE.

• Przykładowe pierwsze powstałe organizacje w Bułgarii:

- Stowarzyszenie Obrony Praw Człowieka (1988); ich celem było przywrócenie podst. Praw człowieka i prywatyzację sektora społecznego.

- Komitet Ocalenia Ruse (1988); przewodniczył mu pisarz G.Miszew. Ruse było to właściwie najbardziej zanieczyszone miasto.

- Klub Poparcia Jawności i Przebudowy; założony w w 1988 na Uniwersytecie Sofijskim. Klub stawiał sobie za cel obalenie sys. Totalitarnego w Bułgarii. Miał charakter elitarny, skupiając wybitne umysły i osobowości stolicy.

- Niezależna Federacja Pracy ,,Podkrepa'' utworzona w 1989.

*** Odsunięcie ekipy Todora Żiwkowa od władzy

Wzrost niezadowolenia społeczeństwa z warunków życia w końcu lat 80, przysporzył organizacjom opozycyjnym wielu zwolenników, jednak nie były one jeszcze wtedy tak silne, by wiwera decydujący wpływ na życie polityczne i społ w kraju.

w zapoczątkowaniu bułgarskiej ,,aksamitnej rewolucji'' dużą rolę odegrała konferencja EKOFORUM w Sofii (16 X - 3 XI 1989 r.), którą ugrupowania opozycyjne wykorzystały do ukazania przedstawicielom społeczności międzynarodowej prawdziwego oblicza bułgarskiego totalitaryzmu oraz rosnącego oporu sił demokratycznych walczących z reżimem Todora Żiwkowa.

--->>> Konferencja ta dała działaczom niezależnym szansę wyjścia na forum publiczne i uzyskania poparcia zachodu.

--->>> Władze próbowały represjonować uczestników konferencji oraz generalnie opozycji, jednak nie udało jej się już skutecznie tego robić. Na zmianę stosunku władz bułgarskich do ugrupowań opozycyjnych wpłynęły np. rosnący opór społeczeństwa przeciw totalitaryzmowi, interwencja przedstawicieli państw zachodnich w obronie działaczy opozycyjnych, a także rozgrywki wew. W samej BPK.

!!! - część działaczy komunistycznych (np. Mładenow, Łukanow) zdała sobie sprawę z nieuchronności przemian demokratycznych w Bułgarii, wyciągając wnioski z wydarzeń w Polsce, ZSRR i innych krajów. Doprowadzili oni do odsunięcia od władzy Todora Żiwkowa 10 Listopada 1989 r, który stał na czele BPK od 1954 oraz pełnił funkcję przewodniczącego Rady Państwa od 1971 r. Nowym sekretarzem generalnym KCBPK i przewodniczącym Rady państwa został Petyr Mładenow, dotychczasowy minister spraw zagranicznych. Mimo wszystko trzeba zauważyć, że zmiany realizowane przez BPK wypływało głównie z chęci zachowania jak najdłużej władzy oraz spowodowane było obawą przed odpowiedzialnością za cały powojenny okres rządów totalitarnych.

*** Wznowienie działalności partii opozycyjnych

• BZNS im. N. Petkowa najwcześniej wznowił działalność, a konkretnie 25 listopada 1989. Program tej partii przewidywał np. ustanowienie rządó konstytucyjno-prawnych, niezawodne gwarancje dla podstawowych praw i swobód, ustanowienie sprawiedliwości społecznej, priorytet dla własności prywatnej… Partia ta szybko zdobywała wpływy w społeczeństwie.

• Bułgarska Robotnicza Partia Socjaldemokratyczna wznowiła działalność 26 listopada 1989. Partia w 1948 r. przerwała działalność, z powodu represji, aczkolwiek nie została zakazana żadnym aktem prawnym. Jej charakter był typowo socjaldemokratyczny. Przewidywał wolność, sprawiedliwość, solidarność, odpolitycznienie organów państwowych, pluralizm ekonomiczny, gospodarkę mieszaną…

• Partia demokratyczna; na jej I zjeździe po wznowieniu działalności wybrano nowe kierownictwo i program przewidujący budowę w Bułgarii demokracji parlamentarnej

przełomowym wydarzeniem w rozwoju ruchu antykomunistycznego w Bułgarii było utworzenie 7 grudnia 1989 Związku Sił Demokratycznych., stanowiącego koalicję początkowo 9 partii, organizacji, stowarzyszeń i ruchów opozycyjnych. Organem krajowymbyła i jest Krajowa Rada Koordynacyjna, w której skład wchodziło po 3 przedstawicieli z każdej organizacji. Przewodniczącym ZSD został Zelio Żelewa.

- ZSD był przez długi czas federacją koordynującą działania organizacji członkowskich zachowujących w pełni swoją niezależność i samodzielność. Przyjęcie nowych członków następowało wyłącznie za zgodą jego założycieli.

- Zasadniczym celem ZSD było obalenie komunizmu i zbudowanie ustroju demokratycznego w Bułgarii. Program przewidywał: zbudowanie państwa prawa, społeczeństwa obywatelskiego, pluralizmu politycznego, systemu wielopartyjnego i gospodarki rynkowej równoprawność wszystkich form własności…

W deklaracji stwierdzono, że ZSD jest organizacją otwartą dla wszystkich sił niezależnych pragnących poprzeć powyższą platformę wyłącznie środkami pokojowymi i prawnymi. Oznaczało to, że związek zamierzał doprowadzać do przejścia od totalitaryzmu do demokracji w sposób pokojowy, cywilizowany, bez represji i terroru oraz dokonywania osobistych porachunków.

*** ,,Okrągły stół''

Ugrupowania opozycyjne podjęły propozycję BPK z 26 grudnia 1989 w sprawie zwołania okrągłego stołu pod warunkiem pełnego dostępu do prasy, radia i telewizji, co zostało przez komunistów przyjęte.

* 16 stycznia 1990 przy okrągłym stole w Sofii zasiedli przedstawiciele 26 najbardziej liczących się ugrupowań politycznych w Bułgarii. Początkowo zarysowały się dwie strony: BPK,BZNS, organizacje społ-polityczne i związki twórcze ///\\\ opozycyjna ZSD. W trakcie obrad przedstawiciele BZNS zadeklarowali się jako trzecia siła polityczna.

- ZSD wymusił na przedstawicielach władzy zgodę, by wszelkie projekty regulacji prawnych zanim trafią do parlamentu były wcześniej przedyskutowane i uzgodnione przy okrągłym stole. Uczestnictwo w obradach okrągłego stolu zapewniło opozycji istotny wpływ na ustawodawstwo kraju i sposób sprawowania władzy.

- po dymisji rządu Ananasowa, nowy gabinet tworzył Andrej Łukanow. Był on przewodniczącym delegacji BPK w czasie rozmów okrągłego stołu. !!!--> ZSD odrzuciło ofertę wejścia opozycji do rządu szerokiej koalicji! !!!--> Również BZNS odrzuciło propozycję wejścia do rządu.

- po utworzeniu jednopartyjnego rządu BPK ugrupowania opozycyjne w Bułgarii starały się połączyć swe siły w celu wspólnej walki z sys. Komunistycznym. Nie doszło jednak po konferencji w Płowdiwie do bliższej współpracy między ZSD, a pozostałymi siłami opozycyjnymi.

- brak postępów w rozmowach okrągłego stołu sprawiło, że opozycja przystąpiła do zdecydowanego działania organizując ,,tydzień protestu'' przeciwko hamowaniu reform przez władze komunistycznej Bułgarii, które oskarżała o działalność destrukcyjną i złą wolę. Zmusiło to władze bułgarskie do ustępstw.

- punktem spornym był też termin wyborów oraz charakter parlamentu. Komunistyczny rząd był zainteresowany jak najwcześniejszym przeprowadzeniem wyborów do Zgromadzenia Narodowego, licząc na to, że organizujące się dopiero ugrupowania opozycyjne nie będą w stanie się dobrze do nich przygotować. Nalegali oni więc na rozpisanie wyborów w maju bądź czerwcu 1990 r. Taktyka opozycji była odmienna. Dążyła ona oczywiście do zdobycia władzy, ale nie czuła się jeszcze wtedy dostatecznie przygotowana, by przystąpić do ostatecznej batalii o pokonanie BPK. Pragnęła dlatego odłożyć wyboru w czasie, najlepiej do końca 1990 r.

--->>> Ostatecznie ZSD zgodził się na wybory czerwcowe pod warunkiem, że będą to wybory do WZN - konstytuanty, która uchwali demokratyczną konstytucję i nową ordynację wyborczą, a później rozwiąże się, po czym zostaną rozpisane nowe wybory, tym razem do zwykłego Zgromadzenia Narodowego.

- po przyjętych dokumentach, strony zobowiązały się, że walkę polityczną będą prowadzić wyłącznie metodami pokojowymi, a strona która poniesie porażkę w nadchodzących wyborach, nie będzie prześladowana. Ustalono też, że wybory do parlamentu odbędą się w czerwcu w 1990 r.

- po kilkunastu dniach rozmowy zostały ponownie zawieszone (28 marca 1990 r). Przyczyną były rozbieżności w 3 kwestiach: określenia charakteru i mandatu wybieranego w czerwcu parlamentu, systemu wyborczego i urzędu prezydenta.

--->>> opozycja opowiadała się za WZN, którego misja polegałaby na uchwaleniu nowej konstytucji, przyjęciu nowej ordynacji wyborczej, rozpisaniu wyborów do parlamentu i rozwiązaniu się po ok. 1 - 1,5 roku pracy. BPK obstawała zaś przy wyborach na pełną kadencję do ZN lub WZN, które obok prac nad nową konstytucją prowadziłoby działalność legislacyjną torującą drogę reformom, zwłaszcza gospodarczej. Opozycja domagała się proporcjonalnego sys. Wyborczego, komuniści chceli zmodyfikowanego sys. Większościowego (70% mandatów w większościowym, reszta proporcjonalnie). Komuniści chceli też by prezydent był wybierany bezpośrednio w głosowaniu powszechnym, przeprowadzonym równocześnie z wyborami do parlamentu, natomiast ZSD opowiedziało się za wyborami przyszłego prezydenta przez nowo wybrane WZN. W tej sytuacji delegacja BPK zaproponowała ogłoszenie, jeszcze przed wyborami, ogólnokrajowego referendum w sprawie sposobu wyboru prezydenta. Po usunięciu rozbieżności 3 marca 1990 r. zawarto porozumienia w sprawie terminu wyborów oraz ordynacji wyborczej, charakteru przyszłego parlamentu u utworzeniu urzędu prezydenta. Ustalono, że 10 i 17 czerwca 1990 r. odbędą się 2 tury głosowania powszechnego, w którym zostanie wybrane WZN. Ten tymczasowy parlament którego kadencję ograniczono do 1,5 roku, otrzymał za zadanie uchwalenie nowej konstytucji oraz określenie przyszłego systemu politycznego Bułgarii. Ordynacja wyborcza przewidywała, że połowa miejsc zostanie obsadzona w sys. Większościowym, a pozostałe proporcjonalnym. Przyjęto, że w WZN będą reprezentowane tylko te partie, które uzyskają min. 4% głosów.

• porozumienia zawarte przy okrągłym stole umożliwiły Zgromadziu Narodowemu wybranie Petera Mładenowa na prezydenta 3 kwietnia 1990 r oraz przyjęcie ustaw o wyborach do WZN., o partiach politycznych oraz o zmianach i uzupełnieniach konstytucji.

>>> przyjęto nowy art.1., który w nowe wersji oznaczało zmianę ustroju państwa.

* bułgarski okrągły stół zakończył obrady 15 maja 1990 r. Na zakończeniu przyjęto dokumenty dotyczące wyborów do WZN.

2. Rumunia

- prezydentem był Ceausescu, po pewnym czasie zmienił swój tytuł na conducatora, czyli przywódca.

- Ceausescu fascynował kult jednostki (tu - jego samego). Swoją rodzinę zresztą przywódca obdzielał też wieloma funkcjami. Żona; Elena, była nie tylko członkiem Biura Politycznego, jak również zastępcą Nicolae. Czterej bracia Nicolae sprawowali natomiast funkcje ministerialne, bądź byli wysokimi urzędnikami państwowymi, siostry Eleaty, również otrzymały stanowiska ministerialne, a jej brat Petrescu, od 1971 r był wysokim urzędnikiem państwowym. Obok rozwiniętego kultu jednostki zapanował więc w Rumunii również duży nepotyzm.

- od 1971 r . w czerwcu Ceausescu odbył podróż o Chin, a jesienią prowadził w Waszyngtonie rozmowy z prezydentem Nixonem. Wizyta w Pekinie zakończyła się ymowami gospodarczymi oraz przyznaniem Rumunii kredytów, które miały osiągnąc, wedle niektórych źródeł sumę 244 mln dolarów. Mimo napiętych stosunków politycznych między Związkiem Radzieckim a Chinami, Rumunii udawało się prowadzić w tej dziedzinie własną politykę.

- Bukareszt stanowił w pewnym stopniu pomost między dyplomacją wschodnią a zachodnią (gdyż odbywało się w nim wiele wizyt z różnych krajów).

- 6 lipca 1971 r. na posiedzeniu KC RPK, Ceausescu zażądał wzmożenia kontroli ideologicznej nad rumuńskimi środowiskami twórczymi, przede wszystkim pisarzami i dziennikarzami.

- w listopadzie 1975 nastąpiło ocieplenie stosunków rumuńsko-radzieckich, poprzez przyjęcie wspólnej deklaracji politycznej.

- w 1980 podczas konferencji dwunastu państw w Sofii, Rumunia nie poparła inwazji radzieckiej w Afganistanie, czym zachowała i ukazała swoją samodzielność polityczną.

- w 1987 w maju, Gorbaczow, podczas wizyty w Rumunii przedstawił Rumunom koncepcje pierestrojki, wskazując tym samym na możliwość przemian wew. Systemu socjalistycznego. Ceausescu odniósł się do tych propozycji z pełną rezerwą i brakiem entuzjazmu.

Paul Goma w 1973 r. został zwolniony z komitetu redakcyjnego Romania literale oraz wykluczony z partii. Kied w 1977 r. w Czechach powstała grupa dysydentów, która przyjęła nazwę ,,Karta 77'', znalazło to odzew również w Rumunii. Ruch Gomy poparło wówczas około dwustu osób. Na skutki tych wystąpień nie trzeba było długo czekać. Goma został aresztowany i osadzony w więzieniu, gdzie był przesłuchiwany i bity. Dzięki poparciu intelektualistów francuskich wkrótce został zwolniony z więzienia. W końcu listopada 1977 r. zmuszony został do emigracji, wyjechał z całą rodziną do Francji. Po jego wyjeździe ruch został rozbity.

- Głos pierwszych rumuńskich dysydentów był słabo słyszany w społeczeństwie. W sierpniu 1977 doszło jednak do wybuchu strajku górników w dolinie rzeki Jiu. Górnicy zatrzymali w roli zakładnika ówczesnego ministra pracy G.Pana i zażądali przybycia Ceausescu na ostateczne rozmowy. Ceausescu przyjechał i obiecał spełnić częśc postulatów górników. Zaraz jednak po zakończeniu strajku rozpoczął akcję ,, przykładowej edukacji moralnej''. Okolice Lupeni, gdzie strajkowano, zostały odcięte od reszty kraju. Rozpoczęto masowe aresztowania i przesiedlenia.

- wkrótce kolejne zaciągane kredyty i kryzys na rynku światowym dały znać o sobie dla sytuacji wewnętrznej Rumunii. Ceausescu ogłosił, że zamierza spłacić cały dług do 1990 r. i w związku z tym nie zamierza zaciągać nowych pożyczek. Wkrótce opublikował dekrety zmierzające do ograniczenia konsumpcji w społeczeństwie. Skierowane były one do rolników i nakazywały im zwiększenie produkcji w gospodarstwach rolnych, nie tylko na potrzeby własne, ale też dla zaopatrzenia w żywność pozostałej ludności. Zarządzanie gospodarką państwową było coraz bardziej scentralizowane. W niedługim czasie zaczęto racjonowanie chleba, mąki itd… Ograniczono również ruch samochodów przez wprowadzenie racjonowanie benzyny; 30 litrów miesięcznie na osobę.

- jednym z istotnych czynników zaostrzających kryzys wewnątrz Rumunii był ogłoszony w 1988r. program tzw. Systematyzacji wsi. Wieś rumuńska miała wg. Tej koncepcji stać się nowoczesna i dobrze prosperująca. Dlatego uznano, że należy zmniejszyć liczbę klasycznych wsi, wybudować nowe, w miejskim stylu, z blokami mieszkalnymi. Planowano likwidację ok. 8 tys. Wsi.

- lata 80te pozwoliły na odrodzenie się wew. Opozycji politycznej w Rumunii. Ludzie początkowo związani z partią, zaczęli odchodzić od narzuconego przez Ceausescu modelu społecznego i stawali się pomału dość zgranym zespołem reformatorów. Na czoło wysunął się tutaj Ion Iliescu. Jeszcze w 1985 r. powstała podziemna partia polityczna o profilu chrześcijańsko-demokratycznym Akcja na rzecz Demokratycznej Rumunii. Równolegle do opozycji politycznej i intelektualnej dała znać o sobie opozycja w grupie rządzącej. Jednym z bardziej znanych, który podjął krytykę poczynań Ceausescu był Silviu Burcan.

- 20 grudnia Ceausescu po powrocie z Iranu w wystąpieniu telewizyjnym oskarżył państwa zachodnie, ZSRR, a także Węgry o zorganizowanie spisku przeciw Rumunii. Na 21 grudnia 1989 zwołał w centrum Bukaresztu wiec, na który przywieziono załogi z fabryk i innych zakładów pracy, około 100 tys osób. Na wiecu piętnował chuligańskie wybryki w Timisoarze, oczekując poparcia. Wbrew jednak jego intencjom wiec bardzo szybko przekształcił się w protest skierowany przeciwko niemu. Wśród zgromadzonych pojawiły się grupy głośno protestujących: ,,Precz z Ceausescy'' itp. Widząc co się dzieje, przywódca zaczął obiecywać podwyżki wynagrodze© i poprawę życia codziennego, ale nikt już nie chciał go słuchać. Protest szybko zaczął się rozszerzać również na inne miasta, Ceausescu przestał panować nad wydarzeniami. Wraz z żoną wkrótce wsiadł do helikoptera przygotowanego do odlotu i oczekującego na dachu KC RPK. Ucieczkę najprawdopodobniej przygotował gen.Stanculescu, który związany był z grupą uczestniczącą w przewrocie. Nieopodal Targoviste maszyna z braku paliwa wylądowała i dalszą podróż małżeństwo Ceausescu podejło samochodem. Rozpoznani po drodze zostali przewiezieni do koszar w Targoviste. Tam odbył się pospieszny sąd, cały proces filmowany był amatorską kamerą i można było usłyszeć, że oskarżano ich o współudział w śmierci 63 tys ludzi. 25 grudnia 1989r. ,,trybunał rewolucyjny''orzekł o winie małżonków Ceausescu i skazał ich na karę śmierci. Wyrok wykonano natychmiast.

Z chwilą ucieczki conducatora w Bukareszcie natomiast rozpoeczeło się przejmowanie władzy w państwie. Ostatecznie wygrał Ion Iliescu, który oczekiwał w gmachu wydawnictw technicznych na odpowiednią chwilę, aby wkroczyć do akcji. Wkrótce powołano nowy rząd pod nazwą Frontu Ocalenia Narodowego.

29 grudnia 1989 powołano rząd Petru Romana, w którym większość tek ministerialnych otrzymali komuniści.

W miejsce rozwiązanej 2 litego Rady FON powstała koalicyjna Rada Jedności Narodowej. Rada wybrała Iona Iliescu na prezydenta Rumunii. Pierwsze wolne wybory zarówno parlamentarne jak i prezydenckie miały odbyć się 20 maja 1990 r. W prezydenckich zdecydowanie (85%) wygrał Iliescu. Zwycięstwo w parlamentarnych przypadło (67%) Frontowi Ocalenia Narodowego.

Po tym scena polityczna w Rumunii zaczęła się polaryzować. Nastąpił podział na dwa zasadnicze obozy. Pierwszy związany z komunistami, reprezentowała partia prezydencka, czyli Partia Demokracji Społecznej Rumunii i związane z nią blisko Socjalistyczna Partia Pracy, Rumuńska Demokratyczna Partia Agrarna, Partia Jedności Narodowej Rumunii i Partia Wielka Rumunia. Z drugiej strony była natomiast opozycja liberalno-demokratyczna z: Rumuńską Konwencją Demokratyczną.

Mineriada - działania górników w okresie 13-15 czerwca 1990; demolowanie siedziby opozycyjnych partii, bicie i terroryzowanie mieszkańców stolicy.

2. Albania

- system który trwał w Albanii, był w dużej mierze zasługą Envery Hodży. Po jego śmierci w 1985, aparat państwowy zaczął się rozprężać. Pierwsze nieśmiałe sugestie płynące w 1988 r. ze środowisk intelektualistów, aby rozpocząć program reform ekonomicznych, choćby w zakresie prywatyzacji części majątku narodowego, było odrzucane przez kierownictwo PPSh jako drugorzędne. Powoli zaczęła powstawać, jeszcze nieświadoma do końca sama siebie, opozycja wobec władzy. Młode pokolenie chłonęło wiedzę ze świata w dużym stopniu z obcych stacji telewizyjnych oraz często słuchanego ,,Głosu Ameryki'' w domach.

ważnym impulsem do przemian w Albanii stało się obalenie Nicolae Ceausescu w grudniu 1989 r. Kilka dni o przewrocie Foto Cami, członek władzy PPSh powiedział o byłym dyktatorze wcześniej ,,bratniego narodu'', iż ,,uprawiał politykę antyludową i antysocjalistyczną''.

W noworocznym orędziu do narodu przywódca państwa albańskiego, Ramiz Alia, zapewniał, że kraj wciąż będzie dążył drogą socjalizmu. Co więcej, w styczniu 1990 r. publicznie potwierdził, że Albania jest krajem demokratycznym, a monopartyjność w żaden sposób nie kłóci się z demokracją.

- w marcu 1990 r. w zakładach tekstylnych w Berat rozpoczął się pierwszy od 45 lat strajk podczas którego robotnicy przedstawili postulaty ekonomiczne. Szybko nastąpiły kolejne demonstracje w innych miastach. Władza postanowiła podjąć pewne zmiany: przyznanie większej samodzielności dyrektorom zakładów przemysłowych oraz wpuszczenie kapitału obcego na rynek albański. Sygnałem zmian w polityce zagranicznej była prośba o przyjęcie do OBWE.

- mimo pierwszych zmian szybko zaczęły się ucieczki Albańczyków z kraju. Straż graniczna przestała strzelać do uciekinierów, jak to czyniła za czasów Hoxhy, nie była w stanie powstrzymać exodusu rodaków uciekających przez góry do Grecji i Macedonii.

- przykładem ,,ostrej'' demonstracji i strajku był przebieg wydarzeń w Kavaja. Ludzie domagali się tam podziału majątku kołchozowego. Do demonstrujących przyjechali członkowie władz partii, ich przemówienia zgodnie z retoryką jednak wyśmiano, a mówców wyrzucono z miasta. Odpowiedzią władz było wysłanie do Kabaja specjalnych oddziałów policji służących do rozpędzenia demonstracji tzw. Sampistów. Następnie, po pacyfikacji, ludność miasta podpaliła i zdemolowała budynek partii. Do repertuaru postulatów społecznych wprowadzono hasło pluralizmu politycznego.

pierwsze ugrupowania opozycyjne utworzyła grupa intelektualistów i studentów. Inspiracją stął się strajk studencki trwający od listopada na stołecznym uniwersytecie, gdzie doszło do nawiązania współpracy studentów z grupą pracowników naukowych. Z tego porozumienia powstała pierwsza partia opozycyjna - Albańska Partia Demokratyczna. Na jej czele stanął Sali Berisha. Kiedy ograniczono mu dostęp do telewizji publicznej rzucił legitymację partyjną, jego wpływy jednak wciąż gwałtownie rosły.

- program pierwszej opozycyjnej partii opierał się na żądaniach demokratyzacji kraju i szybkich wyborów parlamentarnych. Jego organem stało się pismo ,,Odrodzenie Demokratyczne''.

Inne powstałe opozycyjne partie: Partia Socjaldemokratyczna, Partia Republikańska oraz Reprezentująca mniejszość grecką organizacja Omonia.

31 marca 1991

Odbyły się pierwsze wielopartyjne wybory. W retoryce kampanii prowadzonej przez opozycję wybory miały oznaczać powrót do normalności a przede wszystkim sprawiedliwości. W odpowiedzi prasa komunistyczna dyskredytowała kandydatów demokratycznych.

Wybory przyniosły zwycięstwo komunistycznej PPSh - głosowało na nią 67% wyborców. ---- Demonstracje odrzucające wynik wyborów jako sfałszowane zaczęły się w Szkodrze 2 kwietnia.

- na sesji parlamentu 29 kwietnia zmieniono nazwę państwa na Republikę Albanii. Jej pierwszym prezydentem został Ramiz Alia. Do konstytucji wprowadzono w większym zakresie prawa obywatelskie i zasadę podziału władz.

- wobec dramatycznej sytuacji w kraju na wiosnę 1992 wyznaczono przedterminowe wybory parlamentarne.

- parlament 4 grudnia 1991 r. uchwalł nową ordynację wyborczą łączącą system większościowy, obowiązujący w poprzednich wyborach z elementami systemu proporcjonalnego. Liczbę mandatów zmniejszono do 140, z czego 40 stanowiło premię dla najsilniejszych ugrupowań. Marcowe wybory poprzedziła wyjątkowo spokojna i prowadzona w cywilizowany sposób kampania.

- zwycięstwo w marcu 1992 r. przyniosło demokratom 92 mandaty w zredukowanym parlamencie. Wkrótce, dzięki pośrednictwu włoskiego ministra spraw zagranicznych, zorganizowano spotkanie z Trieście, Sali Berishy i Fatosa Nano (dwaj rywale). Ustalono tam jak sposób bezkonfliktowego przejęcia włądzę przez dotychczasową opozycję.

[porozumienie z Triestu]

3. Europa pokomunistyczna (przemiany państw i społeczeństw po 1989 r.)

Rozpad ZSRR

Kryzys polityczny, którego rezultatem było rozwiązanie w 1991 r. ZSRR wynikał nie tylko z nagromadzonych przez stulecia konfliktów narodowych, ale też z tego, że rozpoczynając demokratyczne reformy, ekipa Gorbaczowa zlekceważyła wagę problemu narodowego, o którym sam Gorbaczow pisał, że został pomyślnie rozwiązany. Gorbaczow jednakże, nawet nie rozumiał samego problemu narodowego w ZSRR. Natomiast demokratyzacja systemu sprawowania władzy wyzwalała dwa rodzaje konfliktów narodowościowych.

1. pierwszym było dążenie narodów siłą wcielonych do ZSRR do odzyskania utraconej niepodległości, czego wyrazem stało się powstanie noszących rozmaite nazwy, frontów narodowych w pięciu republikach, gdzie tendencje takie były najsilniejsze : np. Estonii, Gruzji…

2. drugi rodzaj konfliktów narodowych stanowiły tarcia między poszczególnymi narodami ZSRR. Najsilniejszy z nich to konflikt między Armenią i Azerbejdżanem

Niekiedy władze centralne podsycały nacjonalizmy mniejszych narodów by osłabić dążenia narodowe większych. Tak było np. względem Polaków na Litwie.

Kluczowe znaczenie dla przemian w ZSRR miała decyzja o przeprowadzeniu w demokratyczny sposób wyborów do rad najwyższych republik związkowych w 1990 r. Szczególną konsekwencją tych wyborów było to, że w największej z nich Rosji, zwycięzca wyborów okazała (Rosja) się niezbyt spójna wew. Koalicja zwolenników bardziej radykalnych reform na czele której stanął wybrany na stanowisko przewodniczącego Rady Najwyższej, Borys Jelcyn.

Jelcyn - rówieśnik Gorbaczowa i jak on w przeszłości wysokiej rangi funkcjonariusz KPZR, występował przeciwko polityce radzieckiego przywódcy domagając się bardziej radykalnych reform demokratycznych. Pod jego kierownictwem Rada najwyższa Rosji wprowadziła szereg zmian politycznych z których najbardziej brzemienną w skutki okazałą się zmiana konstytucji rosyjskiej, polegająca na ustanowieniu urzędu prezydenta wybieranego w powszechnych wyborach. W czerwcu Jelcyn wygrał wybory na to stanowisko stając się tym samym jedynym politykiem radzieckim mającym w pełni demokratyczny mandat z woli wyborców.

Latem 91' r. Gorbaczow podjął próbę radykalnego zreformowania ZSRR. W porozumieniu z przywódcami większości republik przygotował nowy traktat ustanawiający Związek Suwerennych Republik Radzieckich o strukturze autentycznie federacyjnej. Zdawano sobie jednak sprawę, że nie przystąpią do traktatu republiki gdzie dążenia niepodległościowe były najsilniejsze: Armenia, Estonia, Gruzja, Litwa, Łotwa i Mołdawia.

~ na zmiany nie mogli się zgodzić nacjonalistyczni i konserwatywni polityce. 19 sierpnia 1991 podjęli oni próbe zamachu stanu, który miał na celu zapobieżenie, mającemu nastąpić 21 sierpnia podpisaniu układu reformującego ZSRR. Na jego czele stanął wiceprezydent Gennadij Janajew. Kierownictwo KPZR zachowało się wobec zamachu biernie, a Gorbaczow wraz z żoną został internowany na Krymie, gdzie udał się na odpoczynek.

Prezydent Jelcyn ogłosił stan wyjątkowy (ogłoszony wcześniej przez dygnitarzy) za nielegalny i zakazał wykonywania rozporządzeń zawiązanego przez zamachowców komitetu. Wezwał ludność do oporu przeciw zamachowi i stanął osobiście na czele obrony gmachu rosyjskiej rady najwyższej. Wokół tego obiektu zgrupował Się tysiące nieuzbrojonych obywateli Moskwy. Zamachowcy dwa dni po zamachu skapitulowali i zostali uwięzieni oraz postawieni przed sądem. Gorbaczow powrócił do Moskwy i objął dawne stanowisko prezydenta ZSRR, ale był to już tylko pozór dawnej władzy.

8 grudnia 1991 r. na spotkaniu pod Brześciem prezydenci Rosji, Ukrainy i Białorusi ogłosili koniec istnienia Związku Radzieckiego, a jednocześnie podpisali umowę o powstaniu Wspólnoty Niepodległych Państw.

4. Rozpad Jugosławii

Rozpad Jugosławii dokonał się w tym samym burzliwym roku 1991 ale jego mechanizm był inny niż w dawnym związku Radzieckim a konsekwencje okazały się bardziej tragiczne.

Kryzys federacji jugosłowiańskiej narastał stopniowo w latach 80'tych. Sytuacja ekonomiczna kraju pogorszyła się gdyż wyczerpywał™ się pozytywne efekty reform rynkowych z lat 60-tych, a system samorządowego socjalizmu nie pozwalał na bardziej radykalną przebudowę gospodarki w kierunku liberalnego kapitalizmu. Gospodarka ta miała charakter tzw. Hybrydowy.

W kraju partią panującą było ZKJ - Związek Komunistów Jugosławii.

Po śmierci prezydenta Josipa Broz-Tity w maju 1980r Jugosławia nie miała przywódcy, którego autorytet mógłby zespolić rządzącą partię i nadać jednolity kierunek działalności władz federalnych i republikańskich. Konstytucja z 74' stanowiła, że po śmierci Tity, urząd jednoosobowego prezydenta Jugosławii zostanie zastąpiony przez kolegialnie działającą Radę Prezydencką, złożoną z przedstawicieli sześciu republik i dwóch, wchodzących w skład Serbii, okręgów autonomicznych: Kosowa i Wojwodiny.

Jak zauważył Michał J. Zachariasz, śmierć Tity oznaczała , iż decentralizację kontrolowaną zastępowały procesy dezintegracyjne, nad którymi nikt nie mógł zapanować.

W latach 80' wyraźne stało się, że rywalizują ze sobą 2 tendencje: Pierwsza dążyła do reformy systemu politycznego w kierunku demokratycznym przy zachowaniu federacyjnego charakteru państwa, druga zaś do zaspokojenia narodowych aspiracji poszczególnych narodów wchodzących w skład federacji przez zmianę zasad, na których federacja była oparta.

mi się kserówka urywa, ale polecam przeczytać ksero: Jacek Wojnicki, Proces instytucjonalizacji przemian ustrojowych w państwach postjugosłowiańskich

5. Rozpad Czechosłowacji

Rozwiązanie federacji czecho-słowackiej nie miało tak dramatycznego charakteru jak rozpad ZSRR, a zwłaszcza Jugosławii. Dokonało silono trzy lata po zmianie systemu i miało całkowicie pokojowy - aksamitny - przebieg.

W początkowej fazie zmiany systemu nie poruszano kwestii dalszego istnienia wspólnego państwa Czechów i Słowaków. W obu częściach federacji pierwsze wolne wybory wygrały ugrupowania wywodzące się z demokratycznej opozycji: Forum Obywatelskie w Czechach i Społeczeństwo Przeciw Przemocy w Słowacji.

W Czechach Forum Obywatelskie nie miało przeciw sobie silnej opozycji, gdyż najsilniejszą taką partię stanowili komuniści, całkowicie izolowani i niezdolni do wchodzenia z kimkolwiek w porozumienie polityczne.

W Słowacji było inaczej. Zwycięzca wyborów nie dysponował większością ani w Radzie Narodowej Słowacji, ani w słowackiej reprezentacji w obu izbach parlamentu federalnego.

W kolejnym roku w wyniku przekształceń najsilniejsze partie to:

- Demokratyczna Partia Obywatelska (V. Klaus)

- Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji (V. Meciar)

Różnice interesów między dwiema częściami federacji wynikały z ich struktury ekonomicznej i społecznej, a także z postaw politycznych ich obywateli. W warstwie ekonomiczno-społecznej podstawowa różnica wynikała stąd, że w okresie powojennej industrializacji ciężki przemysł lokowany był głównie na terenie Słowacji, co motywowano tym, że w przeszłości była ona znacznie mniej uprzemysłowiona niż Czechy.

Podział dokonał się pokojowo i zgodnie procedurami demokratycznymi. W połowie 1992 r. parlamenty obu republik przyjęły uchwały o rozwiązaniu federacji, co weszło w życie 1 stycznia 1993 r. Podział Czechosłowacji nie wywołał napięć społecznych, gdyż ani w Czechach ani w Słowacji nie znalazły się liczniejsze mniejszości (Słowackie lub Czeskie). Stosunki między obu państwami układały się poprawnie a w 2004 r. obydwa stały się członkami Unii Europejskiej, co w dużej mierze przywróciło więzi między dwiema częściami dawnej federacji.

jest jeszcze kserówka System partyjny Republiki Węgierskiej oraz Wzorce rywalizacji polityczne we współczesnych demokracjach europejskich, ale są w nich pierdoły i chyba i tak macie już dosyć czytania o tym ;)

Skrypt ze SPEŚ

Zajęcia 4. Reżimy polityczne w Europie Środkowej i Wschodniej.

J. wiatr "Europa pokomunistyczna"

Wybór konstytucyjny: system prezydencki czy parlamentarno - gabinetowy?

Wybór konstytucyjnego modelu państwa pociąga za sobą bezpośrednie, istotne konsekwencje.
Podstawowe typy systemów demokratycznych : prezydencki i parlamentarno - gabinetowy - różnią się sposobem organizacji najwyższych władz państwowych, różnica ta może mieć wpływ na trwałość demokracji, ale sam wybór prezydenckiego albo parlamentarno - gabinetowego modelu konstytucyjnego nie przesądza o tym, czy państwo jest demokracją czy też nie.

Dla przypomnienia ;) :
SYSTEM PREZYDENCKI
USA, fundament= trójpodział władzy wg Monteskiusza ( ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza ); istota systemu: oddzielenie władzy ustawodawczej od wykonawczej i obu od sądowniczej. Wykonawcza - prezydent, niezależny od ciała ustawodawczego ( USA - dwuizbowy kongres ), wybierany w odrębnych wyborach. Prezydent - prawo weta w stosunku do uchwalonych już ustaw. Kongres - prawo weta w stosunku do decyzji prezydenta o mianowaniu na wysokie stanowiska państwowe, uchwala budżet, podejmuje decyzje o wojnie i pokoju.
Istnieje instytucja Impeachment'u= postawienie prezydenta w stan oskarżenia z powodu złamania konstytucji, zdrady lub innej zbrodni.
Warunkiem powodzenia tego systemu jest to, by żadna ze stron nie usiłowała wkroczyć w uprawnienia drugiej.

SYSTEM PARLAMENTARNO - GABINETOWY
Powstał w wyniku ewolucji, wskutek której uprawnienia monarchy były stopniowo przejmowane przez parlament i podporządkowany mu gabinet ministrów. Wprowadzony w większości państw europejskich ( demokratycznych ) w XIX i XX wieku. Tam, gdzie zachowano monarchię - monarcha pozbawiony uprawnień władczych. Tam, gdzie zamiast monarchii republika - prezydent (wybory pośrednie lub bezpośrednie ), który nie jest zwierzchnikiem rządu, rząd podporządkowany parlamentowi ( narzędzie kontroli - m. in. votum nieufności ). W tym systemie mogą być zróżnicowania, jeśli chodzi o pozycję szefa rządu, o stopień efektywności kontroli parlamentarnej nad nad rządem i o uprawnienia głowy państwa ( od symbolicznych po realne ).

SYSTEMY MIESZANE
Np. półprezydencki system V Republiki Francuskiej = wybierany przez obywateli prezydent powołuje i dymisjonuje rząd, ale parlament zachowuje prawo odmówienia rządowi zaufania - czyli podwójne ( prezydenckie i parlamentarne ) podporządkowanie premiera i rządu.

Fred Riggs = teza, iż żaden kraj, który przyjął model prezydencjalistyczny, nie zdołał zapobiec co najmniej jednemu doświadczeniu "rozkładającemu system" ( oprócz USA ). Natomiast niemal wszystkie z 2/3 krajów Trzeciego Świata, które wybrały konstytucje parlamentarne ( zwykle wg modelu brytyjskiego lub francuskiego ), zdołały utrzymać swe systemy i zapobiec zakłóceniom typowym dla systemów opartych na wzorze amerykańskim. Ale i USA nie obyło się tak całkiem bez problemów - wojna secesyjna ( 1861 - 1865 ) jest tego przykładem. Dla przypomnienia -geneza tej wojny= doszło do niej po wyborze Lincolna na prezydenta, wbrew oporowi stanów południowych, obawiających się ( nie bez racji ), że pochodzący z Północy i sympatyzujący z abolicjonistami prezydent doprowadzi do ograniczenia lub zniesienia niewolnictwa. Dlaczego wg Riggsa USA są wyjątkowe na tle innych państw, które wybrały prezydencki system rządów? Riggs uważa, iż decyduje o tym federalizm i sama kultura polityczna, w której ludzie sprawujący władzę gotowi są do samoograniczania się i respektowania uprawnień innych. Autor ten wykazał silną korelację między wyborem systemu rządzenia a szansami konsolidacji nowych demokracji - dla nowych lepszy jest system parlamentarno - gabinetowy, ponieważ konieczność kompromisu ( premier i parlament; konstruktywne votum nieufności = wbudowany w system rządów parlamentarno - gabinetowych ) komplikuje rządzenie, ale zmniejsza pole konfliktów i wzmacnia legitymizację państwa.

Inne opinie:

E. Suleiman= mieszany charakter systemu semiprezydenckiego powoduje, że lepiej nadaje się on do imitacji w nowych demokracjach niż czysty system prezydencki.
M. Shugart= najgroźniejszy dla demokracji system mieszany parlamentarno - gabinetowy ( istniejący wg niego w Rosji i na Ukrainie ), ponieważ zawiera on silne zalążki kryzysu konstytucyjnego.
G. Sartori= najlepszy semiprezydencki lub semiparlamentarny.

WAŻNE= wszystkie młode demokracje w dawnych państwach komunistycznych, którym się powiodło, są systemami parlamentarnymi, natomiast wiele systemów prezydenckich przekształciło się w autorytarne dyktatury albo stało się systemami tylko połowicznie demokratycznymi.

POLSKA= Wiatr uważa, że w pierwszych latach funkcjonowania polskiej demokracji nieprecyzyjne, ale dające prezydentowi znaczne uprawnienia, postanowienia noweli konstytucyjnej z 1989r. i tzw. Małej Konstytucji ( z 1992r. ) stały się jedną z przyczyn konfliktów między Lechem Wałęsą i rządami opartymi na parlamentarnej większości. Podobnie - w niektórych państwach pokomunistycznych, gdzie nieprecyzyjnie ustalono zakres uprawnień prezydenta i rządu, np. w Chorwacji i w Rumunii.

OKOLICZNOŚCI MAJĄCE WPŁYW NA WYBÓR MODELU UKSZTAŁTOWANIA NAJWYŻSZYCH WŁADZ PAŃSTWOWYCH

1) w państwach, w których przed ustanowieniem systemu komunistycznego istniał system demokratyczny, wybierano system parlamentarno - gabinetowy = Czechosłowacja, Polska przed zamachem majowym 1926r.; tradycji demokratycznej nie było w ZSRR i jego dawnych republikach

2) w państwach Europy Śr. i Wsch. liberalizujące reformy wewnątrz systemu komunistycznego zmierzały z reguły do zwiększenia roli parlamentu, a opozycja demokratyczna domagała się zdemokratyzowania systemu wyborczego i zwiększenia roli parlamentu. Jeśli były wysuwane jakikolwiek propozycje silnej prezydentury, wiązały się one głównie z chęcią zrównoważenia wpływów parlamentu przez relatywnie silniejszą pozycję prezydenta wywodzącego się z systemu komunistycznego ( taki był sens silnej prezydentury zaplanowanej w czasie obrad Okrągłego Stołu 1989r. ).

3) w dawnych republikach ZSRR, które proklamowały niepodległość po fiasku zamachu stanu w VIII 1991r., centralnymi postaciami w republikańskich systemach sprawowania władzy byli pierwsi sekretarze partii komunistycznej; tam, gdzie ogłoszenie niepodległości nie było poprzedzone aktywizacją demokratycznej opozycji, ci lokalni przywódcy podejmowali próbę zachowania swojej władzy przez stworzenie systemu prezydenckiego z nimi lub ich bliskimi współpracownikami na czele.

PRZESŁANKI O TYM, ŻE WYBÓR KONSTYTUCYJNEGO MODELU PAŃSTWA WPŁYWA NA PERSPEKTYWY DEMOKRACJI

1) model parlamentarno- gabinetowy sprawdził się dobrze nie tylko w takich państwach jak Polska, Czechy, Węgry, kraje bałtyckie czy Słowenia, ale również w Mołdawii, która jest pod względem historyczno - kulturowym bliższa Ukrainie lub Rosji niż państwom Europy Środkowej.

Mołdawia - przykład, że w trudnych warunkach ekonomicznych i społecznych, przy skomplikowanej strukturze narodowościowej, wymuszający kompromisy system parlamentarno - gabinetowy sprawdza się lepiej niż prezydencki.

2) analiza kryzysów politycznych w państwach pokomunistycznych - w większości wiązały się one z nazbyt silną pozycją prezydenta i jego dążeniem do jeszcze większego umocnienia władzy; przykłady takich konfliktów:

* B. Jelcyn vs Rada Najwyższa Federacji Rosyjskiej (IX - X 1993r. ) = prezydent przeprowadził w trybie referendum uchwalenie konstytucji wzmacniającej jego uprawnienia

* A. Łukaszenka vs Rada Najwyższa = tak samo jak wyżej, konstytucja wzmacniająca pozycję prezydenta

* Juszczenko vs Janukowycz = pomarańczowa rewolucja

* Albania: Partia Demokratyczna prezydenta Sali Berishy vs socjalistyczna opozycja = Berisha dążył do ustanowienia w Albanii systemu prezydenckiego, więził przywódcę opozycji Fatosa Nano; 1997r. - wybory = zwycięstwo Albańskiej Partii Socjalistycznej, nowa konstytucja, rządy parlamentarno - gabinetowe, rola prezydenta ograniczona.

Wnioski

W dawnych państwach komunistycznych, które wybrały parlamentarno - gabinetowy system rządów, ostre kryzysy były znacznie rzadsze. PRZYKŁAD: Kryzys w Słowacji 1994 - 1998 = parlamentarna większość ( Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji premiera Meciara ) usiłowała umocnić swe rządy przez naruszające konstytucję działania przeciw prezydentowi Michalowi Kovacowi i opozycji. Kryzys rozwiązany w sposób pokojowy - rządząca partia przegrała wybory parlamentarne w 1998r., a później, zachowując silną pozycję w parlamencie, nie wróciła już do władzy. Wybory 2006r. - koalicyjny rząd z mniejszościowym udziałem Meciara.

Państwa , które wybrały system parlamentarno - gabinetowy, lepiej radziły sobie z kryzysami politycznymi i bardziej podlegały procesom demokratycznej konsolidacji niż te, które opowiedziały się za systemem prezydenckim.

PRZYCZYNY

1) polityczny rodowód polityków jako pierwszych obejmujących urząd prezydencki w państwach pokomunistycznych - w większości byli komuniści

2) słabość systemów partyjnych - a system prezydencki sprzyja marginalizacji partii politycznych

3) stosunki narodowościowe - system parlamentarno - gabinetowy zapewnia reprezentację mniejszości ( były one liczne w większości krajów pokomunistycznych, z wyjątkiem Polski, Czech, Węgier, Słowenii ).

System prezydencki łatwo degeneruje się w byłych państwach komunistycznych ze względu na słabość konstytucjonalizmu, brak dobrych i ugruntowanych w świadomości społ. norm prawnych i zwyczajów politycznych. Te same braki w mniejszym stopniu wpływają na funkcjonowanie rządów parlamentarno - gabinetowych ( mniej w nich zależy od jednostki stojącej na czele państwa ).

BLASKI I CIENIE SYSTEMU PARLAMENTARNO - GABINETOWEGO

Taki system rozpatrywany całościowo lepiej sprawdza się w warunkach byłych państw komunistycznych niż prezydencki.

Jedna z wad - niestabilność rządów ( Polska: 91 - 93 dwa rządy, oba odrzucone przez wotum nieufności, w latach 93- 97 kolejne trzy gabinety ); wyjątki : Czechy, Słowenia i Węgry.

Rozwiązania prawne przeciw niestabilności:

- zmiana ordynacji wyborczej - większościowa lub mieszana

- konstruktywne wotum nieufności.

Teoretycznie system par.- gab. korzystny dla mniejszości narodowych, ale nie zawsze; przykład: Słowacja 1994 - 1998 koalicja Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji i Słowacka Partia Narodowa izolowały ugrupowania mniejszościowe. Przegrały wybory w 98 a partie reprezentujące mniejszość węg. weszły w skład rządzącej koalicji - lepsza sytuacja Węgrów w Słowacji.

Trudna sytuacja na Łotwie - etniczni Łotysze to 53% tylko, bo w czasie istnienia ZSRR osiedlono tam wielu Rosjan i innych narodów. Wprowadzono ograniczenie, że ludzie osiedleni po aneksji 1940r. i ich potomkowie nie otrzymują łot. obywatelstwa automatycznie, tylko muszą się o nie ubiegać w procedurze naturalizacyjnej. Większość łotewska w parlamencie, ale zarzut ograniczania praw człowieka.

DWA NEGATYWNE DOŚWIADCZENIA W SYSTEMACH PAR. - GAB.

Drugie rządy V. Meciara na Słowacji w 1994 - 1998.

Korzystając ze zdyscyplinowanej większości parlamentarnej i z wielkich uprawnień, które konstytucja nadaje szefowi rządu, Meciar ograniczał prawa opozycji, usuwał z parlamentu posłów, którzy odeszli z jego partii, ograniczał swobodę działania prezydenta M. Kovaca, a po wygaśnięciu jego kadencji uniemożliwiał wybór jego następcy, co jeszcze bardziej wzmacniało pozycję szefa rządu. Opozycji utrudniano dostęp do środków masowego przekazu, a aparat bezpieczeństwa ścigał osoby niewygodne dla władz. Rządy Meciara - podstawowe instytucje demokratyczne, ale praktyka działania daleka od demokracji.

Wybory w 1998r. - wygrała opozycja. Chociaż HZDS miał 27% głosów i dzięki temu 43 mandaty, to opozycyjna Słowacka Koalicja Demokratyczna złożona z pięciu partii centro - prawicowych zdobyła 26,3% głosów i 42 mandaty - to pozwoliło jej stworzyć większościową koalicję z Partią Demokratycznej Lewicy i Koalicją Węgierską. Na czele nowego rządu - przywódca SKD, Mikulasz Dzurinda.

Zwycięska koalicja zmieniła system elekcji prezydenta - wybory powszechne, zachowano jednak system par.- gab. z ograniczonymi uprawnieniami prezydenta. Słowacja wyszła z kryzysu polit. metodami parlamentarnymi.

Kryzys polityczny na Litwie w 2004r.

Wybrany w wyborach powszechnych w 2003r. prezydent Rolandas Paksas zostało oskarżony przez parlament o złamanie konstytucji i nadużycie władzy ( nadał lit. obywatelstwo ros. przedsiębiorcy popierającemu go i finansującemu jego kampanię wyborczą, pomijając konieczne procedury ). Wniosek o usunięcie Paksasa - poparty przez większość parlamentarna i opozycję. Sprawa ta wykazała bardzo silną pozycję parlamentu w stosunku do prezydenta, a tempo w jakim go usunięto może budzić zastrzeżenia co do obiektywizmu zastosowanej procedury. Przyśpieszone wybory wygrał poprzedni prezydent, Valdas Adamkus.

Oba przypadki pokazują, że system par. - gab. lepiej radzi sobie z konfliktami na najwyższych szczeblach władzy, niż mieszany lub prezydencki. W tym sensie wybór rozwiązania konstytucyjnego okazał się istotny dla losów demokracji w państwach pokomunistycznych.

A. Antoszewski „ Instytucjonalizacja przywództwa politycznego w państwach postkomunistycznych”

przywództwo - istniejący w rzeczywistości typ relacji społ., jest często utożsamiane z władzą, wpływem i kierowaniem

instytucjonalizacja - utrwalanie, formalizowanie tak rozumianej relacji społ.

Obawa przed zrodzonym przez demokratyzację chaosem jest jedną z przyczyn nachylenia państw postkomunistycznych w stronę prezydencjalizmu - on czyni z głowy państwa gwaranta spokoju społ. i ładu polit. Prezydent pochodzi z wyborów powszechnych, które nadają mu legitymizację. Ale to nie odsuwa niebezpieczeństwa nawrotu do rządów autorytarnych stawia pod znakiem zapytania całą demokratyzację.

Większość polityków chcących odgrywać istotne role w procesie demokratyzacji, nie dysponuje praktycznymi, demokratycznymi doświadczeniami - stąd skłonności autorytarne.

Ta sama osoba, pełniąc różne role polit., zdefiniowane w kontekście instytucjonalnym, będzie zachowywać się inaczej, n.p. V. Klaus inaczej się zachowywał, gdy był premierem większościowego gabinetu a inaczej - po objęciu prezydentury.

Elity polityczne konceptualizujące ( ? ) proces demokratyzacji stoją przed dwoma zasadniczymi dylematami:

- wybór optymalnej formy rządów ( reżimu politycznego ) = prezydencjalizmu, semiprezydencjalizmu albo par.- gab.

- określenie charakteru prezydentury = 3 warianty: dominujący wobec premiera, współuczestniczący z premierem i rządem w sprawowaniu władzy wykonawczej albo symboliczny.

Istotną rolę w wyborze formy rządów odgrywa struktura rywalizacji politycznej - im wyższy poziom strukturyzacji rywalizacji politycznej ( istnienie silnych partii, postępy w zakresie ich instytucjonalizacji, konsolidacja systemu partyjnego ), tym wyższe szanse przyjęcia i „okrzepnięcia” reżimu parlamentarnego. Natomiast brak partii zdolnych do rozegrania batalii o dostęp do ośrodków decyzyjnych - może być czynnikiem decydującym o reżimie prezydenckim.

Model parlamentarny : Czechy, Węgry, Słowenia, Bułgaria, Estonia, Łotwa.

Natomiast : Rosja, Ukraina, Rumunia, Chorwacja, Serbia i w mniejszym stopniu Litwa i Polska - akcenty prezydencjalizmu.

Uwarunkowania stylu przywództwa w modelu parlamentarno - gabinetowym.

Model parlamentarny wyznacza na ogół rolę przywódcy państwowego premierowi.

Elementy różnicujące parlamentaryzm:

*Styl przywództwa zależy w dużej mierze od tego, czy gabinet jest jedno - czy wielopartyjny ( koalicyjny ).

Orientacja na rywalizację z rywalami - gdy jedna partia tworzy gabinet lub w nim dominuje : V. Orban ( Węgry ), V. Klaus ( Czechy ), V . Mecziar ( Słowacja ).
Zachowania koncyliacyjne premiera - konieczność utworzenia gabinetu koalicyjnego, przy braku zdecydowanej dominacji jednego ugrupowania : V. Spidli ( Czechy ), M. Dziurinda ( Słowacja ), G. Horn ( Węgry ), J. Buzek - przykłąd z Polski, czyli ponadprogramowy ;)

* Możliwość odwołania premiera w momencie utraty zaufania większości parlamentarnej ( czyli główne założenie konstrukcyjne parlamentaryzmu ).

W rządach koalicyjnych premier nie może pozwolić sobie na konfrontację ze wszystkimi, bo stoi z góry na przegranej pozycji.

W reżimie prezydenckim nie ma tego elementu - głowa państwa faktycznym przywódcą politycznym, więc konfrontacja jest grą o sumie zerowej.

* Sposób kreacji i odwołania rządu

klasyczny model - wyraźne lub dorozumiane wyrażenie zaufania premierowi przez większość parlamentarną, bez wyraźnych określonych ram czasowych - czyli taka procedura może trwać aż do skutku

model zracjonalizowany - możliwość rozwiązania parlamentu, jeśli w kreślonym przez konstytucję czasie nie zdoła wyłonić rządu ( np. Polska, Bułgaria, Czechy i Słowenia ); skłania to kandydata na premiera do ustępstw wobec ewentualnych partnerów koalicyjnych

!! inaczej jest na Węgrzech i Słowacji - większa swoboda działania, odrzucenie jednego wariantu koalicji nie wyklucza przyjęcia innego, nie ma presji czasu

* tryb odwołania rządu

konstruktywne votum nieufności = przeciwdziała kryzysom gabinetowym ( Węgry, Słowenia, Polska )

* pozycja prezydenta w systemie politycznym

model klasyczny - uprawnienia głowy państwa symboliczne, konflikt na tle przywództwa nie występuje; rządzi premier - konfrontacja z opozycją, która chce przejąć jego pozycję ( Czechy, Węgry, Łotwa )

niektóre państwa pokomunistyczne - instytucjonalne wzmocnienie pozycji głowy państwa; prezydent pochodzi z wyborów powszechnych - jego legitymizacja większa niż premiera, którego stanowisko jest wynikiem uzgodnień międzypartyjnych; wewnętrzne konflikty w obrębie władzy wykonawczej ( Bułgaria, Polska, Chorwacja, Litwa i Słowacja )

Dwa ważne przykłady do tego podpunktu:

a) Polska i Mała Konstytucja - nie interesują nas przykłady z Polski ;) więc tu tylko wspomnę, że chodzi o wagę precyzyjnego regulowania wzajemnych relacji między prezydentem a premierem w warunkach, gdy prezydent pochodzi z wyborów powszechnych = Mała konstytucja umożliwiała prezydentowi blokowanie zmian w składzie Rady Ministrów poprzez prawo nieuwzględnienia wniosku premiera - to prowadzi do konfliktów.

b) Słowacja i premier Mecziar - chciał uczynić z rządu główne centrum decyzyjne władzy wykonawczej i mocno ograniczyć pozycję prezydenta; nieudana próba wprowadzenia tego w maju 1995r. Sytuacja zmieniła się po utracie władzy przez Mecziara i kierowanego przez niego Ruchu na Rzecz Demokratycznej Słowacji w wyniku wyborów w 1998r. Wtedy rozpoczął się proces wzmacniania pozycji prezydenta: pochodzi z wyborów powszechnych, ma prawo veta ( jego wyłączna prerogatywa ), może odmówić zgody na powołanie lub dymisję ministra, może zwracać się do Sądu Konstytucyjnego o stwierdzenie konstytucyjności wniosku o przeprowadzenie referendum - ale nie może go zwoływać, nie ma inicjatywy ustawodawczej. To obrazuje dualizm egzekutywy na Słowacji, przy czym rząd jest „naczelny” a nie „najwyższy” we władzy wykonawczej.

Istotny element relacji między prezydentem a premierem w tzw. zracjonalizowanym parlamentaryzmie to to, czy głowa państwa dysponuje prawem veta wobec ustaw ( opartych z reguły na projektach rządowych ) czy też nie.

W większości państw pokomunistycznych prezydent jest aktywnym uczestnikiem procesu ustawodawczego= inicjatywa ustawodawcza + możliwość ponownego odesłania już uchwalonej ustawy do parlamentu ( w Słowenii tak nie jest ).

!! prezydenckie veto potrafi zawęzić zakres władzy premiera zwłaszcza, gdy nie dysponuje on zdyscyplinowaną większością parlamentarną; posiadanie tego uprawnienia raczej skłania do przekonywania do swoich racji niż do arbitrażu lub budowania porozumienia.

W parlamentaryzmie prezydentura może mieć charakter symboliczny ( Czechy, Węgry, Łotwa, Estonia, Słowacja ) lub współuczestniczący ( Litwa, Słowacja ), ale też istnieją wzorce zbliżone do prezydencjalizmu = czyli mamy do czynienia z dominacją głowy państwa w obszarze władzy wykonawczej. Decydujące znaczenie mają tu trzy rozwiązania instytucjonalne: prawo do powołania i odwołania premiera w każdym momencie, prawo do wydawania dekretów oraz możliwość ominięcia parlamentu poprzez zarządzanie referendum. Te rozwiązania pozwalają prezydentowi pełnić rolę faktycznego przywódcy politycznego, zdolnego do skutecznego przeciwstawiania się zarówno parlamentowi, jak i rządowi oraz potrafiącego sprostać wszelkim wyzwaniom politycznym.

A propos tych zbliżonych do prezydencjalizmu wzorców:

Rosja = głowa państwa nadrzędna wobec parlamentu i rządu; do wyłącznej jego kompetencji należy prawo powoływania i odwoływania premiera ina jego wniosek - ministrów; dyskrecjonalne uprawnienie prezydenta - dymisja rządu nie wymaga zgody Dumy Państwowej ( a powołanie premiera niby tak ,ale trzykrotna odmowa parlamentu skutkuje jego rozwiązaniem - mają związane ręce ). W latach 1998 - 1999 Jelcyn w okresie 17 miesięcy pięciokrotnie dokonał zmiany na stanowisku premiera nim powołał Putina na to stanowisko. A na przełomie 1999/ 2000 jedna i ta sama osoba była na stanowisku prezydenta i premiera- pełna koncentracja władzy wykonawczej.

Ukraina = personalistyczne przywództwo głowy państwa. Powołanie premiera -zgoda parlamentu, odwołanie - prerogatywa prezydenta. L. Kuczma wielokrotnie korzystał z tego uprawnienia, widoczne zwierzchnictwo nad władzą wykonawczą.

Kwestia referendum w Rosji i na Ukrainie

W obu krajach jest to potężna broń w walce o przywództwo polityczne, wykorzystywana w celu osłabienia parlamentu, a de facto antyprezydenckiej opozycji.

Jelcyn - w wyniku referendum z IV 1993r. uzyskał legitymację do wprowadzenia rządów prezydenckich ( swoiste ludowe votum zaufania ) .

W grudniu 1993r. konstytucja Rosji została uchwalona drogą referendum - pominięcie Dumy w procesie decyzyjnym.

Dominacja uprawnień władczych w rękach jednej osoby ( prezydenta / premiera ) sprzyja jej zaangażowaniu w proces decyzyjny, orientacji zadaniowej oraz postawom konfrontacyjnym. Taki styl przywództwa: Jelcyn, Putin, Kuczma - prezydenci; premierzy: Mecziar, Orban, Klaus.

Wybór strategii przez prezydentów zależy od kilku czynników instytucjonalnych:

-sposób wyboru = wybory powszechne - legitymizacyjna przewaga nad premierem

- uprawnienia w procesie powoływania / odwoływania rządu

- prawo inicjatywy ustawodawczej

- długość kadencji = kiedy premier i prezydent pochodzą z różnych obozów ( kohabitacja ) istotna jest długość kadencji prezydenta i parlamentu ( jeśli jest ona odmienna - prawdopodobieństwo kohabitacji wzrasta )

- dysponowanie ( lub nie ) prawem veta i procedury jego przegłosowywania = veto zachęca do strategii opartych na narzucaniu własnego zdania

Jeśli chodzi o przywództwo polityczne wypełniane w ramach roli premiera, istotne dwa rozwiązania instytucjonalne: uprawnienia prezydenta w procesie formowania rządu oraz procedura jego odwołania.

* jeśli premier obejmuje stanowisko w wyniku międzypartyjnych uzgodnień, a nie decyzji głowy państwa = skłonny do porozumienia w najbliższym otoczeniu, możliwa konfrontacja z głową państwa.

* jeśli za powołanie premiera de iure lub de facto odpowiedzialny prezydent - premier będzie się skupiać na budowaniu większości popierającej prezydenta.

SYSTEMY WYBORCZE W EŚIW

1.1 Charakterystyka systemów wyborczych w Europie Środkowej i Wschodniej

wolne wybory- ważny etap na drodze państw postkomunistycznych w kierunku pełnej demokratyzacji, Rada Europy od ich przeprowadzenia uzależniała przyjęcie nowych członków

zasady prawa wyborczego i niekiedy system wyborczy- umocowanie w K. (np. zasada proporcjonalności w Czechach, na Łotwie, w Estonii czy w Polsce)

niekiedy ustawy zasadnicze regulują tryb zmiany systemów wyborczych

• Węgry- zmiana większością 3/5 głosów

• Słowenia- system wyborczy określony jest ustawą przyjęta przez Zgromadzenie Państwowe większością 2/3 głosów wszystkich posłów (nawet krajowe referendum nie zdołało wyeliminować systemu proporcjonalnego)

Polska- zmiana K (w tym zasady proporcjonalności) jest uchwalana przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów

szczegółowe kwestie regulują ordynacje wyborcze, ulegały zmianom m.in. w Albanii, Bułgarii czy Rumunii

W państwach EŚiW w pierwszych postkomunistycznych wyborach (1989-90) zastosowano trzy typy systemów wyborczych:

1. proporcjonalny- np. w Czechosłowacji, NRD, krajach bałkańskich (Rumunia, Mołdawia, BiH), krajach bałtyckich (Estonia, Łotwa)

2. większościowy- np. w Polsce czy na Ukrainie

3. mieszany- Węgry, Litwa, Bułgaria, Jugosławia, Chorwacja

Najczęściej- różne warianty proporcjonalności:

• z jednym poziomem repartycji mandatów (Bułgaria, Czechy 2002, Łotwa, Polska 2001, Słowacja) lub z dwoma poziomami ich przydziału (Polska do 1997, Słowenia, BiH od 2000, Estonia)

• niekiedy określona liczba mandatów przypadała mniejszościom narodowym (Chorwacja, Rumunia, Słowenia)

• zróżnicowane uprawnienia wyborców (listy otwarte- Polska, Czechy, Słowacja, Słowenia, Estonia, Łotwa; lub listy partyjne zamknięte- Chorwacja, Mołdawia, Rumunia, BiH do 1998, Ukraina od 2006)

• wysokie progi ustawowe- w roku 2000- 4.25 (a w EZ- 1.3)

• stosowano zarówno metody największych liczb jak i metody kwotowe

Najczęściej mandaty rozdzielano wg metody d'Hondta (Bułgaria, Chorwacja, Czechy od 2001, Rumunia, Polska 1993 i 1997, Słowenia, Estonia, Serbia i Czarnogóra

Łotwa, Polska (od 2001), BiH- różne warianty metody Sainte- Lague

Metody kwotowe:

• Słowacja, Czechy do 2000 (Hagenbacha- Bischoffa)

• Słowenia i Polska (w 1991)- metoda Hare'a- Niemeyera

• Estonia, Rosja, Ukraina- metoda Hare'a

charakterystyczną cechą- popularność systemów mieszanych w wyborach izb niższych (najczęściej taki wariant, że segment większościowy i proporcjonalny funkcjonują w sposób całkowicie od siebie niezależny); były pierwszym wyborem w: Bułgaria, Chorwacja, Węgry, Litwa, Rosja, Jugosławia; później wprowadzono- Albania, Ukraina, Macedonia

Węgry- bardziej złożony od niemieckiego modelu, interakcje pomiędzy formułą proporcjonalną i większościową oraz trzy poziomy repartycji mandatów stworzyły unikalne rozwiązanie

1.2 Tendencje zmian systemów wyborczych w krajach EśiW

1. kraje, który przyjęły system P i przy nim pozostały

2. przyjęły M i przy nim pozostały

3. W-M-P

4. M-P

W porównaniu z EZ zmiany niektórych elementów systemów wyborczych były przeprowadzane częściej i dotyczyły większej ich liczby. Często- instrumentalne traktowanie ordynacji wyborczych, próby takiej modyfikacji proporcjonalnego systemu wyborczego, by uzyskać maksimum korzyści politycznych.

1.2.1 Państwa reprezentujące ciągłość i zmianę w ramach systemów proporcjonalnych

1. system P

Czechy, Estonia, Łotwa, Mołdawia, Polska, Rumunia, Słowenia, BiH

*'90- Czechosłowacja pierwszym państwem w regionie, który zrobił krok w kierunku pełnej proporcjonalności

1990-1998- w wyborach do izby niższej- dwa poziomy repartycji mandatów, mandaty nierozdzielone w 8 okręgach wyborczych rozdzielane były na poziomie krajowym

2002- system ten został zmieniony przez zwiększenie liczby ow do 14 i tym samym zmniejszenie ich rozmiaru

od momentu ostatniej reformy występuje tylko jeden poziom repartycji mandatów (+metoda d'Hondta)

5% próg wyborczy dla pojedynczych partii oraz od 1996 kilka wariantów progów ustawowych dla komitetów koalicyjnych

*Estonia- w '91 mogła odwoływać się do tradycji okresu międzywojennego (wtedy wybory do jednoizbowego Rigikogu były proporcjonalne)

'90- gdy E była jeszcze republiką radziecką wybory z zastosowaniem STV

1992- system PR do jednoizbowego liczącego 101 deputowanych Zgromadzenia Państwowego (wzorowany na Finlandii); głosowano w 11-12 wielomandatowych ow, ich rozmiar- 7-12 mandatów, poszczególni kandydaci umieszczeni na listach partyjnych

na poziomie ow ustalana jest kwota (iloraz wyborczy) za pomocą metody Hare'a- kandydaci, którzy osiągnęli wymaganą kwotę zostają wybrani; w dalszej kolejności mandaty przyznawane są partiom, które osiągnęły w okręgach wspomniany iloraz (deputowanymi zostają ci kandydaci zależnie od kolejności umieszczania na listach partyjnych

pozostałe nierozdzielone mandaty są przedmiotem dystrybucji na trzecim etapie (zmodyfikowana metoda d'Hondta, reguła list zamkniętych, próg ustawowy 5% w skali ogólnokrajowej)

lider e-votingu

*Łotwa- przywiązanie do okresu międzywojennego (w '91 przyjęto konstytucję uchwaloną w 1922 oraz PR)

100 mandatów do łotwskiego sejmu Saiema rozdzielanych jest w 5 ow, których rozmiar waha się- 14-28 (średnia to 20)

1993- 4% krajowy próg wyborczy, od 1995- 5% w skali kraju

mandaty w ow w elekcjach parlamentarnych rozdzielane wg metody Sainte Lague, wyborcy głosują na wybraną listę partyjną i mogą wyrażać pozytywne lub negatywne preferencje względem indywidualnych kandydatów

mandaty są przyznawane kandydatom z każdej listy, stosownie do liczby ich indywidualnych preferencji pomniejszonych o głosy sprzeciwu

system stabilny, podobnie jak w E więcej kontrowersji wywołują kwestie dotyczące prawa wyborczego

*Mołdawia vel Mołdowa- przed elekcją parlamentarną z '94 w wyborach do parlamentu przyjęty został system PR z 4-procentowym progiem ustawowym (w 2001- 6%)

wg ordynacji z 14X 1993 wyborcy głosują na listy partyjne zamknięte (+metoda d'Hondta)

separatystyczna Republika Naddniestrzańska- 101 mandatów, tylko jeden ow

mołdawski system wyborczy z '93 wraz z poprawkami z 2000 kreuje jeden z najb proporcjonalnych wyników w Europie

*Rumunia- rozwiązania wyborcze w '90 ustanowione zostały w drodze dekretu; do 2002 nie wprowadzono stałej komisji wyborczej

wybory do izby niższej (Izby Deputowanych) przeprowadzane są w 42 regionalnych okręgach z wyższym poziomem repartycji dla nierozdzielonych wcześniej mandatów; zmienna liczba mandatów byłą przydzielana mniejszościom etnicznym przy użyciu oddzielnych procedur

1992- 3% próg ustawowy na poziomie krajowym, 1996- 5% dla partii

*Słowacja- '90- system PR,

brak stabilności, zmiany w systemie wyborczym do Rady Narodowej dot. liczby i rozmiaru ow (od czterech do '94 do jednego w '98), oraz poziomu progów ustawowych ('90-'94- 3%, od '98- wielokrotność 5% w komitetach koalicyjnych, w zależności od liczby pp)

próby stosowania inżynierii wyborczej

*Słowenia- wybory do izby niższej (Zgromadzenia Państwowego) już od '90 (gdy S. była jeszcze częścią Jugosławii) wg systemu P, osiem regionalnych ow z dodatkowym poziomem dystrybucji nierozdzielonych w okręgach mandatów

'90- 2.5.% próg ustawowy, zniesiony w '92, 2000- przywrócono próg na poziomie 4% w skali kraju

prawo do udziały w podziale mandatów mają listy partyjne, które (niezależnie od klauzuli wyborczej) osiągną kwotę Hare'a; nierozdzielone w ow mandaty przyznawane są najsilniejszym podmiotom wyborczym wg metody d' Hondta

specyficzną cechą- wymóg przydzielania przez rywalizujące w wyborach partie do „jednostek terytorialnych” wewnątrz 8 jedenastomandatowych okręgów (czyli wyborcy głosują na kandydatów przydzielonych do ich terytorialnej „jednostki”; kolejne dwa mandaty przyznawane są reprezentantom mniejszości narodowych (włoskiej i węgierskiej)- odmienne procedury;

*BiH- państwo, które powstało na podstawie porozumienia w Dayton w listopadzie 1995, kończącego trzyletni okres wojny domowej w tej byłej republice jugosłowiańskiej

tendencje dezintegracyjne, przez 6 kolejnych lat wybory były przeprowadzane co 2 lata pod kontrolą OBWE (dopiero w 2002 wycofała się ona z bezpośredniego zaangażowania w proces wyborczy tego kraju)

rywalizacja o 42 mandaty niższej izby parlamentu (Izby Reprezentantów) w '96 i '98- system PR, głosowanie na listy partyjne zamknięte w dwóch okręgach wyborczych (odpowiadających częściom składowym tego państwa):

1. Republika Serbska - 14m

2. Federacja Chorwacko- Muzułmańska - 28m

met Sainte- Lague

natomiast od 2000- podział mandatów odbywa się w 8 ow oraz na poziomie ogólnokrajowym, gdzie do dyspozycji najsilniejszych podmiotów wyborczych pozostaje 12 mandatów uzupełniających

od 2002- wyborcy mogą określać swoje preferencje personalne na wybranych listach

1.2.2 Państwa, które na trwałe wybrały to co najlepsze z „dwóch światów”

*Węgry- rodzaj systemu mieszanego z dwoma segmentami wyborczymi i trzema poziomami repartycji mandatów

1. deputowani wybierani są w JOW, większość bezwzględna (w praktyce- dwie tury głosowania)

2. okręgi wielomandatowe, głosowanie na listy partyjne zamknięte; 5% próg ustawowy

3. dodatkowo, część mandatów wyłaniana jest w ramach trzeciego poziomu ich dystrybucji, który spełnia funkcję kompensacyjną (już bez udziału wyborców)

*Litwa- jednoizbowe Sejmas- 141 deputowanych

1. 71 mandatów wybieranych w JOW (w latach '92 i '96- konieczna bezwzględna większość)

2. 70 mandatów rozdzielanych jest w konsekwencji głosowania na krajowe listy partyjne, które przekroczyły 4% i od '96- 5% (koalicje wyborcze- 7%) poparcia wyborców w skali kraju; metoda Hare'a i zasada największych reszt

istnieje wymóg frekwencji- 40% w JOW, 25% w głosowaniu na listy partyjne

1.2.3 Przypadki największej częstotliwości zmiany typów systemów wyborczych (W-M-P)

*Ukraina- utrzymano znany z okresu funkcjonowania w ramach ZSRR system większościowy (w '90 i '94)

'98- system mieszany, 225mandatów wybieranych w JOW (większość względna)+ 225mandatów, które pochodzą z głosowania na listy partyjne w jednym ogólnokrajowym ow

próg wyborczy- 4%

2004- zmiana formy rządów z prezydencko- parlamentarnej na parlamentarno- gabinetową; system proporcjonalny (zastosowany w 2006)

*Macedonia- utrzymała pochodzący z ustroju komunistycznego s. większościowy z JOW (w. bezwzględna) w wyborach '90 i '94;

'98- 35 z ogólnej liczby 120 mandatów jednoizbowego Zgromadzenia- wybrane na zasadach systemu proporcjonalnego (met d'Hondta, próg ustawowy 5% w skali kraju), pozostałe mandaty wybierane na poprzednich zasadach w JOW

2002- wybory przeprowadzane na podstawie ordynacji z 18 czerwca 2001 (P); 6 ow, rozmiar-20, listy partyjne zamknięte (met. d'Hondta)

*Albania

1.2.4 Przykłady ewolucji od systemów mieszanych do reprezentacji proporcjonalnej (M-P)

*Bułgaria- po załamaniu się systemu komunistycznego Bułgaria była pierwszym krajem w EŚiW, który przyjął system mieszany w wariancie paralelnym i pierwszym, który z niego zrezygnował

system ten został użyty tylko raz w związku z wyborami do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w 1990

'91- przyjęto s. proporcjonalny; chociaż kraj podzielony jest na 31 okręgów, rozwiązanie to ma jedynie znaczenie dla rozstrzygnięć w kwestiach personalnej obsady mandatów parlamentarnych, o liczbie mandatów dla poszczególnych ugrupowań decyduje bowiem ich podział w ramach jednego, ogólnokrajowego ow (4% próg ustawowy +d' Hondt)

*Chorwacja- w republikańskich wyborach '90- s. większościowy;

system mieszany- znalazł zastosowanie w wyborach do Izby Przedstawicielskiej w '92 i '95; sukces danego kandydata w JOW wiązał się z uzyskaniem względnej większości głosów; jeśli chodzi o część proporcjonalną- konieczność przekroczenia 3 lub 5%(w '95), '95- 8%- próg dla koalicji dwupartyjnych, 11%- dla większych; met d'Hondta, listy partyjne zamknięte;

10ow, rozmiar-14; od '92- mandaty dla mniejszości etnicznych, od '95- dla reprezentantów chorwackiej diaspory

'99- s. PR

KONEKWENCJE POLITYCZNE SYSTEMÓW WYBORCZYCH

Niektóre konsekwencje instytucji wyborczych posiadały bardziej systemowy charakter (dot. ich wpływu na poziom proporcjonalności wyborów, liczbę głosów zmarnowanych i przede wszystkim konstrukcję systemu partyjnego oraz stabilność systemu politycznego), inne natomiast techniczny charakter (dot. relacji między systemami wyborczymi a liczbą głosów nieważnych)

1. SYSTEMOWE KONSEKWENCJE ROZWIĄZAŃ WYBORCZYCH

1.1 Proporcjonalność wyborów

reprezentatywny parlament= odzwierciedla zróżnicowane opinie różnych grup społecznych

indeks proporcjonalności- rozpiętość pomiędzy liczbą głosów oddanych na poszczególne komitety wyborcze a liczbą uzyskanych przez nie mandatów (niski i.p = wysoki odsetek głosów zmarnowanych, czyli oddanych na partie które „nie weszły”;))

system: reprezentatywny, deformujący lub dyskryminujący

1. indeks proporcjonalności posiada wyższą (zbliżoną do 100) wartość w systemach proporcjonalnych, bez wysokich progów zaporowych, z dużymi okręgami wyborczymi, z metodą kwotową (np. Hare'a, z zasadą największych reszt) czy też metod największych liczb metodą St Lague; = Słowenia, Łotwa, Estonia, Czechy, Słowacja

z kolei kraje posługujące się systemami większościowymi oraz proporcjonalnymi z wysokimi progami naturalnymi; wysokie progi ustawowe, skąpomandatowe ow oraz metody przeliczania głosów na mandaty, zwiększające rozpiętość pomiędzy liczbą zdobytych mandatów a liczbą głosów wyborczych (np. d' Hondta) → niższe wartości tego indeksu = Rumunia, Mołdawia, BiH, Bułgaria

kraje z systemami mieszanymi w wersji pararelnej [sic!] cechuje stosunkowo najmniej proporcjonalny wynik wyborów (Rosja, Ukraina)

jedynie niektóre rezultaty wyborów pozwalałyby zaliczyć systemy wyborcze krajów EŚiW do relatywnie reprezentatywnych (Słowenia, niektóre elekcje Bułgarii, Łotwy, Słowacji i Polski- '91 i 2001)

wyniki indeksu poniżej 80 ('93- Polska, '91- Bułgaria, '92- Słowacja, '96 i 2000- Litwa) pozwalają zaliczyć regulacje wyborcze do grupy systemów dyskryminujących

do obniżenia indeksu proporcjonalności przyczyniają się: niski poziom instytucjonalizacji systemu partyjnego, wysoki poziom chwiejności wyborczej elektoratu a zwłaszcza duża liczba uczestników rywalizacji wyborczej;

poziom proporcjonalności obniżany jest także przez występowanie tzw. głosów zmarnowanych (ludzi oddają nieważny głos przypadkowo lub celowo albo głosują na jakiś margines); nawet najbardziej proporcjonalny system wyborczy nie zapewnia mandatów wszystkim rywalizującym podmiotom, jeżeli ich liczba jest duża, a liczba mandatów ograniczona

liczba zmarnowanych głosów, czyli ekskluzji politycznej jest zjawiskiem dość marginalnym

'93 Polska- ponad 1/3 obywateli była pozbawiona reprezentacji politycznej

przyczyną dość wysokiego poziomu głosów zmarnowanych w krajach EŚiW- nieznajomość mechanizmów systemów wyborczych oraz wysoki poziom niepewności

wyborcy często zmieniali swoje preferencje wyborcze, m.in. dlatego, że między jednymi a drugimi wyborami pp zmieniały swoje organizacyjne formuły, miały miejsce przekształcenia o charakterze integracyjnym/ dezintegracyjnym (często ugrupowania koalicyjne tworzono jedynie na użytek jednej elekcji); w celu zmniejszenia wpływu sondaży na zachowania wyborców ordynacje większości analizowanych krajów przewidywały zakaz ich publikowania bezpośrednio przed wyborami

wysoki udział głosów zmarnowanych miał miejsce w sytuacji zmiany systemu wyborczego ('91- Bułgaria M-P, Ukraina WMP, '93- Polska, zmiany w ramach systemu proporcjonalnego); przykład Polski wskazuje, że nie tylko zmiana typu systemu wyborczego, lecz także zmiany poziomu progów wyborczych, rozmiaru okręgów oraz metody zmiany głosów na mandaty mogą wpływać na liczbę głosów zmarnowanych

progi ustawowe- ich wprowadzeniu lub podwyższeniu nie zawsze towarzyszyła racjonalna reakcja wyborców, którzy głosując na komitety wyborcze o mniejszym potencjale, tym samym zwiększali udział głosów zmarnowanych (Polska, '93- 34% głosów zmarnowano)

biorąc pod uwagę rozmiar ow, należy stwierdzić, ze większa liczba głosów zmarnowanych występowała w JOW

dzięki odpowiedniej strategii polityki koalicyjnej przed wyborami może zmniejszyć się liczba zmarnowanych głosów

odsetek zmarnowanych głosów maleje wraz z z obniżeniem liczby uczestników rywalizacji wyborczej

jeśli chodzi o poziom inkluzji politycznej, to najwyższy odnotowano w Bośni (2002- 97.48%), najniższy natomiast poziom reprezentatywności wykazały wybory na Ukrainie w '94- 44.39% (poziomy inkluzji były zazwyczaj wyższe w P niż w JOW)

najczęstszym wzorcem jest spadek w drugich wyborach z początkowo wysokiego poziomu inkluzji, który poprzedzał rozdrobnienie systemu partyjnego, oraz następujący potem powolny wzrost (np. Bośnia, Polska, do 2001 Bułgaria i Słowacja)

systemy mieszane, zapewniając dwa kanały dostępu do parlamentu, umożliwiają, nawet przy większej liczbie głosów zmarnowanych, dostanie się do parlamentu (w kategoriach inkluzji systemy mieszane dają więcej niż sumę jego części)

obywatele, podejmując decyzje wyborcze, mogą zminimalizować ryzyko zmarnowania głosu przez głosowanie strategiczne (nieliczni tak robią)

w systemach mieszanych z dwoma głosami w dyspozycji wyborców istnieje możliwość głosowania strategicznego przez rozdzielenie głosów (np. Litwa, Węgry)

twórcy systemów wyborczych mogą mieć wpływ na poziom inkluzji politycznej, czyli zjawiska bardzo pożądanego; jednak żaden system wyborczy nie jest w stanie zapewnić reprezentacji parlamentarnej wszystkim podmiotom, które pojawią się na arenie wyborczej

1.2 Systemy partyjne

część krajów postkomunistycznych w ogóle nie posiada systemów partyjnych, ze względu nie tylko na wysoki poziom zmienności konfiguracji układów partyjnych, lecz również na częstą rotację na arenie parlamentarnej uczestników gier politycznych

analizowana grupa państw cechuje się niskim poziomem lojalności wyborczej elektoratu, wyborcy często zmieniają swoje preferencje polityczne; partie nie potrafiły ukształtować w poszczególnych grupach wyborców poczucia identyfikacji politycznej

poziom chwiejności wyborczej (indeks przesunięcia poparcia wyborczego) był wysoki, co cechuje kraje z niskim poziomem instytucjonalizacji systemów partyjnych

proporcjonalna reprezentacja promuje powstawanie ogólnokrajowych pp, co prowadzi do ujednolicenia partyjnej rywalizacji w poszczególnych częściach terytorium państwa; progi wyborcze stanowią silną barierę ograniczającą szansę pp o niższym potencjale poparcia wyborczego (mogą mieć redukcyjny wpływ na liczbę partii, a także „zamrażający”)

oceny wpływu systemów mieszanych na systemy partyjne są zróżnicowane; wielu badaczy uważa, że mieszane systemy wyborcze prowadzą do tworzenia systemów partyjnych o stosunkowo skromnych rozmiarach (pomiędzy dwupartyjnymi systemami utworzonymi na podstawie JOW a systemami rozbicia wielopartyjnego generowanymi przez formuły proporcjonalne; są one jednak czymś więcej niż tylko sumą swoich części składowych )

systemy oparte na listach partyjnych zachęcają do tworzenia koalicji wyborczych w celu pokonania formalnych progów ustawowych, podczas gdy rywalizacja w JOW skłania do tworzenia koalicji w celu pokonania efektywnych progów wyborczych i osiągnięcia większości koniecznej do zwycięstwa

wybory przeprowadzane w JOW promują kandydatów mających lokalne poparcie, ale niekoniecznie silny związek z partią (natomiast głosowanie na listy partyjne daje priorytet organizacjom partyjnym oraz generuje lojalność członków partii wobec kierownictwa partyjnego)

pp z niewielkimi szansami osiągnięcia progu wyborczego mogą wystawić listę w segmencie PR celem jedynie skierowania zainteresowania potencjalnych wyborców na swoich kandydatów w JOW, dodatkowo mogą brać udział w podziale środków z budżetu na finansowania kampanii wyborczej (R. Moser uzasadnia tym fakt zgłaszania wielu list partyjnych przez ugrupowania z niewielkim poparciem w skali krajowej w Rosji)

K. Montgomery- badała system Węgier, odmienna tendencja; wg niej kandydaci z JOW wykazywali się wysokim poziomem lojalności wobec swoich partii, zmierzając do tego, aby w następnych wyborach zapewnić sobie start z listy partyjnej (co w myśl polityków zwiększało szansę na mandat)

możliwość oddania głosu na indywidualnego kandydata może sprzyjać fragmentaryzacji systemu partyjnego w państwach postkomunistycznych

→ tabela „liczba partii politycznych uczestniczących w wyborach oraz reprezentowanych w parlamentach”; wnioski:

1. całkowita liczba uczestników rywalizacji wyborczej waha się między 8 partiami w Jugosławii w wyborach z 2000roku a 111 w Polsce w roku 1991

2. w pierwszych rywalizacyjnych wyborach- duża liczba ugrupowań partyjnych, następnie- liczba zmniejszyła się jedynie w kilku państwach, w innych nastąpił wzrost (np. w wyniku rozpadu antykomunistycznych ugrupowań typu forum)

3. podobna liczba podmiotów startujących w systemach JOW oraz w systemach z głosowaniem wyłącznie na listy partyjne

4. istnieje różnica między liczbą pp, które weszły do parlamentu, rywalizując w ramach systemów z JOW, a liczbą która jest następstwem konkurencji z zastosowaniem systemów reprezentacji proporcjonalnej (mniejsza liczba partii odnoszących sukcesy w krajach postkomunistycznych wiąże się z formułą proporcjonalną) → widoczne dopiero od drugich wyborów

→ Tezy dotyczące typów systemów partyjnych

*system dwupartyjny- jedynie Albania do 2006,

2002 i 2006- Węgry (ale nie stworzono większościowego rządu, konieczne było poparcie liberałów) ← system dwuipółpartyjny

*system umiarkowanie wielopartyjny z jedną partią dominującą

• Bułgaria w '94 (przewaga socjalistów) i '96 (przewaga Związku Sił Demokratycznych)

• Chorwacja w I poł lat 90tych (Chorwacka Wspólnota Demokratyczna)

• Litwa w '92 (socjaliści)

• Rosja '95 (komuniści)

*system umiarkowanie wielopartyjny z dwiema głównymi partiami

• Czechy ('98, 2002, 2006) (konserwatyści, socjaldemokraci)

*system ekstremalnie wielopartyjny z jedną partią dominującą

• Czechy w '92 (dominacja Obywatelskiej Partii Demokratycznej)

• Słowacja do '98 (przewaga Ruchu na rzecz Demokratycznej Słowacji)

• Węgry ('90- przewaga Węgierskiego Forum Demokratycznego, '94- Węgierska Partia Socjalistczna)

• Estonia ('92- przewaga Związku „Ojczyzna”, '95- Partia Koalicyjna)

• Polska- 2001

*system ekstremalnie wielopartyjny z dwiema głównymi partiami

• Czechy w '96 (podobny potencjał konserwatystów z ODS i socjaldemokratów z CSSD)

• Węgry w '98 (konserwatyści V. Orbana a socjaliści G.Horna)

• Słowacja (podobny potencjał partii Meciara i Słowackiej Koalicji Demokratycznej)

• Polska '93 i 2005

*system ekstremalnie wielopartyjny z równowagą między partiami

• Polska '91

• kraje bałtyckie- np. Estonia w '99

• Słowacja ('90, 2002)

Indeks frakcjonalizacji- (wartość bliska zeru- s. jednopartyjny, 0.5- dwupartyjny, 1- rozproszony); na poziomie wyborczym- wysoka frakcjonalizacja; indeks ten uwzględnia także liczbę partii jak i ich potencjał

sytuacje, gdy największa partia posiadała większość bezwzględną w parlamencie- rzadko (Albania '91, '92, '97; Bułgaria '97; Czechosłowacja '90; Mołdawia w 2001; Rumunia '90) ← jedynie w Rumuni większość była na tyle duża, by ugrupowanie Frontu Ocalenia Narodowego można by nazwać dominującym, gdyby nie uległo dezintegracji)

parlamentarne większości były regularnie możliwe w Albanii i Chorwacji, zazwyczaj w Bułgarii i Mołdawii, dwukrotnie w Macedonii oraz raz w Czechach, na Węgrzech, na Litwie i Rumunii

końcowy wniosek- segment większościowy w mieszanych systemach wyborczych generuje układ partyjny o regionalizacji poparcia wyborczego i tym samym nie redukuje liczby podmiotów zdobywających mandaty parlamentarne; korzystniejsze dla powstawania ugrupowań partyjnych o zasięgu ogólnokrajowym są systemy mieszane (też jako będące elementem systemów mieszanych)

2. INNE EFEKTY WYBORÓW

2.1 Frekwencja wyborcza

Mechanizmy ułatwiające oddawanie głosów:

1. głosowanie za pomocą poczty (BiH, Estonia, Łotwa, Słowenia)

2. za pośrednictwem pełnomocników (Estonia, Rosja, Ukraina)

3. poza miejscem stałego zamieszkania (Albania do '97, BiH, Bułgaria, Czechy, Macedonia do '98, Mołdawia, Rumunia, Słowacja, Węgry)

4. w placówkach dyplomatycznych dla obywateli będących za granicą (Bułgaria, Chorwacja, Estonia, Łotwa, Litwa...)

5. mobilne urny wyborcze (Chorwacja, Estonia, Mołdawia, Rumunia, Słowacja...)

6. czas i godziny wyborów (często sb i nd)

Estonia- możliwość głosowania z wyprzedzeniem czasowym

wybory przeprowadzane w systemie proporcjonalnym charakteryzują się frekwencją wyższą przeciętnie o 8% w porównaniu z wyborami zawierającymi segment większościowy (wyższy poziom konkurencyjności i inkluzywności wyborów w okręgach wielomandatowych; wyborcy postrzegają system PR jako bardziej sprawiedliwy)

frekwencja niższa niż w EZ

2.2 Głosy nieważne- oddane na kartach w sposób niewłaściwy; duża ich liczba może delegitymizować wybory

są efektem stawiania przez głosujących znaku w niewłaściwym miejscu lub głosowania na większą liczbę partii czy kandydatów, niż przewiduje to ordynacja wyborcza; dopisywania komentarzy etc

bywa, że są celowym zabiegiem wyborców (wyraz kontestacji wobec systemu); w celu ograniczenia świadomego oddawania głosów nieważnych niektóre ordynacje (Rosja, Ukraina) przewidywały możliwość oddania głosu „przeciwko wszystkim” (zmniejsza to liczbę głosów nieważnych, lecz również ogranicza poziom reprezentatywności parlamentu)

głosów nieważnych powyżej 3%- stosunkowo niewiele

wysoki odsetek głosów nieważnych w Rumuni w '92- (12.93%) wynikał wg OBWE z nadużyć wyborczych, złożoności kart do głosowania, nieumiejętności wyborców rozpoznania symboli wybieranych partii ; 94- Ukraina- tu wynikał z kolei z uciążliwego dla obywateli rozwiązania (musiał wykreślić wszystkie nazwiska niechcianych kandydatów)

generalnie rozwiązania zawarte w systemach wyborczych nie miały dużego wpływ na liczbę g. nieważnych

6.CECHY PARTII POLITYCZNYCH W EŚIW

G. Tóka- zarówno w ramach pierwszej i drugiej „fali” demokratyzacji, jak i w przypadku postkomunistycznej transformacji partie odgrywały małą lub żadną rolę

z kolei A. Agh- wymuszona, przede wszystkim brakiem społeczeństwa obywatelskiego, „nadpartyjności” życia politycznego po upadku komunizmu

ocena Tóki znajduje potwierdzenie w rzeczywistości i może być wsparta licznymi argumentami empirycznej natury → brak silnych pp odwołujących się bądź do tradycji bądź do więzi z elektoratem, które mogłyby przeprowadzić dzieło demokratyzacji cechuje okres odchodzenia od komunizmu

z reguły w pierwszych wyborach dochodzi do starcia ugrupowań komunistycznych (postkomunistycznych) z szerokimi frontami antykomunistycznymi, które

• bądź znikają bezpowrotnie ze sceny politycznej (Neue Forum w b.NRD, Fronty Ludowe w Estonii i Łotwie czy DEMOS w Słowenii)

• bądź przeobrażają się w pp (np. Sajudis na Litwie, Węgierskie Forum Demokratyczne, Forum Obywatelskie w Czechach, Społeczeństwo Przeciw Przemocy w Słowacji)

• lub próbują sprawować patronaż nad zrodzonymi z nich pp, organizując je do rywalizacji z postkomunistyczną lewicą („Solidarność”, Zjednoczone Siły Demokratyczne w Bułgarii)

tworzenie szerokich koalicji wyborczych, obejmujących kilka lub kilkanaście partii politycznych staje się w EŚiW trwałym zjawiskiem politycznym, wykraczającym poza cezury wyznaczające koniec tranzycji; podobnie jak powstawanie formacji skupionych wokół osoby popularnego lidera

• Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji

• Zjednoczone Siły Demokratyczne

• Ruch Narodowy Symeon II (Bułgaria)

• koalicja A. Brazauskasa czy R. Paksasa na Litwie w 2004

potwierdza to ocenę G. Pasquino (partie nie są w stanie zdominować samego przejścia ku demokracji, stają się natomiast czynnikiem dominującym w procesie jej utrwalania)

wg T. Baylisa charakterystyczną cechą pokomunistycznej demokratyzacji jest to, że konsolidacji instytucji politycznych nie towarzyszy konsolidacja wzorców rywalizacji międzypartyjnej

→ Jaka jest rola pp w procesie demokratyzacji w EŚiW? (chcąc odpowiedzieć trzeba uwzględnić trzy okoliczności)

1. postkomunistyczna transformacja zachodzi w czasie, gdy instytucja partii politycznej napotyka na poważne wyzwania, które wymuszają na niej zmianę funkcji, przeobrażenia organizacyjne czy też formułowanie nowych strategii (nowe partie wchodzą od razu w tę fazę rozwoju, która wiążę się z daleko idącym przeobrażeniem samej instytucji, nie przechodzą tych stadiów, które przechodziły pp w EZ)

swoiste wyobcowanie pp wynika ze szczególnych właściwości pokomunistycznej klasy poliycznej

A. Agh- luka, jaka powstaje między elitami politycznymi a masami ma swoje źródło w:

• braku zainteresowania nowych elit polityczną mobilizacją społeczeństwa

• koncentracją na problemach aksjologicznych

• oraz na kwestii kształtowania nowej tożsamości politycznej a nie na realnych problemach społecznych i gospodarczych

w polityce dominuje konflikt na tle wartości (trudno przezwyciężyć)

2) partie powstające w państwach, które odrzuciły system komunistyczny muszą zmierzyć się z pewnymi zjawiskami, które utrudniają ich rozwój (niechęć do polityki jako takiej, nieufność wobec instytucji pp); miernikiem niezadowolenia- niski poziom frekwencji

3) kwestią trzecią są okoliczności towarzyszące procesowi powstawania pp w EŚiW

*kontekst społeczny; w przeciwieństwie do „naturalnej” drogi formowania się partii zachodnioeuropejskich, ugrupowania w EŚiW nie reprezentują podziałów socjopolitycznych (podziały te nie miały szansy ujawnić się przez 50lat rządów komunistów) → większość partii formowana na bazie elit, a nie interesów poszczególnych grup społecznych (wyjątkiem mogą być partie agrarne i etniczne)

często formułowane są apele odwołujące się przede wszystkim do wartości, nie interesów; mobilizacja jest przede wszystkim negatywna, skierowana przeciwko politycznym wrogom

dominacja konfliktów aksjologicznych radykalizuje rywalizację polityczną, która staje się silnie zideologizowana

* kontekst polityczny (wyznaczają go trzy czynniki)

- w przeciwieństwie do „normalnej” drogi rozwojowej partii europejskich- podjęcie decyzji o rywalizacyjnych wyborach odbywa się w warunkach, gdy powszechne prawo wyborcze jest standardem (powstają partie typy catch-all, często ma miejsce apel niespójny- zawierający równoczesne odwoływanie się do lewicy w kwestiach materialnych jak i prawicy w obrębie ładu moralnego)

- związek pp z państwem, brak społecznego zakorzenienia

- obecność na arenie politycznej byłych partii komunistycznych, które jako jedyny uczestnik rywalizacji mają znaczne zasoby finansowe i organizacyjne (mają więc przewagę)

*kontekst organizacyjny (kilka aspektów)

- sposób formowania pp w tym regionie różni się wyraźnie od tego, jak powstawały ugrupowania polityczne w poprzednich falach demokratyzacji

a) partie wywodzące się ze starego reżimu (głównie byłe partie komunistyczne oraz niektóre partie agrarne, np. PSL czy BANU w Bułgarii)

b) partie reaktywowane- nawiązujące do formacji działających w okresie przedkomunistycznym (czeska socjaldemokracja, węgierska Partia Drobnych Posiadaczy)

c) wywodzące się z szerokich frontów antykomunistycznych (ODS, słowacka HZDS, Węgierskie Forum Demokratyczne czy litewscy konserwatyści „Ojczyzny”)

d) partie tworzone całkowicie od nowa (niemające korzeni ani w poprzednim systemie, ani w antykomunistycznych frontach- litewska Partia Pracy, estońska Res Publica, łotewska Jaunas

Laiks, słowacki SMER i ANO, bułgarski Ruch Narodowy Symeon II i Zjednoczenie Atak)

za wyjątkiem pierwszej grupy- pozostałe budowane są od „góry do dołu”, miejscem ich powstania i działalności jest na ogół parlament

• są to partie elitarne, co powoduje, że ich struktura organizacyjna jest słabo rozbudowana, o sukcesie decyduje osobowość liderów i PR-owcy

• programy partii przygotowywane są przez ekspertów, a aprobowane przez liderów, rzadko kiedy występują wewnątrzpartyjne debaty

• partie pozostają przez dłuższy czas słabo zinstytucjonalizowane, a przez to niezdolne do radzenia sobie z wyzwaniami otoczenia; wiele z nich ma charakter efemeryczny

• dekompozycja antykomunistycznej opozycji i związany z tym na ogół wzrost fragmentaryzacji sceny politycznej wiąże się z ogólną tendencją politycznej demobilizacji elektoratu

→ kilka przemyśleń Agha:

• uczynienie z parlamentu głównej areny działania pp powoduje, że ich wysiłki skierowane są przede wszystkim na zdobycie i utrzymanie reprezentacji parlamentarnej oraz na uzyskanie potencjału koalicyjnego (by rządzić lub współrządzić)

• rywalizacja w postkomunistycznych demokracjach toczy się na trzech płaszczyznach (*podział między partiami postkomunistyczymi a antykomunistyczną opozycją, *między partiami historycznymi a formacjami nowymi, *między ugrupowaniami ogólnonarodowymi a etnicznymi)

→ wg Antoszewskiego słabością powyższych koncepcji jest to, że nie rozróżniają one konfliktów okresu przejścia od tych, które wyznaczają dalsze fazy demokratyzacji

partie muszą zająć stanowisko wobec trzech kwestii, które można nazwać transformacyjnymi (oprócz tych „tradycyjnych”)

1. czy transformacja w ogóle ma się dokonywać

2. jak ma się dokonywać

3. dokonać oceny systemu, jaki ukształtował się po upadku komunizmu

!!! osiągnięcie konsensusu głównych sił politycznych wokół tych kwestii może być uznane za zakończenie fazy przejścia (tranzycji)

większość partii dąży do zajęcia takiej pozycji w systemie partyjnym, która umożliwia zawieranie koalicji gabinetowych (chociaż są też partie izolowane, które mają duże poparcie, np. Komunistyczna Partia Czech i Moraw czy partie ekstremalnej prawicy)

czynny potencjał koalicyjny- możliwość złożenia efektywnej oferty stworzenia rządu, bierny- bycie adresatem takiej propozycji

działania partii na arenie wyborczej cechuje odwoływanie się do ideologii, a zwłaszcza konstytuujących ją wartości, o tyle budowanie koalicji gabinetowych odbywa się na innych zasadach (np. zwycięstwo rumuńskiej Konwencji Demokratycznej w '96 czy bułgarskich Zjednoczonych Sił Demokratycznych w '97 oznaczało utworzenie koalicji reprezentujących szerokie spektrum orientacji ideologicznych)

różnice ideologiczne mogą być spychane na dalszy plan przez doraźne cele polityczne nie tylko w pierwszej fazie przemian, ale rzutuje to na jakość rządzenia

→ konkludując ;) Analiza działalności pp w EŚiW przynosi częściowe tylko potwierdzenie tezy o odchodzeniu przez nie od klasycznego modelu i klasycznych funkcji

1. koncentracja partii na wyborach oznacza konieczność spełnienia funkcji ich strukturyzacji (formowania wyrazistych, pozwalających na wyróżnienie własnej tożsamości ofert programowych oraz personalnych); partie kładą naciski na wartości

2. koncentracja partii na rządzeniu wymusza na nich wypełnianie innej klasycznej funkcji, jaką jest rekrutacja liderów politycznych; odgórny sposób formowania pp wzmacnia rolę elit centralnych, które decydują o wizerunku partii ; dobór na stanowiska publiczne- decyduje lojalność; wypełnianie funkcji rekrutacyjnej (czy szerzej- rządzenia) jest trudne ze względu na częstą alternację władzy, liczne rozłamy i „ruchliwość” polityków- raz jedna raz druga partia

3. słabe społeczne zakorzenienie pp utrudnia wypełnianie funkcji reprezentatywnych (zwłaszcza artykulacji i agregacji interesów grupowych) oraz funkcji integracyjnej

partie stają często przed koniecznością pogodzenia interesów różnych wewnętrznych frakcji (ważniejsze zadanie niż agregacja interesów danych grup wyborców)

wśród czynników utrudniających realizację wymienionych funkcji są:

• nieobecność organizacji „wspomagających” (zz, stowarzyszenia kulturalne lub sportowe)

• brak własnych mediów (prasy partyjnej)

• doraźność strategii realizowanych w trakcie kampanii wyborczych, składanie nierealnych obietnic

partie w niewielkim stopniu zdolne są do spełniania funkcji organizacyjnej, a tym samym systemotwórczej (warunkiem ukształtowania systemu partyjnego jest bowiem utrwalenie partii jako instytucji oraz wzorców łączących je interakcji

z

Temat 7:  Partie i systemy partyjne:

Warunki tworzenia partii politycznych. Proces powstawania partii politycznych w Europie Środkowo - Wschodniej można analizować na różnych płaszczyznach:

 

1. Kontekst społeczny:

- brak podziałów socjopolitycznych -> nie wykształciły się grupy społeczne -> nie mogą powstać partie, które odzwierciedlałyby interesy wielkich grup społ (wyjątkiem będą partie agrarne w Polsce czy Bułgarii i partie etniczne odwołujące się do tożsamości zbiorowej mniejszości narodowych np. tureckiej w Bułgarii)

- partie formułowane są na bazie elit a nie interesów poszczególnych grup społ.

2. Kontekst polityczny - 2 czynniki:

- podjęcie decyzji o wyborach rywalizacyjnych odbywa się w warunkach gdy powszwchne prawo wyborcze jest już standardem -> nie miały miejsca przemiany strukturalne rynku wyborczego. To z kolei sprzyja powstawaniu partii formułujących apel typu catch all lub nawet apel niespójny (program partii łączy w sobie elementy konserwatyzmu, liberalizmu i socjalizmu).

- obecność na arenie politycznej byłych partii komunistycznych, które dysponując zasobami finansowymi i organizacyjnymi posiadają znaczną przewagę nad resztą konkurencji.

3. kontekst organizacyjny:

- sposób formułowania partii politycznych różni się od tego, jak powstawały partie na Zachodzie Europy

Z uwagi na genezę można wyróżnić 4 typy partii wschodnioeuropejskich:

1. partie wywodzące się ze starego reżimu

-głównie byłe partie komunistyczne oraz niektóre agrarne

2. partie reaktywowane

- nawiązujące do formacji działających w okresie przedkomunistycznym,

Np. czeska socjaldemokracja, węgierska Partia Drobnych Posiadaczy

3. partie wywodzące się z szerokich frontów antykomunistycznych:

- czeska ODS, słowacka HZDS, Węgierskie Forum Demokratyczne

4. partie tworzone całkkowicie od nowa:

- litewska Partia Pracy, słowacki SMER, polska Samoobrona.

Bieguny rywalizacji:

- koncentracja poparcia dla partii (bloku partii), zajmujących alternatywne stanowisko wobec kwestii, które głęboko i trwale dzialą wyborców (czy to z uwgi na odmienne wartości bądź oceny, czy też ze względu na odmienne interesy grupowe), prowadzącą do stworzenia realnej lub symbolicznej alternatywy politycznej wobec rządzących lub opozycji.

Kryteria wyodrębnienia:

- ocena komunistycznej przeszłości

- podstawy ideologiczne

- ocena dokonań transformacji

- samodzielna idenstyfikacja partii

1. Biegun socjalistyczny

2. Biegun konserwatywno - chrześcijańsko - demokratyczny

3. Biegun liberalny

4. Biegun radykalny

1. Biegun socjalistyczny: partie umiarkowanej lewicy:

Program:

- odrzucenie neoliberalnej koncepcji przejścia ku kapitalizmowi

- egalitaryzm

- walka o redukcję deficytu bodżetowego

- łagodzenie napięć społecznych

- równość społeczna

- „nieradykalne” reformy gospodarcze - łagodne przejście

Potencjał:

Umiarkowana lewica tworzy znaczący biregun rywalizacji politycznej:

- wykazuje zdolność do wygrywana wyborów i tworzenia lub współtworzenia rządów

- często inicjują także powstanie koalicji gabinetowej

- dysponują czynnym potencjałem koalicyjnym - zdolnością do współpracy ugrupowań o odmiennej orientacji ideologicznej lub wywodzących się z niegdyś antaginistycznego obozu.

- partię uczestniczą we wszystkich elekcjach - stają się tym samym czynnikiem stabilizującym rywalizację polityczną.

- na Węgrzech, Litwie czy w Czechach - partie umiarkowanej lewicy stają się alternatywą dla niektórych ugrupowań konserwatywnych.

Formy organizacyjne:

1. Zreformowana lewica postkomunistyczna - tzw partie sukcesorki

- odziedziczyły po swych poprzedniczkach struktury, część majątku, część bazy członkowskiej

- muszą zmagać się z kwestią odpowiedzialności za działania w przeszłośći (cąży na nich brzemię przeszłości) ->defensywny charakter strategii politycznej

- przechodzą proces „socjaldemokratyzacji” - ewolucja programowa, która polega na tym, że partie te rewidują swe priorytety w sferach polityki wewnętrznej i zagranicznej.

- dążą do pozyskania tej częsci elektoratu, którą w wyniku przemian po upadku komunizmu cechuje poczucie deprywacji. ( w programach obecne: ochrona słabszych i pokrzywdzonych w wyniku reform gospodarczych)

• Węgierska Partia Socjalistyczna,

• Litewska Partia Socjaldemokratyczna,

• SLD

• Bułgarska Partia Socjalistyczna

• Rumuńska Partia Socjaldemokratyczna oraz Partia Demokratyczna

2. Partie reaktywowane:

• Czeska Partia Socjaldemokratyczna (CSSD)

• Łotewska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza

3. Partie o orientacji socjalistycznej lub socjaldemokratycznej nie odwołujące się do żadnych poprzedniczek.

- mogą się wywodzić z ruchów społecznych, będąc efektem ich rozłamu np.

Łotewska Partia Harmonii Narodowej powsatała w wyniku rozpadu ruchu SLAT.

- jako efekt dezintegracji partii komunistycznych - Bułgarska Eurolewica

- tworzone jako samodzielne podmioty rywalizacji politycznej:

-> założona w 1990 r Socjaldemokratyczna Partia Słowenii - od 2003 r nosi nazwę Słoweńskiej Partii Demokratycznej,

-> estońska Partia Socjaldemokratyczna powstała w '95 jako Umiarkowani

-> słowacki SMER

Formacje socjaldemokratyczne nie nawiązują współp-racy z ortodoksyjną komunistyczną lewicą (tam gdzie ona istenieje) rywalizując z nią o głosy niezadowolonych z z efektów transformacji oraz przeciwstawiając się neoliberalnej politycxe rządów prawicowych.

Przykład Słowacja: istnieją 2 podmioty polityczne na początku rywalizacji :

- ortodoksyjna Komunistyczna Partia Słowacji

- socjaldemokratyczna Partia Demokratycznej Lewicy - SDL ( '99 dochodzi do rozłamu w wyniku którego wyłania się SMER )

2002 - SDL zostaje pokonana przez SMER i Komunistyczną Partię Słowacji

2005 r - SMER doprowadza do ponownego zjedoczenia się partii socjaldem wchłaniając ugrupowanie z którego wcześniej wystąpił

2006 r- SMER wygrywa wybory - Komunistyczna Partia Słowacji zostaje zepchnięta na margines życia politycznego

Poziom poparcia: ok. 20 %

Jest to najsilniejsza rodzina partii, choć nie tak silna jak w Europie Zachodniej.

2. Biegun konserwatywno - chrześcijańsko - demokratyczny

Program:

- zdecydowane opowiedzenie się przeciwko partiom komunistycznym, bez względu na to, czy jest to lewica umiarkowana czy ortodoksyjna.

- umiarkowana polityka prorynkowa

- konieczność realizacji wartości chrześcijańskich przez silne i sprawne państwo

- można znaleźć elementy paternalizmu i autorytaryzmu

- uznanie znaczącej roli religii i Kościoła (szczególnie społeczna nauka Kościoła) w życiu publicznym

- odwołanie się do takich wartości jak: tradycja, uch narodu, wiara, hierarchia, współnota, nienaruszalność własności

- pielęgnacja narodowego charakteru państwa i walka z jego zagrożeniami

- polityka histryczna i wskrzeszenie pozytywnych doświadczeń przeszłości

- kontrola nad zachowaniami jednostek

- ochrona rodziny

- oparcie silnej władzy państwowej na moralnych podstawach

- zapewnienie bezpieczeństwa i porządku

- zasady demokracji - wyłonienie większości, pominięcie praw mniejszości.

Potencjał:

Nie we wszystkich krajach nurt ten jest jednolity

Poparcie: 20% - 25% - partie te są zatem silniejsze niż partie socjaldemokratyczne.

Węgry, Czechy, Albania - średnie poparcie dla wszystkich partii kons sięga 40%

-żadna partia (samodzielnie) nie zdobyła nigdy bezwzględnej większości ani głosów ani mandatów

- wyższy potencjał koalizyjny czynny niż bierny

- nurt konserwatywno - chadecki może być uznawany za najbardziej liczącą się orientację prawicową zdolną do utrzymywania stosunkowo wysokiego poparcia w wyborach, budowania koalicji gabinetowych lub uczestnictwa w nich w charakterze młodszych partnerów. Do najsilniejszych ugrupowań tworzących ten biegun należą:

-albańska PDSh - Demokratyczna Partia Albanii

-węgierski FiDeSz

- czeska ODS

- bułgarska SDS

Formy organizacyjne: gdzie:

1. Ruch konserwatywny przybrał postać jednej partii lub stałej koalicji

• Estonia: Związek „Ojczyzna”

• Litwa: Unia Ojczyźniana

• Ukraina: Ludowy Ruch Ukrainy

2. Ruch konsewatywny uległ pewnej dekompozycji czy też fragmentaryzacji - więcej niż jedno ugrupowanie.

• Węgry : FiDeSz (Związek Młodych Demokratów),

Węgeirskie Forum Demokratyczne (MDF)

• Łotwa: Ojczyzna i Wolność + Narodowa Partia Konserwatywna = '97 Związek „Ojczyzna i Wolność” , Partia Ludowa

• Czechy: wyłonione z Forum Obywatelskiego:

Obywatelska Partia Demokratyczna(ODS), Obywatelski Związek Demokratyczny

• Serbia: Serbska Partia Demokratyczna, Serbski Ruch Odnowy

3. Partie konserwatywne nie są jak do tej pory jednoznacznie identyfikowane (Słowacja) lub uzyskały znaczenie polityczne dopiero w ostatnim okresie (Bułgaria, Rumunia)

• Bułgaria: Zjednoczone Siły Demokratyczne, Demorkaci na Rzecz Silnej Bułgarii

• Słowacja - brak partii konserwatywnych, ale silna obecność partii chedeckiej :

Ruch Chrześcijańsko - Demokratyczny

• Rumunia: Partia Konserwatywna

3. Biegun liberalny:

Program:

-najpełniejsze przeciwieństwo komunizmu zarówno w wymiarze gospodarczym

jak i politycznym, antykomunizm

- ochrona własności prywatnej

- indywidualizm i wolność jednostki

- społeczeństwo otwarte

- ochrona praw mniejszośći

- prywatyzacja

Potencjał:

4 sytuacje - ze względu na rolę w rywalizacji politycznej:

• Dominacja - Liberalna Partia Słowenii

• Partie Liczące się - Estonia, Węgry, Polska

• Poza głównym nurtem rywalizacji - Litwa, Czechy, Słowacja

• Marginalizacja - Bułgaria, Rumunia

Siła partii liberalnych (ogółem) to ok. 15%

Największe zdobcze: partie liberalne krajów nadbałtyckich - tam najlepsze wyniki sięgały nawet 40%

Partie liberalne, które liczyłyby się w rywalizacji politycznej nie spotkamy w Albanii i na Ukrainie.

Partie liberalne często pełnią funkcję partii dopełniających koalicję.

Strategie koalicyjne przedstawiam niżej

Formy organizacyjne:

Biorąc pod uwagę strategie koalicyjne i kwestie programowe możemy wyróżnić ugrupowania:

1. Socjalliberalne:

- stworzenie warunków swobodnego: materialnego i duchowego rozwoju człowieka, dopuszczając pomoc państwa

- przeciwko ugrupowaniom nacjonalistycznym oraz wyznaniowym

- dopuszczają mniej lub bardziej sformalizowaną współpracę z lewicą, w tym także postkomunistyczną.

• Corwacka Partia Socjalno - Liberalna

• Estońska Partia Reform

• Litewska Nowa Unia

• Węgierski SZDESZ

• Rosyjskie Jabłoko

• Słowacką SOP

• Serbska Partia Demokratyczna

2. Centrowe partie liberalne

- liberalna ortodoksja rynkowa - poglądy ekonomiczne

- współpraca z umiarkowaną prawicą

- odrzucają możliwość współpracy z ugrupowaniami lewicowymi

• Chorwacka Partia Ludowa i Partia Liberalna

• Słoweńska LDS

• Litewska Unia Liberalna

• Słowacką ANO (Sojusz Nowego Obywatela)

• Serbski G17 Plus

3. Konserwatywno - liberalne

- zrównują wartość jednostek z wartością współnot

- odwołują się do tradycji i interesów Narodu

- naturalny sojusznik - partie konserwatywne i chrześcijańsko - demokratyczne

• Chorwackie Centrum - Demokratyczne

• Czeska US - DEU

• Litewska Unia Centrum

• Łotewska Droga i Jaunais Laiks

• PO

• Rosyjski Związek Sil Prawicowych

• Rumunska Partia Narodowo - Liberalna

• Slowacka Unia Demokratyczna

Do grona ugrupowań liberalnych, ze względu na zajmowane przez nie stanowiska w kwestiach ekonomicznych i politycznych można także zaliczyć niektóre partie etniczne:

• Bułgarski Ruch Praw i Swobód

• Demokratyczny Związek Węgrów w Rumunii

• Słowacka Partia Węgierskiej Koalicji

4. Biegun ekstremalny

1. Partie radykalnej kontynuacji

-formacje domagające się przywrócenia systemu komunistycznego

- kwestionuje zasadę istnienia dwóch sektorów we wszystkich dziedzinach gospodarki

- nacjonalizacja tych, które są ważne z punktu widzenia interesów państwa

• Komunistyczna Partia Czech i Moraw

• Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej

• Komunistyczna Partia Słowacji

• Komunistyczna Partia Ukrainy i Socjalistyczna Partia Ukrainy

2. Partie radykalnego powrotu

- powrót do przedkomunistycznej przeszłości

- prymat Narodu nad jednostką

- dopuszczają podział na obywateli „pierwszej” i „drugiej” kategorii

- prawa mniejszości - nieuprawniony przywilej

- czasem też działania prowadzące ku eksterminacji mniejszości

• Chorwacka Partia Prawa

• Republikanie Miroslava Sladka w Czechach

• Ruch Narodowy na rzecz Łotwy

• Konfederacja Polski Niepodległej i LPR w Polsce oczywiście

• Słowacka Partia Narodowa

• Słoweńska Partia Narodowa

Zajęcia 8. Partie i systemy partyjne w Europie Środkowo-Wschodniej.

A. Antoszewski „ Partie i systemy partyjne państw UE na przełomie wieków.”

Ewolucja systemu partyjnego: problemy metodologiczne.

Systemy partyjne pokomunistycznej Europy charakteryzują się niskim poziomem stabilności albo nie zdołały się jeszcze ukształtować ( można mówić i tak, i tak ).

Powody:

• gwałtowność i częstotliwość zmian w ofercie wyborczej

• partie polit. łatwo się rodzą, szybko odnoszą sukcesy ale i z równą łatwością znikają z areny polit.

• amplituda poparcia dla poszczególnych partii - wys0ka ( szybkie zwycięstwa, łatwe porażki )

• znaczna liczba partii uczestniczących w koalicjach gabinetowych - i rośnie z elekcji na elekcję.

System partyjny

• od czasów monografii Sartoriego nie poczyniono postępu w rozumieniu aspektu „ systemowości”

system part. - coś więcej niż tylko suma partii na arenie polit.!!!!

• różne definicje:

* s. p.= zespół interakcji wynikających z międzypartyjnej rywalizacji

* = konfiguracja partii polit. w ramach konkretnego narodowego systemu państwowego

!!!A. Rapoport: system to zbiór dających się zidentyfikować elementów, pomiędzy którymi zachodzą dające się zidentyfikować relacje, implikujące inne relacje, a cechę dynamizmu zapewnia fakt,że określony kompleks relacji zachodzących w danym czasie implikuje inny ich kompleks w późniejszym czasie.

I na tym trzeba się opierać ( trzeba to uwzględniać ) przy definiowaniu syst. part.:

• on też jest dynamiczny, zdolny do zmiany, będącej reakcją na przekształcenia zachodzące w otoczeniu

• zmiany te zachodzą na różnych poziomach: wzrost lub spadek liczby partii efektywnie uczestniczących w procesie rządzenia; różne strategie koalicyjne

!!!ale z drugiej strony pojęcie systemowości zakłada element stabilności i kontynuacji - to się sprowadza np. do pewnej regularności poparcia dla partii zdolnych do wypełniania roli uczestnika systemu w dłuższym przedziale czasowym

za taką koncepcją opowiadają się S. Mainwaring i M. Torcala = wg nich na miano syst. part. zasługują tylko systemy zinstytucjonalizowane ( czyli charakteryzujące się trwałością i powtarzalnością wzorców rywalizacji polit., regularnym poparciem, uzyskaniem niezależnego statusu i wartości ).

D. Easton = bez wkładów system nie może wykonać żadnego zadania, bez wytworów nie możemy ustalić, jakie zadania zostały przez system wykonane.

Wkłady syst. part. : wszystkie zew. czynniki, które „uruchamiają” partie polit. do konfrontacji / kooperacji z innymi partiami i zapewniają ich przetrwanie. Zaliczamy do nich: regulacje prawne ( prawo wyborcze ), zasilanie finansowe part. polit., działania międzynarodowych organizacji part., zachowania wyborcze.

Wytwory syst. part. : formuła tworzenia gabinetu (jego spójność i trwałość), relacja z opozycją, dokonania gabinetu i opozycji. Te trzy elementy tworzą ofertę skierowaną do wyborców - mogą ją oni zaakceptować lub odrzucić w momencie głosowania. I tak przejawia się sprzężenie zwrotne między wkładami a wytworami syst.

Takie ujęcie pozwala na traktowanie syst. part. jako procesu komunikowania się wyborców z part. polit., w wyniku którego kształtuje się względnie stabilny układ interakcji, w jakie wchodzą partie na arenie wyborczej i parlamentarnej.

Tendencja charak. dla wszystkich krajów UE - obniżenie poziomu przewidywalności zachowań wyborczych.

Bezpośrednim efektem zachowań wyborczych elektoratu jest tylko jeden aspekt systemu - jego kształt na arenie wyborczej. Wybory ukazują rozkład preferencji elektoratu, poziom poparcia dla rządzących i zaufania do partii ustabilizowanych ( ale nie zawsze przesądzają kto, w jakim rozmiarze będzie reprezentowany w parlamencie i kto będzie rządził ).

Partie przyporządkowują różne strategie różnym celom na dwóch różnych arenach : wyborczej i parlamentarnej.

Arena wyborcza = cel - pozyskanie największej liczby głosów; interakcje między partiami mniej intensywne.

parlamentarna= dostęp do rządu

Proces zmiany nie zachodzi jednakowo na obu arenach. Przesunięcia poparcia wyborczego z elekcji na elekcję mogą być znaczące, ale nie musi to rzutować na sposób budowania większości parlamentarnych czy formułę koalicji gabinetowych.

Wynik wyborów nie określa tego, kto będzie formować rząd ( jest to jasne przy syst. dwupartyjnych, ale przy wielopart. już nie ).

Zmiany syst. part. zachodzą na trzech poziomach- wyborczym, parlamentarnym i gabinetowym, choć są ze sobą powiązane to mają charakter względnie autonomiczny. Pierwszy symptom zmian, przesunięcie poparcia wyborczego, wyraża się w stratach ponoszonych przez partie ustabilizowane, zyskach partii z marginesu rywalizacji i zyskach partii nowych. Przesunięcie poparcia to nie tylko skutek zmiany preferencji wyborczych, ale też zmian programowych, modyfikacji oferty wyborczej.

Przesunięcie poparcia zmienia ilościowe parametry syst. part.:

• poziom rywalizacyjności

• poziom koncentracji poparcia.

Ale znaczenie tych czynników nie należy przeceniać - chwiejność wyborcza nie musi być dowodem utraty instytucjonalizacji ( co do instytucjonalizacji patrz: Mainwaring i Torcala ).

Chwiejność ta może dowodzić żywotności syst. partyjnego i zwiększenia roli elektoratu ( pryncypał kontrolujący agenta ). Odpowiedź syst. part. na chwiejność - zmiana polit., strategii koalicyjnych.

Syst. part. , traktowany jako mechanizm współdziałania i konfrontacji partii polit., „przejawia się” przede wszystkim na arenie parlamentarnej, na której partie stykają się bezpośrednio ze sobą.

Argumenty za tym stanowiskiem:

1. na arenie parlament. buduje się większości niezbędne do podejmowania decyzji i to na niej podejmowane są działania zmierzające do stworzenia rządu

2. na a.p. Dochodzi nie tylko do zmniejszenia liczby partii, ale też do redukcji liczby biegunów rywalizacji. Partie wcześniej konkurujące o głosy wyborców, skupiają się wokół ( najczęściej dwóch ) najsilniejszych - podejmując walkę o utworzenie rządu

3. na a.p. rozstrzyga się, które partie są izolowane, czyli niebrane przez nikogo pod uwagę jako partner koalicyjny - redukcja liczby możliwych koalicji gabinetowych, większe trudności w konstruowaniu większości parlamentarnej

4. jeśli pod pojęciem zmiany syst. partyjnego rozumie się możliwość jego odmiennego zakwalifikowania, to pod uwagę bierze się liczbę partii reprezentowanych w parlamencie oraz dzielący je dystans ideologiczny

5. analizując parametry ilościowe syst. part. ( tu chyba chodzi o ten poziom rywalizacyjności i koncentracji poparcia ) na a.p. możemy stwierdzić, jak przedstawia się jeden z ważnych parametrów jakościowych - reprezentatywność.

Główny miernik, jakim posługują się badacze syst. part. na arenie parlamentarnej jest efektywna liczba partii ( propozycja M. Laakso i R. Taagepera ) - stanowi ona kombinację pomiaru liczby partii działających w parlamencie oraz rozmiaru ich reprezentacji. Pozwala on ustalić poziom fragmentaryzacji systemu - a to jest ważnym czynnikiem rzutującym na strategie koalicyjne.

Miernik ten ma wady - zachęca do równego traktowania partii o zbliżonej sile mandatów, co prowadzi do pomijania ich znaczenia w procesie formowania rządu - i nie prowadzi do ustalenia faktycznej siły. A. Blau mówi, że żeby to naprawić, trzeba ten miernik uzupełnić o pomiar parlamentarnej siły partii ( % decyzji podjętych przez partię ) i jej siły gabinetowej ( % posiadanych tek ministerialnych ). Ale z tym by zamieszanie było ;)

Ostatecznym produktem rywalizacji w parlamencie jest gabinet.

Wg P. Maira tylko zmiana formuły gabinetowej ( na dłuższy czas ) oznacza zmianę syst. part.

• stabilność syst. polit. nie musi być utożsamiana z identycznością wzorców tworzenia gabinetu w dłuższym czasie - jak struktura polit. rządu zmienia się z elekcji na elekcję to mamy do czynienia z dynamizmem a nie zmianą syst. part.

• alternacja władzy nie jest dowodem niestabilności, tylko wyrazem niezadowolenia wyborców z efektów polityki rządu

• zmiana syst. partyjnego jest, kiedy zmieniamy konfigurację polityczną gabinetu oraz jego typ ( np. z formowania rządów jednopartyjnych na koalicyjne )

• czas, w jakim zachodzą te zmiany musi być długi.

Mair proponuje ograniczenie pojęcia zmiany syst. partyjnego tylko do jednego jego poziomu - do areny rządowej.

• w jej ramach dwa typy rywalizacji :

-zamknięta ( wzorce tworzenia gabinetu stabilne, alternacja władzy całkowita, a dostęp partii nowych - utrudniony lub niemożliwy )

- otwarta (wzorce rywalizacji zmienne, alternacja władzy częściowa, dostęp nowych partii - łatwy ).

Inne oprócz parametrów ilościowych i formuł gabinetowych podejście do syst. part. to badanie parametrów jakościowych. Zaliczamy do nich poziom reprezentatywności, efektywności i integralności syst. part.

REPREZENTATYWNOŚĆ - oznacza zdolność do możliwie pełnego odzwierciedlenia złożonej mozaiki interesów i oczekiwań wszystkich członków społeczeństwa albo przynajmniej tych grup społ., które zgłaszają polityczne aspiracje.

Możemy ją zmierzyć za pomocą następujących wskaźników:

1. poziom frekwencji = miernik aprobaty dla istniejących reguł wyłaniania reprezentacji parlamentarnej oraz dla jej jakości

2. % głosów oddanych na partie, które nie dostały się do parlamentu = n.p. przez progi wyborcze

3. % głosów oddanych na partie nowe = czyli niereprezentowane w parlamencie w poprzedniej elekcji

4. liczba przypadków, w których partia zwyciężająca w wyborach nie formuje rządu = reprezentatywność syst. partyjnego maleje, gdy rośnie liczba przypadków, że partie o dużym poparciu są notorycznie wykluczane z udziału w gabinecie, można mówić o swoistym lekceważeniu opinii publicznej przez elity polit.

EFEKTYWNOŚĆ - zdolność do wyłaniania stabilnego układu stosunków między rządzącymi a opozycją. Produktem efektywnego syst. part. jest trwały i zintegrowany rząd.

Mierzymy ją za pomocą wskaźników:

1)stabilność i trwałość gabinetu = uwarunkowana ich konfiguracją partyjną oraz rozmiarem przewagi nad opozycją

2) liczba dymisji gabinetu = niezdolność do rządzenia spowodowana utratą zaufania większości parlamentarnej; rezultat zastosowania votum nieufności lub inicjatywy premiera

3)trwałość koalicji = odzwierciedlająca zdolność partii politycznych do wspólnego prowadzenia polityki wew. i zewnętrznej polityki państwa; rozpad koalicji nie musi pociągać za sobą rozpadu rządu

1. liczba gabinetów „technicznych” = inaczej „ non - partisan”; powoływanie gabinetów, na czele których stoi bezpartyjny fachowiec, większość lub część ministerstw nie jest związana z żadnymi partiami

2. liczba przedterminowych elekcji parlamentarnych = wynikających z niemożności rządzenia, z uwagi na stratę zdolności pozyskiwania poparcia dla inicjatyw gabinetu.

INTEGRALNOŚĆ - wyraża łączną zdolność wszystkich partii do ukształtowania narodowej wspólnoty politycznej, złączonej aprobatą dla reguł gry stanowiących podstawę syst. polit.

Wskaźnikiem jej pomiaru może być rozmiar partii izolowanych - wykluczonych z udziału w koalicjach gabinetowych.

Rozpatrując problem zmian, jakim podlegają syst. part., należy wziąć pod uwagę fakt, że mają różny zasięg i charakter oraz że zachodzą na różnych poziomach syst. part.

Zmiany na arenie wyborczej - mamy do czynienia z następującymi tendencjami:

1. stopniowa utrata pozycji dominującej przez jedną ( Rumunia, Słowenia ) czy dwie ( Bułgaria ) partie polityczne

2. wzrost koncentracji poparcia na dwóch najsilniejszych partiach ( Węgry, Polska po 2005r. )

3. wzrastające rozproszenie poparcia ( Bułgaria, Łotwa )

4. wzrost ( Czechy, Słowenia, Węgry ) lub spadek ( Francja ) poziomu rywalizacyjności syst. partyjnego

5. zmiana sposobu organizowania się partii do wyborów - np. poprzez tworzenie bloków wyborczych ( Polska, Rumunia, Słowacja , zmieniających rywalizację wielobiegunową w dwubiegunową.

Zmiany na arenie parlamentarnej - podobne efekty.

Elementy różnicujące arenę wyborczą i parlamentarną - poziom agregacji, czyli proporcja między % mandatów posiadanych przez najsilniejszą partię a liczbą partii obecnych w parlamencie i poziom fragmentaryzacji parlamentu - zawsze niższy na arenie parlamentarnej niż na wyborczej.

Zmiany na arenie gabinetowej - następujące tendencje:

1. zastępowanie praktyki tworzenia rządów jednopartyjnych gabinetami koalicyjnymi lub odwrotnie

2. zmiany statusu siły gabinetu - poprzez odchodzenie od praktyki formowania rządów mniejszościowych na rzecz gabinetów większościowych

3. zmiany konfiguracji politycznej rządów poprzez nawiązywanie współpracy partii wcześniej pozostających wobec siebie w opozycji ( Węgry, Polska po 2007r. )

4. dopuszczenie do rządów partii nowych ( Czechy + kraje bałtyckie )

Tam gdzie nie ma przykładów - autor podawał przykłady z Europy Zachodniej, to nie pisałam ;)

Niektórzy autorzy stopniują zmiany syst. part., wyróżniając:

1. fluktuacje wyborcze

2. zmiany ograniczone

3. zmiany generalne

4. całkowite transformacje.

Typologia zmian syst. partyjnych wg A. Antoszewkiego.

1. Przekształcenie syst. dwupartyjnych w systm multipartyjne lub odwrotnie. Proces ten zachodzi głównie na arenie wyborczej i parlamentarnej. Efekt - np. zmiana gabinetów jednopartyjnych na koalicyjne.

2. Przekształcenie syst. partii dominującej w zrównoważone syst. dwubiegunowe ( Rumunia, Słowenia ).

3. Przekształcenie polityki konsensualnej w konfrontacyjną lub odwrotnie.

4. Zmniejszenie lub zwiększenie liczby biegunów na arenie parlamentarnej.

Z tego pkt widzenia wyróżniamy syst. partyjne :

a) jednobiegunowe = tworzenie rządu jednopartyjnego/ koalicyjnego przez dłuższy czas w rękach jednej partii (Słowenia 1992 - 2004 )

b) dwubiegunowe = rząd tworzony przemiennie przez dwie partie ( Czechy, Węgry, Litwa )

c ) wielobiegunowe = liczba partii tworzących rząd większa niż dwie ( Estonia, Łotwa po 2002r. ).

Kształtowanie się systemów partyjnych w Europie Środkowej i Wschodniej.

Partie w Europie Śr. i Wschodniej są słabo zinstytucjonalizowane, elitystyczne, skupione wokół liderów i niedookreślone programowo. Wg D.Olsona niestabilność partii politycznych, częstotliwość rozłamów i tworzenie niespójnych koalicji jest stałą cechą wczesnych faz rozwoju postautorytarnych systemów politycznych.

Systemy partyjne państw pokomunistycznych należących do UE, choć odbiegające poziomem instytucjonalizacji i stabilności od Europy Zachodniej, rozwijają się szybciej niż w pozostałych krajach byłego bloku sowieckiego.

Analiza systemu partyjnego na poziomie wyborczym.( w krajach pokomunistycznych należących do UE )

Systemy partyjne państw pokomunistycznych odróżnia od systemów państw UE wysoki poziom chwiejności wyborczej.

Przyczyny chwiejności wyborczej:

• dezorientacja wyborców wynikająca ze słabego rozeznania w polityce, braku doświadczeń w wyborze ofert przedstawianych przez partie oraz brak lojalności/ identyfikacji partyjnej.

• zmiany struktur rywalizacji politycznej - jeśli cechuje ją wysoka wymienialność tworzących ją partii.

Trwałość struktury sceny politycznej wyrażają dwa czynniki:

• stosunkowo niski poziom poparcia dla partii nowych

• liczba i rozmiar partii zdolnych do utrzymania się przez kilka elekcji z rzędu

O instytucjonalizacji systemu partyjnego mówić możemy gdy w dłuższym przedziale czasowym efektywnie uczestniczą w walce o władzę te same formacje polityczne, a przepływ głosów dokonuje się między nimi. Jest to regułą w Europie Zach., a we Wschodniej - rzadkością.

Do tych rzadkich przypadków stabilnej struktury sceny polit. należą : Węgry, Czechy, Słowenia i Rumunia.

Zmienną strukturę mają: kraje bałtyckie i Polska. Na Łotwie trzykrotnie zwyciężały formacje stworzone bezpośrednio przed wyborami ( Łotewska Droga w 1993r., Partia Ludowa w 1998r. I Jaunais Laiks w 2002 r. ). Formacje utworzone bezpośrednio przed wyborami zwyciężały również w Polsce ( AWS w 1997r. ), Bułgarii ( Narodowy Ruch Symeon Drugi w 2001r. ) i na Litwie ( Partia Pracy w 2004r. ). W Polsce i na Słowacji najsilniejszymi formacjami są te, które utworzone zostały dopiero w latach dwutysięcznych ( SMER na Słowacji, PIS i PO w Polsce ). Natomiast na Węgrzech, w Czechach i Słowenii najwyższe poparcie otrzymują partie funkcjonujące na narodowych scenach politycznych od samego początku.

Istotnym elementem trwałości struktury sceny politycznej jest też rozmiar poparcia dla partii zdolnych do utrzymania się w parlamencie przez cały badany okres. Prof. Antoszewski proponuje zamiast wskaźnika chwiejności wyborczej - pomiar głosów oddawanych na partie ustabilizowane na arenie parlamentarnej.

Najwyższy rozmiar poparcia dla partii stale obecnych w parlamencie jest na Węgrzech ( w Zgromadzeniu Narodowym tylko partie z max. stażem ), w Czechach ( ODS, CSSD i KCSM ) i w Słowenii.

Przeciwna tendencja jest w Polsce, na Słowacji i w Łotwie.

Rozważania na temat interakcji partii politycznych na poziomie wyborczym.

1. W omawianym okresie tylko w jednej na 50 elekcji doszło do sytuacji, w której jedna formacja polityczna zdobyła ponad połowę głosów = było to w 1997r. w Bułgarii - wynik taki osiągnęła koalicja Zjednoczone Siły Demokratyczne ( skupiająca drobniejsze ugrupowania wokół najsilniejszej, założonej w 1989r. Partii antykomunistycznej Związek Sił Demokratycznych ).

2. Wysoka amplituda poparcia, jakie otrzymują formacje liczące się w wyścigu o władzę.

bułg. Zjednoczone Siły Demokratyczne : 52 % głosów w 1997r. i 18% w 2001r. ( po transformacji w jednolitą partię )

Litewska Demokratyczna Partia Pracy ( postkomunistyczna ) : 40 % w 1992r. i 20% w 2004r.

Łotewska Droga: 30 % w 1993r. i poniżej 5% w 2002r.

3. Rywalizacja wyborcza w Europie Śr. - Wschodniej toczy się w ramach rynku otwartego = stosunkowa łatwość dostępu partii nowych ( mogą odnosić spektakularne sukcesy w wyborczych debiutach ) np.:

Ruch Ludowy dla Łotwy

Res Publica (est.)

Partia Pracy ( lit.)

4. Wysokość amplitudy poparcia dla poszczególnych partii zachęca je do tworzenia taktycznych sojuszy wyborczych nakierowanych na uniknięcie lub doprowadzenie do alternacji władzy bądź na przedłużenie egzystencji.

* najczęściej partie opozycyjne przeciwko silnej partii rządzącej

np. stworzona przez litewską partię socjalistyczną Koalicja Algirdasa Brazauskasa „Pracujący dla Litwy” 2004r.

* często takie koalicje cechują się niespójnością programową - konflikty wewnętrzne

np. koalicja bułg. SDS albo rumuńska CDR.

5. Utrzymująca się w początkowej fazie transformacji w dwóch krajach - Słowacji i Słowenii - dominacja jednego ugrupowania w co najmniej trzech elekcjach, nie stała się czynnikiem stabilizującym interakcje partyjne.

* Słowacja = utrata przez partię Mecziara dominującej pozycji na arenie wyborczej i wzrost poparcia dla ruchów o char. populistycznym ( wybory 2006r. ).

* Słowenia = Liberalna Demokracja Słowenii - utrata pozycji po trzech zwycięstwach.

6. Na uwagę zasługuje poziom głosów utraconych, tj. oddanych na partie, które nie weszły do parlamentu. Konsekwencją wysokiego poziomu głosów straconych jest zmniejszenie liczby partii obecnych w parlamencie i zwiększenie ich rozmiaru - ogranicza to liczbę możliwych wariantów koalicyjnych. Partie, które weszły do parlamentu korzystają na tym - uzyskują nadprezentację. Pomiar ilości głosów straconych - to tzw. ekskluzja wyborcza. Największa - Bułgaria 1991r. i Polska 1993r.

Państwa o stabilnych arenach parlamentarnych.

Węgry.

Bo: ukształtowanie zrębów systemu partyjnego nastąpiło jeszcze przed upadkiem komunizmu i w pierwszych wyborach udział wzięły już uformowane partie.

Char. dla syst. węg. jest „strącanie” mniejszych partii i przejmowaniu ich elektoratu przez silniejsze - od 1998r. Socjaldemokracja i FiDeSz.

Czechy

Decydujący czynnik - rozpad Forum Obywatelskiego, grupującego przedstawicieli antykomunistycznej opozycji i jego transformacja w silną partię polityczną - ODS. Jednak w Czechach poziom koncentracji niższy niż ba Węgrzech. Na Węgrzech np. lewą stronę sceny politycznej udało się zmonopolizować Socjaldemokracji, a w Czechach lewicowe są dwie - Socjaldemokracja i niezreformowana partia komunistyczna ( ale ona słaba i dlatego socjaldemokracja musi tworzyć koalicje z prawicowymi ).

Słowenia

Do 2000r. dominacja Liberalnej Demokracji Słowenii. W 2004r. alternacja władzy - Demokratyczna Partia Słowenii. Czyli dominacja jednej partii przyczyniła się do integracji i wzmocnienia drugiego bieguna rywalizacji ( DPS prawicowa ).

Inne warianty

Bułgaria

Do 2001 r. szablonowa rywalizacja - postkomunistyczna BSP walczy z koalicją antykomunistyczną SDS. Po dwukrotnej alternacji władzy między obiema formacjami na arenę wkracza Narodowy Ruch Symeon Drugi - wygrał w 2001r. i zrobił koalicję z ugrupowaniem, które nigdy wcześniej nie rządziło ( nie jest podane, z jakim ). Po 2005r. spadek poparcia dla Symeona - rządzi on w koalicji z BSP i Ruchem Praw i Swobód.

Słowacja

Początkowo dominacja Ruchu na Rzecz demokratycznej Słowacji Mecziara - po 1998r. Odsunięcie go od władzy przez koalicję partii m.in. chrześcijańsko - demokratycznych, socjaldemokratycznych i ekologicznych, i liberalnych. 2006r. Zwycięstwo SMERu - koalicja z Mecziaremi i radykalną nacjonalistyczną prawicą.

Rumunia

„Otwierające wybory” - 1990r. Front Ocalenia Narodowego, prezydentem I. Iliescu. W 1996r. rum. formacje prawicowe „wygryzły” Front - były skupione w Demokratycznej Konwencji Rumunii. W 2000r. zamiast Konwencji przy władzy ponownie PSD. Później różne przetasowania, ale podsumowując - na rozwój syst. partyjnego istotny wpływ miała dominacja formacji pokomunistycznej- w latach '96- 2004r. przegrała tylko raz.

Litwa

Najpierw dwubiegunowość potem trójbiegunowość rywalizacji. Początkowa dwubiegunowość to zreformowani postkomuniści i konserwatywno - nacjonalistyczny Sajudis. Wybory 1992r. - dominacja postkomunistów. 4 lata później - wywodząca się z Sajudisu Unia Ojczyźniana - wygrała. 2000r. - gabinet tworzą partie liberalne. Potem znowu Partia Socjaldemokratyczna. Ogólny sens jest taki, że relacje między partiami są nieustabilizowane - duży poziom fragmentaryzacji, a koalicje zależą od chwilowego dogadania się danych partnerów.

Polskę pomijam.

Estonia i Łotwa

Znaczna fragmentaryzacja i częste zwycięstwa partii nowych. Na arenie parlamentarnej mieszanka - konserwatyści, liberałowie, agrarni, ekolodzy i socjaldemokraci. Wg prof. R. Herbuta w Estonii i Łotwie w syst. partyjnych pojawia się skomplikowany, multipolarny proces przetargów koalicyjnych.

Różnice:

*Łotwa = obecność izolowanych partii związanych z mniejszością ros. ( koalicje z partią pokomunistyczną )

* Estonia = brak partii pokomunistycznej, rywalizacja bardziej na gruncie konfliktu interesów ekonomicznych niż wartości, ale stosunki z Rosją mimo to napięte.

PODSUMOWANIE

Dwie drogi do ukształtowania stabilnego syst. partyjnego ( wg P. Lewis ):

• minimalizacja liczby partii w parlamencie i tworzenie „jądra” systemu z tych samych stosunkowo silnych partii regularnie uczestniczących w elekcjach

• stabilizacja małych partii w parlamencie - zapewnia solidną, wielobiegunową bazę dla formowania rządów.

Najbardziej stabilne relacje między partiami - Węgry i Czechy ( korzystały z pierwszej drogi ) oraz Słowenia ( druga droga ).

Żadna z dróg - Łotwa i Estonia.

Bułgaria, Polska, Litwa, Rumunia i Słowacja - przypadki pośrednie.

Efekty interakcji poszczególnych partii, przejawiające się na arenie gabinetowej.

Czynniki mające wpływ na stabilizowanie się relacji między partiami.

1. Trwałość gabinetów.

Węgry i Słowenia - najtrwalsze. W Czechach trwałość gabinetów mniejsza niż w Bułgarii i Rumunii. Najmniej trwałe gabinety - Polska, Łotwa i Estonia.

2. Częstotliwość przypadków alternacji władzy w wyniku wyborów. ( jest to też jednocześnie wskaźnik efektywności syst. partyjnego )

alternacja władzy - może dokonać się, gdy: partia rządząca przegrywa na rzecz rywala lub gdy niezależnie od rezultatu wyborów władzę przejmuje ugrupowanie opozycyjne.

Alternacja w obu znaczeniach - Polska.

Bułgaria - wszystkie wybory wygrane przez partie opozycyjne ( Bułgarska Partia Socjalistyczna i Zjednoczone Siły Demokratyczne ).

Litwa i Łotwa - tak samo jak w Bułg.

Węgry i Rumunia - zdarzało się tak i tak ( obie możliwości alternacji )

Czechy i Słowacja - dłuższe cykle wyborcze.

Rumunia i Słowenia - najrzadziej dochodziło do alternacji.

3. Standaryzacja formuł tworzenia gabinetu.

Rywalizacja może być otwarta lub zamknięta.

Węgry - jak zawsze stabilnie.

Czechy i Bułgaria- obrotowe koalicje = partia chrześcijańsko - demokratyczna koalicję może tworzyć zarówno z prawicą jak i z lewicą. I tak samo w Słowenii - tam „łączące ogniwo” to Demokratyczna Partia Rencistów Słowenii hehe czyli DESUS.

Litwa - raczej zamknięta, dwublokowa rywalizacja. Niby po 2000r. pojawił się silny biegun liberalny, a po 2004r. - silne ugrupowanie populistyczne; ale ogólnie liczba partii uczestniczących w rządach niska ( obecnie 5 ).

Słowacja = stabilizacja w dłuższym okresie - 1998-2006r. Potem rząd, w którym był SMER i okres zakłóceń, liczba partii uczestniczących w rządzeniu wysoka, 12.

Temat 9: Parlamenty krajów Europy Środkowej i Wschodniej

1. Korzenie parlamentaryzmu środkowoeuropejskiego

- najdłuższe tradycje w tym względzie mają Polska i Węgry. Na Węgrzech w XIII wieku powstał sejm szlachecki, który w 1462 r. otrzymał stałe kompetencje.

(nie będe opisywał jak wyglądały parlamenty kiedyś, bo i tak nikt tego nie zapamięta i wątpliwe jest abyśmy mieli być o to zapytani na kole)

2. Struktura parlamentów

Albania:

--> Izba niższa: Zgromadzenie Ludowe, 140 posłów, ordynacja mieszana, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu: Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje każdemu deputowanemu. Prawo zmiany konstytucji moż zainicjować co najmniej 1/5 ogólnej liczby deputowanych, do zatwierdzenia zmian w konstytucji wymagana jest zgoda 2/3 ogólnej liczby deputowanych.

Bośnia i Hercegowina (ich parlament zwie się Skupsztina, czyli Zgromadzenie, tak samo nazywano parlament w Jugosławii)

--> Izba niższa: Izba reprezentantów, 42 posłow

--> Izba wyższa: Izba ludowa, 15 członków (po 5 reprezentantów: Muzułmanów, Chorwatów i Serbów)

*** Uprawnienia parlamentu: nie opisano :(:(:(

Bułgaria:

--> Izba niższa: Zgromadzenie Narodowe, 240 posłów, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inicjatywy przysługuje deputowanym. Zgromadzeenie może odrzucić weto ustawodawcze prezydenta przez ponowne uchwalenie ustawy większością bezwzględną. Prawo zmiany konstytucji może zainicjować co najmniej 1/4 ogólnej liczby deputowanych, do zatwierdzenia zmian trzeba 3/4 ogólnej liczby. nową konstytucję uchwala tzw. Wielkie Zgromadzenie Narodowe, które wybierane jest na wniosek 2/3 deputowanych do Zgromadzenia narodowego.

Chorwacja:

--> Izba niższa: Zgromadzenie, 100-160 posłów, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Inicjatywe ma każdy deputowany i komisje zgromadzenia, Zmiane konstytucji inicjować może 1/5 ogólnej liczby, do zatwierdzenia potrzebna zgoda 2/3 ogólnej liczby.

Czechy:

--> Izba niższa: Izba Poselska, 200 posłów, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Projekt ustaw wnosi się do izby poselskiej. Prawo inicjatywy mają pojedynczy posłowie i ich grupy. Senat również ma praa inicjatywy ustawodawczej, może też odrzucać projekty ustaw uchwalone przez izbę poselską.

Estonia:

--> Izba niższa: Zgromadzenie Państwowe, 101 posłów, ordynacja proporcjonaln, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inicjatywy mają deputowani, komisje parlamentarne i frakcje.

Litwa:

--> Izba niższa: Sejm, 141 posłów, ordynacja mieszana, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inic. Mają posłowie.

Łotwa:

--> Izba niższa: Sejm, 100 posłów, ordynacja proprocjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inic. Mają komisje sejmowe i conajmniej 5 posłów. Projekt którego promulgacji prezydent odmówi, może być przyjęty w referendum.

Macedonia:

--> Izba niższa: Zgromadzenie, od 120 do 140 posłów, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata.

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inic. Ma każdy deputowany.

Mołdawia:

--> Izba niższa: Parlament 101 posłów, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inic. Mają deputowani.

Polska:

--> Izba niższa: Sejm, 460 posłów, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: Senat, 100 senatorów, ordynacja większościowa, kadencja 4 lata

Rosja:

--> Izba niższa: Duma państwowa, 450 deputowanych, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: Rada Federacji, 178 członków, powoływanych po dwóch przez wszystkie podmioty tworzące federację, przy czym jednego powołują władze przedstawicielskie, a drugiego władze wykonawcze danej jednostki terytorialnej, kadencja 4 lata

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inic. Mają deputowani do dumy państwowej. Prawo inicjowania zmiany konstytucji ma tylko cała izba. W przypadku weta rady federalnej duma państwowa musi uchwalić ustawę ponownie większością 2/3 głosów.

%%% Kompetencje dumy państwowej: 1. Udzielanie wotum zaufania rządowi federacji 2. Udzielanie zgody prezydentowi Federacji Rosyjskiej na powołanie premiera rządu Federacji 3. Powoływanie i odwoływanie przewodniczącego Banku centralnego Federacji Rosyjskiej 4. Powoływanie i odwoływanie przewodniczącego izby obrachunkowej i połowy składu jej audytorów 5. Powoływanie i odwoływanie Rzecznika Praw Człowieka 6. Ogłaszanie amnestii 7. Wysuwanie oskarżenia wobec prezydenta Federacji Rosyjskiej w celu złożenia go z urzędu.

Rumunia:

--> Izba niższa: Izba deputowanych, 328 deputowanych, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: Senat, 143 senatorów, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inic. Mają deputowani i senatorowie. Ustawa uchwalona przez daną izbę trafia do drugiej gdzie musi być zaakceptowana.

Serbia i Czarnogóra:

--> Izba niższa: Zgromadzenie, 126 deputowanych (91 wybieranych w Serbii, a 35 przez parlament Czarnogóry)

--> Izba wyższa: BRAK

Słowacja:

--> Izba niższa: Rada Narodowa, 150 deputowanych, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inic. Mają deputowani i komisje rady narodowej.

Słowenia:

--> Izba niższa: Zgromadzenie Państwowe, 90 deputowanych, ordynacja proporcjonalna, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: Rada państwa, 40 członków

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inicjatywy ma każdy poseł. Co najmniej 20 deputowaych może zgłosić wniosek o dokonanie zmian w konstytucji.

Ukraina:

--> Izba niższa: Rada Najwyższa, 450 deputowanych, ordynacja mieszana, kadencja 4 lata

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inic. Mają deputowani. Rada najwyższa może odrzucić weto ustawodawcze prezydenta większością 2/3 konstytucyjnej liczby deputowanych. Prawo inicjowania zmiany konstytucji ma 1/3 lub 2/3 konstytucyjnej liczby deputowanych. Do ich zatwierdzenia wymagana jest zgoda co najmniej 2/3 konstytucyjnej liczby deputowanych.

Węgry:

--> Izba niższa: Zgromadzenie Krajowe, 386 deputowanych, złożona ordynacja mieszana, kadencja 4 lata.

--> Izba wyższa: BRAK

*** Uprawnienia parlamentu w procesie ustawodawczym: Prawo inicjatywy ustawodawczej mają komisje zgromadzenia krajowego i każdy deputowany. Zgromadzenie ma wyłączność na uchwalenie ustaw.

Za przyczyny (możliwego) wyboru modelu parlamentu bikameralnego można uznać:

* tradycję polityczną, reprezentowaną przez akty konstytucyjne obowiązujące w okresie kiedy dane państwo było suwerenne

* nawiązanie do doświadczeń politycznych państwa socjalistycznego w tym ich wymiarze, które może być uznane za pozytywne

* kształtowany na nowo federalny charakter państwa, w ramach którego druga izba parlamentu miała reprezentować interesy jednostek terytorialnych tworzących nową federację

* charakter ustaleń, które zapadły w trakcie negocjacji między komunistycznymi władzami a demokratyczną opozycją, które rozpoczęły proces transformacji

* strategie aktorów politycznych tworzących konstytucję i chcących np. poprzez utworzenie drugiej izby zapewnić sobie większe pole manewru i wpływy w nowo tworzonych konstytucyjnych organach władzy państwowej

!!! Za przyczynę wyboru modelu jedno-lub-dwuizbowego parlamentu można uznać też wielkość kraju, legislatywy bikameralne itd, aczkolwiek trzeba zauważyć, że dwuizbowy parlament funkcjonuje też w małych krajach jak np. Słowenia.

3 modele bikameralizu w państwach E. Śr-Wsch.:

- silnie asymetryczny; w Słowenii, gdzie tamtejsza Rada Państwa, zdaje się bardziej ciałem konsultacyjnym izby niższej niż drugą izbą parlamentu, a tą czyni ją raczej tylko formalny status jej członków, równy statusowi posłów do Zgromadzenia Państwowego

- umiarkowanie asymetryczny, w Polsce, Czechach i Rosji, różnią się jednak w kilku istotnych szczegółach.

- symetryczny, w Rumunii, gdzie kompetencje Izby Deputowanych i senatu w procesie ustawodawczym są tożsame, ponadto tworzony rząd musi uzyskać poparcie obu izb parlamentu.

→ Uprawnienia parlamentów krajów E.ŚiW wobec władzy wykonawczej: osobiście uważam, że nie ma szans aby nas pytał o coś tak dokładnie dlatego to pomijam, zainteresowanych odsyłam do str 204.

^^^ Wnioski z tego:

• W Albanii, Czechach, Estonii, Łotwie, Mołdawii I Węgrzech to parlamenty wybierają głowę państwa.

Jedynie w Polsce, Rosji I na Ukrainie do odrzucenia prezydenckiego weta wymagana jest w izbie niższej większość niższa niż bezwględna. Ponadto w Rosji I Rumunii wymagana jest do odrzucenia takiego weta zgoda obu izb.

W większości tych krajów (E.ŚiW) parlament jest jedynym organem wł. Ustawodawczej. Istotnymi przypadkami odsępstwa od tej reguły są Rosja, Rumunia I Ukraina, w których prezydenci wydawać mogą dekrety, oraz Chorwacja, Estonia, Polska I Słowenia, w których to krajach prezydenci mają taką możliwość ale tylko w przypadku gdy parlament nie może pełnić swych funkcji, np. Ze względu na stan wojny.

Kraje reprezentujące określone modele:

• prezydencjalizm: Rosja I Ukraina

Semiprezydencjalizm: Rumunia

parlamentaryzm z silnie wzmocnioną pozycją prezydenta: Polska I Chorwacja

parlamentaryzm z umiarkowanie wzmocnioną pozycją prezydenta: Słowenia, Estonia, Bułgaria, Litwa, Macedonia, Łotwa, Słowacja

klasyczny parlamentaryzm: Albania, Czechy, Mołdawia, Węgry

Funkcje parlamentu (inna typologia niż klasyczna: kreacyjna, ustawodawcza I kontrolowana):

• legitymizacyjna; w jej ramach mamy do czynienia między innymi z tzw. Legitymizacją ukrytą czyli przeprowadzaniem debaty nad podstawowymi zagadnieniami polityki państwa, oraz legitymizacją jawną wyrażaną poprzez udzielanie aprobaty dla działań innych podmiotów polityki, przede wszystkim rządu, oraz pełnienie roli tzw. Zaworu bezpieczeństwa, czyli ujawnianie I regulowanie przebiegu konfilktów pomiędzy innymi podmiotami polityki

socjalizacyjno-rekrutacyjna; która obejmuje proces rekrutacji liderów politycznych, ich trening polityczny czyli możliwość nabywania przez nich umiejętności niezbędnych do właściwego funkcjonowania elit politycznych oraz socjalizację czyli rozpowszechnienie wzorców zachowań politycznych właściwych systemom demokratycznym a przez to ich wzmacnianie

decyzyjna; która obejmuje proces legislacji czyli stanowienie prawa, rozwiązywanie problemów, jakie pojawiają się w systemie politycznym np. W przypadku dymisji gabinetu, artykulację interesów grupowych, rozwiązywanie konfilktów międzygrupowych, mianowanie na najwyższe urzędy w państwie oraz sprawowanie kontroli nad administracją.

***%%%*** - W pierwszej połowie lat 90' zaufanie mieszkanców krajów E.ŚiW wahało się od 18 do 57% więc jak możemy tu mówić o legitymizacji? (to nie jest moje pytanie, tylko tak łądniej brzmi ;P)

Na rozwój parlamentaryzmu we wczesnym okresie wychodzenia z sys. Komunistycznego wpłyneły 3 okoliczności:

1. Pamięc historyczna (dzieje dawnego parlamentaryzmu, tzw. Tradycja historyczna)

Drugim czynnikiem były wzory wspołczesnego parlamentaryzmu w państwach demokratycznych. Nie były one obce elitom politycznym I intelektualnym państw komunistycznych. Parlamentarzyści tych państw brali udział w wymianie międzynarodowej, odwiedzali inne parlamenty itd. Wszystko to pozwalało im poznawać reguły działania I tradycje demokratycznych parlamentów.

Trzecim czynnikiem była historia tych stosunkowo nielicznych parlamentów, które mimo ograniczeń narzucanych im przez system komunistyczny potrafiły uzyskać dla siebie pewne pole niepełnej, ale niepozbawionej znaczenia autonomii.

Czynniki osłabiające (ograniczenia) rolę I znaczenie parlamentów państw postkomunistycznych:

1. W wielu państwach tego regionu istnieją ukryte tradycje antyparlamentarne, co może sprzyjać nawrotom tendencji autorytarnych, prowadzących do osłabienia parlamentu

Pozycję niektórych parlamentów osłabiają rozwiązania konstytucyjne nadmiernie wzmacniające pozycję władzy wykonawczej

W wielu parlamentach istnieje nadmierna fragmentaryzacja partii politycznych, co osłabia pozycję parlamentu jako całości

Polaryzacja konfliktu politycznego znacznie silniejsza niż w dojrzałych demokracjach zachodnich, utrudnia znajdowanie rozwiązań kompromisowych, a także sprzyja marginalizacji opozycji

Parlamenty państw postkomunistycznych stają w obliczu znacznie większych zadań, gdyż niemal wszystkie dziedziny życia publicznego wymagają reformy. Powoduje to przeciązęnie parlamentów I obniża jakość ich pracy

Parlamenty wystawione są na naciski potężnych grup interesów w warunkach gdy jeszcze nie ukształtowały się normy I procedury regulujące tę dziedzinę życia

Konstrolowana przez parlamenty biurokracja jest często niedoświadczona I słaba co powoduje, że jej niepowodzenia przypisywane są parlamentom.

W systemie komunistycznym parlamentarzyści nie stanowili wyodrębnionej elity politycznej. Rola ta była konsekwencją, a nie źródłem posiadania określonej pozycji politycznej. Członkowie władz partyjnych - centralnych czy terenowych - a także inne osoby dobierane ze względu na ich już osiągniętą pozycję społeczną, zapraszani byli na listy kandydatów I uzyskiwali mandaty w niekonkurencyjnych wyborach. Dodawano do tego pewną liczbę dobieranych wg z góry ustalonych kryteriów ,,przedstawicieli zwykłych obywateli''. A także z góry ustaloną liczbę kobiet I ludzi młodych. Parlamentarzysta, który nie miał silnej pozycji politycznej poza parlamentem, nie zdobywał jej przez sam fakt zasiadania w nim, gdyż ciało to nie miało większego znaczenia, a możliwości samodzielnego działania ze strony szeregowych parlamentarzystów były znikome.

---