Kulturotwórcza rola antyku (dawniej i dziś)

Starożytna Grecja i Rzym, jej dokonania kulturowe, historyczne i cywilizacyjne wpłynęły na rozwój całej Europy. Wiele kolejnych epok literackich sięgało po dawno wypróbowane wzory nazwane później klasycznymi. Korzystano nie tylko z tematów, motywów, toposów, ale także z utrwalonych już gatunków literackich. W starożytności powstały podwaliny pod sztukę, nazwaną później sztuką antyczną, jak również literaturę. Powstały wtedy pierwsze dramaty, poezje i słynne poematy - "Iliada" i "Odyseja". Stworzone zostały wtedy również podstawy nauk ścisłych oraz szeroko rozwinęła się filozofia.Na literaturze antycznej wzorowało się wielu późniejszych pisarzy (patrz pkt. 3). Całe oświecenie było pod wpływem literatury i sztuki antycznej. Wspomnę tylko o "Odprawie posłów greckich" Kochanowskiego. Jest to dramat, który jest wzorowany na klasycznym dramacie antycznym i jest niejako wprowadzeniem do "Iliady" Homera. Akcja jest umieszczona w Troi tuż przed wybuchem wojny. Do miasta przybywają posłowie greccy, by odzyskać Helenę i nie dopuścić do wojny. Patrioci próbują przekonać króla Priama, ażeby oddał porwaną. Jednak egoistyczny królewicz przekupuje radę królewską, która odprawia posłów z niczym. Szeroko był również wykorzystany szczególnie w romantyźmie motyw prometeizmu. Przykładem może być tu "Kordian" Słowackiego.W antyku powstały też związki frazeologiczne, używane do dnia dzisiejszego:- pięta Achillesa - oznacza czułe miejsce - Achilles został w dzieciństwie wykąpany w Styksie. Matka kąpiąc go trzymała za piętę. Uczyniła go w ten sposób odpornym na wszelką broń. Zginął on ugodzony przez Parysa właśnie w piętę.- nić Ariadny - oznacza udzielenie komuś pomocy w trudnej sytuacji - Ariadna dała Tezeuszowi kłębek nici, kiedy szedł do labiryntu zabić Minotaura. Po zabiciu go wydostał się właśnie dzięki tej nici.- róg obfitości - oznacza bogactwo, spełnienie wszystkich marzeń - młodym Zeusem opiekowała się koza Amaltea. Pewnego razu złamała sobie róg, który Zeus pobłogosławił i odtąd róg wypełniał się wszystkim, czego zażyczył sobie właściciel. - Sodoma i Gomora - oznacza nieporządek, bałagan, miejsce zła i rozpusty - Sodoma i Gomora były miastami w których panowało zło i przemoc. Bóg postanowił je zniszczyć. - kainowe piętno - jest to piętno zabójcy - Adam i Ewa mieli dwóch synów: Kaina i Abla. Kain był zazdrosny o to, że Bóg był bardziej zadowolony z ofiar Abla. Było to powodem zabójstwa Abla.- zakazany owoc - puszka Pandory- syzyfowa praca- olimpijski spokój- wieża Babel- salomonowy wyrok

Tragizm Antygony - bohaterki tragedii Sofoklesa i uniwersalność "Antygony" - utworu

Zawiązaniem akcji w "Antygonie" jest sprawa zabitego zdrajcy ojczyzny - Polinejkesa. Nie można go pogrzebać, ponieważ wydał taki zakaz Kreon - król Teb. Antygona, siostra Polinejkesa kierowana pobudkami religijnymi i miłością siostrzaną łamie ten zakaz i grzebie ciało brata. Za ten czyn Kreon skazuje Antygonę na śmierć. Robi to, ponieważ chce udowodnić swoją władzę. Kreon rozmawia z Tejrezjaszem, który wyrzuca mu błędy w postępowaniu. Pod wpływem argumentów Tejrezjasza Kreon zmienia decyzję. Jest już jednak za późno - Antygona ginie. Na wieść o tym popełnia samobójstwo Hajmon - syn Kreona i żona władcy - Eurydyka. "Antygona" jest klasyczną tragedią antyczną, w której następuje konflikt tragiczny. Przedmiotem tragedii jest sprawa pochowania zdrajcy - brata Antygony, czego zabrania Kreon. Tragizm Antygony polega na tym, że jest ona rozdarta między dwiema równorzędnymi racjami - powinnościami siostry względem zmarłego brata, a prawem państwowym. Musi ona dokonać wyboru - jeżeli nie pochowa brata sprzeciwi się prawu boskiemu i nie spełni powinności względem zmarłego brata. Natomiast jeśli postąpi zgodnie z prawem bożym złamie zakaz wydany przez króla, a tym samym prawo. W "Antygonie" poruszonych zostało kilka uniwersalnych i ponadczasowych problemów:* Problem winy i kary Antygona za podstawę działania przyjmuje prawo boskie i postępuje zgodnie z nim. Nie chce sprzeciwiać się bogom i dlatego decyduje się pochować Polinejkesa. Powołuje się ona na miłość siostrzaną i ze względu na nią narusza zakaz Kreona. Karą dla Antygony, za złamanie zakazu jest śmierć głodowa. Kreon postępuje zgodnie z własnym przekonaniem - chce stać na straży prawa, nie pozwala, aby ktokolwiek był wyróżniany. Kreon nie czyni nawet wyjątku względem swojej krewnej - Antygony. Uważa, że jest dobrym władcą, aż do pojawienia się Tejrezjasza i wieści o samobójstwie syna i żony. Kara dla Kreona jest śmierć najbliższych i wyrzuty sumienia. Polinejkes był winny zdrady państwa, pozbawiono go więc wszystkich honorów, w tym też pogrzebu. Z etycznego, moralnego punktu Polinejkes bronił swoich osobistych praw. * Stosunek jednostka a państwo Antygona reprezentuje interesy jednostki i krytycznie traktuje zarządzenia władcy. Jest obywatelką państwa, a nie jego niewolnicą. Przede wszystkim kieruje się mądrością i zgodnie z tym kryterium ocenia wydarzenia. Prowadzi to do konfliktu z państwem reprezentowanym przez Kreona. Antygona występuje przeciwko konkretnej formie rządów, przeciwko tyranii, bowiem Kreon jest władcą absolutnym, tyranem. Dumny z posiadanej władzy zachowuje wyłączność rządów, nie przyjmuje żadnych rad. Nawet prawo boskie nie stanowi dla niego żadnego argumentu. I tu pojawia się kolejny konflikt. Konflikt między prawem boskim a ludzkim.*Prawo boskie a ludzkie Zwyczajowe, nie pisane prawo mówiło, że zmarłych należy grzebać, oparte było ono na motywacji religijnej, przez co nabierało prawa boskiego. Zwłoki nie pogrzebane budziły u bogów odrazę, a dusza ludzka nie mogła dostać się do podziemi. Kreon jako władca Teb wydał zakaz grzebania i opłakiwania zwłok Polinejkesa. Wychodził on z założenia, że zdrajca ojczyzny musi być ukarany. Nie może on być traktowany jak bohater Eteokles, któremu należy oddać cześć , której Polinejkes dostąpić nie może. Władca ziemski nie miał prawa wydawać zakazu grzebania ciała zmarłego, bo to sprzeciwiało się odwiecznym prawom boskim.

Mity o szczególnej żywotności w kulturze

Mit jest opowieścią, która przedstawia i organizuje wierzenia dawnej społeczności, próbuje dać odpowiedź na pytanie o pochodzenie świata i człowieka. Mity tworzyły więź społeczną, określały tożsamość danej grupy ludzi i przybliżają obyczaje i tradycje starożytnego człowieka. Pełniły one funkcje poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody, światopoglądowe - będąc podstawą wierzeń religijnych i sakralne - łącząc kult bóstw i rytualne obrzędy. Mity możemy podzielić na: teogeniczne (o powstawaniu i naturze bogów), kosmologiczne (o powstaniu i naturze świata), antropogeniczne (o powstaniu człowieka), eschatologiczne (o zbawieniu człowieka), geneaologiczne (o pochodzeniu społeczeństw) Najbardziej znanym mitem jest z pewnością mit o Dedalu i Ikarze. Władca Krety - król Minos sprowadził na Kretę Dedala wraz z synem Ikarem. Zbudował on labirynt dla Minotaura - potwora pół-byka, pół-człowieka. Dedal znany był ze swoich zdolności rzeźbiarskich i konstruktorskich. Dedal tęsknił za ojczyzną, lecz Minor tak polubił go, iż nie chciał by opuścił Kretę. Konstruktor zbudował z ptasich piór skrzydła, na których wraz z synem uciekł z Krety. W czasie podróży Ikar wzniósł się - pomimo przestróg ojca - zbyt wysoko i zginął. Ikar jest typem człowieka, który potrafi się zapamiętać, śmiercią zapłacić za chwilę szczęścia, archeotypem nierozwagi, uniesienia, uosobieniem piękna. Jego ojciec jest natomiast człowiekiem rozważnym, doświadczonym, ale często postrzeganym jako przyziemny. Stanisław Grochowiak w wierszu "Ikar" podejmuje polemikę z przekazem mitologicznym. Przyrównuje on Ikara do muchy. Wiersz jest pytaniem o istotę piękna. Grochowiak nawiązuje do obrazu Pietera Breueghla "Upadek Ikara", gdzie na pierwszym planie znajduje się oracz i pasterz, choć tytuł obrazu wskazuje, że ktoś inny jest głównym bohaterem obrazu. Motyw Ikaryjski wykorzystał w swoim opowiadaniu "Ikar" również Jarosław Iwaszkiewicz. Kolejnym mitem wykorzystanym w literaturze okresów późniejszych jest mit o Prometeuszu. Prometeusz był jednym z tyranów, twórcą człowieka, dawcą ognia, który wykradł z rydwanu słońca. Nie podobało się ta Zeusowi, który chcąc zemścić się na tytanie zesłał na niego przewrotna kobietę Pandora, wraz z jej słynną puszką. Prometeusz był jednak sprytniejszy, i rozpoznał podstęp. W rewanżu Prometeusz zabił wołu, podzielił go na dwie części. Mięso zawinął w skórę, a kości nakrył tłuszczem. Dzeus miał wybrać jedną z części, aby była ona zawsze składana bogom. Wybrał tę gdzie było więcej tłuszczu. Bóg kiedy spostrzegł podstęp postanowił zemścić się na tytanie. Rozkazał więc przykuć go do skał Kaukazu i co dzień ptak przylatywał i by wyjadać mu wątrobę. Prometeusz jest archetypem człowieka , buntownika i bezinteresownego dobroczyńcy, który za swoją postawę i odwagę wobec Dzeus został przykuty do skał Kaukazu. Zbigniew Herbert w wierszu "Stary Prometeusz" ukazuje bohatera kilkadziesiąt lat później. Bohater Herberta ma żonę, obrósł w dostatki, wtopił się w miejscową elitę, mieszka wygodnie a nawet luksusowo. W jego pokoju są pamiątki jego burzliwej młodości - wypchany orzeł i list dziękczynny tyrana Kaukazu, który dzięki podarkowi Prometeusza mógł spalić zbuntowane miasto. Po przeczytaniu wiersza nasuwa się pytanie czy Prometeusz Herberta zbuntowałby się przeciwko bogom i losowi? Wszystko wskazuje na to, że nie. Następnym mitem użytym w późniejszej literaturze jest mit o Syzyfie. Syzyf był królem Koryntu, który zgodnie z wyrokiem bogów musiał toczyć głaz pod górę. Gdy był u szczytu, spadał i Syzyf od początku musiał podejmować swój wysiłek. Albert Camus podjął ten wątek i napisał esej "Mit Syzyfa" Camusa interesuje postać samego Syzyfa. Zderza przekaz mitologiczny z własnym wyobrażeniem jego postaci. Syzyf znany był z tego, że nie bał się bogów. W konsekwencji został ukarany. Camus przedstawia go jednak szczęśliwym Twierdzi on, że Syzyf potrafi się wznieść ponad swoje cierpienie. A istotę jego zwycięstwa stanowiło uświadomienie sobie swego losu. Według Camusa w chwili kiedy król Koryntu pokonał swoje cierpienie pokonał także bogów. Stefan Żeromski w "Syzyfowych pracach" poruszył problem dorastania, niepokojów światopoglądowych młodości, rodzenia się buntu narodowego i świadomości społecznej w młodym pokoleniu, ukazany na tle życia szkoły w zaborze rosyjskim oraz niełatwej sytuacji wsi. Tytuł powieści, nawiązujący do mitologicznej historii Syzyfa, można rozumieć dwojako: jako oznakę uporu i wytrwałości młodzieży - marnowanej w poddanej rusyfikacji szkole - pozbawionej wsparcia starszego pokolenia w walce z zaborcą lub jako daremność szkolnych wysiłków rusyfikacyjnych zaborcy.Motywy mitologiczne w swojej literaturze wykorzystali również:- Zbigniew Herbert w wierszu "Nike, która się waha" - Leopold Staff - "Odys"- Tadeusz Nowak "Psalm o powrocie" o powrocie Odysa.- Ernest Bryll "Wciąż o Ikarach głoszą"

Osobowości biblijne na wybranych przykładach.

Osobowość to zespół stałych cech psychicznych, regulujących zachowanie człowieka i wyróżniających go spośród innych ludzi; indywidualność. Osobowości w świecie biblijnym jest wiele, np.: Hiob, Mojżesz, Kohelet, Abraham, Salomon, Chrystus. Hiob - bogobojny, szczery, pełen dobroci, otoczony liczną rodziną i przyjaciółmi, majętny; Bóg jednak wystawi jego wiarę na próbę. Hiob straci wszystko (dzieci, majątek, zdrowie). Dlaczego? Dla jego przyjaciół istnieje oczywista zależność między winą i karą. Według nich Hiob musiał ciężko zgrzeszyć, bo tylko grzeszników Bóg tak srodze doświadcza . Żona także nie rozumie pełnej pokory postawy męża. Zachęca go, aby złorzeczył Bogu, na co Hiob odpowiada: azali tylko dobre przyjmować będziemy od Boga, a złego przyjmować nie będziemy? W innym miejscu oświadcza, że Pan ma prawo zarówno dać, jak i odebrać, bo wszystko od Boga pochodzi. Jak z tego widać, w swoim cierpieniu Hiob jest samotny - nie wspiera go ani żona (która w podobnej sytuacji przyjęłaby zupełnie inną postawę; czy byłoby jej łatwiej?), ani przyjaciele, którzy mają dla niego jedną tylko radę: uderz się w piersi, poszukaj winy w sobie, przyznaj się, że zgrzeszyłeś, a Bóg na pewno odwróci nieszczęścia. Zarówno rad żony, jak i rad przyjaciół Hiob nie może przyjąć. On wie, że jest niewinny (sumienie mam czyste). Jego dramat jest tym większy, że czuje się niesłusznie odrzucony przez kogoś, kogo kochał i komu był wierny. Cierpi samotnie i godnie, nie przeklina Boga, nie złorzeczy mu. Domaga się tylko rozmowy z Bogiem, bo chce mieć prawo do obrony, chce argumentom Stwórcy przeciwstawić swoje. Jahwe z Wichru przyjmuje propozycję Hioba. Zjawi się w całym majestacie swej potęgi i mocy. Przytłoczy Hioba tysiącem pytań, na które ten nie odpowie. Nie odpowie, bo taki był cel Boga, który chciał swemu słudze uświadomić jego małość i znikomość. Ze słów Stwórcy Hiob zrozumie, że cierpienie jest próbą wiary i tajemnicą, i ukorzy się przed Bogiem (żałuję i pokutuję w prochu i popiele). Z ostatniej części Księgi Hioba czytelnik dowiaduje się, że Bóg błogosławił następnie Hiobowi i wynagrodził mu wszystkie jego straty i cierpienia. A zatem groźny, potężny Jahwe z Wiru docenił postawę Hioba. Warto w tym miejscu podkreślić pewien fakt: jakże silna musiała to być osobowość, skoro ani przyjaciele, ani żona, ani lęk przed majestatem Stwórcy i możliwością wywoływania Jego gniewu nie zachwiały postawy Hioba: godności w cierpieniu, pokory, a jednocześnie odwagi i dociekliwości w konfrontacji z groźnym, starotestamentowym Bogiem. Kohelet - kolejna wielka osobowość Starego Testamentu. Mędrzec, który prawa rządzące światem poznaje dzięki własnym doświadczeniom (widziałem wszystkie sprawy, która się dzieją pod słońcem). Kohelet kwestionuje wartość bogactwa, pracy, radości płynącej z używania życia, bo wszystko to marność i gonienie za wiatrem . Analizując takie wartości jak mądrość czy bogactwa, dochodzi do wniosku, że są one przemijające, że nie są wartościami trwałymi i nie zapewniają pełni szczęścia. Są często przyczyną zawiści innych (mądrość, bogactwo) lub utrapieniem dla tego, kto je posiada (człowiek pracuje umiejętnie i sprawiedliwie, a innemu, który nie robił nic, wszystko na dział zostawi). Świadomość ta nie przygnębia jednak Koheleta, nie odbiera mu radości i chęci życia. ż obserwacji rzeczywistości i własnych doświadczeń wysnuwa on trzeźwe, rozsądne i wręcz pocieszające wnioski. To znaczy: życie jest procesem ciągłym, w którym wszystko ma swój czas (jest czas rodzenia i czas umierania; czas płaczu i czas uśmiechu; czas wojny i czas pokoju). A zatem tak jak przemijają chwile szczęścia (wydaj się, szybko, ale jest to czas subiektywny), tak też miną chwile złe czy wręcz tragiczne (choć wydaje się, że trwają bez końca). Życie na ziemi podlega bowiem jednemu stałemu prawu, prawu przemijania. Należy się z tym pogodzić, choćby dlatego, że nie mamy na to wpływu, i cieszyć się szczęściem, a płakać w cierpieniu. Ufność zaś pokładać w Bogu, który wszystkie nasze uczynki osądzi. I on to właśnie jest w systemie filozoficznym Koheleta jasnym punktem i nadzieją. Chrystus- największa i najwspanialsza osobowość Nowego Testamentu: Bóg-człowiek, zbawiciel. Z godnością i pokorą przyjął los, który wyznaczył mu jego ojciec. Żył prosto i ubogo. Kiedy zaczął nauczać, szły za nim coraz większe rzesze słuchaczy. Punktem zwrotnym w jego biografii jest przemiana na górze Tabor, gdzie objawił się swoim apostołom jako Bóg. W Jerozolimie zdobywał coraz większą sławę. Uwielbienie dla niego wzrosło zwłaszcza po wskrzeszeniu Łazarza. Wówczas stał się niewygodny dla kapłanów. Doprowadzono do procesu i wydano wyrok skazujący, choć dopuszczono się przy tym bardzo wielu naruszeń procedury prawnej. Jezus zarówno przed Annaszem, Kajfaszem, jak i przed sanhedrynem (najwyższa władza sądownicza) zachowywał się spokojnie i godnie. Nie odpowiadał na zaczepki słowne, prowokacje i policzkowanie. Przed sanhedrynem usiłowano go ośmieszyć, dowieść mu niekonsekwencji i braku odwagi. Na pytanie Kajfasza: Czy Ty jesteś synem Boga żywego? mógł odpowiedzieć, tylko tak lub nie. Gdyby zaprzeczył, skłamałby; potwierdzając, wydałby na siebie wyrok śmierci. Jezus wiedział, że musi się wypełnić wola ojca. Wiedział, że musi umrzeć, aby odkupić grzechy ludzi (na Golgocie wypowie słynne słowa: Conssummatum est). Ze sprawy Jezusa zrobiono proces polityczny (zarzucono mu podburzanie narodu i namawianie do niepłacenia podatków Rzymowi). Przez cały czas rozprawy, następnie biczowania, drogi krzyżowej i męki na krzyżu Chrystus zachowywał się jak ktoś, kto rozumie sens i potrzebę takiej ofiary. A przecież cierpiał jak człowiek. I dla człowieka. Przy tym potrafił przebaczyć tym, którzy zadawali mu ból i upokarzali go. Wprowadził on w świat Nowego Testamentu miłość jako wartość najwyższą. Jezus jest archetypem poświęcenia, męki odkupiającej, ale taż chwalebnego zmartwychwstania. Abraham - patriarcha narodu izraelskiego który osiadł na rozkaz Boga wraz z żoną Sarą i swym plemieniem na ziemi Kanaan w Palestynie (Ziemia Obiecana), opływali w dostatek. Abraham jest wzorem pokory i wiary. Na wezwanie Boga gotów był złożyć ofiarę całopalenia ze swego syna Izaaka, w ostatniej chwili powstrzymany przez anioła przed jej spełnieniem: zamiast syna Bóg przyjmuje ofiarę barana. Józef - syn Jakuba i Rachel, ostatni z biblijnych patriarchów; znienawidzony przez braci i zaprzedany w niewolę egipską, dzięki umiejętności wyjaśnienia snu o 7 krowach chudych, które pożarły 7 krów tłustych mianowany pierwszym ministrem faraona. Podczas głodu udziela schronienia swej rodzinie, a cały ród osiedla się potem w ziemi Gessen, nieopodal delty Nilu. Dzieje Józefa unaoczniają władzę Opatrzności Bożej, dzięki której zaprzedany Józef mimo niesłusznych oskarżeń nie zostaje niewinnie skazany za rzekome uwiedzenie żony dowódcy straży, Putyfara, a następnie z niewolnika staje się władcą. Józef jest ucieleśnieniem ideału człowieka, łączącego harmonijnie wszystko to co ludzkie z tym co boskie i symbolizującego istotę humanizmu. Mojżesz - jedna z najważniejszych postaci Starego Testamentu, Mojżesz był prawodawcą Izraela, wyprowadził żydów z Egiptu, żył w ciągłym kontakcie z Bogiem - np. na górze Synaj Bóg przekazał Mojżeszowi Dziesięcioro Przykazań. Od wieków uznawano także Mojżesza za autora Pięcioksięgu. Według przekazu biblijnego urodził się w czasach, gdy faraon gnębił lud Izraela i kazał zabijać nowo narodzonych chłopców. Matka Mojżesza włożyła go do koszyka z trzciny i pozostawiła na brzegu Nilu. Niemowlę znalazła córka faraona, przygarnęła je i wychowała. Gdy dorósł, dokonał dzieła wyjścia Izraelitów z Egiptu i przeprowadził ich do Ziemi Obiecanej. Dawid - król izraelski, "idealny władca" (1012 - 972 p.n.e.). Biblia podaje, iż był autorem psalmów biblijnych. W młodości był pasterzem i lutnistą, słynne jest podanie o tym jak strzelający z procy, zabił olbrzyma Goliata. Dawid ogłosił się królem po śmierci króla Saulam Salomon - król izraelski, syn Dawida. Mądrość króla Salomona stała się przysłowiowa, a czasy gdy panował, Biblia określa jako złoty wiek Izraela. Salomon dbał o kulturę, literaturę, rozbudowę, a także gospodarkę państwa, natomiast wojen unikał. Salomon tak jak swój ojciec był autorem psalmów. Mądrość Salomona zachwyciła królową Sabę, a przykładem jego mądrości jest często przypominany wyrok rozstrzygający spór dwu kobiet o dziecko. Samarytanin - Akcja przypowieści o Samarytaninie dzieje się na niebezpiecznej drodze z Jerozolimy do Jerycha, gdzie zbójcy pobili człowieka i zostawili umierającego na drodze. Przechodnie omijali go (nawet przechodzący kapłan), a Samarytanin (mieszkaniec Samarii) opatrzył rany, pielęgnował go w chorobie, a odjeżdżając zostawił karczmarzowi dużo pieniędzy, by ten opiekował się rannym. "Samarytanin" jest dzisiaj rzeczownikiem oznaczającym człowieka miłosiernego, okazującego, współczucie. Znaczenie literalne tej przypowieści polega na konieczności pomagania ludziom znajdującym się w krytycznej sytuacji (jak ten umierający człowiek). Uniwersalna wymowa przypowieści polega na wskazaniu drogi ku dobru, uczy żyć godnie. Osobowości biblijne można dzielić według dowolnego kryterium: nowotestamentowe i starotestamentowe; pozytywne i negatywne. Wiele takich właśnie biblijnych indywidualności stało się archetypami i weszło na stałe do światowej kultury, np. Piłat (umywać ręce), Herod (rzeź niewiniątek), Salomon (salomonowy wyrok, mądrość).

Pareneza, literatura parenetyczna - wzorce osobowe.

Pareneza dosłownie oznacza pouczenie. Literatura parenetyczna to literatura propagująca wzory postępowania, ideały modne i uznawane w danej epoce. Z kolei tzw. wzorce parenetyczne to wzory osobowe, postacie godne naśladowania, skupiające cechy wzorowe, pożądane, idealne. W oparciu o poznaną literaturę średniowiecza możemy mówić o trzech wzorcach parenetycznych - czyli ideałach, wzorach do naśladowania propagowanych w tej epoce. Pierwszy to ideał rycerza - wzorem takim jest np. Roland ze słynnej, francuskiej Pieśni o Rolandzie. Pieśń o Rolandzie opowiada o rycerzu imieniem Roland, który dowodził tylna strażą króla Karola Wielkiego. Roland jest właśnie wzorem rycerza chrześcijańskiego, stał się nawet najbardziej bohaterską postacią, legendarną osobowością literatury średniowiecznej. W skrócie można przedstawić jego dzieje następująco: gwardia dowodzona przez Rolanda została otoczona przez Sarecenów (muzułmanów, wrogów chrześcijan). W nierównej walce, unosząc się honorem, Roland nie chce zadać w czarodziejski róg, który wzywa na pomoc armię królewską. Kiedy decyduje się na to pod koniec bitwy, jest już za późno. Król Karol przybywa, aby pomścić Rolanda i poległych żołnierzy, lecz Roland umiera. Cechy rycerza idealnego, jakimi odznacza się Roland to: odwaga - wskazuje na to zachowanie się Rolanda w czasie walki, wierność władcy (w tym przypadku Karolowi Wielkiemu), jedną z najważniejszych cech rycerza była też pobożność i wierność Bogu. Walczył taki rycerz z reguły z niewiernymi, krzewiąc wiarę chrześcijańską. Roland na przykład walczył przeciw Saracenom. Wierność ojczyźnie i przywiązanie do niej (patriotyzm) widać, gdy Roland mówi: Nie daj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę i kiedy ginie: za króla, w imię Boga i ojczyzny - Francji. Inne cechy rycerza to: nadludzka siła i umiejętność walki, zapał i pragnienie walki, wierność w przyjaźni i męstwo. Ogromnie ważny jest honor rycerza - wyeksponowany także w Pieśni o Rolandzie. Roland nie wzywa pomocy, gdyż byłoby to wystawieniem na szwank jego honoru rycerskiego, dopiero gdy widzi klęskę i śmierć Francuzów decyduje się zadąć w róg. Drugi to ideał władcy - tu za przykład może nam posłużyć portret Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego, jaki odrysowuje Gall Anonim w Kronice polskiej. Gall Anonim prezentuje wzór władcy chrześcijańskiego na przykładzie czynów i osoby króla Bolesława Krzywoustego. Warto zauważyć, że takim ideałem jest również opisywany przodek Krzywoustego - Bolesław Chrobry. Obaj królowie mają podobne cechy: idealny władca to człowiek sprawiedliwy i rycerski. Jest to wielki i sławny mąż, który walczy z pogaństwem w imię wiary chrześcijańskiej. Cechami jego są: męstwo, moc, pobożność, mądrość. Król powinien być srogi, lecz sprawiedliwy, przebiegły i mądry w walce. Za jego panowania w kraju panuje dobrobyt, spokój, i radość. Opisując dzieje Bolesława Chrobrego, moc jego ukazuje np. w ilości wojsk, jakie posiada Bolesław (tysiące pancernych z różnych miast itd.). Cnotę i szlachetność tego króla oraz jego pobożność obrazuje stosunkiem króla do duchownych; mówi: "a sprawiedliwy był zarówno dla ubogich wieśniaków jak i dla magnatów i rycerzy". Gall Anonim ukazuje szczodrobliwość króla , opisując jego stół i bogactwo domu, jego dobroć w darowywaniu win. Bolesława Krzywoustego nazywa "Bolesławem, który nie śpi", przedstawia go jako postrach wrogów - Pomorzan i Niemców, a przede wszystkim podkreśla talenty Krzywoustego jako wielkiego wodza. Trzeci ideał, to ideał świętego (ascety), a przykładem takiego wzoru osobowego może być św. Aleksy z Legendy o św. Aleksym. Aleksy pochodził z książęcego rzymskiego rodu. Rodzice jego byli bardzo pobożnymi ludźmi, a on jeszcze przewyższał ich pobożność. Mając 24 lata, zgodnie z wola ojca, żeni się z księżniczką, ale w noc poślubną składa ślub czystości i wyrusza w świat, by służyć Bogu. Zabrał złota, srebra, tyle ile mógł unieść, rozdał wszystko biednym, a sam siedział pod kościołem, modlił się, żebrał, żył w skrajnym ubóstwie. Pierwszym znakiem od Boga jest zejście z ołtarza Matki Boskiej, która nakazuje klucznikowi wpuszczenie Aleksego do kościoła, by nie marzł na mrozie. Gdy otoczona go czcią i zyskał spory rozgłos, postanawia opuścić to miejsce, sława bowiem nie wydaje mu się godna prawdziwego ascety. Sporo wędruje, a gdy kolejny cud sprawia, że przybywa do Rzymu, żyje nie rozpoznawczy przez 16 lat pod schodami domu swojego ojca. Poniżany, "każdy nań pomyje lał", żebrze i modli się. Gdy czuje, że umiera, pisze list, w którym spisuje swoje dzieje. W momencie jego śmierci rozdzwoniły się dzwony w całym Rzymie. Drogę do zmarłego wskazuje ludziom niewinne dziecko. List z pięści świętego mogła wyjąć tylko jego żona, bowiem ona także jest czysta i niewinna. Asceza jest to wyrzeczenie się dóbr materialnych, ziemskich, postawa preferująca dobra duchowe, umartwianie ciała, by doskonalić się w cnocie. Celem postawy ascetycznej było osiągnięcie świętości. Ascetę cechowało postawienie wszystkiego na jedną kartkę, maksymalizm postawy, tzn. całkowite poświęcenie się wybranemu celowi .Oprócz tych "podstawowych" propozycji średniowiecznej literatury, warto wspomnieć także postawę św. Franciszka z Asyżu. Św. Franciszek z Asyżu stworzył system zwany franciszkanizmem, stanowiący niezwykłą, radosną filozofię wiary. Św. Franciszek głosił wszechogarniającą miłość do świata, braterstwo wszelkich żyjących istot, uwielbienie świata i jego piękna. radosną wiarę w Boga oraz ideał ubóstwa. Występował przeciw okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości. Stworzył zakon wędrujący, a legendy dotyczące jego życia zawierają Kwiatki św. Franciszka z Asyżu.

"Bogurodzica" - najstarszy zabytek literatury polskiej (treść i język).

Bogurodzica jest zabytkową polską pieśnią religijną i rycerską. Dwie pierwsze zwrotki to najstarsza część Bogurodzicy - pochodzi z pierwszej połowy XIII wieku, choć spisana została w początkach XV wieku. W późniejszym okresie utwór bardzo się rozrósł, gdyż dopisywano kolejne zwrotki, poza tym popularność i wymowa Bogurodzicy sprawiły, iż uznano ją za pierwszy hymn polski. Autorstwo najstarszej części przypisywano św. Wojciechowi - wg piętnastowiecznej legendy. Bogurodzica jest wierszem zdaniowo-rymowym. Pierwsza jej zwrotka skierowana jest do Matki Boskiej, druga do Jana Chrzciciela. Jest ona ciągiem próśb modlitewnych: do Matki Boskiej, aby pośredniczyła u swego syna - Chrystusa a Syna Bożego o wysłuchanie modlitwy, o dobrobyt w życiu ziemskim i wieczne życie po śmierci. Zwraca uwagę symboliczna liczba 4, do której często nawiązywali ludzie średniowiecza, którą współtworzą w Bogurodzicy święte osoby: Matka Boska, Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. W Bogurodzicy zauważamy wiele historycznych form gramatycznych, archaizmów składniowych, leksykalnych i fonetycznych (Archaizm - element językowy pochodzący z minionej epoki hist., który został zastąpiony nowszym i wyszedł z powszechnego użycia.). Np. w funkcji wołacza występują mianowniki (Bogurodzica zamiast Bogurodzico!), stare formy trybu rozkazującego: zyszczy!, spuści! (pozyskaj, ześlij!), wyrazy, w których nie nastąpił jeszcze przegłos polski: (zwolena, sławiena zamiast zwolona, sławiona). Wśród starszych form leksykalnych znajdujemy np. wyraz dziela zamiast dla, "jąż" zamiast "którą", "jagoż" zamiast "czego", "co". Rymy w pieśni znajdujemy na końcu wersów (nosimy-prosimy), a także wewnątrz wersów np. (dziela Krzciciela). Zastosowane są również paralelizmy składniowe oraz paralelny, czyli równoległy, symetryczny, rozkład treści. Do końca wieku XVI była to pieśń bardzo popularna, traktowana jako hymn, pieśń ojczysta - rycerze śpiewali ją na polu bitwy, prawdopodobnie ruszając do słynnych bitew: pod Grunwaldem lub Warną.

Hasło "Memento mori" w literaturze średniowiecza

Teocentryzm był jedną z charakterystycznych cech okresu średniowiecza. Był to pogląd filozoficzny, który w centrum zainteresowania stawiał Boga, jako stwórcę świata, uznawano wyższość dóbr duchowych nad materialnymi, w filozofii natomiast dominowała myśl o życiu pośmiertnym .Obraz przemijalności, kruchości urody, brzydoty starości przypomina nam średniowieczne "Memento mori" (pamiętaj o śmierci) i taniec śmierci. Hasło "Memento mori" jest uwidocznione w literaturze hagiograficznej, czyli w żywotopisarstwie świętych. Doskonałym przykładem jest utwór "Legenda o świętym Aleksym". Jest utworem propagującym skrajną ascezę. Ascetami określa się ludzi, którzy dobrowolnie decydują się na umartwianie, odrzucanie wszelkich przyjemności świata, życie w skrajnej nędzy i cierpieniu. Celem takiej postawy było, oprócz doskonalenia w sobie cnoty i pobożności, uzyskanie zbawienia i osiągnięcie świętości już na ziemi. Acseci wierzyli, że po śmierci czeka ich szczęście wieczne. Aleksy jest przykładem typowego idealnego człowieka średniowiecza odrzucającego świat materii dla Boga i wiecznego szczęścia w niebie .Innym przykładem jest utwór "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią". Autor zwraca się do czytelników - szc zególnie tych, którzy nie zwracają uwagi na to, że sami też kiedyś umrą - z przestrogą, że śmierć dosięgnie każdego. Utworze nawiązuje do charakterystycznego motywu średniowiecza - Dance macabre czyli taniec śmierci. Śmierć zaprasza do tańca wszystkich, od królów po kmiotków, zrównuje stany, naśmiewa się z ziemskich wartości. Celem jest przestroga, iż życie ziemskie i wszelkie ziemskie dobra są dla człowieka marnością nie wartą zabiegów i starań, natomiast życie wieczne jest prawdziwą wartością, do której warto dążyć ."Kazania Świętokrzyskie", w szczególności "Kazanie drugie: na dzień św. Katarzyny" także nawiązuje do "Memento mori". Bóg ukazuje się grzesznicy i nakazuje jej żyć w cnocie, gdyż życie ziemskie przemija, natomiast liczy się życie wieczne." Wielki Testament" jest poematem Francois'a Villona. Jest to spowiedź grzesznika, próba nawrócenia. Podmiot liryczny żałuje swej rozwiązłej młodości, uświadamia sobie nieuchronność śmierci, życie wieczne. Żałuje jednak, że tak późno to zrozumiał. Utwór wieńczy najsłynniejszy chyba cytat z Villona "ach gdzie są niegdysiejsze śniegi" - słowa ilustrujące ludzką tęsknotę za przeszłością utworów wiązanych z hasłem "Memento mori" musimy zaliczyć także "Boską Komedię" Dante Alighieri. "Boska Komedia" jest przypowieścią o sensie istnienia człowieka na ziemi. Celem życia ludzkiego jest Bóg i osiągnięcie zbawienia. Zbawienie można osiągnąć poprzez podporządkowanie całego życia Bogu, dążeniu do doskonałości, do zbawienia. Przesłanie "Boskiej Komedii" jest w tym wymiarze zrozumiałe: życie każdego człowieka jest nieustanną wędrówką, której celem jest Bóg i życie wieczne.

Troska o losy ojczyzny w dorobku twórców polskiego renesansu

Dorobek poetów i pisarzy renesansowych obfituje w różne ujęcia społecznej i dotyczącej państwa tematyki. Postawy patriotyczne wykazują niemal wszyscy humaniści, wszystkie światłe umysły tej epoki. Mikołaj Rej w "Żywocie człowieka poczciwego" wspomina o obowiązkach obywatela. W trzech częściach, przedstawiających kolejno młodość, wiek męski oraz starość bohatera, Rej ukazuje ideał "człowieka poczciwego", umiejącego odnaleźć w życiu złoty środek, a więc żyjącego w zgodzie z naturą, przyrodą, szanującego swoje pochodzenie i umiejącego zadbać o swój majątek. Samo słowo "poczciwość" jest u Reja kluczem do określenia postawy charakteryzującej się brakiem pychy, umiejętnością znalezienia w życiu spokoju, cichej przystani i satysfakcji z własnej pracy. Innym utworem poety jest "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem". Tu właśnie Rej wykłada niesprawiedliwości, jakie zauważa w panujących stosunkach społecznych. Utwór jest krytyką: Pleban nie wypełnia kapłańskich obowiązków, lecz myśli o zysku ("na ołtarzu jajca liczą"), Pan z kolei - myśli o urzędach, zabawach i prywatnym majątku, źle sprawuje się w Sejmie ("Pewnie Pospolitej Rzeczy rządny nie ma tam na pieczy" - mówi Pleban). Dlatego Wójt mówi rozgoryczony: "Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza". Andrzej Frycz Modrzewski i jego traktat "O poprawie Rzeczypospolitej" to następny głos w sprawie ojczyzny. Słynne dzieło ujmuje i opisuje swą "poprawę kraju" w pięciu dziedzinach: "O obyczajach" - księga ta to rozważanie o człowieku. Autor zastanawia nad cnotami i cechami charakteru doskonałego bohatera Rzeczypospolitej oraz nad obowiązkami moralnego i etycznego postępowania urzędników państwowych względem każdego obywatela. "O prawach" - Frycz wskazuje, że prawo karania śmiercią jest w Rzeczypospolitej różnicowane zależnie od przynależności danego obywatela do warstwy społecznej. Inaczej bowiem karze się chłopów i mieszczan, inaczej szlachtę i arystokrację. "O wojnie" - Autor uważa, że każda wojna jest zła, gdyż powoduje nieszczęścia i tragedie zwykłych obywateli. Wojen należy unikać w ogóle, ale jeżeli już jest się zmuszonym walczyć, to tylko w wojnie sprawiedliwej. "O Kościele" - zawiera postulat reform w łonie Kościoła katolickiego i nawołuje do zwrócenia większej uwagi na ogół wiernych i kwestie niematerialne. "O szkole" - Jest próbą zwrócenia uwagi na rolę nauki i wiedzy w życiu każdego człowieka, a także na współzależność siły państwa od jego potencjału intelektualnego. Autor uważa, że należy szerzyć i propagować oświatę, zakładać nowe szkoły i poprawić sytuację finansową nauczycieli. Podobną, lecz bardziej jeszcze przesyconą emocją, wymowę posiadają "Kazania sejmowe" księdza Piotra Skargi. Przyrównuje on ojczyznę do tonącego okrętu, nazywa go matką i grzmi do jej synów - czyli społeczeństwa - o opamiętanie. Skarga wylicza choroby, a następnie dokładnie charakteryzuje w kolejnych kazaniach kolejną z nich. Jako pierwszą chorobę wskazuje nieżyczliwość ludzką ku Rzeczypospolitej, czyli brak miłości ojczyzny i przekładanie interesu prywatnego nad dobro kraju. Drugą chorobą jest niezgoda wewnętrzna, czyli "rozterki sąsiedzkie". Trzecia choroba to różnowierstwo (odstępstwo od wiary katolickiej), zagrożenie Polski herezją, czwarta - osłabienie władzy króla. Piątą chorobę miałyby stanowić niesprawiedliwe prawa oraz nie praworządność, a zaś jako szóstą wymienia upadek moralności i obyczajowości w Rzeczypospolitej. Sam siebie przestrzega jako kaznodzieję-lekarza. W swych kazaniach charakteryzuje zgubny wpływ, jaki choroby te mają na Polskę, udziela też rad jak z nimi walczyć. Prawdziwą kopalnią postulatów patriotycznych jest twórczość Jana Kochanowskiego Tytuły, które trzeba tu wymienić to pieśni patriotyczne: "Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów". Jest to pieśń patriotyczna nawiązująca do wydarzeń z roku 1575, kiedy to Tatarzy złupili Podole. Kochanowski nie nawołuje rodaków do krwawego odwetu, koncentruje się na wskazaniu przyczyn, jakie doprowadziły do tragedii i wzywa Polaków do zapobiegania podobnym katastrofom w przyszłości. Dlatego też postuluje wzmocnienie zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne Rzeczypospolitej. Oskarżając szlachtę o zbytnie przywiązanie do dóbr doczesnych, wzywa do podniesienia wydatków na armię, obronę granic. "Pieśń o cnocie". Pieśń ta ma wyraźny ton dydaktyczno-wychowawczy. Kluczem do zrozumienia utworu jest słowo "cnota", rozumiane tu jako umiejętność uniezależnienia się od pokus i cierpień związanych ze światem zewnętrznym. Pielęgnowanie w sobie cnoty jest obowiązkiem każdego człowieka, a największą cnotą jest służba ojczyźnie. Cnotliwe życie jest, gwarancją uzyskania zbawienia i pójście po śmierci do nieba. "Pieśń o dobrej sławie". Każdy człowiek chcąc zapewnić sobie "dobrą sławę", musi odrzucić pokusy, zrezygnować z bezustannego koncentrowania się na sprawach doczesnych i materialnych. Dobra sława to pamięć, jaka pozostanie wśród potomnych po człowieku, który swe życie spędził rozważnie i pożytecznie. Krytykę wad społecznych znajdujemy także w tragedii pt. "Odprawa posłów greckich". Jest to dzieło alegoryczne - czyli "pod płaszczykiem" realiów starożytnych kryją się znaczenia współczesne autorowi. I tak Troja jest przenośnią Rzeczypospolitej doby Jana Kochanowskiego. Przesłanie pouczające obywateli, iż przekupstwo i prywata mogą doprowadzić tylko do upadku państwa, troska o los ojczyzny wpisana w "Odprawę posłów greckich" jest troską o Polskę. Przesłaniem utworu jest potępienie prywaty, egoizmu, przekupstwa, a pochwałą patryjotyzmu, dalekowzroczności i rozsądku, które są cechami uniwersalnymi - aktualnymi tak samo w czasach starożytnych, renesansowych jak i współczesnych.

Dwa obrazy wsi w literaturze polskiego renesansu.

Sielanka - gatunek wywodzący się z literatury antycznej. Sielanki obejmują utwory związane z życiem rolników, rybaków, pasterzy lub myśliwych. Tradycyjna sielanka przedstawiała wyidealizowany obraz wsi oraz głosiła pochwalę życia wiejskiego. Sielanka realistyczna (antysielanka) ukazuje prawdziwe życie wsi . Sielanki mogą mieć różne formy: narracyjna (opisowa); dramatyczna (dialogowa); mieszana (opis z dialogiem). "Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana Kochanowskiego wygłasza znamienną pochwałę życia wiejskiego: "Wsi spokojna, wsi wesoła, który głos twej chwale zdoła? Kto twe wczasy, kto pożytki

może wspomnieć zaraz wszytki?" Człowiek żyje na wsi w sposób uczciwy, pobożnie i bezpiecznie dlatego, że trzyma się z dala od dworu, żeglugi i handlu. Praca na roli daje człowiekowi stałe i pewne utrzymanie i dostatek. Po pracy można tam odpocząć wesoło spędzając czas, śpiewając, zabawiając się zagadkami lub tańcząc. Przyroda jest dla mieszkańca wsi przyjazna i pożyteczna: może on bowiem upolować w lesie jakąś zwierzynę, łowić w rzece ryby, słuchać z upodobaniem śpiewu ptaków. Młodzież zaś uczy się tam szacunku wobec starszych i pielęgnowania cnoty. Bohaterami sielanki "Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego jest para pasterzy - Laura i Filon, dwoje zakochanych w sobie młodych ludzi. Akcja rozgrywa się na wsi, na tle przyrody i wypełniona jest dialogami oraz monologami zakochanych. Ich wypowiedzi traktują głównie o sile ich uczucia i niepewnościach, tęsknotach oraz namiętnościach, które towarzyszą miłosnemu uniesieniu. Laura przybywa późnym wieczorem na miejsce spotkania, pod umówionym jaworem. Nie zastaje jednak swego kochanka na umówionym miejscu i z tego powodu zaczyna go podejrzewać o niewierność i związek z inną pasterką Dorydą. W rozpaczy rozbija o drzewo koszyk i targa różowy wieniec. W momencie szczytowego nasilenia żalu i gniewu dziewczyny, wybiega z pobliskich zarośli Filon i podbiega do Laury próbując ją uspokoić. Następuje miłosne wyznanie i zaklęcie, wzajemne deklaracje i przyrzeczenia miłości i wierności. Sielanka Karpińskiego ukazuje nie tylko same koleje losów bohaterów, ale także to co dzieje się w ich duszach, czyli uczucia i emocje. W sielance realistycznej (antysielance) Szymona Szymonowica "Żeńcy" autor przedstawia rzeczywiste stosunki panujące na wsi, na przykładzie zachowania Oluchny i Pietruchy pracujących w polu, w stosunku do pilnującego ich Starosty - ekonoma. Chłopka co innego śpiewa w obecności ekonoma, a co innego gdy ten ich nie słyszy. Sielanka "Żeńcy" jest obrazkiem pokazującym dzień powszedni pracujących w polu chłopów pańszczyźnianych. Wiejskie dziewczyny kosząc zboże rozmawiają o sprawach związanych z życiem na wsi narzekają na ciężką pracę, na swój beznadziejny los. Szymon Szymonowic ukazując trudne warunki życia chłopa pańszczyźnianego, znacznie odbiega w swoich utworach od obiegowego i idyllicznego wizerunku wsi polskiej, tworząc raczej antysielanki. Autor nie stroni od realistycznych pozbawionych złudzeń komentarzy i opisów wiejskiej codzienności, ukazuje jednocześnie świat, w którym prości ludzie starają się normalnie żyć, czuć i kochać.

Związek renesansu polskiego z antykiem.

Terminem renesans obejmuje się odnowienie, odrodzenie się ludzkości, podnoszenie się jej na wyższe poziomy intelektualne i rozwojowe. To odkreślenie odrębności tej epoki od średniowiecza, a jednocześnie wskazanie na nowy okres w dziejach ludzkości. Nazwa jest jednocześnie wskazówką, że oto w renesansie odrodzić się mają idee oraz kanony estetyczne antyku, że klasyczna starożytność stanie się wzorcem tak dla literatury, jak i filozofii, kultury i sztuki w ogóle. Renesans "odkrywa" antyk wraz z całym jego dorobkiem literackim, filozoficznym i kulturowym, przywołuje dawną świetność starożytnej sztuki, architektury, kanonów piękna. To wskrzeszanie antyku było bardzo powszechne i zorganizowane, np. we Włoszech (gdzie po raz pierwszy pojawiły się zapowiedzi nadchodzącej nowej epoki) prowadzone były liczne akcje przeszukiwania zasobów muzeów, bibliotek i archiwów w poszukiwaniu dzieł antycznych pisarzy, poetów i filozofów. Odnalezione dzieła można było, dzięki wynalazkowi Gutenberga, rozpowszechnić w wielkiej ilości egzemplarzy. To właśnie w tym czasie pojawiły się pierwsze przekłady starożytnych pisarzy na języki narodowe, tak by klasycznym słowem pisanym mogli zachwycać się wszyscy. Humanizm pochodzi od łacińskiego słowa humanus co oznacza ludzki. Był prądem umysłowym, oznaczającym wszechstronne zainteresowanie człowiekiem (w starożytności antropocentryzm - postawienie człowieka w centrum zainteresowania literatury, filozofii, nauki, kultury i sztuki), który przyniósł fascynację samym człowiekiem i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim. Propagowano rozwój pełnej wiedzy o człowieku, troskę o szczęście, potrzeby i wykształcenie. Szacunek dla człowieka, rozwijanie w nim potrzeby piękna. Związek humanizmu renesansowego z antykiem jest oczywisty - tkwił on swoimi korzeniami w starożytności, a przejawiał się właśnie we wzmożeniu badań nad klasycznymi poglądami. Poza tym Humanista - człowiek renesansowy - musiał orientować się w starożytnej kulturze i historii, studiować języki klasyczne i dzieła ówczesnych filozofów. Hasła humanistów: "Człowiekiem jestem, i nic co ludzkie nie jest mi obce" - Terencjusz; "Carpe diem" (Używaj życia) - Horacy. Humaniści chcieli zgłębić wiedzę o człowieku. Propagowali wszechstronne, harmonijne formowanie osobowości człowieka. "Homo universalizm" (człowiek uniwersalny) np. Leonardo da Vinci. Nurty klasyczne obecne są w zasadzie w każdej epoce, lecz szczególnie wyraźnie wyodrębnić je można w renesansie (większość dzieł Jana Kochanowskiego np.: "Odprawa posłów greckich", "Ku muzom", Tren V). W literaturze przejęto starożytne gatunki: pieśń, elegię, fraszkę, dialog, tragedię. Twórcy odwoływali się do mitologii, co szczególnie widoczne jest w "Odprawie posłów greckich". "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego jest dramatem wyraźnie wzorowanym na dramacie klasycznym, ale od swoich greckich pierwowzorów różni się kilkoma ważnymi cechami formalnymi. Powoduje to, że "Odprawa..." nazywana jest mianem dramatu renesansowego. U Kochanowskiego głównym bohaterem jest zbiorowość, kolejną różnicą jest inne zakończenie, utwór kończy się nie katastrofą głównego bohatera lecz zapowiedzią jej nadejścia. Poeta wprowadził również do utworu polskie realia. Cechy wspólne: klasyczna zasada trzech jedności: czasu, miejsca i akcji; występowanie chóru pełniącego rolę komentatora; zachowanie zasady występowania trzech osób; występowanie dwóch form podawczych: dialog, monolog; zachowanie z budowy tragedii klasycznej prologu, epejsiodionów i stasimosów, brak komosu i exodosu; występowanie konfliktu tragicznego; zachowanie zasady czystości gatunkowej; zachowanie zasady czystości rodzajowej; zachowanie zasady czystości językowej; akcja w porządku chronologicznym; zachowanie schematu kompozycji tragedii. Różnice: Charakter głównego konfliktu. W "Antygonie" występują dwa równorzędne uzasadnione racje, wybór którejkolwiek doprowadza do tragedii. W "Odprawie..." występuje racja słuszna i niesłuszna, więc konflikt jest łatwy do rozwiązania. W "Antygonie" o losach ludzi decyduje fatum, u Kochanowskiego człowiek. Celem "Antygony" był katharsis, a "Odprawa" jest utworem dydaktycznym.

Poezja Jana Kochanowskiego - wytwór XVI wieku i wartości ponadczasowe.

Fraszki - można podzielić na trzy podstawowe grupy: żarty i anegdoty zaczerpnięte z codziennego życia oraz wiersze opisujące zabawy i biesiady - podst. rozrywki ówczesnej szlachty; wiersze, które na plan pierwszy wysuwają uczucie, przede wszystkim miłość; utwory refleksyjne i filozoficzno - refleksyjne, w których Kochanowski rozważa o życiu, sensie istnienia człowieka, o ludzkim losie. Wartości ponadczasowe możemy znaleźć tu w dwóch ostatnich grupach, tzn. są to motywy miłości oraz sens istnienia człowieka. Grupa II - fraszka "o miłości" (patrz: "Pieśni" i "Fraszki" Kochanowskiego); Grupa III - fraszka "O żywocie ludzkim" (patrz: "Pieśni" i "Fraszki" Kochanowskiego). Pieśni ? Pieśń XX: "Miło szaleć, kiedy czas po temu." - należy korzystać z nadarzającej się okazji do zabawy, ale trzeba zachować pewien umiar, uwzględnić fakt, że nie każdy czas i nie każda okazja sprzyjają zabawie. Młodość jest tym okresem życia, kiedy ów czas jest najbardziej sprzyjający radości i rozrywce, bo trudno jest przecież cieszyć się i beztrosko bawić w nieszczęściu czy na starość. Postawa skromności i umiaru łączy się tu z hasłem równości - zabawa jest okazją do zniesienia stanowych przywilejów i podziałów - wszyscy w takiej sytuacji stają się równi. Poeta zaleca więc korzystanie z uciech świata, ale w pewnych granicach i w zgodzie z rozumem. twierdzi też, że (epikureizm) człowiek jest panem chwili obecnej (choć też tylko w pewnym stopniu), zaś przyszłość zależna jest tylko i wyłącznie od Boga. Pieśń IX: "Nie porzucaj nadzieje." - zachęta do zachowania nadziei bez względu na okoliczności, gdyż koleje losu ludzkiego są zmienne i "po złej chwili piękny dzień przychodzi". "Nic wiecznego na świecie" i z tego powodu - zgodnie z przysłowiem "Fortuna kołem się toczy" - można spodziewać się rychłej odmiany losu. Dlatego też (stoicyzm) należy zachować spokój i równowagę ducha - tak w szczęściu, jak i w nieszczęściu. Jednak postawa taka nie sprawdza się - przekonuje się o tym sam poeta, co możemy zauważyć w cyklu jego "Trenów". Kochanowski napisał je po śmierci swej 2,5 - letniej córki Urszuli, a wyraża w nich bezradność wobec wyroków boskich (dziecko wbrew naturze umiera przed ojcem). W zderzeniu z brutalną rzeczywistością wyznawana przez poetę filozofia stoicka się nie sprawdziła - Kochanowski zwątpił we wszystkie podstawowe, przez lata wypracowane idee (religię, sprawiedliwość świata, cnotę) i wartości. W zetknięciu się z okrutnymi faktami rozum nie przyniósł ulgi ani pocieszenia - był bezużyteczny. Poeta zdystansował się tym samym od stoików i ich haseł. Ulga przychodzi dopiero z czasem, kiedy to w ostatnim, XIX trenie Kochanowski dochodzi do wniosku, że tak wcześnie odchodząc z tego świata Urszula uniknęła wielu trosk późniejszego życia. Utworem uniwersalnym jest "Odprawa posłów greckich", która - mimo, że powstała kilkaset lat temu - jest aktualna do dziś, porusza bowiem problemy zawsze ważne i istotne. Jest to przeświadczenie, że nie przetrwa żadne państwo, w którym jednostki będą stawiały własny interes nad dobrem ogółu i sprawiedliwością. Ukazane jest to na przykładzie postaw Antenora i Aleksandra (Parysa). Pierwszy z nich jest bohaterem pozytywnym, rozumiejącym, że dobro ojczyzny jest ważniejsze od kaprysu jednostki, choćby miał to być królewski syn. Kiedy ponosi klęskę nie załamuje się, ale nawołuje do rozpoczęcia przygotowań mających na celu obronę ojczyzny. Jest Antenor prawdziwym patriotą, rozsądnym, odważnym, szczerym i nieprzekupnym, obywatelem, jakich zawsze będą potrzebować nawet najpotężniejsze kraje świata. Aleksander z kolei jest bohaterem zdecydowanie negatywnym, ukazanym jako egoista, uciekający się dla własnych interesów do szantażu i przekupstwa. Jego zwycięstwo nad Antenorem jest równocześnie klęską całego państwa - Trojanie nie wydają ostatecznie Grekom Heleny, ale wiadomo, że po wieloletniej wojnie miasto zostanie całkowicie zniszczone.

"Fraszki" i "Pieśni" Jana Kochanowskiego jako manifest humanisty.

Jan Kochanowski - ur. 1530. Studiował w Akademii Krakowskiej,był słuchaczem uniwersytetów w Padwie i Królewcu. Otrzymał tytuł sekretarza królewskiego, około 1570 osiadł w Czarnolesie. Ponownie zbliżył się do dworu za czasów panowania Stefana Batorego. Największą tragedią życiową Kochanowskiego, której odzwierciedlenie możemy znaleźć w jego twórczości, była śmierć jego 2,5 - letniej córki Urszuli, z którą poeta wiązał nadzieje na kontynuowanie swojego warsztatu twórczego. Niedługo później przeżył Kochanowski śmierć swej starszej córki - Hanny.Jan Kochanowski prezentował typ tzw. poety uczonego (poeta doctus), w swych studenckich, krakowskich czasach zetknął się z humanistycznie ukierunkowanym studium łaciny, greki i hebrajskiego. Napisał: "Fraszki", "Pieśni", "Treny", "Odprawa posłów greckich".

HUMANIZM - fascynacja człowiekiem, wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim. To także wiara w potęgę rozumu ludzkiego, przeświadczenie o konieczności poznania człowieka i praw rządzących przyrodą. Ich hasłami przewodnimi były, zaczerpnięte ze starożytności: stoicyzm i epikureizm.

Fraszka - pojęcie wzięło się od włoskiego słowa oznaczającego żart, figiel. Jako gatunek literacki jest drobnym utworem poetyckim, często o charakterze żartobliwym, opartym na dowcipnym pomyśle, błyskotliwej idei. Fraszki Jana Kochanowskiego są głównie wynikiem obserwacji życia dworskiego, z którym poeta miał przez wiele lat do czynienia. I tak np. "Do gór i lasów" jest fraszką autobiograficzną, która prezentuje zarazem model życia typowy dla renesansowych humanistów. Mimo, że biografia poety jest - jak na tamte czasy - stosunkowo przeciętna i nie wyróżnia się niczym niezwykłym wśród życiorysów innych humanistów, to można w niej znaleźć całe bogactwo przeżyć i doznań, jakie towarzyszą człowiekowi w czasie jego ziemskiego życia. Pojawiają się tu wspomnienia odbytych podróży, kolejne wizerunki samego poety - jako żaka, rycerza, dworzanina. Pojawia się tu też pytanie o nieznaną przyszłość i zbliżającą się starość, względem której poeta nie czuje jednak lęku czy obawy - podmiot liryczny ma niezawodną, nawiązującą do hasła epikurejczyków, receptę na życie: "A ja z tym trzymam, co kto w czas pochwyci". Charakterystycznym dla humanistycznego charakteru Jana z Czarnolasu utworem jest "O żywocie ludzkim". Jest to fraszka refleksyjna, nieco filozoficzna, wyrażająca zadumę nad życiem, miejscem i rolą człowieka w świecie. Jan Kochanowski stwierdza, że człowiek nie jest ani panem samego siebie, ani tym bardziej panem świata i natury. Władzę ma nad nim bowiem wszechpotężna, bardzo zmienna i kierująca się niezrozumiałymi przez niego prawami siła - Fortuna. Istota ludzka staje się w ten sposób igraszką w rękach losu, marionetką, którą po spektaklu można spakować i odłożyć na bok. Jeszcze jedna fraszka - "O miłości" - ma wyraźnie humanistyczny charakter. Jest to utwór żartobliwy, mówiący o zniewalającej człowieka sile miłości, przed którą nikt nie jest w stanie uciec ani się obronić. Miłość jest uczuciem czysto abstrakcyjnym; poeta przywołuje jej mitologiczne usposobienie - skrzydlatego bożka Amora. Skrzydła te są symbolem miłości jako uczucia uskrzydlającego, ale także destrukcyjnego. Skrzydła te poza tym stanowią o przewadze bóstwa nad "pieszym", a przez to o wiele wolniej poruszającym się człowiekiem. Pieśń - gatunek liryki sięgający swymi korzeniami aż do antyku. Wtedy były to utwory mocno związane z muzyką, wykonywane przy akompaniamencie instrumentów muzycznych, często z towarzyszeniem tańca. Dopiero w średniowieczu pieśń wyodrębniła się jako osobny gatunek literacki. Ogólnie rozróżnia się conajmniej kilka rodzajów pieśni, z których najpopularniejsze to: patriotyczne, refleksyjne, erotyczne, religijne i biesiadne.

Jan Kochanowski pisał pieśni przez ok. 20 lat swego dojrzałego życia, głównie w okresie dworskim, ale także i w Czarnolesie. Pierwsze pełne wydanie "Pieśni" ukazało się jednak dopiero po jego śmierci. Typowym, "sztandarowym" przykładem manifestu filozofii humanistycznej Jana Kochanowskiego jest pieśń "Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?". Jest ona jednym z najwcześniejszych utworów wydanych w języku polskim, ma charakter hymnu. Bóg ukazany jest tu jako hojny dawca wszelkich dóbr, za które należy Mu się ze strony człowieka wdzięczność i hołd. Dzięki antropomorfizacji Stwórcy dochodzi do zbliżenia człowieka i Boga. Poprzez zachwyt nad harmonią, będącą zarazem - wg humanistów - utożsamieniem piękna, wyrażona zostaje pochwała Jego mądrości i doskonałości, które widoczne są w niezachwianej harmonii istniejącego świata. Porządek świata sprowadzony jest tu do porządku panującego w naturze, podkreślony zostaje ścisły i nierozerwalny związek człowieka z naturą - jeden z motywów przewodnich humanistów. Równie humanistyczny charakter ma Pieśń II: "Serce roście, patrząc na te czasy.", w której głównym tematem jest przyroda i człowiek ściśle od niej uzależniony. Przyroda i jej przemiany wpływają na samopoczucie, stan ducha i uczucia człowieka - wiosenne odradzanie się życia napełnia go radością, sprawia, że po długiej zimie zaczyna on dostrzegać otaczające piękno, staje się ono źródłem estetycznych przeżyć i wzruszeń oraz utwierdza go w poczuciu harmonii wewnętrznej jak i z otaczającym światem. Natura jest rozumna, boska, największą więc doskonałością człowieka jest dostosowanie się do owej powszechnej harmonii. Życie powinno więc być przede wszystkim zgodne z naturą samego człowieka, co spowoduje, że będzie one zgodne z naturą w ogóle.

"Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego (związki z tragedią antyczną)

Odprawa posłów greckich" jest wzorowana na klasycznym dramacie greckim. Jednak różni się od swego pierwowzoru konstrukcją głównego bohatera. Porównując dramat Kochanowskiego z antycznymi wzorcami widać pewne różnice, sztukę Kochanowskiego określa się mianem dramatu renesansowego. W dramacie antycznym była nim wybitna jednostka, Kochanowski natomiast bohaterem swego dramatu uczynił zbiorowość. Bohaterem zbiorowym "Odprawy..." jest Troja. Antyczna tragedia kończyła się katastrofą głównego bohatera, najczęściej była to śmierć, nierzadko zniszczenie całego życia. W "Odprawie posłów greckich" autor nie ukazuje zniszczenia Troi, katastrofa miasta jest tu tylko zapowiedziana, akcja utworu kończy się, zanim ona nastąpi. Ponadto Kochanowski zaczerpnął temat utworu z mitologii greckiej i Iliady Homera. W znacznej jednak mierze "Odprawa posłów greckich spełnia założenia dramatu antycznego. Klasyczna zasada trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Akcja utworu rozgrywa się w starożytnej Troi, na placu przed pałacem królewskim. Do Troi przybywają posłowie greccy po porwaną przez Aleksandra Helenę. Czas trwania akcji ograniczył się do jednej doby.- Występowanie chóru pełniącego rolę komentatora, który nie miał bezpośredniego wpływu na przebieg akcji a tylko snuł refleksje i rozważania.-Zachowanie zasady występowania trzech osób. - Występowanie dwóch form podawczych: monologu i dialogu.- Kompozycja utworu zbliżona do "Antygony" Sofoklesa. Zachowanie z budowy tragedii klasycznej prologu (zapowiedź akcji), stasimonu (sceny z chórem), epejsodionu (sceny z aktorami), brak eksodosu (zejście ze sceny) i komosu (sceny lamentu i punkt kulminacyjny).- Występowanie konfliktu tragicznego.- Zachowanie zasady czystości gatunkowej, to znaczy, że tragedia powinna być podniosła, poważna, przedstawiać wydarzenia których następstwem jest cierpienie i śmierć bohatera. Natomiast komedia powinna przedstawiać wydarzenia zabawne, które prowadzą do szczęśliwego zakończenia.- Zachowanie zasady czystości rodzajowej, która zakłada, że w obrębie utworu należącego do danego rodzaju literackiego, nie mogą występować elementy charakterystyczne dla innych rodzajów literackich.- Zachowanie zasady czystości językowej, czyli język tragedii był uroczysty i podniosły.- Akcja w porządku chronologicznym, czyli tworzyła logiczny ciąg wydarzeń. Głównym problemem utworu są relacje między jednostką a państwem. W Antygonie racje jednostki i ogółu wydają się być nie do pogodzenia (Sofokles ujmuje je jako antytezy i nie przyznaje racji żadnej ze stron). Jan Kochanowski ujmuje problem zupełnie inaczej. Uważa, że jednostka powinna podporządkować swoje potrzeby racjom ogółu czyli narodowi i państwu.

"Treny" Jana Kochanowskiego (pamiętnik ojca i traktat filozoficzny)

Tren to jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji. Jest to pieśń lamentacyjna wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca jego czyny, zalety, zasługi. Tren jako gatunek miał ścisły układ wewnętrzny: pochwała cnót i zalet zmarłego, wielkość poniesionej straty, demonstracja żalu, pocieszenie, napomnienie, pouczenie. W Starożytności treny były pisane na zamówienie rodziny zmarłego. Inne nazwy trenów to: epicedium, epitafium, lament, żal. Gdy Kochanowskiemu umiera ukochana dwuipółletnia córeczka Urszula, ten przeżywa największą tragedie swojego życia. Nie jest już człowiekiem młodym, w chwili jej śmierci ma przecież 50 lat, czyli jest osobą o ukształtowanym - jak się wydawało - ostatecznie światopoglądzie, zarówno religijnym, jak i filozoficznym. Nagle okazuje się, że cały świat Kochanowskiego jako człowieka, poety i filozofa legł w gruzach. Wiedza i gromadzone przez lata doświadczenia okazują się całkowicie nie przydatne wobec śmierci dziecka. Następuje ogromny kryzys, i to na wielu płaszczyznach: filozoficznej, religijnej, moralnej, etycznej. Jan z Czarnolasu zaczyna wątpić we wszystko, co wyznawał w swoim życiu do tej pory: w mądrość, w Boga, w humanistyczne ideały cnoty i godności ludzkiej. Kochanowski po raz pierwszy konwencjonalny gatunek wykorzystał do zapisu uczuć - ojca poety po stracie córki. Przedmiotem lirycznym jest Urszulka, a podmiotem lirycznym sam autor, jako ojciec, poeta i człowiek renesansu. Treść utworu stanowią jego przeżycia, ból po stracie córki, bunt przeciwko zachwianemu porządkowi świata oraz załamanie się wiary w słuszność głoszonych przez niego idei (stoicyzm). Treny obejmują 19 utworów składających się na poemat życia rodzinnego i utwór filozoficzny ukazujący moralny dramat człowieka. Tren I to wprowadzenie w całość cyklu. Podmiot liryczny, którym jest ojciec - poeta zmarłego dziecka, opisuje ogrom nieszczęścia, jakie go spotkało. Wzywa jednocześnie wszystkie płacze i lamenty jakie są na świecie, aby weszły i pomogły mu wyrazić przeżywaną tragedię. Tren VI zawiera słynne określenie Urszulki "Safą słowieńską". Porównanie dwuipółletniego dziecka do najwybitniejszej poetki starożytnej Grecji ma być świadectwem wiary w ogromny, zmarnowany przedwczesną śmiercią, talent dziewczynki. Kulminację kryzysu światopoglądowego, jakiemu uległ Kochanowski, stanowią trzy treny - IX, X, IX. W Trenie IX podmiot liryczny atakuje mądrość, której hołdował przez całe swe życie. Ojciec - poeta to również ojciec - filozof, a wyznawana przez niego filozofia stoicka miała, poprzez nacisk kładziony na rozum i opanowanie, zagwarantować mu umiejętność uniezależnienia się od nieszczęść i trosk, jakie przynieść może życie. Jednak w zderzeniu ze śmiercią dziecka wszelkie recepty filozoficzne i teoretyczne mądrości okazały się niewystarczające, runęły w gruzach. Kochanowski opisuje to poprzez porównanie swego życia do mozolnej wspinaczki po stopniach do mądrości, wiedzy, doskonałości. Pod koniec życia, będąc już niemalże u ich szczytu, zostaje z nich zrzucony i pchnięty między normalnych, zwykłych śmiertelników. Tren X jest zbudowany z pytań skierowanych do zmarłej córeczki. W kolejnych wersach pojawia się jedno, rozpaczliwe zdanie "Gdzieś mi się podziała", a w końcu dochodzi do sformułowanie pytania kluczowego dla całego trenu: "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest". Można to odczytać jako podważenie sensu egzystencji ludzkiej i wiary w nieśmiertelność duszy, czyli zwątpienie w istnienie Boga. Tren XI jest natomiast wyrazem kryzysu wyznawanych dotychczas ideałów i wartości. Cnota - rozumiana jako mądrość, dobro, samokontrola i opanowanie, umiejętność odrzucenia uczuć niskich - była celem życia Kochanowskiego. Podważając jej wartość i przytaczając szereg przykładów triumfów zła nad dobrem, podmiot liryczny dochodzi niemalże do skraju szaleństwa i autodestrukcji. Budzi to w nim samym sprzeciw, powoduje chęć odzyskania równowagi psychicznej i umysłowej. Ukoronowaniem tych zabiegów jest ostatni, Tren XIX, albo Sen, w którym śpiącemu podmiotowi lirycznemu - ojcu ukazuje się jego matka z Urszulką na rękach. Zapewniają go o istnieniu Boga, nieba o szczęściu, jakiego Urszulka zaznaje po śmierci. Ojciec - poeta uspokaja się, przezwycięża swoją słabość. Receptę znajduje w maksymie: "Ludzie przygody, ludzkie noś", oznaczającej, że poecie - filozofowi udało się pokonać kryzys światopoglądowy i odbudować świat wartości na gruncie humanizmu.

Dramat szekspirowski (cechy, tematyka, bohaterowie)

Twórczość dramatyczna Williama Szekspira dała początek nowoczesnemu teatrowi europejskiemu. Szekspir dokonał na przełomie XV i XVI stulecia prawdziwej rewolucji w dramacie, tworząc własną, oryginalną jego odmianę, zwaną dramatem szekspirowskim. Cechy dramatu szekspirowskiego przedstawione na podstawie "Makbet": - Zerwanie z zasadą trzech jedności akcji, miejsca i czasu. Akcja utworu trwa kilka lat i rozgrywa się w kilku miejscach (w Szkocji, i w Anglii). - Brak chóru.- Sceny zbiorowe, wynikające z wprowadzenia na scenę tłumu. Scena uczty, obrazy bitew, narady wojenne itp.- Podział na akty i sceny: AKT - jest to zamknięta tematycznie część dramatu; SCENA - jest to część aktu wyznaczona liczbą osób; ODSŁONA - część aktu wyznaczona koniecznością zmiany dekoracji.- Wprowadzenie oprócz dialogu i monologu elementów opisu i opowiadania.- Akcja przedstawiona jest w chronologicznym ciągu wydarzeń.- Akcję tworzy logiczny ciąg przyczynowo - skutkowy.- Nie zachowanie czystości rodzajowej i gatunkowej. Sceny dramatyczne przeplatają się z scenami tragicznymi i elementami komicznymi. Szekspir wprowadza do tragedii słownictwo potoczne, nierzadko wulgarne.- Wprowadzenie opisów przyrody w celu stworzenia nastroju.- Sceny fantastyczne, będące upersonifikowaniem przeżyć wewnętrznych bohatera. Wprowadzenie do dramatu duchów, czyli złamanie zasady ukazywanie świata przedstawionego w jednej tylko, realistycznej konwencji. Przez to wydarzenia mogą mieć uzasadnienie również pozarozumowe, fantastyczne- Zakończenie dramatu zgodne z poczuciem sprawiedliwości. Makbet zostaje zabity przez Makdufa, Lady Makbet popełnia samobójstwo.- Wprowadzenie oprócz tekstu głównego tekstu pobocznego czyli didaskalii. Są to komentarze od autorskie.- Dramat szekspirowski to dramat ludzi namiętnych. Willia Szekspir tematy swoich utworów czerpał z autentycznych wydarzeń historycznych i własnych przemyśleń dotyczących psychiki człowieka. Dramat szekspirowski to dramat ludzi namiętnych, zawikłanych w realiach nieustannej walki o władzę. Autor zwraca uwagę na wzajemny stosunek człowieka i zła. Wyraża on przekonanie, że każde zło wyrządzone innym ludziom powraca po pewnym czasie i godzi w tego, który je na świat wyprowadził. Zabójca musi ponieść zasłużoną karę. Szekspir przedstawiał też studium losów jednostki i jej zależności od wielkiej historii, która zdaje się nie zważać na pojedynczych, samotnych bohaterów. W "Makbecie" ukazał na przykładzie głównego bohatera, jak żąda władzy może przemienić i wpłynąć na zmianę postępowania człowieka. Bohaterów utworów Szekspira najlepiej można przedstawić na przykładzie Makbeta, Lady Makbet i Hamleta. Makbet, prawy rycerz oddany swojemu królowi pod wpływem żony i zjaw zmienia się w mordercę żądnego władzy. Dla niego zbrodnia początkowo jest czynem zupełnie abstrakcyjnym i niemożliwym do popełnienia. Popchnięty ślepą ambicją i żądzą władzy zabija króla i niewygodnych mu świadków. Szekspir ukazał na podstawie Makbeta jak może zmienić się prawy obywatel i rycerz pod wpływem chciwości i osiągnięcia własnych celów w człowieka zbrodni. Makbet ginie z rąk Makdufa. Lady Makbet jest kobietą ambitną, bezwzględną i opanowaną. Dokonanie morderstwa na Dunkanie okazuje się dla niej sprawą prostą. Jest gotowa na każde działanie, byle tylko zdobyć określony cel. Popycha męża do przestępstwa. Z łatwością obmyśla zbrodnię doskonałą, żyje z nią, uczestniczy w niej, ale własnoręcznie nie zabija. Lady Makbet popada w obłęd a następnie popełnia samobójstwo. Hamlet jest człowiekiem inteligentnym, filozofującym, ale przez to rozdartym i nie potrafiącym podjąć zdecydowanej, konkretnej decyzji. Na pewno jest wrażliwym młodym człowiekiem, zagubionym w bezwzględnym świecie, w którym trwa nieustanna walka o władzę. Hamlet wie kto jest mordercą jego ojca, zamiast się od razu zemścić, prowadzi długotrwałą grę, której ofiarami stają się bliskie mu osoby. W końcu zabija mordercę swojego ojca, ale ciąży na nim odpowiedzialność moralna za obłęd i samobójczą śmierć niewinnych osób. Wszystko to sprawia, że Hamlet musi umrzeć. Musi zginąć bowiem jego życie pełne było przelanej ludzkiej krwi.

Główne nurty literatury barokowej (twórczość wybranego poety).

W pewnym uproszczeniu mówimy, że w literaturze polskiego baroku zaistniały dwa ważne, podstawowe nurty. Pierwszy - nurt dworski - rozwijający się na dworach magnackich i królewskim; drugi to nurt ziemiański (sarmacki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworków ziemiańskich, odległych od miast, tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Nurt dworski reprezentują: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali także polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie - bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania. Był to nurt kosmopolityczny, czyli czerpiący z wzorów zachodnich, im składający uznanie, a z niechęcią odnoszący się do rodzinnych, polskich tradycji, Nurt ziemiański - sarmacki - opanował polskie szlacheckie dworki. Zwany jest także swojskim, bo ta właśnie literatura, odmiennie niż nurt dworski, przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Twórcami tego nurtu są: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek. Nurt ten nazywa się także sarmackim od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVIIw. i oddziaływującej na późniejsze epoki. Podział literatury baroku na dwa nurty jest wygodny, lecz nie jest pełny. Dwa nurty łatwo się pamięta - były bowiem dwory - więc dworski i były siedziby szlacheckie - więc ziemiański. Lecz były także miasta - rozwijał się zatem nurt literatury plebejskiej ze słynnym bohaterem Sowizdzałem. Mówimy oględnie: poezja dworka. Lecz już Morsztyn i Naborowski są poetami, którzy znacznie się różnią - można więc mówić co najmniej o kilku nurtach poetyckich. Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna J.A. Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego poetycki dorobek określono mianem "błahej treści w wyszukanej formie". Źródłem tej "etykietki" jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści. I tak tematami jego utworów nie są problemy egzystencjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, "gra miłosna" - stąd też inne określenie Jana Andrzeja Morsztyna - poeta miłości. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły: Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia. Morsztyn jest mistrzem maniery barokowej, używa szczególnie często kontrastu, paradoksu, licznych oksymoronów, charakterystyczne rekwizyty, którymi obrazuje wdzięczny temat miłości to bladość twarzy, łomot serca, skargi i żale. Zauważmy, że ten zbiór póz i gestów przejmą poeci romantyczni.

Uniwersalny charakter bajek i satyr Ignacego Krasickiego

Ignacy Krasicki traktował swoje bajki podobnie jak Jan Kochanowski swoje fraszki - zawierał w nich obserwacje otaczającego go świata, krytykował, żartował, wyśmiewał, ale również próbował naprawiać rzeczywistość, pouczać. Pisał zarówno krótkie bajki epigramatyczne (naśladujące Ezopa czy Lessinga) oraz dłuższe, narracyjne, pisane w duchu Francuza La Fointaine'a. Bajki przedstawiają aspektów rzeczywistości XVIII - wiecznej Polski, przybliżają współczesnemu czytelnikowi koloryt tamtych czasów. Za życia Krasickiego ukazał się jeden tom bajek, zawierający 107 otworów, zaś po jego śmierci drugi, w którym znalazły się 72 bajki. Bajka Szczur i kot jest atakiem na jedną z najgorszych wad ludzkich, jaką jest pycha. Poeta posłużył się tu tak zwaną maską: występujące w wierszu zwierzęta są konwencjonalnymi znakami cech ludzkich. Chwaląc się przed rodzeństwem szczur to zarozumialstwo, pycha, człowiek śliski i nieprzyjemny. Z kolei kot , wykorzystujący chwilę nieuwagi szczura, zwykle utożsamiany jest ze sprytem, drapieżnością, bezwzględnością. Bajka zawiera wyraźne pouczenie, że w życiu należy kierować się skromnością i pokorą, ponieważ zawsze trafi się na silniejszego lub sprytniejszego. Ważnym utworem jest bajka Ptaszki w klatce. Krasicki poruszył tu problem uniwersalny, ważny właściwie dla każdej żywej istoty: pragnienie wolności. " Ptaszki w klatce" to rozmowa dwóch uwięzionych w klatce czyżyków. Pierwszy, młodszy, urodził się już w niewoli i nie zna smaku wolności, nie rozumie jej. Akceptuje swe życie w klatce jako coś normalnego. Nie zgadza się z nim drugi, stary czyżyk. On kiedyś żył na swobodzie, został jednak uwięziony. Nigdy nie przyzwyczai się do niewoli, zawsze będzie pragną wolności. Często interpretując tę bajkę wskazuje się na fakt, powstała ona po pierwszym rozbiorze Polski, może więc Krasicki chciał napisać o nieszczęściu swoich rodaków żyjących pod zaborami? Z kolei w bajce Malarze Krasicki przedstawia skonfrontowane ze sobą sylwetki dwóch malarzy - portrecistów. Piotr był malarzem dobrym, lecz żył w nędzy, Jan zaś malował bardzo kiepsko, ale pławił się w luksusie. Tę pozorną niedorzeczność wyjaśnia puenta. Piotr malował portretowanych takimi, jacy byli w rzeczywistości, Jan natomiast malował "piękniejsze twarze" . Nic więc dziwnego, że spragnieni pochwał i pochlebstw ludzie wybierali Jana. Bajka ta ilustruje ogólną prawdę życiową: najtrudniej mówić prawdę, najlepiej jest być pieczeniarzem i schlebiać innym, wtedy bowiem można osiągnąć najwięcej. Bajką narracyjną, udramatyzowaną, jest utwór Kruk i lis. Rozpoczyna ją tzw. promythion, czyli morał wyrażony w sposób bezpośredni i znajdujący się na początku utworu ( " Bywa często zwiedzionym, Kto lubi być chwalonym"). W bajce w sposób alegoryczny (pod postaciami zwierząt znowu kryją się cechy ludzkie) Krasicki ukazuje konfrontację próżności połączonej z zarozumiałością i brakiem samokrytycyzmu (kruk) oraz przebiegłości i przewrotności (lis). Kruk trzymający w dziobie wielki kawał sera, nie umie śpiewać. Jednak, wychwalany i proszony o pieśń przez lisa, daje się ubłagać, otwiera dziób i gubi ser. Satyry, podobnie jak bajki, ukazują obraz życia w XVII - wiecznej Rzeczpospolitej, są doskonałą ilustracją tamtych czasów. Krasicki obnaża i ośmiesza w nich liczne wady społeczeństwa polskiego: pijaństwo, skłonność do hazardu, zacofanie i ciemnotę szlachty, brak krytycyzmu w stosunku do przejmowanej obcej kultury. Satyry mają często charakter interwencyjny, doraźny, często są jednak ponadczasowe, szczególnie gdy mówią o wadach. Krasicki pisał o celach satyry: " Występek karać, oszczędzać osoby", pragnąc być zawsze obiektywnym i sprawiedliwym. Satyra Pijaństwo, ukazuje i piętnuje alkoholizm. Jest ona zbudowana w zasadzie z dialogu, rozmowy toczonej przez dwóch szlachciców. Pierwszy z nich opowiada o suto zakrapianych alkoholem biesiadach, w jakich uczestniczył i o fatalnych konsekwencjach, jakie miały one dla zdrowia. Wymowa satyry pesymistyczna; wymęczony alkoholem szlachcic odchodzi, aby napić się wódki. Satyra Krasickiego ukazuje również typowe cechy Polaków, którzy przy alkoholu zawsze są odważni, świetnie znają się na polityce, a przy tym uwielbiają dyskutować i pod lada pretekstem wywoływać awantury. Z kolei Świat zepsuty przynosi porównanie czasów współczesnych autorowi z latami minionymi. Okazuje się, że w Rzeczpospospolitej dzieje się coraz gorzej. Wartości, jakimi kierowali się w swym życiu przodkowie, dawno się zdezaktualizowały. Przestały więc być "w modzie" uczciwość, honor, wierność małżeńska, prawdomówność, bezinteresowność, prostota, religijność. Ich miejsce zajmuje kłamstwo, podstęp, zawiść wiarołomstwo, rozpusta. Taki brak poszanowania tradycji i niszczenie dorobku kulturowego Polski powoduje, państwo stoi na skraju całkowitego upadku, katastrofy.

Gatunki charakterystyczne dla epoki romantyzmu (cechy, przykłady).

Oda - jest to utwór liryczny wywodzący się z poezji greckiej i rzymskiej, pieśń pochwalna na cześć wybitnego człowieka, sławiąca wydarzenia, osiągnięcia rozumu ludzkiego, pojęcia abstrakcyjne lub prawdy moralne. Charakteryzuje się podniosłym poetycznym tonem, stylem bogatym w porównania i przenośnie, oraz występowanie motywów mitologicznych. Przykładem ody jest "Oda do młodości" Adama Mickiewicza. Utwór ten jest przeznaczony dla młodzieży filomackiej, stał się manifestem programowym młodego pokolenia. W "Odzie do młodości" przeciwstawione są dwa ścierające się ze sobą i walczące o dominację, światy. Pierwszy to świat stary, stworzony przez ludzi oświecenia, natomiast drugi, nowy, to ekspansywny świat młodości. Adam Mickiewicz opowiada się za drugim światem, przedstawiając go jako zapowiedź nadchodzącego romantyzmu.

Ballada - gatunek obejmujący utwory o charakterze epicko-lirycznym z elementami dramatycznymi, utwory te opowiadają o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub ludowych. Fabuła ballady charakteryzuje się szkicowością, zawiera momenty tajemnicze i zagadkowe, centralny jej punkt stanowi jedno wyraźnie zarysowane zdarzenie. Charakterystyka przedstawionych postaci zmierza do uwydatnienia ich podstawowej cechy. W obrębie ballady spotykamy partie narracyjne i dialogowe. Dla ballad charakterystyczna jest budowa, na którą składa się: układ stroficzny wiersz sylabotoniczny różnorodność rymów wyrazy dźwiękonaśladowcze wyrażenia gwarowe i prozaizmy występowanie "naiwnego narratora" refren porównania i powtórzenia epitety ...Ballada "Świteź" opowiada o tajemniczym jeziorze, na dnie którego znajdują się ruiny zatopionego miasta. Poeta opiera się na motywach zaczerpniętych z wierzeń ludowych: zatopione: miasto, tajemnicza postać wyłaniająca się z głębi wód, kobiety przemienione w kwiaty, duchy zmarłych, które ukazują się żyjącym. Ballada jest ponadto oparta na "historycznej" wyprawie Tuhana na odsiecz Mendogowi. Ważny jest również motyw kary, jaka spada na ruskich żołnierzy, odpowiedzialnych za śmierć bezbronnych kobiet, starców i dzieci. Powieść poetycka to ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej powstały z połączenia elementów epickich i lirycznych. Fragmentaryczność i inwersyjność fabuły służą do wytworzenia napięcia i tajemniczości. Narrator ujawnia swoje uczucia w nastrojowych opisach, lirycznych komentarzach i refleksjach. Tło wydarzeń często jest historyczne (rozgrywają się one w średniowieczu), niekiedy zaś orientalne. Twórcami powieści poetyckiej byli Scott i Byron. Przykładem powieści poetyckiej jest "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Autor przeniósł akcję utworu w przeszłość, do XV wieku, a ponadto zastosował tak zwaną poetykę maski, ukazując tytułowego bohatera jako człowieka zmuszonego do przyjęcia postawy dwulicowej, z założenia fałszywej i pełnej podstępu. Dwulicowość, konieczność bycia raz odważnym lwem, a raz chytrym i napadającym z ukrycia lisem, zapowiadają główne przesłanie utworu - konflikt moralno-etyczny między dumą i honorem rycerskim, nakazującym, głównemu bohaterowi ujawnienie się, a koniecznością podstępnego działania. Poemat dygresyjny - gatunek epicki, w którym fabuła staje się okazją do snucia przez narratora refleksji, wspomnień i uwag wszelkiego rodzaju o charakterze lirycznym, żartobliwym, satyrycznym, polemicznym. Fabuła ulega rozbiciu w szereg epizodów połączonych postacią głównego bohatera, na pierwszy plan wysuwa się natomiast osoba samego narratora. Przedstawiciele: Byron, Słowacki Dramat romantyczny to odmiana dramatu przeciwstawiającego się konwencjom klasycznym, a nawiązująca do dramatu szekspirowskiego i melodramatu. Ośrodkiem kompozycji stawał się bohater, wokół niego skupiały się luźno lub epizodycznie powiązanie ze sobą sceny, ukazujące dzieje psychiki, wewnętrzne konflikty. Bohaterem dramatu romantycznego był najczęściej wybitny samotnik, indywidualista, buntownik, człowiek walczący o wolność ojczyzny. Dramatyzm łączył się tu z liryzmem, nastrojowością, realizm rodzajowy z fantastyką i groteską, tragizm z komizmem. Przykładem dramatu romantycznego III część "Dziadów" . Warstwa fabularna jest historią człowieka, który został okrążony przez ciemne moce i musi walczyć o zbawienie własne, swojej ojczyzny i wszystkich rodaków. Akcja rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: realnej, czyli ziemskiej, oraz duchowej - pozaziemskiej. Obie te płaszczyzny stapiają się w dziele Mickiewicza w jedną całość. Konrad główny bohater utworu, to człowiek nie do końca świadomy swych słów i czynów. Jest romantykiem, poetą, wybitną jednostką, świadomą swej wartości i niezwykłości, a zarazem obowiązków, z jakimi się ona wiąże. Konrad jest bohaterem tragicznym. Mimo poczucia ogromnej wartości i drzemiących w nim możliwości, jest bezsilny. Nic nie może zrobić dla ludzkości, jest rządzony przez uczucie, które w świetle realnym okazuje się niewystarczające do objęci " rządu dusz". Najsłynniejszą sceną III cz. Dziadów jest zwana Wielka Improwizacja. Wielka Improwizacja to liryczny monolog Konrada, wyraz gwałtownej walki jaką główny bohater toczy z Bogiem, z siłami ciemności i z własną słabością.

Wallenrodyzm, prometeizm, mesjanizm (wyjaśnienie pojęć, przykłądy utworów).

Wallenrodyzm - postawa człowieka, walka o słuszną sprawę przy użyciu nieetycznych środków, postawa dwuznaczna, bohater samotny, musi zginąć. "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza jest to powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich. Powieść ta miała być w zamyśle autora poematem o człowieku, który całe swoje życie poświęcił idei zemsty na wrogu. Nie mógł pokonać go w pojedynkę, w otwartej walce, był więc zmuszony "przywdziać maskę" i kierować się podstępem. Spowodowało to złamanie kodeksu rycerskiego, nakazującego walkę jawną, twarzą w twarz z przeciwnikiem. Motywuje go miłość do ojczyzny, dla dobra której będzie gotów poświęcić swoje życie osobiste, a nawet szczęście swojej ukochanej kobiety. Walter Alf - Konrad Wallenrod "szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie. Samobójstwo Konrada należy odczytywać jako rozpaczliwą próbę ocalenia resztek honoru. Śmierć będzie dla niego ulgą, wybawieniem. Prometeizm - charakterystyczna postawa buntu przeciw siłom wyższym, bogom, losowi i naturze w imię zbiorowości ludzkiej, połączona z pragnieniem poświęcenia się dla tej zbiorowości. Wielką Improwizację wygłasza Konrad - główny bohater III cz. "Dziadów", człowiek nie do końca świadomy swoich słów i czynów. Konrad jest romantykiem, poetą, wybitną jednostką, mającą świadomość swojej wartości i niezwykłości, a zarazem obowiązku z jakim ta wybitność się wiąże. Wielka Improwizacja jest wyrazem gwałtownej walki jaką bohater musi stoczyć. Będzie to walka Konrada z Bogiem o prymat, rządzenie światem i ludzkością. Będzie to równocześnie walka głównego bohatera z siłami ciemności, diabłami, które czyhają na jego duszę, wykorzystują jego słabość i próbują doprowadzić go do bluźnierstwa przeciw Bogu. Będzie to walka rozgrywająca się w duszy bohatera, tzw. psychomachia. Jest to walka z samym sobą o zachowanie zdrowego rozsądku, honoru, godności i szacunku dla siebie. Bunt Konrada jest wyrazem miłości do ludzi i gotowości poświęcenia się dla nich, a także wyrazem przeświadczenia o swojej potędze i wyjątkowości. Mesjanizm - wiara w istnienie narodu wybranego, który otrzymał od Boga do spełnienia specjalną misję. Tym narodem wybranym jest Polska, a misją jest odkupienie cierpieniem grzechów własnych i całej ludzkości. Mesjanizm przedstawiony jest w widzeniu księdza Piotra w III cz. "Dziadów". Ksiądz Piotr leżąc krzyżem i modląc się ma widzenie. Na początku dostrzega liczne drogi wiodące na północ i wozy wypełnione młodzieżą wiezioną na wygnanie. Widzi jednego młodzieńca, który umkną przed prześladowcami. Jednak ten "wskrzesiciel narodów" jeszcze nie nadszedł, natomiast polski "naród związany, cała Europa wlecze, nad nim się urąga". Dalej następuje opis męki narodu zobrazowany w sposób analogiczny do męki i śmierci Chrystusa. Francja pełni tu rolę Piłata, car rosyjski rolę Heroda, natomiast żołnierze pojący konającego na krzyżu żółcią i octem to Austriak i Moskal. Naród kona na krzyżu, ale niedługo potem zmartwychwstanie. Wizja kończy się ponownym wspomnieniem tajemniczego "wskrzesiciela narodu".

Prawdy moralne "Ballad" i II części "Dziadów" Adama Mickiewicza.

Ballada romantyczna - stoi na pograniczu epiki i liryki, jest efektem pomieszania gatunkowego. Posiada ludową fantastykę i ludowy pogląd na świat, ukazane są dwa rodzaje poznania, przy czym podkreślona jest wyższość poznania romantycznego nad poznaniem naukowym i czysto empirycznym, co z kolei prowadzi do ukazania łączności pomiędzy ludzkim światem ziemskim a światem duchowym. Bogactwo form wierszowych i poetyckiego zdobnictwa, widoczne w partiach opisowych. "Ballady i romanse" opierają się w dużej wierze na wierzeniach prostego ludu i podaniach krążących wśród gminu. Ważne są także opisy krajobrazów, przyrody, które wytwarzają nastrój niepokoju, grozy, tajemniczości. - "Romantyczność" - świat poznaje się nie poprzez zmysły, ale poprzez to co jest ponadzmysłowe, nadnaturalne, dzięki uczuciu i duszy. Rozum i chłodna kalkulacja stają się tu bezradne, bezsilne.- "Świteź" - śmierć dosięga ludzi, którzy mordują niewinnych, nie ma zbrodni bez kary.- "Świtezianka" - kara jest nieuchronna, każdy ją poniesie, gdy złamie przysięgę.- "Lilie" - nikomu nie udaje się uniknąć kary za grzechy, odpowiedzialność za zbrodnie ponoszą wszyscy winni. Nikt nie może bezkarnie cudzołożyć, nikt, kto zabije drugiego człowieka, nie uniknie surowej kary za zbrodnie. "Dziady" część II Tytuł pochodzi od nazwy uroczystości zwanej Dziadami, obchodzonej w Dzień Zaduszny przez pospólstwo litewskie. Obrzęd pogański zwany był inaczej "ucztą kozła". Wywoływano duchy, karmiono je i pojono, przynosząc im tym samym, jak wierzono, ulgę oraz wysłuchiwano ich rad. Utwór bazując na wierzeniach i obawach ludu ukazuje świat pełen zasad i nauk moralnych. duchy lekkie - Rózia i Józio, dzieci te nie zaznały nigdy w życiu ziemskim cierpienia ani goryczy, były na ziemi zbyt szczęśliwe, więc po śmierci nie mogą od razu wejść do nieba: "Kto nie doznał goryczy ni razu ten nie dozna słodyczy w niebie" duchy najcięższe - widmo złego pana. Pan po śmierci cierpi straszliwe męki głodu i pragnienia, nie może ich jednak zaspokoić, bowiem wszystko co pojawi się w zasięgu jego ręki zżerają mu krążące nad nim ptaki "Bo kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomoże" duchy pośrednie - widmo Zosi, która żyła nie dla ludzi, nie dla świata, pogardzała przyziemnymi flirtami i miłostkami. Była na to zbyt dumna, nigdy nie dotknęła ziemi: "Bo kto nie dotknął ziemi ni razu, ten nigdy nie może być w niebie"

Motywy tęsknoty za krajem w literaturze romantycznej.

Adam Mickiewicz "Sonety krymskie" Mickiewicz dokonuje w "Sonetach krymskich" mistrzowskiego opisu krajobrazu krymskiego, przyrody orientalnej i kultury Wschodu. Jednak prawdziwym celem poety było ukazanie "pejzażu duszy" podmiotu lirycznego, który jest samotny, smutny i rozdarty wewnętrznie. Tęskni za Litwą, swą ojczyzną, wiej jednak, że nie może do niej wrócić, że został skazany na wieczną tułaczkę. W "Stepach Akermańskich", w pierwszych dwóch strofach, podmiot liryczny opisuje swą podróż przez step. Lecz gdu zapada zmrok, w odbiorze otaczającej go rzeczywistości, posługuje się zmysłem słuchu. Podmiot liryczny słyszy różne subtelne dźwięki, które skłaniają go do wsłuchania się w przestrzeń w nadziei wychwycenia jakiegoś głosu dobiegającego z odległej ojczyzny - Litwy. Jednak czeka go rozczarowanie: tego jednego dźwięku podmiot liryczny mimo wielkiego skupienia nie słych - "nikt nie woła". W "Pielgrzymie", poprzez kontrast pomiędzy obrazem otaczającej go rzeczywistości, a skromnymi lasami Litwy, odłegłej i niedostępnej dla Pielgrzyma ojczyzny, wyraża swą ogromną tęsknotę za rodzinnym krajem. W trzeciej i czwartej strofie obraz utraconej ojczyzny splata się i ściśle zespala z obrazem ukochanej przez podmiot liryczny kobiety. Zespolenie tych dwóch obrazów wywołuje nieodparte wrażenie, iż uczucia Pielgrzyma przenoszą się ciągle z ocoby kochanki na utraconą ojczyznę i na odwrót, granica tych uczuć zaciera się. "Pan Tadeusz" Inwokacja jest bezpośrednim skierowaniem do ojczystego kraju: "Litwo! Ojczyzno moja..". Jest ona wyrazem jego tęsknoty za wolnym i czystym krajem.

Juliusz Słowacki "Smutno mi Boże!" Słowacki jako emigrant, skazany był na życie z dala od ojczyzny. Sporo podróżował, co jedynie potęgowało poczucie oddalenia od kraju ojczystego. Hymn "Smutno mi Boże!" jest jednym z najbardziej znanych i wzruszających utworów Słowackiego. Jest przy tym wierszem bardzo wymowny, z którego wyłania się obraz poety - tułacza czy poety - pielgrzyma. Podmiot liryczny skarży się, że jest wygnańcem i że jego kości spoczną w obcej ziemi. Pojawia się tu również wyraz rozpaczliwej wiary w Boga, która jednak nie jest w stanie ukoić smutku wynikającego z tęsknoty za ojczyzną i wiecznej tułaczki po obczyźnie. Każda strofa utworu kończy się przejmującym westchnieniem Smutno mi Boże, co pogłębia jeszcze bardziej nastrój beznadziejności. Wieczny tułacz nawet nie wie gdzie spoczną jego białe kości.

Polska i Polacy w ocenie Juliusza Słowackiego (na wybranych przykładach).

Ocena w "Kordianie": Utwór rozpoczyna "Przygotowanie", którego akcja rozgrywa się w Karpatach, w chacie Twardowskiego, gdzie w księżycową noc spotykają się moce piekielne (Diabli i Czarownice), aby stworzyć groteskowe poczwary zlepione z podłości, pychy, głupoty, nieudolności, tchórzostwa i słabości. Są to postacie przywódców przyszłego powstania: - Chłopicki (dyktator pierwszego okresu powstania, zwolennik poglądów konserwatywnych) i Skrzynecki (przeciwnik działań militarnych, następca Chłopickiego, przyjmował postawę defensywną) - brak zdolności i umiejętności strategicznych, odwagi, energii, zdecydowania; - Czartoryski (prezes rządu powstańczego i minister spraw zagranicznych rządu powstańczego, dyplomata) - przesadna ostrożność; - Niemcewicz (sympatyk konserwatystów w czasie powstania, pisarz, poeta) - nie powinien wg autora nazywać siebie poetą;- Lelewel (członek Rządu Narodowego, naukowiec) - chwiejność przekonań i nakazywanie podporządkowywania się władzy; - Krukowiecki (ostatni wódz armii powstańczej) - prowadził pertraktacje z dowództwem wojsk rosyjskich, następnie poddał Warszawę armii rosyjskiej, co naraziło go na podejrzenie o zdradę. Negacja i pesymizm wpisane w dramat "Kordian" wynikały ze sprzeciwu Słowackiego wobec Mickiewiczowskiej wizji bohatera, narodu, Boga i świata. Poeta nie chciał wskazywać łatwych rozwiązań, lecz pogłębić wstrząs, jakim dla świadomości narodowej była klęska powstania oraz zmusić czytelnika do refleksji nad miejscem Polski w historii i świecie. Ocena w "Grobie Agamemnona": Poeta zestawia starożytną Grecję z XIX-wieczną Polską. Słowacki porównuje klęskę powstania listopadowego do klęski Greków pod Cheroneą (Cherona to miasto, gdzie w wyniku przegranej bitwy z Macedończykami, Grecja utraciła niepodległość), odmawiając i jednocześnie Polakom prawa do porównania z bitwą pod Termopilami (Termopile to wąwóz, w którym 300 Spartan zatrzymało całą armię perską). Poetę interesuje również analiza przyczyn, jakie doprowadziły do upadku Rzeczypospolitej i jej kolejnych rozbiorów. Pada tu bardzo poważne oskarżenie wymierzone w stronę szlachty, które krępuje wszelką myśl narodową i demokratyczną. Polska była papugą narodów, Polacy zaś zapatrzeni w obce wzory i mody, zatracili związek z tradycją, zatracili tożsamość narodową. Efektem tego były rozbiory, bowiem gdy przyszło do próby sił, nikt nie był w stanie oddać życia za ojczyznę, nikt nie chciał narazić swojego majątku w imię jakiejkolwiek idei. Słowacki daje też wskazówki: Polacy, aby być silni, muszą się zjednoczyć, muszą przezwyciężyć rozbicie wewnętrzne i osiągnąć pełną jedność narodową. W swoim postępowaniu powinni kierować się rozumem i wytrwale dążyć do celu. Tak więc utwór wyraża gorycz poety, który nie chce uznać i usprawiedliwić klęski narodowej, której przyczyny leżą niewątpliwie w postawie jej obywateli. Ocena w "Testamencie moim": W Wierszu tym nie ma dosłownej oceny społeczeństwa polskiego, jednak poeta daje nam pewne wskazówki, jak powinniśmy postępować po jego śmierci. Słowacki rozlicza się tu z całą swoją twórczością przed jej spadkobiercami - czytelnikami. Obok podsumowania życia artystycznego poety, wskazuje nam te wartości, którymi powinny kierować się przyszłe pokolenia. Podkreśla bycie szlachetnym, pełnym patriotyzmu. Zachęca rodaków do odrzucenia rozpaczy i podjęcia walki.

"Pan Tadeusz" - epopeja narodowa.

Pan Tadeusz" A. Mickiewicza jest epopeją szlachecką rozgrywającą się w dobie napoleońskiej. Opisuje obyczaje i życie szlachty w schyłkowym okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej. Głównym celem było wzbudzenie w narodzie patriotyzmu: pochwała walki o wolność i wezwanie do niej, budzi nadzieje na przyszłość oraz sugeruje konieczność łączenia walki politycznej z reformami społecznymi. Jest to polską epopeją narodową, spełnia bowiem podstawowe wymagania gatunku: - obszerność utworu; - wierszowany (13-to zgłoskowy); - ukazujący losy wybranej grupy społecznej (zwykłych, przeciętnych ludzi, przedstawicieli głównie średniej szlachty, choć pojawia się również arystokracja oraz szlachta zaściankowa) na tle wydarzeń ważnych, przełomowych dla całego narodu (kampania napoleońska);- narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny;- bohater zbiorowy i jednostkowy;- posiada inwokację;- realizm szczegółów;- porównania homeryckie;- pojawiają się liczne opisy (statyczne i dynamiczne) mające na celu opóźnienie rozwoju wydarzeń i wzmożenie ciekawości czytelnika. Często słyszy się, że Pan Tadeusz to epopeja narodowa lub epopeja szlachecka. Określenia tego używa się jednak nie tylko dla podkreślenia roli i wagi, jaką spełnia dzieło to w historii literatury polskiej. Bez wątpienia jest to jeden ze "skarbów" polskich zasobów, lecz zasługuje na miano eposu również ze względu na rygorystyczną kompozycję według zasad tego gatunku. Epos jest wielkim, rozbudowanym utworem wierszowanym, tu trzynastozgłoskowcem, który przedstawia dzieje bohaterów na tle wydarzeń historycznych, przełomowych dla danej społeczności. W Panu Tadeuszu tym wydarzeniem jest przemarsz wojsk Napoleona przez Europę, postacie to Soplicowie, Horeszkowie i cała społeczność litewskiej prowincji. Epos rozpoczyna się inwokacją. Nie ma chyba słynniejszej apostrofy polskiej jak: "Litwo, ojczyzno moja" Mickiewicza". Poeta zwraca się do odległej ojczyzny i Matki Boskiej, prosząc, jak to w inwokacji być powinno, o pomoc w tworzeniu dzieła. Porównania homeryckie - są obecne w eposie Mickiewicza w opisach przyrody, drzew, burzy czy sadu, np. "Chmury". Realizm szczegółu - czyli metoda opisywania rzeczy z epicką dokładnością, tak, że na podstawie tego opisu można by odmalować fotograficznie daną rzecz. Tak opisywany jest słynny serwis rodowy, strój zaręczynowy Zosi, rodzaje grzybów i drzew litewskich itd. Epizodyczność akcji - wiele jest w Panu Tadeuszu epizodów - opisy przyrody, spór Rejenta i Asesora o psy, gra Jankiela - nie stanowią przecież głównej osi wydarzeń, a spełniają ważną role w utworze. Retardacja - czyli obecność takich partii utworu, które "zatrzymują" akcję, opóźniają następne wydarzenia, tym samym mobilizują czytelnika, pogłębiając ciekawość. Liczne opisy w Panu Tadeuszu spełniają tę rolę - znów opisy przyrody, nieba, obyczajów, grzybów, serwisu, strojów itd. .Narrator - jest tu w przeważającej części trzecioosobowy, zdystansowany, przedstawia odbiorcy osoby i wydarzenia, sam zaś uczucia swoje ujawnia tylko w inwokacji. W toku narracji Pana Tadeusza zauważamy obecność jeszcze jednego narratora - głosu, który wyraża opinie lub poglądy ogółu, nie wszystko wie do końca, często przedstawia domysły, używa sów "podobno", "mówiono" - tak jak w przypadku opowieści o księdzu Robaku. Bohater zbiorowy - ta cecha eposu jest tu także realizowana. Bohaterem jest szlachta - zróżnicowana wewnętrznie, czasem nieco idealizowana, lecz szlachta polska doby napoleońskiej - dlatego też często utwór nazywany jest epopeją szlachecką.

Kordian - bohater romantyczny, "Kordian" Słowackiego - dramat romantyczny.

Kordian jest przykładem bohatera romantycznego, początkowo jest wrażliwy, uczuciowy, często rozmarzony. Nie potrafi odnaleźć się w otaczającym go świecie. Uczucie zawiedzionej miłości oraz brak umiejętności znalezienia celu w życiu powodują prawdziwe zagubienie młodziutkiego Kordiana, nie potrafiącego opanować swych rozbieganych myśli i marzeń, cierpiącego na chorobę wieku, charakteryzującą się poczuciem bezsensu życia, bezcelowości wszelkich aktywnych działań, poczuciem nudy i pustki. Nieszczęśliwa miłość do Laury kończy się próbą samobójstwa .Podróże Kordiana po Europie to czas dojrzewania duchowego głównego bohatera, konfrontacji młodzieńczych ideałów z rzeczywistością. Na dojrzewanie to składają się kolejne rozczarowania. W Anglii przekonuje się o wszechwładzy pieniądza, dzięki któremu można sobie kupić władzę, szlachectwo, uznanie, lecz nie szacunek ludzi. We Włoszech przekonuje się o tym, że prawdziwa miłość nie istnieje. Wioletta gotowa jest sprzedać swoje uczucie za złoto. Kordian demaskuje ją opowiadając zmyśloną historyjkę o swoim bankructwie i złotych podkowach konia. W Rzymie podczas audiencji u papieża bohater przekonuje się, że los Polaków jest Ojcu Świętemu całkowicie obojętny, że w świecie wielkiej polityki chrześcijańskiej papież stanie po stronie silniejszego, potępi powstanie listopadowe i każe katolickim Polakom czcić prawosławnego cara. W czasie monologu na szczycie Mont Blanc w bohaterze dokona się ostateczna przemiana i odkrycie przez Kordiana celu życia. Od tej pory będzie walczył o wolność i niepodległość choćby za cenę własnego życia. Hasło "Polska Winkelriedem narodów" stanowi nawiązanie do legendarnego bohatera. Kordian jest jednak w swych działaniach osamotniony. W ostatecznym rozrachunku ponosi klęskę: najpierw w momencie gdy przegrywa starcie z konserwatywnym Prezesem, później kiedy okazuje się, że dokonanie zamachu, którego się podjął, przekraczał jego możliwości psychiczne i moralne. Jest to więc jednostka niedojrzała politycznie, ale jednocześnie piękna i czysta moralnie.

Cechy dramatu: - załamanie zasady trzech jedności; -postacie fantastyczne; -sceny nierównej długości;- akcja luźna;- kompozycja otwarta ;-nie ma jasnego zakończenia; -luki w czasie;- różnorodność rodzajów i gatunków; -nie we wszystkich scenach występuje główny bohater;- sceny zbiorowe (dziedzictwo Szekspira);-bohaterowie - autentyczne osoby ;-różnorodność stylistyczna;- muzyczność;- zasada kontrastu; -przeżycia wewnętrzne bohaterów ukazane są za pomocą snów, proroctw; -niesceniczność dramatu;- ludowość; -wiara w istnienie upiorów i różnych zjawisk nadprzyrodzonych dziejących się na Ziemi;- wprowadzenie do akcji osoby obłąkanej;- nieszczęśliwa miłość.

Kult wielkich jednostek w twórczości K. C. Norwida.

"Bema pamięci żałobny rapsod" Utwór napisany w 1851 r. poświęcony jest pamięci generała Bema, uczestnika powstania listopadowego, a potem naczelnego wodza powstańczej armii węgierskiej, zmarłego w 1850 r. w Turcji. Pogrzeb Bema stylizowany jest na wzór pogrzebu średniowiecznego rycerza i starosłowiańskiego wodza. Pochód pogrzebowy przekracza grób i budzi do życia uśpione narody. Idea, której służy Bem nie zginie, będzie ona zagrzewać do walki przyszłe pokolenia. Wiersz jest przykładem realizacji postulatu syntezy sztuk, poeta odtwarza kształty, barwy i dźwięki, a obraz pochodu ukazany jest w ciągłym ruchu, przy migocącym świetle pochodni. Rytm wiersza znakomicie wręcz naśladuje powolne tempo orszaku pogrzebowego. W wierszu odnajdujemy również niezwykle oryginalne metafory i porównania. "Do obywatela Johna Brown" Wiersz został napisany w 1859 roku w Paryżu. Adresatem tego poetyckiego przesłania jest bojownik o wolność Murzynów, powieszony po haniebnym procesie za próbę wywołania powstania zbrojnego. Norwid - człowiek całkowicie wolny od uprzedzeń rasowych - solidaryzuje się z Johnem Brownem. Jego śmierć jest hańbą dla Ameryki, dotąd uważanej za ojczyznę wolnych, o którą walczyli Kościuszko i Waszyngton, wyznacza ona kres swobód obywatelskich. Solidaryzując się z Brownem wyraża poeta przekonanie, że śmierć człowieka nie jest w stanie powstrzymać ludzkiego dążenia do sprawiedliwości i wolności, a zadaniem poety jest właśnie pobudzać narody do czynu. Tak więc człowieka można zabić, a nie ideę, którą głosił, bo nikt nie potrafi zniszczyć w ludziach umiłowania wolności. "Fortepian Szopena" Wiersz napisany w 1865 roku, uważany jest za arcydzieło poezji polskiej. W wierszu tym odnajdujemy trzy motywy: wspomnienie o ostatnich chwilach wielkiego kompozytora, którego Norwid odwiedzał w Paryżu tuż przed śmiercią oraz wydarzeń, jakie miały miejsce w Warszawie w czasie powstania listopadowego. 19 września 1863 roku Moskale zdemolowali pałac Zamoyskich, a na bruk wyrzucili znajdujący się tam fortepian Chopina. Był to odwet za strzały oddane do gubernatora Berga z okien tego właśnie pałacu. Trzeci motyw to ocena artyzmu Szopena. Początek wiersza to właśnie przejmujący obraz chorego artysty. Poeta skupia swą uwagę na "alabastrowej ręce", która lekko trąca o klawisze, wydobywając z nich urzekające dźwięki. Oburzeniem napawają autora warszawskie wydarzenia, grozę potęguje opis fortepianu, podobnego do trumny, wydającego złowieszcze dźwięki, w momencie gdy carscy żołnierze wyrzucają go na bruk. Głównym motywem wiersza jest jednak ukazanie wielkości muzyki genialnego polskiego kompozytora, która stała się "doskonałym wypełnieniem" w dziejach sztuki. Najbardziej cenione cechy muzyki Szopena to ludowość, klasyczna i prosta doskonałość, wielkie wartości moralne, polegające na zdolności uszlachetnienia słuchaczy. Norwid stawia Chopina obok najwybitniejszych artystów, którzy najbardziej zbliżyli się do celu praktycznie nieosiągalnego - do doskonałości. Są nimi Dawid, Fidiasz, Ajschylos i właśnie Chopin.

"Lalka" Bolesłwa Prusa - powieść realizmu krytycznego.

Realizm krytyczny jest to realizm uwarunkowany historycznie rozkwitem kapitalizmu i rolą mieszczaństwa jako klasy przewodzącej, zdolny do wyrażania sprzeczności, wiernego przedstawiania rzeczywistości, ale nie do właściwej interpretacji i ujawniania przyczyn opisywanych zjawisk. Powieść "Lalka" należy do nurtu realizmu krytycznego, gdyż przedstawia zgodnie z rzeczywistością obraz społeczeństwa polskiego, a zjawiska ujemne poddaje krytyce. Społeczeństwo polskie w "Lalce" Bolesława Prusa składa się z kilku warstw społecznych. Najliczniejszą grupą jest arystokracja do której należą: książę, Łęccy, baron Krzeszowski, baron Dalski, Starski. Arystokrację cechuje: -próżniactwo, - pasożytnictwo, pogarda dla pracy i dla ludzi, fałsz, zakłamanie, obłuda, egoizm, przesądy klasowe; -pycha z powodu arystokratycznego pochodzenia i poczucie wyższości wobec innych warstw społecznych; -wystawny tryb życia, wieczne święto, zabawy, wizyty, kochanki ;-brak patriotyzmu, obojętność wobec losów kraju i narodu; -degradacja moralna;- dają oni zły przykład dla innych warstw społecznych; -rzucanie kłód pod nogi jednostką wartościowym;- marnotrawienie majątków i przyczynianie się do ubożenia kraju, wywożenia kapitału za granicę. Drugą grupą społeczną jest mieszczaństwo, które dzieli się na polskie (Wokulski, Krzeszowska), niemieckie (Minclowie) i żydowskie(Szlangbaum). Mieszczaństwo polskie cechuje:-brak inicjatywy, energii i wiary we własne siły; -brak chęci do pracy;- brak zapobiegliwości i oszczędności;- jest słabe, skłócone, niedołężne, bierne i zacofane; -nie wypracowało własnej kultury, jest pozbawione -indywidualności, wzoruje na arystokracji, przejmuje jej obyczaje i styl życia; -nie posiada szerszych aspiracji, ani ambicji.-Mieszczaństwo niemieckie cechuje: -energia, ruchliwość, przedsiębiorczość, cierpliwość, oszczędność, wytrwałość, pracowitość; -zdobywanie pieniędzy jest dla nich sprawą najważniejszą, a przy tym potrafią być aroganccy, bezwzględni, pogardliwi; -umiejętność szybkiego korzystania z nadarzających się sposobności. Przejmują bankrutujące gospodarstwa, likwidowane sklepy, zawiązują z Wokulskim spółkę do handlu ze Wschodem. Następną grupą jest proletariat do którego należą Wysocki, Węgiełek, "Magdalenka", opis Powiśla:- proletariat żyje w starej nędzy, wyrobnicy i rzemieślnicy skazani są na głodową egzekucję; -kobiety "sprzedają się", aby zarobić na chleb.- Ostatnią grupą jest inteligencja do której należą Ochocki i studenci. Ochocki jest naukowcem, wynalazcą, który woli poświęcić życie dla rozwoju wiedzy niż dla przyjemności salonowych. Natomiast studenci mają ciężkie warunki materialne i radykalne poglądy na sprawy kraju. Studenci jak i organizacje socjalistyczne pozwalają przypuszczać, że dotychczasowy układ stosunków społecznych, niesprawiedliwości, która pozwala na to, że jedni giną w niedostatku, a drudzy z rozpusty muszą ulec zmianie i dzięki nim znajdzie się proste lekarstwo: praca obowiązkowa - słuszne wynagrodzenie. serce wychowane na poezji Mickiewicza, nie jest w stanie odrzucić egoistycznej kobiety. Wokulski żyjąc w epoce pozytywizmu wierzy w romantyczną miłość, poświęca się jej i ponosi klęskę, bo przecież niemożliwe jest pogodzenie cech obu tych epok.

Trzy pokolenia w "Lalce" Bolesława Prusa.

W "Lalce" Bolesłwa Prusa zostały zarysowane trzy pokolenia idealistów na tle "rozkładu" moralnego większości społeczeństwa. Sam tytuł powieści pierwotnie miał brzmieć "Trzy pokolenia". Poszczególne pokolenia reprezentowane są przez określonych bohaterów. Prus przedstawił dogłębną analizę człowieka - jednostki, epoki romantyzmu, pozytywizmu, oraz przełomu tych epok. POKOLENIE ROMANTYKÓW - Ignacy Rzecki (idealista polityczny), przyjaciel Wokulskiego, zarządca sklepu, stary kawaler. Był człowiekiem niezwykle skrupulatnym i pracowitym. Został wychowany przez ojca, woźnego wiarusa napoleońskiego. Będąc małym chłopcem przebywał wśród kolegów ojca, głoszących kult dla Napoleona. Jego ojciec umierając, nakazuje mu wziąć udział w wypadkach politycznych i poświęcić się dla zwycięstwa na świecie. I tak też się dzieje. Z pamiętników, które pisze dowiadujemy się, że był uczestnikiem walk podczas Wiosny Ludów w 1848 roku, służąc idei "za wolność naszą i waszą" oraz brał udział w powstaniu styczniowym. Przez cały okres swojego życia interesuje się polityką, śledzi życie i działalność rodu Bonapartych. Napoleon Bonaparte był dla niego symbolem wodza, walki o Polskę, nadzieją na wolność. Ignacy Rzecki był człowiekiem skromnym i uczciwym. Choć uważany był za dziwaka, ubierał się niemodnie to przede wszystkim był zagorzałym patriotą i przez cały czas chciał służyć ojczyźnie. POKOLENIE ROMANTYKÓW - POZYTYWISTÓW - Stanisław Wokulski (idealista w miłości). Na jego postać składają się dwie osobowości - romantyk sprzed roku 1863 i pozytywista lat 70 - tych. Posiada cechy zarówno jednej epoki, jak i drugiej - z jednej strony to zapracowany kupiec realizujący założenia pracy społecznie użytecznej, a z drugiej strony nieszczęśliwie zakochany w Izabeli Łęckiej człowiek. Los ciągle płata mu przykre niespodzianki - Wolulski musi ciężko pracować, nie ma możliwości samorealizowania się. Dopiero zesłany na Sybir daje upust swoim zainteresowaniom, jest doceniany jako naukowiec. Jednak tęskni za ojczyzną, dlatego powraca. Jak każdy idealista ponosi klęskę - miłość do Izabeli Łęckiej zostaje nieodwzajemniona, co doprowadza go niemal do załamania psychicznego. Ponosi klęskę także jako pozytywista - społeczeństwo polskie ma przestarzałą strukturę, jest chore na antagonizmy klasowe i międzyludzkie. W tej sytuacji program pracy organicznej nie ma szans powodzenia, zaś wszelkie twórcze i myślące jednostki skazane są na klęskę. POKOLENIE POZYTYWISTÓW - Julian Ochocki oraz studenci (idealista w nauce), arystokrata, kuzyn Izabeli Łęckiej. Jest dozgonnie oddany hasłom nauki, chce budować maszyny latające. Swoje doświadczenia i eksperymenty przeprowadza nie tylko dla sławy, czy rozgłosu, lecz dla wierności swoim ideom. Ochocki nie lubił zabaw ani kobiet, dla niego najważniejsza była nauka. Jest to typowy pozytywista, dla którego wykształcenie oraz służenie narodowi to najważniejsze wartości.

"Potop" Henryka Sienkiewicza - "Ku pokrzepieniu serc"

Henryk Sienkiewicz napisał "Potop" w 1886r. Jest to ciężki okres w historii Polski. Znajduje się ona pod zaborami. Zrywy niepodległościowe nie przynoszą spodziewanych efektów. Sienkiewicz tworząc "Potop" w latach 80-tych XIXw. przeżywa klęskę pozytywistycznych ideałów i haseł. Realizuje więc w swojej powieści społeczne zapotrzebowanie na mit o krzepiącej wymowie. Podstawy do stworzenia takiego mitu dostrzegł Sienkiewicz w XVII-wiecznej przeszłości Polski. Sienkiewicz krzepi serca ukazując etykę zbiorowości, jaką jest naród, jego przywiązanie do rodzinnego kraju, do tradycji przodków. Pokazuje narodowe poczucie solidarności w obliczu zagrożenia zewnętrznego (moment przełomu po obronie Jasnej Góry, jednoczenie się wszystkich wokół króla Jana Kazimierza oraz wspólna walka przeciw Szwedom). Można przytoczyć tu słowa Zagłoby: "(.) Nie ma takowych terminów, z których by się podnieść nie można było (.) przy zjednoczonych siłach mężów i Boskiej pomocy (.)". Takie przesłanie kieruje autor do współczesnych sobie rodaków w czasach nasilających się represji carskich i niemieckich w ostatnich dekadach XIX wieku. Wsącza on w dusze Polaków otuchę i nadzieję, że duch i wola bywają ważniejsze niż siła, że wygrywa się w sytuacjach bez wyjścia. Idea krzepienia serc realizowana jest w "Potopie" także poprzez sposób kreowania głównego bohatera - Kmicica (przeżywa on trudny proces przechodzenia od zbrodni i zdrady do poświęcenia i heroizmu). Jest to wyraz wiary Sienkiewicza w możliwość moralnego odrodzenia jednostki. Rola "pokrzepiania serc" w Potopie łączy się z problematyką historyczności utworu Sienkiewicza. Wprawdzie "Potop" rozpoczyna się kronikarską gawędą o rodzinie Billewiczów, a nie opisem tła historycznego, to jednak na początku powieści narrator nie zrezygnował całkowicie z nakreślenia sytuacji dziejowej. Znalazło to odbicie zarówno w wypowiedziach posatci, jak i partiach opisowo - narracyjnych. Na ten obraz składa się zewsnętrzna sytuacja kraju, konflikty wewnętrzne i ogólna anarchizacja życia w Rzeczypospolitej. Sienkiewicz kładzie szczególny nacisk na wyeksponowanie bezsiły i nieuchronności klęski. Ten ponury obraz Polski, choć w ogólnych zarysach zgodny z prawdą dziejową, został celowo przejaskrawiony. Chodziło przede wszystkim o uwydatnienie beznadziei, w jakiej znalazł się kraj. Po napaści Szwedów zaczynają się kolejne klęski (akt kapitulacji pod Ujściem, zdrada kiejdańska, poddanie się Warszawy i Krakowa). Ponownie widzimy przejaskrawiony obraz zdrady i beznadziejności. Tendencyjnie scharakteryzowane zostały motywy zdrady Janusza Radziwiłła. Według Senkiewicza podstawowe znaczenie miała tu osobista pycha i marzenia magnata o tronie. Podczas wędrówki do Częstochowy Kmicic widział jedynie - wbrew prawdzie historycznej - klęski i upadek Polski. Dopiero Obrona Jasnej Góry staje się momentem przełomowym. Od czasu powrotu króla Jana Kazimierza do Polski, Sienkiewicz przemilczał fakty wskazujące jak w dalszym siągu skomplikowania była sytuacja w kraju; tylko marginalnie wspomniał o niepowodzeniach, koncentrując uwagę na zwycięstwach. Losy i działania historycznego Jana Kazimierza i fikcyjnego Kmicica roją się od nieprawdopodobieństw. Wkomponowane są w ogólną koncepcję dzieła jako przypowieści o narodzie, który pogrążył się w grzechu sprzeniewierzenia swemu władcy i popadł w straszliwą niewolę. Następnie pod wpływem bohaterskiego zrywu obrońców Jasnej Góry, która okazała się arką ocalenia, odrodził się moralnie, stanął u boku króla (wiernego narodowi i religii), pokonując ostatecznego wroga. Zaś losy Kmicica ukazano jako konkretyzację uogólnionych zachować Polaków. Powierzenie postaciom fikcyjnym określonych i ważnych ról historycznych, przy jednoczesnym wpisywaniu postaci znanych z podręczników historii w porządek literackiej fikcji, służyło udokumentowaniu przyjętej koncepcji dziejowej. Ta z kolei była konsekwencją zamysłu dzieła jako utworu pisanego właśnie "ku pokrzepieniu serc". Reasumując "Potop" to powieść napisana "ku pokrzepieniu serc" wszystkich udręczonych przez sytuację zniewolenia. "Potop" ma za zadanie wzbudzić nadzieję na zwycięstwo, rozbudzić uczucia patriotyczne wśród Polaków, jak również przekazać ważny fragment historii Polski.

Sylwetka twórcza Henryka Sienkiewicza.

Henryk Sienkiewicz (1846-1916) w pierwszych swoich utworach ("Na marne", "Szkice węglem") hołduje pozytywizmowi, ale już w drukowanych pod pseudonimem "Litwos" nowelach: "Stary sługa", "Hania" okazuje się być niezwykle uczuciowy i skłonny do idealizmu, wyrastającego z wrodzonej pogody ducha, ujawniającej się równocześnie w epickiej wzniosłości i w żywiołowym humorze. Po szeregu nowel napisał Sienkiewicz "Ogniem i mieczem", powieść historyczną, krzepiącą serca pragnące polskiej przeszłości z jej bohaterskim patosem i wybujałą radością życia. Już sam nawrót do historii był sprzeczny z duchem ówczesnego czasu. Ogół przyjął jednak "Ogniem i mieczem" z niebywałym entuzjazmem. Później powstały: powieść analityczno-psychologiczna "Bez dogmatu", współczesna powieść obyczajowa "Rodzina Połanieckich", w której autor dał wyraz tendencji pracy organicznej, ale w ramach uproszczonych, aż do burżuazyjnej wygody. W roku 1896 Sienkiewicz napisał powieść z czasów Nerona "Quo vadis", która przyniosła mu światową sławę i w roku 1905 międzynarodową literacką nagrodę Nobla. Sienkiewicz napisał również powieść dziejów Polski XV wiecznej "Krzyżacy", oraz powieść dla młodzieży "W pustyni i w puszczy", które utrwaliły znaczenie Sienkiewicza jako rasowego powieściopisarza, stawianego na równi z takimi mistrzami rodzaju jak: Balzak, Flaubert, Dostojewski, Tołstoj. Artyzm Sienkiewicza, przy wielkiej rozpiętości jego skali i bogatej różnorodności motywów, ma w sobie piękno klasycznie skończonej formy. Sienkiewicz podniósł powieść polską, do najwyższej miary rodzaju. Powieść historyczna była w swej ogólnej linii rozwojowej raczej świetnym zamknięciem przeszłości, niż płodną w przyszłość zapowiedzią, toteż Sienkiewicz mimo naśladowców nie wytworzył swej własnej szkoły."Quo vadis" "Quo vadis" to jedna z najbardziej znanych i popularnych powieści Sienkiewicza. "Trylogia" i inne dzieła przedstawiające literacją wersję faktów znanych z historii Polski osiągnęły duży sukces w karju, wśród odbiorców, którym bliska jest specyficzna polska problematyka. Powieść "Quo vadis" nie podlegała takim ograniczeniom. Jako utwór nawiązujący do ważnych wydarzeń ogólnoeuropejskich zyskała sobie wielu odbiorców, a nawet wielbicieli, w innych krajach. Ważnym argumentem skłaniającym do zainteresowania książką polskiego pisarza była jej uniwersalna wymowa przedstawiająca wielki przełom w dziejach świata: upadek starożytnego Rzymu i powstanie na jego gruzach wielkiej wspólnoty chrześcijańskiej skupionej wokół uczniów Jezusa Chrystusa. Zwycięstwo dobra, skromności, pokory, szacunku i miłości do drugiego człowieka wobec klęski żywiołowego świata użycia, rozpusty, osobistych ambicji przekraczających ramy zdrowego rozsądku i przyzwoitości - to temat poruszający historyków i czytelników "Quo vadis". Tłem wątków powieściowych jest prześladowanie chrześcijan w czasach panowania nerona, "krwawego cesarza", którego postępowanie powiodło go (a także Rzym) do zguby. Prześladowani odnieśli zwycięstwo, zaś wspaniałość kultury starożytnego Rzymu przetrwała tylko w dziełach sztuki i przekazach historycznych. Wielka, zataczająca coraz szersze kręgi, oparta na nauce Chrystusa religia stała się wartością niezniszczalną, uniwersalną i ekspansywną w pozytywnym sensie tego słowa. XIX w. charakteryzował się modą na dzieła o tematyce historycznej, zwłaszcza antycznej i wczesnochrześcijańskiej. Sienkiewicz odpowiedział więc na zapotrzebowanie społeczne. Jego utwór dowodzi doskonałej znajomości topografii Rzymu oraz pamiątek, które potwierdzają jego znaczenie na kulturalnej mapie Europy przełomu epok.Celem, który przyświęcał autorowi "Quo vadis", było ukazanie relacji dwóch kultur, dwóch odrębnych i przeciwnych sobie światów: pogańskiego, rozpasanego Rzymu i uładzonego moralnie chrześcijaństwa. Badacze literatury ujawniają pewną dysproporcję jakościową w przedstawianiu tych dwu światów. Rzymianie i wszystko, co ich dotyczy, zostali tu pokazani plastycznie, w różnych okolicznościach, z uwzględnieniem ich trybu życia, warunków, w jakich mieszkali itp. Tymczasem chrześcijanie wypadają w tym zestawieniu skromnie, a nawet blado. Znacznie więcej uwagi autor poświęcił także przedstawicielom rzymskiej elity intelektualnej i artystom, podczas, gdy myśliciele i nauczyciele rosnącej w liczbę i znaczenie rzeszy wyznawców Chrystusa są tu skwitowani krótkimi wzmiankami o nich i ich poglądach. Plastyczny obraz Rzymu pod koniec panowania cesarza Nerona i rodzącego się chrześcijaństwa oraz wymowa utworu zapewniły autorowi międzynarodową sławę. Uwieńczeniem sukcesów było przyznanie Sienkiewiczowi w 1905 r. nagrody Nobla w dziedzinie literatury.

Adam Asnyk - poeta czasów niepoetyckich.

Adam Asnyk został wychowany w duchu idei niepodległościowych oraz w wielkim szacunku dla romantycznych zrywów narodowowyzwoleńczych. Od pozytywistów dzieliła go spora różnica wieku, nie mógł się również pogodzić z pozytywistycznymi hasłami i ocenami powstań.W jego wczesnych utworach dominują nastroje smutku, rozgoryczenia i rozczarowania. Z upływem czasu, twórczość Asnyka nasyca się treściami filozoficznymi, pojawiają się też utwory programowe, będące wyrazem poszukiwań drogi wyjścia z pesymizmu, odnalezienia się w popowstaniowej rzeczywistości. O Asnyku mówi się jako o "poecie czasów niepoetyckich", co wiąże się z ogólnymi tendencjami pozytywizmu. Epoka ta zdecydowanie nie sprzyjała rozwojowi lirycznej poezji, nie dopuszczały tego głoszone powszechnie hasła zaufania do nauki i potęgi ludzkiego rozumu. Asnyk czuł jednak wewnętrzną potrzebę ustosunkowania się do liryki romantyzmu. - "Kramelkowy wiersz". W utworze podmiot liryczny wspomina swoje dawne podejście do miłości. Była ona dla niego uczuciem idealnym, doskonałym. Teraz jednak nastoąpiło rozczarowanie takim idealistycznym, romantycznym spojrzeniem na miłość i kobiety. Podmiot liryczny, jako młody człowiek bardzo poważnie traktował salonowe flirty, święcie wirzył w istnienie prawdziwej miłości. Tymczasem okazało się, że kobiety są "lalkami", dla ktorych nie liczą się uczucia wyższe. Te wszystkie gorzkie doświadczenia doprowadziły do tego, że podmiot liryczny pojęcie "miłość" zastąpił innym - "komedią salonu". Teraz jest przekonany, że "z serca pożytek niewielki", więc zamiast gorącego uczucia ma dla dam karmelki, słodkie cukierki, mające odtąd zastępować słodycz serca. Ten wiersz Asnyka można traktować jako wyraz rozczarowania poety idealizmem i uczuciowością, tak charakterystycznymi dla romantyzmu. - "Limba". Utwor jest wyrazem poczucia przynależności Asnyka do pokolenia odchodzącego już w mrok dziejów. Tytułowa limba rośnie samotnie "na skały zrembie", skąd spogląda na nadchodzący z dołu "tłum świerków rosnących nisko". Świerki wyparły samotną limbęwysoko w góry, aż nad przepaść. Teraz limba nie może się już dalej cofać, ale woli zginąć niż błagać o życie czy zniżać się od walki z przeciwnikami. Limba symbolizuje tu wybitną jednostkę, dumną i wspaniałą, pełną wzgardy dla przeciętności. Natomiast świerki to masa, szary tłum, niszcząca na swej drodze wszystko co wystaje ponad średni poziom. Tak więc starcie się romantycznego idealisty z masą trzeźwo myślących pozytywistów musi zakończyć się dla przedstawiciela minionej już epoki klęską. Ten proces jest procesem wiecznym. Zawsze stare pokolenie musi ustąpić, aby młodzi mogli tworzyć obraz świata. - "Do młodych". W utworze Asnyk zwraca się do tryumfujących pozytywistów, apelując o poszukiwanie przez młode pokolenia "prawdy jasnego płomienia" i odkrywanie "nowych, nieodkrytych dróg". Tem samym akceptuje pozytywistyczną koncepcje postępu, rozwoju i nauki. Jednak równocześnie przestrzega "młodych" pozytywistów przed zbyt radykalnym odcinaniem się od własnych "korzeni", czyli od spuścizny epoki poprzedniej i dorobku miniomych pokaleń. Tylko zachowując i pielęgnując dorobek przodków pozytywiści mogą być pewni, że również ich osiągnięcia nie zostaną kiedyś zaprzepaszczone. - W latach 1883-1893 Asnyk napisał cykl trzydziestu numerowanych sonetów. W Sonecie XXIX pojawiają się refleksje nad istotą wolności, walki i rezygnacji z głoszonych wcześniej wartości. Według poety naród, który rezygnuje z walki, jest zgubiony, zaś oddanie się w ręce wroga, wyrzeczenie się własnych ideałów przynosi hańbe. Trzeba zawsze walczyć i wierzyć w wzycięstwo. Zawarta jest tu wielka wiara w potęge narodu. Te poglądy każą widzieć w Asnyku tylko częściowego pozytywistę w którym sporo jest jednak romantycznej woli bycia wolnym i niepodległym.

Pesymizm i dekadentyzm w liryce Kazimierza Przerwy Tetmajera.

Dekadentyzm - skrajnie pesymistyczna postawa wobec życia, niewiara w sens życia, brak celu w życiu, bierność i zniechęcenie."Nie wierzę w nic" Sonet utrzymany jest w tonie skrajnego pesymizmu posuwającego się aż do granic, do negacji wszystkiego. Podmiot liryczny neguje wartość oraz możliwość istnienia życia uporządkowanego, posiadającego określony cel. Zniszczeniu uległy wszelkie ideały, marzenia i programy. Życie bez jakichkolwiek perspektyw, bez możliwości urzeczywistnienia swoich dążeń jest życiem bezsensownym. Jedynym pragnieniem jest nirwana."Koniec wieku XIX"Podmiot liryczny usiłuje odpowiedzieć na pytanie o sens ludzkiego życia. Można w końcu XIX wieku zdecydować się na przekleństwa, ironię, walkę, rezygnację. Jednak w odpowiedzi na propozycję padają pytania retoryczne, stanowiące jednocześnie negację każdej z wymienionych wcześniej postaw. Podmiot liryczny neguje zarówno te postawy, które wynikają z ideałów romantycznych, jak i te wynikające z ideałów pozytywistycznych. Walka słabego człowieka z otaczającym go światem jest z góry skazana na niepowodzenie, wyjściem z tej beznadziejnej sytuacji nie może być nawet rezygnacja, poddanie się okrutnej rzeczywistości. Człowiek żyjący na przełomie XIX i XX wieku jest zagubiony, bezradny, przeczuwa nadchodzącą zagładę, ale nie potrafi w żaden sposób się jej przeciwstawić."Hymn do Nirwany" Posiada formę litanii stanowiącej wezwanie nirwany. Pragnieniem nirwany jest naturalną konsekwencją przyjęcia przez Tetmajera postawy dekadenckiej. Życie jawi się jako ciąg niekończących się cierpień, więc podmiot liryczny zwraca się prośbą do nirwany, błagając ją o uwolnienie go od nieznośnego brzemienia ziemskiej egzystencji, okres cierpień i męczarni. Podmiot liryczny pragnie pozbyć się ciężaru jaki stanowią dla niego obrazy krzywd i cierpień ludzkich, poczucie własnej bezsilności wobec cierpienia drugiego człowieka oraz brak wpływu na kształt świata. Nirwana jest zbawieniem, religią, najwyższym bóstwem.

Przemiany postaw i poetyki Jana Kasprowicza.

Twórczość J. Kasprowicza można podzielić na trzy podstawowe okresy: - W jego poezji dominują tematy społeczne, wieś i nędzne życie chłopów (sonety "Z chałupy"). - Odejście w poezji od tematyki społecznej, dominacja symbolizmu, ekspresjonizmu, impresjonizmu, bunt wobec Boga i katastrofizm ("Krzak dzikiej róży", "Hymny"). - Z buntownika przechodzi do postawy franciszkańskiej, dominuje pogodzenie z Bogiem, kult prostego człowieka i piękno przyrody ("Księga ubogich", "Mój świat")."Z chałupy" W sonetach "Z chałupy" mamy do czynienia z nagromadzeniem obrazów budujących wizję świata okrutnego i dostarczającego swym mieszkańcom jedynie doświadczeń negatywnych. Zwięzła biografia wiejskiej kobiety z sonetu XV zawiera same przykre zdarzenia: utrata ziemi, wdowieństwo, nędza i długi, dzieci oddane na służbę do obcych, tułaczka najemnej robotnicy, ubytek sił i dola wiejskiej żebraczki, wreszcie śmierć w samotności w polu. Realizacja ambicji wiejskiego dziecka zdobywającego wiedzę wbrew wszelkim życiowym przeszkodom, często w głodzi i wśród ludzkich szyderstw, wędrującego wreszcie na uniwersytet przetnie choroba i śmierć.

Symbolizm - umiejętność dostrzeżenia w jednym przedmiocie lub motywie wielu ukrytych znaczeń. Zadanie poezji nie polegało na opisywaniu tego co było widoczne na pierwszy rzut oka lecz na odgadnięciu znaczeń ukrytych. Impresjonizm - polegał na podporządkowaniu świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu i nastrojowości. Impresjoniści wychodząc z założenia, że cała przyroda ulega bezustannym zmianom dążyli do uchwycenia nastroju chwili, przekazywali subiektywny obraz świata. "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" Sonety połączone są tematycznie motywem krzaku dzikiej róży rosnącego obok powalonej przez burzę limby. Są dwa symbole: limba i krzak róży. Wiersz ukazuje egzystencjalne lęki róży, która przytulona do skał ma za jedynego sąsiada zwaloną przez burzę i próchniejącą limbę. Pień limby przypomina róży o przemijaniu, wskazuje na bliskość i nieuchronność śmierci. Róża stanowi symbol życia, limba zaś śmierci. Obraz róży jest dynamiczny, zmienia się dzięki słońcu i krajobrazowi. Zmienia się także limba - fazy próchnienia. "Krzak..." sygnalizuje dostrzeżenie przez poetę problemów wybitnej jednostki, jej lęków oraz obaw egzystencjalnych. W warstwie opisowej widać sięgnięcie do poetyki impresjonistycznej. Sonet I przedstawia skalisty górski krajobraz przepojony senną szarością świtu. W sonecie II pojawia się słońce, światło, kolory, zaczyna się ruch i gwar. W sonecie III ruch przybiera na sile, przebiega stado kozic, przelatują ptaki. Poeta usiłuje uchwycić nastrój chwili, stosuje wyrazy dźwiękonaśladowcze. "Hymny" obejmują 8 utworów i są to: Dies Irae, Święty Boże, Moja pieśń wieczorna, Salve Regina, Judasz, Maria egipcjanka, Hymn św. Franciszka z Asyżu, Salome. Podmiotem lirycznym jest Adam - praojciec jako reprezentant ludzkości. Przyjmuje on postawę prometeizmu i jest rozgoryczony zgodą Boga na istnienia zła. Bóg przedstawiony jest jako współtwórca zła, w tonie grozy i przerażenia. Bóg może przyjmować postawę miłosierną, lub karzącą (Bóg - Sędzia).

Dwa wątki w "Weselu" Wyspiańskiego.

Wyspiański napisał "Wesele" zainspirowany autentycznymi uroczystościami weselnymi, które odbyły się w podkrakowskich Bronowicach, w domu Włodzimierza Tetmajera, młodopolskiego malarza. Wtedy to miał miejsce ślub i wesele poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną. Na wesele to przybyła cała ówczesna elita intelektualna i literacko - artystyczna Krakowa. Akcję utworu wyznaczają dwa plany. Pierwszy z nich, realistyczny, został zainspirowany postaciami autentycznych uczestników wesela w Bronowicach i podejmuje problematykę wzajemnych antagonizmów między wsią a miastem, między chłopstwem i inteligencją. Drugi plan - fantastyczny - stanowi o głębi tego utworu i jego symbolicznym odczytaniu (patrz pyt. 43). Plan realistyczny, niezwykle istotny dla zrozumienia przesłania dramatu, organizowany jest przede wszystkim przez ukazanie gości weselnych, czyli bardzo interesującej mieszanki, na którą składali się przedstawiciele krakowskiej elity intelektualnej oraz chłopi z podkrakowskich Bronowic. Główni bohaterowie utworu mają swoje pierwowzory w znajomych autora, z których najważniejszymi są: Gospodarz - to Włodzimierz Tetmajer, młodopolski malarz, od kilku lat mieszkający w Bronowicach i ożeniony z chłopką. To z jego gościny korzystają weselnicy; Gospodyni - to jego żona, Anna z domu Mikołajczyk (siostra Panny Młodej); Isia - mała Jadwiga, córka Włodzimierza i Anny; Pan Młody - Lucjan Rydel, młodopolski poeta; Marysia - Maria Mikołajczykówna, siostra Anny; Poeta - Kazimierz Przerwa Tetmajer, jeden z najbardziej znanych młodopolskich poetów, słynny przede wszystkim z wierszy dekadenckich, przyrodni brat Włodzimierza Tetmajera, czyli Gospodarza; Dziennikarz - Rudolf Starzewski, redaktor krakowskiego konserwatywnego dziennika "Czas"; Czepiec - Błażej Czepiec, pisarz gminny Małych Bronowic; Radczyni - Antonina Domańska, ciotka Lucjana Rydla; Rachela - Pepa Singer, dziewczyna pochodzenia żydowskiego, zafascynowana krakowską cyganerią artystyczną, znała większość malarzy i poetów młodopolskich.

"Moralność pani Dulskiej" G. Zapolskiej i "Wesele" S. Wyspiańskiego - dwa typy dramatu modernistycznego.

"Moralność pani Dulskiej" G. Zapolskiej Utwór Gabrieli Zapolskiej "Moralność pani Dulskiej" jest dramatem obyczajowo - psychologicznym. Jest to gatunek dramatu ukształtowany w XIX wieku. Był on rozpowszechniony jako typ sztuki scenicznej w okresie realizmu i naturalizmu. Gatunek ten obejmuje utwory o wyraźnie zarysowanej akcji z niewielką liczbą występujących osób. Konflikt organizujący akcję ma charakter psychologiczny lub społeczny i nie narusza zasady prawdopodobieństwa życiowego. Ważnym elementem tego dramatu jest charakterystyka postaci głównego bohatera jako reprezentanta określonego środowiska społecznego. Język utworu posługuje się mową potoczną lub środowiskową. Utwór Zapolskiej można też nazwać tragifarsą (tragikomedią). Jest to gatunek dramatu obejmujący utwory powstałe z połączenia elementów komicznych i tragicznych, które wiążą się z ważną problematyką społeczno - obyczajową danegho okresu.Gabriela Zapolska w "Moralności." wyszła z typowych dla naturalizmu założeń, że człowiek jako część świata przyrody podlega prawom natury, zaś prawa społeczne rządzące życiem człowieka są odbiciem praw natury. Dramatopisarkę interesowała biologiczna motywacja działań człowieka, a szczególnie rządzące ludzkim życiem prawa natury. "Moralności." jest dowodem na to, że wszystkie poczynania ludzkie są zależne od: 1)Teorii dziedziczności, polegającej na zdolności przekazywania potomstwu cech fizycznych lub psychicznych, zarówno wrodzonych, jak i nabytych. (Hesia odziedziczyła po Pani Dulskiej złośliwość, skąpstwo, bezczelność, pogardę dla innych.) 2)Determinizmu, który głosi całkowitą zależność człowieka od warunków życia. Losy człowieka są z góry przesądzone przez czynniki absolutnie od niego niezależne: rasę, pochodzenie społeczne, środowisko, moment historyczny. (Zbyszko choć zdaje sobie sprawę zakłamania i fałszu swoich rodziców, wie jednocześnie, że sam będzie taki jak oni.) 3) Prawa doboru naturalnego, czyli procesu prowadzącego do utrzymywania się przy życiu osobników silniejszych, lepiej przystosowanych, przy jednoczesnym eliminowaniu jednostek gorzej przystosowanych, słabszych. (Hanka jest słabsza od Dulskiej i z tego powodu przegrywa w konfrontacji z matką, nie dochodzi do ślubu ze Zbyszkiem.4)Prawa silniejszego, decydującego, kto w świecie przyrody przeżyje, a kto zginie. (Najsilniejsza jest Dulska, która terroryzuje domowników. Mężowi wydziela cygara i kieszonkowe na kawę, w stosunku do lokatorów preferuje bogatszych i lepiej sytuowanych obywateli.) "Wesele" S. Wyspiańskiego 1) "Wesele" jest dramatem neoromantycznym, ponieważ podejmuje problem walki narodowowyzwoleńczej, zawiera polemikę z romantycznym mitem o mesjanistycznym zmartwychwstaniu Polski, oczekiwanie na cud. Z ducha romantyzmu wywodzi się także fantastyka i ludowość. Forma utworu sięga również do romantycznych wzorców. Najbardziej wyrazistym odniesieniem jest w utworze przywołanie postaci z utworów wieszczów narodowych. Hetman kojarzony z postacią Widma z II cz. "Dziadów" - ducha złego pana, cierpiącego czyśćcowe męki na swoje czyny. Na podobny los skazał autor zdrajcę narodu. W wizerunku Hetmana dopatrywano się również innego Mickiewiczowskiego bohatera - Doktora z III cz. "Dziadów". Osoba o szczególnym znaczeniu dla wymowy dzieła - Wernyhora - to z kolei zapożyczenie od J. Słowackiego ("Sen srebrnej Salomei") wspierane malarską wizją J. Matejki. 2)"Wesele" jest dramatem symbolicznym, gdyż podstawowym środkiem wyrazu w utworze jest symbol (zjawy, przedmioty, całe sceny). Patrz pyt. 43 (Symbole w "Weselu") 3) "Wesele" jest dramatem modernistycznym, gdyż łączy w sobie kierunki i tendencje charakterystyczne dla tej epoki: symbolizm, dekadentyzm, realizm. Autor łączy w jednym utworze elementy muzyczne, plastyczne i słowa poetyckie (synestezja). Ciekawym zabiegiem jest podniesienie "ciszy" (oczekiwanie na przybycie Wernyhory) do rangi środka artystycznego. Jest to ponadto utwór podzielony na akty i sceny. Akt I jest aktem typowo realistycznym, akt II - symbolicznym, akt III - realistyczno - symbolicznym. 4)"Wesele" jest dramatem narodowym, bowiem ukazuje różnice pomiędzy modelami życia i tendencjami panującymi w społeczeństwie polskim podzielonym na chłopów i mieszczan. Chłopi posiadają świadomość przynależności narodowej i są gotowi podjąć walkę dla uzyskania niepodległości. Brak im jedynie odpowiedniego przywódcy. Natomiast inteligencja posiada bardzo sielankowy i rozmyty obraz polskości, wyrażanej w - często pustych i pozbawionych autentycznej treści - symbolach i gestach. 5)"Wesele" jest dramatem scenicznym, nadaje się do wystawiania na scenie dzięki dokładnemu opisowi ruchu i gestów w didaskaliach. Ponadto zagadnienie odpowiedzialności za losy własnego narodu jest zawsze aktualne. Uniwersalna wymowa dzieła zapewniła mu na trwałe miejsce na polskich scenach.

Znaczenie i związek tytułu z treścią utworu "Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego.

Symboliczny jest tytuł utworu, który można odczytywać ieloznacznie(bezdomność paryskich nędzarzy, bezdomność duchowa Judyma czy emigracja Wiktora) Jednak Stefan Żeromski, oprócz bezdomności w dosłownym tego słowa znaczeniu ukazuje w swej powieści także bezdomnych innego rodzaju sięgając do warstwy metaforyczno-symbolicznej tekstu:- Bezdomny jest główny bohater powieści doktor Tomasz Judym, który jako służebnik idei rezygnuje z możliwości posiadania własnego domu, własnej rodziny. Jest to rodzaj bezdomności ideowej wynikającej z moralnego nakazu niesienia pomocy innym ludziom.- Bezdomnym jest również brat Tomasza Wiktor, który opuszcza rodzinny dom i wyrusza w świat szukając lepszego życia. Wiktor ciągnie za sobą żonę i dzieci, narażając całą swoją rodzinę na poniewierkę i niepewny los. Jego bezdomność ma więc podłoże społeczno-ekonomiczne i polityczne. - Bezdomność Joasi jest bezdomnością społeczną, wynikającą ze śmierci rodziców i utraty rodzinnego majątku. Jej odejście w świat z domu wujostwa jest wynikiem własnej decyzji dziewczyny, nie mogącej zaakceptować ich sposobu życia. - Wacław brat Joasi jest człowiekiem bezdomnym, bo pozbawionym możliwości powrotu do ojczyzny, jego śmierć z dala od Polski jest symbolem bezdomności całego narodu poddanego wszelakim represjom po upadku powstania styczniowego.- Bezdomność starego Leszczykowskiego, którego burza wyrzuciła z kraju, jest również bezdomnością polityczną. Ze względu na cenzurę jedynie zasygnalizowaną w powieści.- Korzecki jest bezdomny duchowo. Jest to bezdomność wynikająca z ideowego zagubienia i samotności, charakterystycznej dla pokolenia schyłku wieku, czyli dekadentów znajdujących często jedyny sposób ucieczki od problemów tego świata w samobójstwie.

Symbole w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego.

W dramacie "Wesele" mamy do czynienia z dwoma planami: pierwszym - realistycznym - ukazującym postacie uczestników wesela - przedstawicieli wsi i miasta i drugim - fantastycznym. Symbole w "Weselu" możemy podzielić na: widma i zjawy, przedmioty materialne oraz całe sceny symboliczne.

Widma i zjawy Plan symboliczny współtworzą postacie o szczególnym statusie i zadaniach. Zjawy ukazują się na krótko tylko pojedynczym, wybranym bohaterom. Widma stanowią pogłębienie charakterystyki autentycznych osób i są upersonifikowaniem ich przeżyć, odczuć, marzeń, niepokojów, rozterek i lęków.

Widmo - przybywa do Marysi jako jej dawny kochanek i jest ono postaciowieniem jej utraconych marzeń i szans. Jest to postać inspirowana dziełami romantyków. Oboje wspominają wspólnie spędzone chwile, a po tym Widmo zaprasza Marysię do tańca. Zjawa przytula się do kobiety, ta jednak odczuwa grobowy chłód bijący od Widma i odpycha je.Stańczyk - jest osobą inspirowaną obrazami Matejki i "Teką Stańczyka". Jest on jak gdyby wewnętrznym głosem Dziennikarza analizującym teraźniejszość w kontekście zdarzeń historycznych. Stańczyk z "Teki" krytykuje manifestacje patriotyczne, konspiracyjne działania i marzenia o demokracji, zaś ten z "Wesela" w podobny sposób analizuje sprawy narodowe, ale prowadzi refleksje w innym kierunku. Dzwon Zygmunta - symbol potęgi Polski - powinien, według Stańczyka, budzić siły i uczucia patriotyczne. W tej tradycji trzeba szukać bodźców do działania. Taki głos nadziei każe Dziennikarzowi zweryfikować jego stanowisko polityczne, zwraca uwagę na szkodliwość polityki bez perspektyw i bez wyraźnego programu, polityki poddania i rezygnacji. Dziennikarz jako konserwatysta, który prowadzi lojalną politykę wobec zaborców, usypia naród zamiast go budzić. Stańczyk wręcza mu laskę błazeńską jako symbol ironicznego przewodnictwa. Rycerz Czarny - utożsamiany z postacią Zawiszy Czarnego, tytułowego bohatera dramatu Tetmajera. Rycerz przypomina o utracie zdobywanej z trudem pozycji ojczyzny, o zaprzepaszczeniu kolejnych szans na odzyskanie swobody i dawnej świetności. Jest on symbolem męstwa, odwagi i bohaterstwa. Poeta w jego mniemaniu powinien być przywódcą narodu, a dzięki swoim utworom jednoczyć ludzi w działaniu. Słowa Rycerza są wyraźnym potępieniem, tak powszechnego w tamtym okresie, katastrofizmu i dekadentyzmu. Hetman - Ksawery Branicki, zdrajca i jeden z przywódców konfederacji targowickiej. Jest reprezentantem kierującej się prywatą magnaterii. Ukazuje się Panu Młodemu, ponieważ on zdradza swoją klasę żeniąc się z chłopką. Upiór Jakuba Szeli - ukazuje się Dziadowi jako znak niechlubnej postawy, kierującej się klasową nienawiścią oprawcy szlachty galicyjskiej. Upiór ostrzega, że zbratanie klasowe jest pozorne. Jest groźbą przypomnienia, że to co było, może wrócić. Wernyhora - lirnik, wróżbita, znany z dzieł romantyków. Przybyły z Kresów starzec z lirą oprócz wspomnienia tragicznych faktów historycznych, przywozi ważne nowiny o przygotowywanym powstaniu. Jako jego zwiastun i organizator, powierza Gospodarzowi misję zwołania chłopów. Oczekiwane wsparcie jego wysiłków kończy się zaniedbaniem, brakiem zrozumienia dla rangi zdarzeń. Przybywa jako osoba obdarzona znamionami realizmu - pozostawia ślad swojej obecności.

Przedmioty materialne Funkcję symboliczną nadał autor niektórym przedmiotom. Laska błazeńska, podarowana Dziennikarzowi przez Stańczyka, jest symbolem ironicznego przywództwa, władzy. Złoty róg, pozostawiony Gospodarzowi przez Wernyhorę, ma służyć jako ważny element dziejowych przemian. Zgubienie go, poświęcenie dla czapki z pawich piór - symbolu próżności, pozornego bogactwa i egoizmu - przesądza o klęsce, o marnotrawstwie wszelkich zabiegów niepodległościowych. Jest zarazem znakiem przekazania narodowej misji młodemu, jeszcze nie posiadającemu świadomości narodowej, pokoleniu chłopów. Zgubiona przez Wernyhorę złota podkowa potwierdza jego obecność w zagrodzie Gospodarza i symbolizuje szczęście, zwiastuje dobry los, powodzenie. Tak interpretuje ten znak Gospodyni - chowa podkowę w skrzyni, by chronić przed obcymi rodzinne szczęście. W dosłownym sensie zamyka ową zapowiedź sukcesu, ogranicza zasięg płynącej zeń mocy. Chochoł zaś, żartobliwie zaproszony na wesele, powołuje jak gdyby do życia nową rzeczywistość rozszerzającą krąg osób i spraw o istotnym znaczeniu. Jego przybycie zapoczątkowuje kolejne tajemnicze wizyty. Ten zabezpieczony przed mrozem krzak róży, "śmieć" - jak nazywa go Isia, jest straszydłem i kojarzy się z fantastycznymi, ludowymi wierzeniami.Całe sceny symboliczne Jest to przede wszystkim ostatni III akt dramatu, w którym kontynuowane są i dopowiadane treści wniesione wcześniej przez Wernyhorę. Wernyhora chce Przymierza pomiędzy panami a chłopami. Wszyscy mają się zebrać przed kościołem i nasłuchiwać przyjazdu Wernyhory. Jednak Jasiek, któremu Gospodarz powierzył tę misję, gubi złoty róg, a pozostali zebrani, poddani rozkazom Chochoła, tańczą powolny taniec. Następuje tu ostatecznie ocena społeczeństwa i scena ułożonego w "błędne koło" tańca niedoszłych powstańców Chłopi posiadają świadomość swej przynależności narodowej i są gotowi podjąć walkę dla uzyskania niepodległości, lecz brak im odpowiedniego przywódcy. Inteligencja natomiast posiada bardzo sielankowy i rozmyty obraz polskości, wyrażanej w - często pustych i pozbawionych autentycznej treści - symbolach i gestach.

"Chłopi" W. S. Reymonta jako epopeja życia wsi (dlaczego Nagroda Nobla).

Powieść W. S. Reymonta "Chłopi" powszechnie uważa się za epopeję życia wiejskiego, dzieło o charakterze realistycznym, które skrupulatnie rejestruje rzeczywistość wiejską z przełomu wieków. W 1924 roku utwór ten został uhonorowany literacką Nagrodą Nobla. Trudno określić jakie kryteria powinny spełniać teksty ubiegające się o tę prestiżową nagrodę, jedno natomiast nie ulega wątpliwości: muszą być uniwersalne, ponadczasowe, ponadnarodowe, ogólnoludzkie. "Chłopi" Reymonta pomimo swego lokalnego kolorytu wnoszą całą sferę znaczeń uniwersalnych, chociażby poprzez fakt, że zagarniają bogate pokłady zachowań archetypowych, zmierzają ku mitologizacji, podejmują ponownie antyczne wątki i motywy. Zatem dzieło Reymonta można odczytać na kilka różnych sposobów, mniej lub bardziej uniwersalnych. Interpretacja "Chłopów" jako epopei wiąże się m. in. z zabiegiem mitologizacji, który wiejskiemu bytowaniu nadaje wymiar święty i uwznioślający. A eposy to przecież dzieła głoszące apoteozę, zaświadczające o potędze i świetności danej społeczności. Tak jest zapewne w przypadku powieści Reymonta. Eposu - był to zazwyczaj utwór wierszowany, który przedstawiał dzieje danej społeczności na tle przełomowych dla niej wydarzeń historycznych. Dzieło Reymonta napisane, co prawda, prozą, a nie wierszem, zdaje się jednak spełniać tę formułę. Zawiera przede wszystkim panoramiczną wizję zbiorowości chłopskiej, prezentując ją w pełnym rozwarstwieniem. Czynnikiem określającym mieszkańców Lipiec jest status majątkowy - wyróżniamy zatem wśród społeczności chłopskiej warstwę najbogatszą (Boryna), średniozamożną (Dominikowa, Jasiek Przewrotny), małorolną (Kłębowie, Kozłowie), komorników (Jagustynka, Agata, Stachowie) i parobków (Kuba, Witek). Reymont zaznacza każdy aspekt bytowania chłopów, zarówno ten związany ze sferą pracy, jak i odpoczynku. Ważnym punktem w dziejach wsi jest walka z władzami dworskimi o las, której efekt, pomyślny dla chłopów, w dużej mierze decyduje o ich przyszłym życiu. Zresztą bitwa ta może stanowić świetny przykład sceny batalistycznej, tak charakterystycznej dla epopei. Poza konfliktem między wsią a dworem, Reymont ukazuje konflikt wewnątrz warstwy chłopskiej pomiędzy gospodarzami a komornikami, konflikty rodzinne o podłożu ekonomicznym oraz konflikty na płaszczyźnie moralnej. Inny element typowy dla epopei to rozbudowane, pełne detali opisy. Nie brakuje ich w powieści "Chłopi" - obrazy prac polowych, obyczajów i obrzędów. Ukazują one społeczność lipiecką jako odrębną formację kulturową, hołdującą odwiecznemu porządkowi natury i kultury. Autor prezentuje je nadzwyczaj dokładnie, eksponując te elementy, które wyróżniają chłopów spośród innych warstw społecznych (na przykład: ścinanie kapusty, przędzenie wełny i lnu, przygotowanie zasiewów, chodzenie z niedźwiedziem, święcenie pól, targi, jarmarki, odpusty, zrękowiny, oczepiny i inne). Wielu wymogów formalnych epopei, dzieło Reymonta jednak nie spełnia i należy o tym również pamiętać. Dotyczy to przede wszystkim sfery narracji. W klasycznym eposie występował obiektywny narrator, który z dystansem epickim prezentował i komentował wydarzenia. "Chłopi" wprawdzie takiego narratora mają, ale nie jest on jedyny. Oprócz niego funkcjonują jeszcze dwie postacie: młodopolski stylizator i wsiowy gaduła. Jednakże naruszenie niektórych reguł epopei wcale nie przeszkadza, aby utwór Reymonta uznać za młodopolską realizację tego gatunku. Opowieść ta przynosi w efekcie pochwałę chłopskiego bytowania. Ta apoteoza wpływa z faktu, iż mimo przeobrażeń, jakie dokonują się w strukturze wsi i mentalności jej mieszkańców, społeczność wiejska pozostaje wierna ziemi i tradycji. "Chłopi" są również powieścią wprowadzającą mitologizację chłopskiego bytowania. Jest to interpretacja zmierzająca do odsłonięcia najbardziej uniwersalnego planu znaczeń utworu. Możemy wyodrębnić w strukturze powieści cztery wewnętrzne porządki: porządek fabularny - rozpoczyna go scena opisująca padnięcie krowy Borynów, kończy scena wygnania Jagny ze wsi, porządek prac polowych - zaczyna go opis wykopków, zamyka obraz żniw, porządek obrzędowo - liturgiczny - otwiera go opis jarmarku, kończy prezentacja odpustu, porządek egzystencjalny - rozpoczyna go opis śmierci Kuby, zamyka śmierć Agaty. Pierwszy i ostatni porządek mają charakter toku, przebiegają tylko w jednym kierunku, są nieodwracalne. Drugi i trzeci porządek odznaczają się rytmem, cyklicznością. Co roku społeczność wiejska powtarza tu same prace w polu i uczestniczy w takich samych obrządkach. Te dwa ciągi cykliczne łagodzą nieco świadomość grozy przemijania, przede wszystkim jednak wpisują powieść w przestrzeń mitu, upodabniając dzieje bohaterów do czegoś wiecznego i trwałego. Efekt ten wzmacnia ponadto umiejscowienie akcji w tak zwanym bezczasie historycznym. Pośród skrupulatnie opisanych świąt i wszelkiego rodzaju obrządków liturgicznych, pominął autor dzień Nowego Roku. Zabieg ten wydaje się celowy - rzeczywistość powieściowa ukazana jest w przestrzeni czasu kolistego - to, co przedstawia autor, działo się kiedyś, dzieje się teraz i będzie dziać się zawsze, nic bowiem nie jest w stanie zachwiać ani cyklów pór roku, ani odwiecznego rytmu religii. Reymont nadaje wiejskiemu bytowaniu rangę wyjątkową, a chłopska praca, wypływając z głębokiego i odwiecznego związku z ziemią, uzyskuje nobilitację i sakralizację. Zabieg mitologizacji, tak wszechobecny w utworze, pozwala odczytać go w uniwersalnym wymiarze i zapewne to on zadecydował w głównej mierze o przyznaniu Reymontowi Nagrody Nobla.

---