1. Ogólna charakterystyka inwestycji

1. Pojęcie inwestycji

Podstawowym celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja dochodów jego właścicieli, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia wartości rynkowej przedsiębiorstwa. Osiągnięcie tego powodzenia wymaga stałego poszukiwania najlepszych sposobów na powiększenie kapitału. Jednym z tych sposobów jest inwestowanie.

Inwestowanie to jedna z podstawowych działalności człowieka w dziedzinie ekonomii. W gospodarce rynkowej koniecznym warunkiem rozwoju są różnego rodzaju inwestycje.

Inwestycje jako termin powszechnie stosowany, wydaje się zrozumiały, a jednak tak trudny do jednoznacznego zdefiniowania. Wielu ekonomistów próbowało i nadal próbuje uściślić treść tej kategorii.

Wydaje się, że definicją najpełniej oddającą istotę inwestowania podał Hirschleifer (1965): “Inwestycja jest, w istocie bieżącym wyrzeczeniem dla przyszłych korzyści. Ale teraźniejszość jest względnie dobrze znana, natomiast przyszłość to zawsze tajemnica. Przeto inwestycja jest wyrzeczeniem się pewnego dla niepewnej korzyści.” Powyższe określenie jest bardzo ogólne, jednak uwypukla najważniejsze cechy inwestycji. Podkreślony jest w niej element psychologiczny związany z inwestowaniem - wyrzeczenie, bowiem inwestujący musi zrezygnować z bieżącej konsumpcji. Nieodłącznym czynnikiem jest również czas. Inwestujący wyrzeka się bieżących korzyści na rzecz przyszłych korzyści. Oznacza to, że upływ czasu jest przyczyną powstawania przyszłych korzyści i musi wystąpić, aby inwestycja mogła przynieść korzyści. Poza tym z inwestowaniem nieodłącznie wiąże się ponoszenie ryzyka, gdyż przyszłość jest niepewna, w związku z czym przyszłe korzyści mogą wystąpić, ale nie muszą.

W literaturze światowej wyróżnia się dwa podstawowe ujęcia inwestycji:

• ujęcie monetarne przez pryzmat ruchu pieniądza - wydatki środków finansowych na obiekty materialne i niematerialne - wydatkowanie zasobów pieniężnych na zakup aktywów finansowych dla osiągnięcia przez ich posiadacza dochodu,

- ujęcie rzeczowe widziane jako ruch dóbr - wydatkowanie przez inwestorów,

zarówno instytucjonalnych jak i indywidualnych, środków płatniczych na zakup

aktywów rzeczowych. W ich efekcie inwestorzy instytucjonalni zapewniają

przyrost i odtworzenie kapitału rzeczowego (zakup zakładów produkcyjnych,

środków trwałych) i kapitału obrotowego (zakup zapasów), a inwestorzy

indywidualni zapewniają przyrost majątku.

Współcześni ekonomiści D.R. Kamershen, R.B. Mc Kenzie i C. Nardineli wskazują, że przez inwestycje nie należy rozumieć “nabywania akcji lub obligacji przez nabywców indywidualnych, lecz nabywanie dóbr inwestycyjnych przez przedsiębiorstwa. Inwestycje są to zakupy dóbr kapitałowych - zakładów produkcyjnych, wyposażenia, budynków mieszkalnych oraz zmiany zapasów, które mogą być użyte w produkcji innych dóbr i usług”.

Wybitni ekonomiści inwestycji H. Blom oraz K. Luder piszą: “Inwestycje mają postać wydatków na urządzenia rzeczowe i finansowe, wydatków na badania i rozwój, wdrożenie, kształcenie i na reklamę”.

“Inwestowanie oznacza więc każde wykorzystanie kapitału “dzisiaj” dla osiągnięcia pożądanych korzyści w przyszłości”.

Wszystkie podmioty gospodarcze, w tym także państwo, w dłuższym okresie działania zmuszone są do inwestowania.

1.2. Rodzaje inwestycji

Inwestycje, podobnie jak inne kategorie ekonomiczne składają się z wielu różnorodnych działań, które można poddać klasyfikacji według kryteriów, których dobór zależy od potrzeb badawczych podmiotu klasyfikującego.

Rys.1. Rodzaje inwestycji

INWESTYCJE

FINANSOWE RZECZOWE NIEMATERIALNE

nabycie udziałów budynki i budowle nabycie patentów,

w innych firmach licencji i innych

wartości niematerialnych

nabycie akcji zakup maszyn nakłady na przedsięwzię-

i urządzeń cia badawczo-rozwojowe

nabycie obligacji zakup środków nakłady na przedsięwzię-

transportowych cia w sferze socjalnej

zakup nieruchomości zakup gruntów nakłady związane

z ochroną środowiska

naturalnego

Źródło: Opracowanie własne

Inwestycje finansowe lub kapitałowe - polegają na lokowaniu kapitału w papiery wartościowe, na rachunkach bankowych, w formie udziałów w spółkach, itp..

Rzadko są na razie przedmiotem zainteresowania i działalności przedsiębiorstw, które nie posiadają zbyt dużego kapitału, aby go lokować w zakup akcji, obligacji czy nieruchomości. Takie inwestycje stanowią znaczną część programu inwestycyjnego dużych zachodnich przedsiębiorstw. Inwestycje finansowe mogą być nastawione docelowo na uzyskanie przez przedsiębiorstwo dóbr materialnych (przejecie określonego obiektu produkcyjnego) lub mogą mieć charakter czysto spekulacyjny.

Inwestycje rzeczowe - dotyczą materialnych składników majątku przedsiębiorstwa: maszyn, urządzeń, gruntów, budynków, budowli, środków transportu itp..

Są obecnie głównym rodzajem inwestycji, polegają na przyroście lub wymianie produkcyjnych środków trwałych ( w tym przede wszystkim maszyn i urządzeń).

Dotyczą zakupu dóbr materialnych, które mogą przyczynić się do wzrostu dochodu inwestora.

Podział inwestycji rzeczowych przedstawia się następująco:

1. według rodzaju:

• inwestycje odtworzeniowe - nie zmieniają zdolności produkcyjnej przedsiębiorstwa. Powodowane są zużyciem majątku trwałego, ich zadaniem jest zapewnienie zdolności produkcyjnej na dotychczasowym poziomie, Współcześnie w warunkach intensywnego postępu technicznego zastępowanie zużytych środków trwałych jest ograniczone, często niemożliwe i nieuzasadnione ekonomicznie. Stąd też wprowadza się do eksploatacji nowe maszyny i urządzenia odznaczające się wyższym poziomem technicznym i wyższą efektywnością ekonomiczną,

• inwestycje modernizacyjne - prowadzą do unowocześnienie środków trwałych. Podmiotem tych inwestycji jest przedsiębiorstwo. Inwestycje te realizują się w istniejącym już podmiocie, w obrębie dotychczasowej powierzchni produkcyjnej i w granicach dotychczasowej lokalizacji, przy danej infrastrukturze, zabudowie itp., co sprawia, że mają charakter jednostkowy, niepowtarzalny. Inwestycje modernizacyjne dotyczą przede wszystkim aktywnej części majątku przedsiębiorstwa. Ich realizacja stwarza wyjątkowe możliwości wzrostu efektywności przedsięwzięć rozwojowych,

• inwestycje rozwojowe (nowe) - charakteryzują się pewnymi, właściwymi sobie cechami - odpowiadają współczesnym wymogom postępu technicznego, powodują zmiany w przestrzennym rozmieszczeniu majątku. Specyficzną cechą jest stosunkowo długi czas ich przygotowania, a następnie ich realizacji, co powoduje zamrożenie nakładów inwestycyjnych, odłożenie efektów w czasie i stosunkowo wysokie ryzyko.

Polegają również na uruchomieniu nowych wyrobów i technologii oraz

budowie nowych zdolności wytwórczych itp..

b) według charakteru:

• inwestycje budowlano-montażowe - wymagające różnych prac na ogół dłuższego okresu realizacji,

• inwestycje zakupowe - wymagające tylko zakupu maszyn czy urządzeń i ewentualnego montażu.

Inwestycje niematerialne - stanowią o wielkości i strukturze majątku niematerialnego i prawnego przedsiębiorstwa. Są to wydatki na kształcenie, doskonalenie organizacji, patenty, licencje, itp..

Inwestycje te nie związane są z powstawaniem dóbr materialnych.

Wyróżniamy również klasyfikację inwestycji według przeznaczenia oraz efektów ekonomicznych ( inwestycje produkcyjne i nieprodukcyjne ), według czasu przygotowania oraz realizacji ( inwestycje krótkoterminowe - do 1 roku, średnioterminowe - od 1 do 3 lat, długoterminowe - powyżej 3 lat ), według sposobu powiązania z głównym celem przedsięwzięcia ( inwestycje podstawowe, towarzyszące i pośrednie), według kryterium czynników oddziaływania ( inwestycje autonomiczne / egzogeniczne / - związane z postępem technologicznym i organizacyjnym - upowszechnianie wynalazków, wprowadzanie nowych rozwiązań organizacyjnych, nowych produktów; związane ze wzrostem ludności - budowa mieszkań, obiektów infrastruktury społecznej, dróg; związane ze zmianą warunków gospodarowania - odkrycie nowych zasobów surowcowych, ograniczenia w handlu zagranicznym oraz inwestycje indukowane / endogeniczne / - wynikające ze zmian dochodu narodowego).

Ponadto możemy wyróżnić inwestycje według źródeł finansowania ( inwestycje własne, kredytowane i mieszane ), według sposobu realizacji ( inwestycje zlecone i wykonane we własnym zakresie ) oraz inwestycje projektowane, nowo rozpoczynane, kontynuowane i oddane do użytku.

1.3. Uczestnicy procesu inwestycyjnego

Podobnie jak zróżnicowane są formy inwestowania, tak też różne są podmioty inwestujące. Inwestować mogą poszczególni ludzie, przedsiębiorstwa, organizacje itd., a zatem inwestowanie można rozpatrywać z różnych punktów widzenia.

W przygotowaniu i wykonawstwie przedsięwzięć inwestycyjnych uczestniczy z reguły wiele jednostek i organizacji gospodarczych. Liczba i rola uczestniczących podmiotów oraz występujące między nimi zależności uzależnione są od wielu czynników, zwłaszcza od:

• rozmiarów , specyfiki i zakresu rzeczowego oraz terminu realizacji inwestycji,

• pozyskanie wykonawców, niezbędnych środków produkcji i wyposażenia obiektu,

• źródeł finansowania oraz rozliczania przedsięwzięcie inwestycyjnego,

• ustalenia wynagrodzenia za realizację inwestycji oraz sposobu zapłaty,

• ustalenia warunków umownych, zwłaszcza dotyczących odpowiedzialności podmiotów za wykonanie bądź niewykonania umowy.

Ze względu na to, iż całość działań związanych z przygotowaniem i realizacją procesu inwestycyjnego nie jest w stanie prowadzić we własnym zakresie sam inwestor, zachodzi potrzeba włączenia w proces inwestycyjny wielu uczestników - kontrahentów.

Oddziaływanie instrumentów systemu kierowania działalnością inwestycyjną na przebieg procesów inwestycyjnych obejmuje bezpośrednich uczestników tych procesów, do których zaliczamy:

• inwestora,

• jednostki projektowe,

• jednostki wykonujące roboty

• dostawców maszyn i urządzeń.

Ponadto z procesem inwestycyjnym związanych jest wieli jednostek gospodarczych nie biorących bezpośredniego udziału. Są to zwłaszcza banki i organy administracji terenowej nazywane “pośrednimi uczestnikami procesów inwestycyjnych”. Wpływają one na przebieg tych procesów przez oddziaływanie na bezpośrednich jego uczestników.

W wyniku społecznego podziału pracy wyodrębniły się specjalistyczne jednostki, spełniające określone funkcje w procesie przygotowania, wykonania, finansowania i kontrolowania inwestycji.

W procesie realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych wyodrębniły się jednostki i organizacje gospodarcze:

• inwestorzy bezpośredni, zastępczy lub pośredni,

• jednostki projektowania - biura i pracownie projektowe - wykonujące prace studialne, projektowe, kosztorysowe, a zwłaszcza dokumentację projektowo-kosztorysową,

• jednostki badawczo - wdrożeniowe, budownictwa specjalnego, geologiczne,

geodezyjne,

• jednostki wykonawstwa inwestycyjnego - przedsiębiorstwa budownictwa ogólnego i specjalistycznego, instalacyjne, budowlano-montażowe, itd.,

• jednostki nadzoru budowlanego i technicznego oraz urbanistyczno-architektonicznego udzielające zezwoleń na prowadzenie robót oraz kontrolujące zgodność projektu i wykonania z obowiązującymi aktami prawnymi, itp.,

• banki i inne instytucje spełniające funkcje kredytowania i finansowania inwestycji,

• dostawcy i inne jednostki.

Inwestor - osoba prawna (przedsiębiorstwo lub inna jednostka państwowa, spółdzielcza bądź prywatna) lub fizyczna, która nabywa dobro powiększające stan majątku trwałego lub zastępujące jego zużycie i zapisuje je we własnym inwentarzu majątku trwałego. Szczególne znaczenia ma inwestor produkcyjny, gdyż jego zakupy oznaczają odnowienie lub powiększenie istniejącego stanu.

Działalność inwestycyjna objęta planem staje się dla inwestora zadaniem planowym, obowiązany jest on powiększyć potrzebne środki trwałe w terminie oznaczonym w planie, przy użyciu środków finansowych przydzielonych mu z budżetu państwa (dotacje), kredytów bankowych zwrotnych lub środków własnych. Powstałe w wyniku działalności inwestora państwowego środki trwałe pozostają własnością państwa, są one jedynie oddane inwestorowi w zarząd i użytkowanie. Do szczegółowo określonych funkcji inwestora zalicza się:

• nadzór nad wykonaniem zlecenia przez przedsiębiorstwo wykonawcze,

• zapewnienie sprawnego finansowania inwestycji,

• przygotowanie przyszłej eksploatacji.

Funkcje te z ramienia inwestora wykonują na wielkich placach budowy specjalne jednostki zastępstwa inwestycyjnego, a jeżeli zakres działalności inwestycyjnej jest nieznaczny wówczas wykonują je odpowiednie komórki organizacyjne inwestora.

Osoby prywatne i spółdzielcze podejmują działalność inwestycyjną na własny rachunek i własne ryzyko, a uzyskane w jej wyniku środki trwałe stają się ich własnością.

Inwestorzy to uczestnicy procesów inwestycyjnych, ale nie są oni jedyni. Proces społecznego podziału pracy spowodował, że działalność polega na odpłatnym wykonaniu takich właśnie czynności, jakie są niezbędne, aby inwestor uzyskał cel umożliwiający mu zaspokojenie jego potrzeby inwestycyjnej. Dotyczyć to może zarówno badania potrzeb i przesłanek niezbędnych do podjęcia decyzji inwestycyjnej, jak i realizacji decyzji już powziętych.

Rozróżniamy dwa sposoby realizacji podjętych przez inwestorów decyzji inwestycyjnych:

• gospodarczy - w których inwestorzy pełnią rolę producenta,

• zleceniowy - w którym inwestorzy pełnią rolę kontrahenta.

Rezultatem działalności inwestycyjnej poszczególnych inwestorów jest uzyskanie przez nich obiektów majątku trwałego, które jako rezultat działalności inwestycyjnej nazywane są obiektami inwestycyjnymi i przystąpienie do ich eksploatacji.

Proces zarządzania kapitałem przedsiębiorstwa jest związany z czasem, który w istotnej mierze stanowi o poziomie ryzyka inwestycyjnego. Z kolei ryzyko w inwestycjach, podobnie zresztą jak czas, stanowi o efektywności inwestycji. Sukces inwestora określony jest więc przez pryzmat przyszłych uwarunkowań kształtujących poziom nakładów i przychodów. Identyfikacja tych uwarunkowań jest jednak dalece ograniczona. Na etapie podejmowania decyzji inwestycyjnej inwestor nie może w pełni przewidzieć kierunku zmian koniunktury w kraju i na świecie, tempa i zakresu zmian kursów walut, cen i stopy procentowej, tempa i kierunków rozwoju techniki, technologii, zmian politycznych i systemowo - instytucjonalnych. Te wszystkie nie do końca znane informacje z otoczenia przedsiębiorstwa są źródłem ryzyka dla inwestora. Przyczyny ryzyka tkwią również w przedsiębiorstwie - w sferze organizacji, finansów, marketingu i sprzedaży, w kadrach jak również mogą wynikać ze szczególnych okoliczności takich jak strajki, procesy sądowe itp..

Zarządzanie inwestycjami przedsiębiorstwa jest zatem wielką sztuką polegającą na wyborze optymalnej lokaty kapitału przedsiębiorstwa z punktu widzenia przez nie celów. Troską inwestora jest więc wybór lokaty kapitału pozwalającej w maksymalnym stopniu osiągnąć wytyczone cele.

Jak to osiągnąć? Jak postępować? Jaką przyjąć procedurę działania, aby najlepiej zainwestować zgromadzony kapitał? Te i wiele innych pytań zadaje sobie inwestor. Jednak uzyskanie odpowiedzi na te pytania jest niezwykle trudne.

4. Cykl rozwojowy projektu inwestycyjnego

“Projekt inwestycyjny” - jest odwzorowaniem przedsięwzięcia (zadania) inwestycyjnego przedsiębiorstwa. Obejmuje swoim zakresem wszelkie działania związane z przygotowaniem i realizacją inwestycji, a następnie użytkowaniem stworzonych zasobów. Można więc mówić o cyklu rozwojowym projektu inwestycyjnego lub o okresie “życia” projektu inwestycyjnego.

Cykl rozwojowy projektu inwestycyjnego składa się z wielu skomplikowanych czynności, które:

• tworzą pewien powtarzalny ciąg,

• mogą być łączone w szersze, jednorodne zespoły działań, fazy ciągu czynności,

• przebiegają w określonej logicznej kolejności.

Złożoność procesu inwestycyjnego, liczebność faz oraz stopień ich szczegółowości zależą głównie od wielkości, zakresu i rodzaju inwestycji. Zgodnie z koncepcją UNIDO (Międzynarodowe Centrum Studiów Przemysłowych) cykl rozwojowy projektu inwestycyjnego obejmuje trzy fazy:

• przedinwestycyjną,

• inwestycyjną (realizacyjną),

• operacyjną (eksploatacyjną).

Faza przedinwestycyjna - zwana również fazą przygotowania inwestycji, ma być fazą informacyjną dla inwestora podejmującego decyzję o realizacji inwestycji. Składa się z kilku etapów badawczych, wśród których wyróżnia się:

1. etap identyfikacji możliwości inwestycyjnych (studium możliwości) - celem jest identyfikacja kierunków inwestowania, które mogą później przekształcić się w konkretne projekty inwestycyjne. W ramach tego studium obejmuje się analizą następujące zagadnienia:

• występowanie i obfitość zasobów naturalnych i możliwości ich wykorzystania,

• modele rozwoju gospodarki,

• przewidywanie wielkości, struktury przyszłego popytu na dobra i usługi,

• ocena doświadczeń krajów o podobnych uwarunkowaniach naturalnych i technicznych,

• przewidywania co do rozmiarów i struktury importu oraz możliwości jego ewentualnej substytucji,

• możliwości współpracy z zagranicą w zakresie realizacji inwestycji i zbytu jej produkcji,

• możliwości pionowej integracji produkcji w ramach kraju,

• skłonności do inwestowania,

• ukierunkowania polityki inwestycyjnej danego państwa.

2. etap wstępnej selekcji i określenia projektu ( studium przedrealizacyjne lub

wstępne studium wykonalności) - celem jest dokonanie wstępnej oceny projektu

inwestycyjnego z punktu widzenia jego ekonomicznej atrakcyjności, zasadności

prowadzenia dalszych studiów, stopnia rozpoznania uwarunkowań, możliwości

alternatywnych rozwiązań w zakresie chłonności rynku, kosztów materiałowych,

lokalizacji, realizacji projektu itp. W praktyce przygotowawczej studium to

opracowane jest wówczas, gdy rentowność projektu jest wątpliwa i niektóre

aspekty projektu wymagają szczegółowego rozważenia.

3. etap formułowania ostatecznej wersji projektu i ostatecznej oceny decyzji

inwestycyjnej - celem jest krytyczne przeanalizowanie wszystkich uwarunkowań

projektu inwestycyjnego stanowiących podstawę do podjęcia decyzji

inwestycyjnej. Ostateczna wersja projektu powinna zawierać:

- określenie zdolności produkcyjnych i ich uzasadnienie,

• informacje o wyznaczonej lokalizacji, technice i technologii oraz wyposażeniu, zaopatrzeniu surowcowym i materiałowym, wpływie na środowisko naturalne,

• informacje o wielkości nakładów inwestycyjnych wraz z kapitałem obrotowym,

• informacje o kosztach produkcji oraz określonych dochodach ze sprzedaży, przynoszących określoną stopę zysku.

“ Ostateczna wersja projektu nie jest celem samym w sobie - pisze R.S. Mohnot - lecz jedynie środkiem do podjęcia decyzji inwestycyjnej, a decyzja ta nie musi być zgodna z konkluzją opracowanego studium.”.

“W fazie przedinwestycyjnej jakość i niezawodność projektu są ważniejsze niż czynnik czasu ...”.

Faza inwestycyjna (realizacji) projektu inwestycyjnego - rozpoczyna się w momencie podjęcia decyzji inwestycyjnej. Składa się z następujących etapów stanowiących zespół podobnych czynności:

• etap przygotowania technicznego planu projektu (harmonogram prac, szczegółowe projekty inżynieryjno - budowlane, technologiczne itp.),

• etap negocjacji i zawierania umów - w sprawie finansowania projektów, nabycia technologii, dostaw maszyn i urządzeń, zakupu usług i licencji, kooperacji itp.,

• etap budowy obiektu (przygotowanie terenu, wzniesienie budynków i ich wyposażenie),

• etap szkolenia kadr,

• etap oddania inwestycji do eksploatacji.

W fazie realizacji inwestycji czas ma krytyczne znaczenie. Faza ta powiązana jest zwykle z dużą koncentracją wydatków i narastającymi zobowiązaniami finansowymi inwestora. Wadliwy przebieg budowy, opóźnienia, zmiany w projekcie prowadzą do wzrostu nakładów i przesunięcia czasu uzyskiwania efektów, co obniża efektywność projektu.

Faza operacyjna (eksploatacji) - trwa od rozpoczęcia produkcji na skalę handlową do likwidacji obiektu, czyli zakończenia okresu “życia” projektu inwestycyjnego. Faza ta dzieli się na następujące etapy:

• etap dochodzenia do projektowanej zdolności produkcyjnej - związany z licznymi problemami technicznymi, technologicznymi, organizacyjnymi i kadrowymi,

• etap pełnego wykorzystania zdolności produkcyjnej - oceniany przez pryzmat wpływów i wydatków związanych z dystrybucją produkowanych wyrobów.

W fazie eksploatacji skupiają się niedomagania i osiągnięcia poprzednich faz.

Podsumowując fazy rozwojowe projektu inwestycyjnego możemy stwierdzić, że inwestowanie jest zespołem działań indywidualnych.

5. Źródła finansowania inwestycji

Zgodnie z ogólnie stosowanym wzorcem finansowania projektów inwestycyjnych, polegających na budowie nowych obiektów, zarówno nakłady inwestycyjne początkowe, jak i niezbędny, minimalny, poziom majątku obrotowego finansowane są ze środków własnych i obcych.

Rys.2. Klasyfikacja form finansowania projektów inwestycyjnych

Finansowanie ze Finansowanie obce

środków własnych (źródła zewnętrzne)

(źródła wewnętrzne)

Finansowanie - gotówki Pożyczki

w formie wkładów - rzeczy - bankowe

Kredyty - dostawcy

- odbiorcy

Finansowanie

w formie udziałów Obligacje

i akcji

Finansowanie

z zysków Leasing

zatrzymanych

Źródło: Opracowanie własne

2. Wewnętrzne źródła finansowania inwestycji

1. Finansowanie w formie wkładów i z zysków zatrzymanych

Środki własne służące finansowaniu projektów inwestycyjnych, polegających na tworzeniu nowych przedsiębiorstw, dostarczają inwestorzy, przede wszystkim w postaci wkładu środków pieniężnych - gotówki. Wkład inwestora może mieć także formę rzeczową w postaci niektórych składników środków trwałych, np. gruntów pod budowę obiektów czy środków transportowych.

Środki na finansowanie projektów inwestycyjnych polegających na rozbudowie, modernizacji lub odtwarzaniu już istniejących składników majątku trwałego, w przedsiębiorstwach już funkcjonujących pochodzą z zysków zatrzymanych oraz amortyzacji.

Zysk zatrzymany - jest to część zysków z roku poprzedniego oraz z lat poprzednich pozostałych po spłaceniu rat kredytów, wypłat z zysku dla właścicieli oraz innych wypłat z zysku.

Firma dążąca do wzmocnienia swojej pozycji na rynku wykorzystuje w celach inwestycyjnych całość lub część wygospodarowanych zysków. Reinwestując zyski właściciele oczekują, że rozwój firmy przyniesie wzrost jej wartości w drodze wysokich notowań akcji, w następstwie czego zwiększy się w przyszłości ich dochód z wyłożonego kapitału poprzez wypłatę odpowiedniej dywidendy z zysku do podziału.

Mając na uwadze tylko inwestycyjną formę rozwoju firmy, należy stwierdzić, że stopa zysku zatrzymanego jest jednym z mierników określających możliwości samofinansowania się przedsiębiorstwa. Jest też relacją zysku zatrzymanego w przedsiębiorstwie do zysku netto. Wskaźnik ten określa rozmiar i strukturę samofinansowania, które co do wielkości zmieniają się wraz ze zmianą zysku zatrzymanego oraz amortyzacji.

2.2 Amortyzacja

Amortyzacja - odzwierciedla proces stopniowej utraty wartości użytkowanego majątku trwałego i przenoszenia jej na wytworzone przez te środki produkty. Utrata wartości majątku trwałego jest wywołana:

• zużyciem fizycznym elementów i części obiektów, przejawiającym się w zmianie ich właściwości mechanicznych i chemicznych, zależnie od rodzaju środka trwałego, sposobu, czasu i intensywności jego eksploatacji, wpływów atmosferycznych itp.,

• zużyciem moralnym / ekonomicznym /, polegającym na utracie wartości wymiennej obiektów jeszcze przed ich zużyciem fizycznym, spowodowanej postępem techniczno-ekonomicznym.

W praktyce rachunkowe odzwierciedlenie amortyzacji środków trwałych następuje przez dokonywanie odpisów amortyzacyjnych, których wysokość reguluje system amortyzacyjny, obejmujący stawki amortyzacji i zasady ich stosowania. Zadaniem systemu amortyzacji jest prawidłowe odzwierciedlenie:

• procesu przenoszenia wartości zużycia środków trwałych na produkty i uwzględnienie tego zjawiska we właściwej wysokości w kosztach własnych i obliczeniu dochodu narodowego,

• procesu zużywania się / utraty wartości / środków trwałych, czego wyrazem jest ich umorzenie, określające jednocześnie potrzeby w zakresie remontów i inwestycji,

• wysokości funduszu na finansowanie wymiany środków, stanowiącego odpowiednik wliczanej w koszty amortyzacji - jest to tzw. fundusz amortyzacyjny,

• aktywnego oddziaływania na właściwe wykorzystywanie i użytkowanie majątku trwałego - modernizowanie i zagospodarowanie zbędnych środków, właściwa gospodarka remontowa itp.

Prawidłowe spełnienie jednocześnie wszystkich wymienionych zadań jest rudne, dlatego też w praktyce podkreślana jest szczególnie funkcja procesu przenoszenia i aktywnego oddziaływania systemu amortyzacji.

Przy ustalaniu stawek amortyzacji uwzględnienia wymagają m.in.:

• zasady grupowania różnego rodzaju obiektów, dla których dokonuje się odpisów za pomocą jednakowej stawki amortyzacji,

• sposób eksploatacji i stopień zużycia środków, np. zużycie moralne i jego tempo, remonty kapitalne i ich wpływ na okres eksploatacji, koszty i dochody powstające w momencie likwidacji obiektu,

• sposoby dostosowywania stawek amortyzacji do indywidualnych warunków eksploatacji środków trwałych - zmianowość pracy, intensywność użytkowania, wpływ szkodliwych czynników fizyczno - chemicznych itp.

Zasady amortyzacji określają m.in.:

• zakres podmiotowy (które jednostki) oraz przedmiotowy (jakie środki trwałe) objęte są obowiązkiem dokonywania odpisów amortyzacyjnych,

• podstawę, od której oblicza się amortyzację - na przykład wartość początkowa obiektu, wynikająca z ksiąg, lub aktualna, uwzględniająca cenę zakupu, wartość netto, tj. wartość początkowa zmniejszona o dotychczasowe zużycie,

• sposoby dokonywania odpisów amortyzacyjnych - np. metodą czasową, proporcjonalnie do czasu użytkowania obiektu, lub metodą produkcyjną, proporcjonalnie do wykonanej przez środek trwały pracy, mierzonej np. godzinami pracy lub przebiegiem,

• rozłożenie amortyzacji w czasie - najczęściej stosowana jest tzw. metoda amortyzacji równomiernej (liniowej), gdzie poszczególne okresy, w których obiekt jest użytkowany, obciążane są odpisami amortyzacyjnymi w jednakowej wysokości bądź na przestrzeni kolejnych okresów (metoda czasowa), bądź w przypadku identycznych efektów pracy (metoda produkcyjna). Wykorzystywana jest także metoda amortyzacji degresywnej, przy której wysokość odpisów w kolejnych okresach maleje, w rezultacie czego pierwsze lata użytkowania majątku są obciążane znacznie wyższą amortyzacją niż późniejsze. Stosowanie amortyzacji degresywnej jest głównie uzasadnione tym, że pozwala ona:

- szybko tworzyć własne fundusze na inwestycje o znacznie szerszym zakresie

niż potrzeba do odtworzenia zużytej części majątku,

- unikać - wobec wczesnego wycofania środków pieniężnych - skutków

postępującej inflacji,

- zmniejszać ryzyko zużycia ekonomicznego i wpływu obniżonej sprawności

środków trwałych na rentowność.

• moment rozpoczęcia amortyzacji - np. zakończenia inwestycji lub przyjęcie jej do faktycznego użytkowania,

• moment zakończenia amortyzacji - np. po odpisaniu w całości wartości początkowej obiektu nie później jednak niż z chwilą jego wycofania z eksploatacji,

• sposób pokrycia ewentualnej różnicy między wartością początkową obiektu a jego dotychczasową amortyzacją, powstałej w przypadku przedwczesnej likwidacji obiektu.

Systemy amortyzacji, przy których przyjmuje się znacznie krótszy okres amortyzacji obiektów od rzeczywistego czasu ich użytkowania lub podstawową część wartości majątku odpisuję się w pierwszych latach eksploatacji, nazywane są często systemami przyspieszonej amortyzacji.

Fundusz amortyzacyjny - są to wyodrębnione środki pieniężne, przeznaczone na finansowanie reprodukcji środków trwałych. Źródłem jego pochodzenia jest część przychodów pieniężnych, która odpowiada kosztom własnym reprezentującym zużycie fizyczne i moralne ( ekonomiczne ) obiektów majątku trwałego. Poziom zużycia jest określony przez stawki odpisów amortyzacyjnych. Mogą być one konstruowane zależnie od okresu ( czasowe) przy założeniu, że wielkość amortyzacji wynika z czasu użytkowania środków trwałych lub od intensywności ich eksploatacji. Pełna kwota amortyzacji danego środka trwałego zależy przede wszystkim od ceny zużycia fizycznego i moralnego oraz od przeznaczenia funduszu amortyzacyjnego. Wielkość funduszu amortyzacyjnego wynika z wartości środków trwałych i przyjętych stawek określonych przez okres użytkowania i przeznaczania amortyzacji. Wielkość funduszu amortyzacyjnego wpływa na kształtowanie się kosztów, a w ślad za tym i akumulacji pieniężnej. Środki funduszu amortyzacyjnego nie są z reguły bezpośrednio wykorzystywane na finansowanie reprodukcji środków trwałych. Stanowią one źródło tworzenia zdecentralizowanych lub scentralizowanych funduszy celowych, z których bezpośrednio lub pośrednio ( tzn. przy użyciu kredytu bankowego ) finansowane są inwestycje lub także remonty kapitalne. W zależności od rozwiązań systemu finansowania inwestycji fundusz amortyzacyjny może w całości pozostawać w przedsiębiorstwach, podlegać częściowej lub zupełnej centralizacji na szczeblu zjednoczenia albo być przejmowany przez budżet państwa. Podział amortyzacji na zdecentralizowaną i scentralizowaną jest określony przez wieloletnie normy procentowe. Część lub całość funduszu amortyzacyjnego pozostającego w przedsiębiorstwie zasila fundusz inwestycyjny przedsiębiorstwa lub inwestycyjno-remontowy i stąd może być wydatkowana na inwestycje lub także remonty kapitalne.

Amortyzacja to zmniejszenie się w czasie wartości długoterminowych aktywów firmy. Odpis amortyzacyjny nie jest wydatkiem gotówkowym, jak płace lub też inne podatki, lecz reprezentuje stopniowe odpisy od wartości początkowej kosztu danego środka trwałego przez określoną liczbę okresów. Środki trwałe nie zużywają się w ciągu jednego okresu, utrata ich wartości następuje w miarę ich używania.

Podstawową cechą odpisu amortyzacyjnego jest to, że nie stanowi on wydatku gotówkowego. W takim właśnie sensie roczny odpis amortyzacyjny może stanowić źródło funduszy. Przedsiębiorstwo zmniejsza zysk netto, a więc i zyski zatrzymane o sumę rocznego odpisu amortyzacyjnego. Skoro więc amortyzacja nie jest wypływem gotówki, “poprawiamy” rachunek przepływów finansowych, dopisując jeszcze amortyzację:

wpływy pieniężne = zysk netto + amortyzacja .

2.3. Finansowanie za pomocą akcji

Spółki akcyjne oraz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością mają możliwość powiększania kapitałów własnych poprzez zwiększenie udziałów czy akcji.

Akcja - papier wartościowy świadczący o udziale jego właściciela w kapitale spółki akcyjnej i dający mu prawo do otrzymywania dywidend. Akcje mogą być imienne lub na okaziciela. Akcje imienne w przeciwieństwie do akcji na okaziciela mogą być wydane akcjonariuszowi przed pełną wpłatą. Do zbycia akcji imiennej wymagane jest pisemne oświadczenie zbywającego. Statut spółki może przewidywać ograniczenie zbywalności akcji imiennych.

Akcja jest instrumentem finansowym o charakterze własności. Posiadacz akcji, zwany jest akcjonariuszem i jest współwłaścicielem podmiotu emitującego akcje, którym jest spółka akcyjna. W przypadku akcji stronami w kontrakcie są: emitent akcji i posiadacz akcji. Akcja daje posiadaczowi prawa z nią związane. Oprócz prawa własności mogą to być:

• prawo do udziału w zyskach spółki, tzw. prawo do dywidend,

• prawo do zakupu akcji nowej emisji akcji, tzw. prawo poboru,

• prawo do głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy,

• prawo do udziału w masie upadłościowej spółki ( w razie jej upadłości).

Spółka akcyjna emituje akcje w celu pozyskania kapitału na sfinansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych. Akcje są formą kapitału własnego, a ściślej mówiąc, ta część kapitału własnego nazywa się kapitałem akcyjnym.

Wartość nominalna akcji jest to wielkość kapitału akcyjnego przypadająca na jedną akcję. Z kolei wartość emisyjna akcji jest to cena, po jakiej akcja sprzedawana jest w momencie emisji jej pierwszemu posiadaczowi. Wartość księgowa akcji jest to wartość aktywów netto spółki przypadająca na jedną akcję. Najważniejsza jest jednak wartość rynkowa, tzn. cena, po jakiej akcja jest kupowana i sprzedawana na rynku, zwłaszcza na giełdzie.

Jednym z najważniejszych praw przysługujących akcjonariuszowi jest prawo do dywidendy. Spółka, która osiąga zysk, dokonuje podziału tego zysku ( netto ) na zysk zatrzymany oraz zysk podzielony, tzw. dywidendę. Potocznie przez dywidendę często rozumie się wielkość dywidendy przypadającą na jedną akcję.

Decyzje o podziale zysku podejmuje walne zgromadzenie akcjonariuszy, będące najważniejszym organem spółki. Im więcej zysku spółka zatrzymuje, tym wyższy jest jej kapitał własny, a zatem tym większe możliwości finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych oraz większe możliwości rozwoju, co może prowadzić do większego zysku w przyszłości. Z drugiej strony, mniejszy zysk zatrzymany oznacza większą dywidendę, a zatem większy dochód ( bieżący ) akcjonariuszy.

Innym istotnym prawem, które może przysługiwać posiadaczowi akcji jest tzw. prawo poboru akcji nowej emisji. Wynika ono z faktu, że spółki mogą wielokrotnie emitować akcje. Każda nowa emisja powiększa kapitał akcyjny, a w związku z tym również kapitał własny spółki. Aby zapewnić dotychczasowym akcjonariuszom utrzymanie udziału we własności, spółka może wyemitować prawo poboru, które jest instrumentem finansowym, jakie daje posiadaczom akcji spółki prawo do zakupu akcji nowej emisji, po ustalonej cenie emisyjnej. Posiadacz prawa poboru ma trzy możliwości: sprzedać prawo poboru, skorzystać z prawa poboru i dokonać zakupu akcji nowej emisji, trzymać prawo poboru aż do dnia jego ustania i nie skorzystać z niego.

Ze względu na różnicę uprawnień akcje można podzielić na:

• akcje zwykłe - nie uprzywilejowane,

• akcje uprzywilejowane.

Akcje uprzywilejowane dają inwestorowi dodatkowe uprawnienia w porównaniu z akcjami zwykłymi. Uprzywilejowanie akcji może dotyczyć:

• przyznania prawa do większej dywidendy,

• przyznania uprzywilejowanego prawa do głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy,

• przyznania specjalnych uprawnień do ulegającego podziałowi majątku spółki w przypadku jej likwidacji.

Akcje uprzywilejowane, podobnie jak akcje zwykłe, powiększają kapitał akcyjny i nie podlegają obowiązkowi wykupu. Zapewniają ich właścicielom stały dochód w postaci z góry ustalonej dywidendy od ich wartości nominalnej.

Akcje uprzywilejowane mogą zawierać klauzulę wymienialności na akcje zwykłe oraz klauzulę obowiązkowego wykupu po cenie emisyjnej. Są one stosowane wtedy, gdy spółka akcyjna zamierza zmniejszyć kapitał akcyjny i zastąpić go finansowaniem ze źródeł obcych.

Akcje są w zasadzie zbywalne, obrót nimi odbywa się głównie na giełdach. Kurs akcji kształtuje się przede wszystkim w zależności od wysokości dywidendy. Na kurs akcji wywiera także wpływ spekulacja: sztuczne podwyższanie i obniżanie kursu akcji przez większych akcjonariuszy lub spekulantów giełdowych, prowadzące w konsekwencji do zubożenia drobnych i średnich akcjonariuszy.

Obecnie akcje są podstawową formą pozyskiwania przez spółki kapitałów długoletnich. Szczególnie istotną rolę odgrywają tu spółki akcyjne, które zostały dopuszczone do obrotu publicznego. Podstawowe wady tego rodzaju finansowania polegają na tym, że:

• w podziale wyniku uczestniczy większa liczba akcjonariuszy,

• większa liczba akcjonariuszy powoduje, że znaczenie dotychczasowych właścicieli ulega zmniejszeniu,

• zwykle emisja powoduje pogorszenie niektórych wskaźników stosowanych przez inwestorów do oceny opłacalności zainwestowania w dane akcje,

• zmniejszenie nominalnie dywidendy przypadającej na jedną akcję,

• niechęć dotychczasowych akcjonariuszy do nowej emisji.

Gromadzenie kapitału akcyjnego poprzez emisję akcji odbywać się może w różny sposób: poprzez emisję akcji na rynku prywatnym lub też publicznym giełdowym lub pozagiełdowym.

Podstawowym kryterium decydującym o celowości emisji jest określenie potrzeb kapitałowych spółki. Zgromadzony poprzez emisję akcji kapitał może być wykorzystany na następujące cele:

• zwiększenie kapitału obrotowego spółki,

• przeprowadzenie prac badawczo-rozwojowych,

• zakup majątku trwałego,

• spłatę zobowiązań spółki.

Po określeniu potrzeb kapitałowych spółka powinna określić wielkość emisji i cenę

akcji. W tym celu należy wziąć pod uwagę:

• potrzeby kapitałowe,

• zapewnienie inwestorom płynności zakupionych przez nich papierów wartościowych,

• istniejący popyt ze strony inwestorów (instytucjonalnych i indywidualnych),

• stopień podziału zysku na jedną akcję już po uwzględnieniu dodatkowej emisji akcji.

Dopuszczenie akcji spółki do publicznego obrotu przynosi spółce wiele korzyści. Do korzyści tych należą:

• dostęp do dodatkowego kapitału,

• zwiększona płynność,

• wzmocniona pozycja rynkowa,

• zróżnicowany akcjonariat,

• zwiększona płynność finansowa spółki,

• niższe koszty pozyskania środków finansowych w porównaniu z innymi źródłami finansowania,

• zwiększenie kapitałów własnych,

• pozyskanie kapitału nie wymagającego bezpośredniego zwrotu.

Emisja akcji wpływa na wielkość kapitału akcyjnego spółki i wartość tej emisji staje się kapitałem własnym. Większe kapitały własne pozwalają na bezpieczniejsze zaciąganie zobowiązań przez spółkę i tym samym realizację planowanych przedsięwzięć.

Istnieją jednak i koszty dopuszczenia spółki do publicznego obrotu. Najczęściej wymienia się tu:

• wydatki wiążące się z dopuszczeniem akcji do publicznego obrotu,

• ujawnienie informacji,

• zwiększony akcjonariat.

3. Zewnętrzne źródła finansowania inwestycji

1. Kredyt bankowy

1. Pojęcie kredytu

Kapitały obce charakteryzują się tym, że trzeba je po umówionym okresie zwrócić i jeszcze zapłacić odsetki. Oznacza to, że kapitały obce mają charakter wierzytelnościowy.

Kredyt stanowi rodzaj pożyczki udzielonej przez bank osobie prawnej lub fizycznej za oprocentowaniem na określony cel według zasad i warunków podanych w umowie kredytowej. Jest to forma stosunku prawno - finansowego łącząca kredytodawcę (banku jako wierzyciela) z kredytobiorcą (osobą prawną lub fizyczną jako dłużnikiem). Za tę usługę bank otrzymuje wynagrodzenie należne pożyczkodawcy w formie odsetek od udzielonego kredytu według określonej stopy procentowej, zwanej ceną kredytu. Jest ona najczęściej ustalana w skali rocznej, ale odsetki są płacone co miesiąc lub co kwartał. Bank udzielając kredytu ustala w umowie kredytowej warunki i terminy spłaty należności głównej oraz terminy wpłat odsetek.

Kredytowanie jest jedną z form finansowania działalności gospodarczej, ale również innych obszarów działalności społeczno - użytecznej i sfery konsumpcji. Przedmiotem kredytowania firm są inwestycje lub środki obrotowe (zapasy i należności).

Przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu.

Umowa kredytowa jest umową nie nazwaną i nie przewidzianą w przepisach kodeksu cywilnego. Pewne jej cechy charakterystyczne ujęte są w prawie bankowym. Umowa kredytowa jest umową:

• konsensualną,

• dwustronnie zobowiązującą - bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy określoną kwotę środków pieniężnych, a kredytobiorca zobowiązuje się zwrócić tą samą ilość pieniędzy,

• odpłatną - bank pobiera od przyznanego kredytu prowizję, a od kredytu wykorzystanego - odsetki.

Umowa kredytowa niezależnie od kwoty udzielonego kredytu musi być zawarta zawsze na piśmie. Powinna określać w szczególności:

• oznaczenie stron umowy,

• określenie podstawowych obowiązków stron umowy - obowiązku banku oddania do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych i obowiązku kredytobiorcy do zwrotu kredytu,

• kwota kredytu,

• termin spłaty kredytu,

• oprocentowanie kredytu i wysokość prowizji,

• zakres uprawnień związanych z wykorzystaniem udzielonego kredytu i zabezpieczeniem jego spłaty,

• warunki korzystania przez kredytobiorcę z udzielonego kredytu,

• termin postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych.

Kredytobiorcą mogą być:

• osoby prawne,

• osoby fizyczne,

• podmioty gospodarcze nie posiadające osobowości prawnej.

Podstawowym uprawnieniem kredytobiorcy jest prawo do korzystania z określonej w umowie kwoty środków pieniężnych postawionych do jego dyspozycji na warunkach ustalonych w umowie. Kredytobiorca nie ma jednak obowiązku wykorzystania kredytu, o ile nic innego nie zostało zastrzeżone w umowie.

Projekty inwestycyjne mogą być finansowane z kredytu bankowego, kredytu dostawcy, kredytu nabywcy (przedpłaty) oraz kredytu udzielonego przez inne instytucje.

Kredyty bankowe są przeznaczone zarówno na finansowanie środków obrotowych jak i na budowę oraz wyposażenie nowych obiektów, a także modernizację już istniejących. Mogą być również przeznaczone na zakup papierów wartościowych, patentów, technologii, prowadzenie badań oraz pokrycie kosztów gromadzenia kapitału (emisję akcji, obligacji).

Kredyt dostawcy jest udzielany przez producenta lub dostawcę określonych dóbr i usług. Kredyty te mają zazwyczaj charakter krótkoterminowy.

Kredyt odbiorcy jest realizowany w formie przedpłat wnoszonych przez odbiorcę przyszłego dobra, które ma powstać w rezultacie realizacji projektu inwestycyjnego. Dotyczy to zwłaszcza produktów wytwarzanych na podstawie umów o dzieło.

3.1.2. Rodzaje kredytów bankowych

Aby sprostać wymaganiom klientów, obecnie banki oferują różnorodne formy zaciągnięcia kredytu.

Najważniejszy podział kredytów przedstawia rysunek 3.

Uwzględniając czas, na jaki może być udzielony kredyt, można wyróżnić trzy grupy kredytów:

• kredyty krótkoterminowe - udzielone są na pokrycie bieżących zobowiązań związanych z zakupem m.in. surowców i materiałów do produkcji. W tym przypadku okres kredytowania wynosi na ogół od kilku, kilkunastu dni do około roku. Prowizja i odsetki często spłacane są przez kredytobiorcę jednorazowo,

• kredyty średnioterminowe - zaliczmy tu m.in. kredyty gotówkowe dla ludności, ratalne, itp. Okres kredytowania nie przekracza około 2-3 lat. Odsetki i kapitał spłacane są w miesięcznych ratach,

• kredyty długoterminowe - związane z długoterminowymi inwestycjami, podejmowanymi na okres powyżej 3-5 lat. Najbardziej znany jest kredyt mieszkaniowy lub budowlano - hipoteczny. Forma spłaty kredytu może być przedmiotem negocjacji.

Ze względu na przedmiot kredytowania dzielimy kredyty na:

• kredyty obrotowe - udzielane są na okres kilku miesięcy. W wyjątkowych sytuacjach okres kredytowania przekracza 12 miesięcy. Przeznaczone są na finansowanie bieżących potrzeb związanych z działalnością gospodarczą. Kredyt taki może być przekazany do dyspozycji, np. w rachunku bieżącym lub w rachunku kredytowym,

• kredyty inwestycyjne - patrz podrozdział 3.1.3. - s.32.

Gdy za kryterium podziału kredytów przyjmiemy formę płatności, to dzielimy je na:

• kredyty w rachunku bieżącym - przeznaczane na pokrycie wszelkich zobowiązań kredytobiorcy, które związane są z bieżącą działalnością firmy. Jest to rodzaj kredytu krótkoterminowego, odnawialnego do ustalonego limitu. Kredyt ten jest pewnego rodzaju zgodą, na ujemne saldo na rachunku Ma tę zaletę, że może być wykorzystywany wielokrotnie, aż do zakończenia terminu określonego w umowie. Spłata kredytu następuje po każdym wpływie pieniędzy na rachunek. Wysokość przyznanego kredytu uzależniona jest od pozycji finansowej firmy. W chwili udzielania takiego kredytu bank ustala jego wielkość i termin spłaty. Od udzielonego kredytu pobierana jest jednorazowa prowizja, wysokość odsetek uzależniona jest od kwoty kredytu z jakiej skorzystała firma. Kredyt ten ma na celu zapewnienie bieżącej obsługi rachunków, jak i pozyskanie klientów na kolejne kredyty,

• kredyty w rachunku kredytowym - polegają na tym, że środki z tytułu jego udzielenia kredytu pozostawione są na odrębnym subkoncie. W zależności od potrzeb klienta kredyt ten może być:

- nieodnawialny - na sfinansowanie określonej transakcji, spłata tego kredytu

nie powoduje jego odnowienia,

- odnawialny (rewolwingowy) - udzielany na finansowanie wielu transakcji,

spłata całości lub części powoduje odnowienie limitu o kwotę dokonanej spłaty

• kredyty związane ze skupem należności - są formą finansowania należności, gwarancją zabezpieczającą przedsiębiorstwo przed ryzykiem ich nieściągnięcia, ponadto są operacją finansową, mającą na celu inkaso należności,

• linia kredytowa do czasowego finansowania czeków przyjętych do inkasa - polega na tym, że pieniądze z tytułu przyjętych czeków do inkasa znajdują się na rachunku klienta po kilku dniach, a w przypadku czeków zagranicznych nawet po 3 miesiącach. W celu zachowania płynności firma może korzystać z kredytu udzielonego na podstawie czeków złożonych do inkasa. Aby było to możliwe, trzeba zawrzeć z bankiem odpowiednią umowę. Wypłata może nastąpić poprzez: wypłatę gotówki w kasie banku - gdy posiadamy czek gotówkowy, lub przelew środków na rachunek bieżący klienta - w przypadku czeku rozrachunkowego jednocześnie zostaje obciążony rachunek kredytowy,

• kredyty dyskontowe - związane są z wykupem weksli. Bank wykupuje od firmy weksel i zamienia go na kredyt później na pieniądz, który przekazuje na konto klienta. Bank przekazuje kredytobiorcy sumę niższą niż zapisana na wekslu. Odsetki pobierane są w chwili złożenia weksla do dyskonta,

• kredyty akceptacyjne - udzielane są na wykup weksla. Bank przyjmując weksel, zobowiązuje się do jego wykupu. Przy wykupieniu weksla bank obciąża rachunek kredytobiorcy.

W przypadku gdy za kryterium podziału przyjmiemy walutę. W jakiej udzielony zostanie kredyt, możemy podzielić je na:

• kredyty złotowe,

• kredyty dewizowe - podawane (wyrażane) są w danej walucie.

W rzeczywistości jednak niewiele z udzielonych kredytów wypłacana jest w walucie obcej. Generalnie wypłata następuje w złotówkach po kursie waluty z danego dnia. Spłata następuje również w złotych i zostaje przeliczona według kursu obowiązującego w dniu płatności kredytu.

Kolejny podział jest wynikiem uregulowań dotyczących koncentracji wierzytelności przez banki. Przepisy mają na celu ochronę banków przed zbyt dużą koncentracją swoich środków w jedną inwestycję, nakładając na banki m.in. limity koncentracji wierzytelności. Banki we własnym zakresie ustalają i okresowo weryfikują limity koncentracji wierzytelności według kryteriów uwzględniających specyfikę ich działalności, z zachowaniem limitów obowiązujących. Mając na uwadze zabezpieczenie banku przed stratą, banki w celu wspólnego udzielenia kredytu mogą zawrzeć umowę o utworzeniu konsorcjum bankowego.

Przedstawiony wcześniej podział kredytów nie uwzględnia kredytu komercyjnego i preferencyjnego. Z założenia znaczna większość udzielonych w Polsce kredytów należy do komercyjnych. Do takich kredytów możemy zaliczyć te, których koszt ustalany jest na podstawie określonych warunków ekonomicznych, uwzględniając obecną cenę pieniądza na rynku międzybankowym. Preferencyjne kredyty to te, do których udzielana jest dotacja. Są one zatem tańsze od komercyjnych. Do kredytów tych może udzielić dopłaty: budżet państwa i organizacje finansowe o zasięgu międzynarodowym. Większa część kredytów preferencyjnych związana jest z polityką gospodarczą państwa.

3. Kredyt inwestycyjny

Kredyt inwestycyjny - kredyt udzielany na inwestycje środków trwałych - budownictwo inwestycyjne oraz zakup maszyn i urządzeń. Określany często terminem “kredyt długoterminowy”, gdyż udzielany jest na ogół na stosunkowo odległe terminy spłat, dostosowane do okresów amortyzacji obiektów powstałych w wyniku wykorzystania tego kredytu. Udzielany jest przeważnie przez wyspecjalizowane instytucje, czerpiące środki na działalność kredytową za pomocą emisji obligacji, listów zastawnych oraz gromadzenia wkładów terminowych. Po zakończeniu inwestycji albo podlega jednorazowej spłacie, albo spłata jego może być rozłożona na kilka lat. Spłacany jest ze środków funduszy inwestycyjnych, a w przemyśle i budownictwie na inwestycje produkcyjne podlega spłacie ze środków tych funduszy i zysku. Na dłuższe terminy udzielany jest rolniczym spółdzielniom produkcyjnym i indywidualnym gospodarstwom rolnym oraz spółdzielcze i indywidualne budownictwo mieszkaniowe ludności.

Kredyt inwestycyjny, jak sama nazwa wskazuje udzielany jest na finansowanie nakładów inwestycyjnych. Celem udzielenia kredytu jest zakup lub modernizacja środków trwałych, maszyn, urządzeń, jak również budowa, remont, modernizacja obiektów produkcyjnych, usługowych, handlowych, czy też zakup linii technologicznych.

Adresatem kredytu inwestycyjnego są firmy, które posiadają odpowiedni kapitał własny, przeznaczony na zaplanowaną inwestycję. Kredyt ten może być wypłacony na podstawie jednorazowej dyspozycji lub w transzach (partiami). Spłacany może być przez przedsiębiorstwo również jednorazowo lub w ratach w terminach określonych w umowie. Dobór odpowiedniego kredytu inwestycyjnego do swoich potrzeb przedsiębiorstwo powinno poprzedzić gruntowną analizą jego form. Firma może skorzystać z kredytu w rachunku bieżącym lub kredytowym, z kredytu dyskontowego, czy też akceptacyjnego, lombardowego lub też hipotecznego.

Kredytem inwestycyjnym mogą być finansowane inwestycje:

• materialne np. zakup sprzętu, maszyn, nieruchomości, środków transportu,

• niematerialne np. zakup papierów wartościowych, patentów, koszty prowadzenia badań,

• finansowe np. zakup udziałów lub akcji w spółce.

Wyróżnia się trzy rodzaje kredytów inwestycyjnych:

• kredyty na wyposażenie - przeznaczane na zakup lub modernizację sprzętu, nabywanie bądź budowę majątku trwałego,

• kredyty na restrukturyzację - przeznaczone na przebudowę struktury gospodarczej kredytobiorcy, mającą na celu odzyskanie jego równowagi finansowej,

• kredyty przeznaczone na zakup lub budowę całych obiektów przemysłowych i rolnych.

Kredyt inwestycyjny może mieć zabezpieczenie:

• hipoteczne - przez otwarcie hipoteki w księdze wieczystej na prawie majątkowym firmy i prawie własności lub prawie wieczystego użytkowania,

• wekslowe - przez wystawienie weksla na wartość kredytu wraz z odsetkami oraz na dyskonto i redyskonto,

• zastawne - pod zastaw konkretnych składników majątku firmy,

• finansowe - pokryte papierami wartościowymi, w tym obligacjami, akcjami lub bonami skarbowymi,

• gwarancyjne - gwarancja innego banku, liczącej się instytucji finansowej lub Skarbu Państwa, a ponadto skrypty dłużne i poręczenia spłaty kredytu wraz z odsetkami przez osoby trzecie o pewnym zabezpieczeniu majątkowym,

• cesyjne - cesja należności u innych podmiotów gospodarczych o wysokiej kondycji finansowej.

4. Warunki pozyskania kredytu

Każdy bank w swojej ofercie kredytowej informuje potencjalnych kredytobiorców o warunkach udzielenia kredytu, jego oprocentowania i spłaty, a także o ewentualnych preferencjach. Podaje również często skalę stóp procentowych dla firm zaliczonych do różnych kategorii ryzyka kredytowego. Banki informują w ofertach o sankcjach za nieterminowe spłaty kredytu i odsetek. Sankcją są z reguły wysokie specjalne oprocentowanie oraz wezwania do natychmiastowej spłaty całego kredytu wraz z odsetkami. Wszystkie takie i podobne warunki określone są w szczegółach w umowie kredytowej.

Jeżeli przedsiębiorstwo prowadzące działalność gospodarczą zwróci się do banku z wnioskiem o udzielenie kredytu inwestycyjnego na zakup konkretnych środków trwałych, to musi się liczyć z uruchomieniem przez bank postępowania przedumownego zanim dojdzie do podpisania umowy kredytowej i udzielenia kredytu. Postępowanie przedumowne sprowadza się do:

• oceny kondycji finansowej firmy,

• oceny stanu wiarygodności majątkowej,

• oceny zdolności firmy do samodzielnego finansowania swego rozwoju,

• oceny zdolności kredytowej.

W ten sposób bank chce się upewnić, że kredytobiorca jest godny zaufania, że jego obecna i przyszła kondycja finansowa zapewni terminową spłatę kredytu wraz z należnymi odsetkami. Chce się też upewnić, że udzielony kredyt ma zabezpieczenie w realnym majątku firmy. Ocena taka dokonywana jest metodami analizy, diagnozy i prognozy ekonomicznej w oparciu o dane faktyczne ze źródeł dokumentacji podstawowej (ewidencja księgowa, sprawozdanie finansowe), planistycznej (plany rozwoju firmy, biznes - plany, studium przedinwestycyjne) oraz badawczej (analiza finansowa firmy, opinia banku finansującego).

Bank przyznaje kredyt tym, którzy posiadają zdolność kredytową. Przez zdolność kredytową rozumie się zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. Kredytobiorca jest obowiązany przedłożyć na żądanie banku dokumenty i informacje niezbędne do dokonania oceny tej zdolności.

Przed udzieleniem kredytu bank dokonuje oceny sytuacji majątkowej na podstawie następujących informacji - w przypadku osób fizycznych:

• oświadczenie o wysokości miesięcznych dochodów z podaniem, na jaki czas zawarta jest umowa o pracę,

• intercyzy (w formie aktu notarialnego) - jeśli istnieje,

• oświadczenia o wysokości posiadanego majątku,

• innych, np. wcześniejsze terminowo regulowane zobowiązania.

• kredyt nie mogą ubiegać się osoby obciążone tytułami egzekucyjnymi, wykonawczymi lub mające inne zobowiązania wobec banku. Podczas oceny zdolności kredytowej przedsiębiorstwa ocenie zostają poddane sprawozdania F-01, F-02, bilans, itp.

W przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą wymagane są:

• zaświadczenie z Urzędu Skarbowego,

• zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej,

• umowa spółki,

• wpis do rejestru handlowego,

• REGON,

• zaświadczenie z ZUS,

• wyniki osiągnięte przez spółkę - bilans, rachunek wyników,

• opinia banku prowadzącego rachunek,

• uchwała walnego zgromadzenia wspólników o podziela zysku i dywidendy.

Bank może udzielić kredytu osobie prawnej nie mającej zdolności kredytowej pod warunkiem przedstawienia przez nią programu uzdrowienia gospodarki, którego realizacja zapewnia - według oceny banku - uzyskanie zdolności kredytowej w określonym terminie.

Po podpisaniu dwustronnym umowy kredytowej następuje uruchomienie kredytu, który finansuje zakup dóbr inwestycyjnych. W czasie trwania umowy kredytowej aż do całkowitej spłaty kredytu i należnych odsetek bank prowadzi monitoring firmy, czyli bada okresowo sytuację finansową, dbając o zabezpieczenie spłaty udzielonego kredytu i odsetek w ustalonych terminach.

3.1.5. Rodzaje zabezpieczeń spłaty kredytu

Zabezpieczenia są istotnym warunkiem udzielenia kredytu. Bez ustanowienia zabezpieczenia banki po prostu nie udzielają kredytów. Ze względu na dostosowanie określonych zabezpieczeń do form kredytowania możemy dokonać ich podziału na:

• zabezpieczenia osobiste - gdy osoba poręcza całym swym majątkiem,

• zabezpieczenia rzeczowe - gdy udzielone poręczenie obejmuje poszczególne składniki majątku.

Najczęściej stosowanymi zabezpieczeniami osobistymi są m.in.:

• weksel własny in blanco,

• poręczenie wekslowe,

• poręczenie według prawa cywilnego,

• gwarancja bankowa,

• przelew wierzytelności,

• przystąpienie do długu kredytowego,

• przejęcie długu.

Natomiast zabezpieczeniami rzeczowymi są:

• zastaw,

• hipoteka,

• przewłaszczenie na zabezpieczenie,

• ubezpieczenie kredytu wraz z cesją,

• kaucja.

Formę zabezpieczenia kredytu wybiera bank, uwzględniając wysokość kredytu, rodzaj, czas na jaki zostaje udzielony kredyt, ryzyko banku, sytuację finansową kredytobiorcy, itp. Bank może zastosować kilka form zabezpieczeń kredytu jednocześnie.

Istota weksla in blanco polega na tym, że wystawca zobowiązuje się do tego, by nie wypełniać blankietu. Weksel in blanco staje się dopiero wtedy wekslem zupełnym gdy bank skorzysta z prawa do jego wypełnienia. Weksel własny in blanco jest dokumentem zawierającym co najmniej podpis wystawcy weksla. Wystawcą weksla nie musi być kredytobiorca, ale może nim być osoba trzecia. Podpis wystawcy weksla wskazuje na zamiar zaciągnięcia zobowiązania wekslowego. Na wekslu nie ma oznaczonego terminu ani sumy, jaka ma być wypłacona z tytułu nie uregulowanego kredytu, dlatego że w chwili jego wystawienia ani bank, ani kredytobiorca tej kwoty nie znają.

Wraz z wekslem banki przyjmują oświadczenie wekslowe, gdzie zawarta jest treść porozumienia między wystawcą weksla a bankiem, który przyjmuje weksel. Roszczenia z weksla są realizowane w trybie uproszczonym, bank wnosi pozew do właściwego sądu o wydanie nakazu zapłaty za weksel. Wydany nakaz jest tytułem zabezpieczenia.

Poręczenie wekslowe polega na złożeniu na wekslu podpisu przez poręczyciela. Osoba poręczająca poręcza całym swoim majątkiem na kwotę, która została wpisana przez bank w chwili wystawienia weksla. Poręczenie wekslowe jest poręczeniem samodzielnym, tzn. że poręczyciel odpowiada za zobowiązania również w takiej sytuacji, gdy wystawca weksla odpowiedzialności nie ponosi.

Na podstawie gwarancji bankowej bank zobowiązuje się do zapłaty zobowiązań danej firmy w przypadku, gdy ta nie reguluje ich w terminie. Gwarancja wystawiona firmie przez bank ma na celu wzmocnienie jej wiarygodności w oczach kontrahenta. Jest to bardzo korzystna sytuacja dla firmy, ponieważ gdy dokonuje ona np. zakupu towaru, nie musi od razu płacić kontrahentowi ani dokonywać żadnych zaliczek, a wymiana towaru polega na wzajemnym zaufaniu. W tym przypadku zabezpieczane są obie strony transakcji.

Aby otrzymać takie gwarancje należy posiadać w danym banku rachunek bieżący, który prowadzony jest nienagannie. Ponadto firma musi posiadać dobrą kondycję finansową.

Przelew wierzytelności jest umową, na mocy której wierzyciel przenosi wierzytelność na osobę trzecią. Zawarcie umowy powoduje, że nastąpi zmiana wierzyciela. Nie zmienia się jednak dotychczasowy stosunek prawny. Od tej chwili przechodzą na nowego wierzyciela wszystkie wcześniejsze zobowiązania, wynikające z umowy. Wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią. W praktyce najczęściej mamy do czynienia z wykupem wierzytelności lesingowych. Jednak przedmiotem przelewu może być każda wierzytelność, jeżeli zbyciu jej nie sprzeciwia się ustawa. Przelew wierzytelności może dotyczyć jej w całości lub w pewnej części, np. tylko odsetek.

Przystąpienie do długu jest to umowa, na mocy której do istniejącego już długu przystępuje w charakterze dłużnika nowa osoba, dotychczas nie związana z kredytem. Dotychczasowy dłużnik w takim przypadku nie jest zwolniony z długu i nadal pozostaje dłużnikiem. Nowy dłużnik występuje z nim solidarnie, odpowiadając za powstałe zobowiązania. Nie ma ono zastosowania do długu przedawnionego, można natomiast przystąpić do długu już wymagalnego.

Umowa przystąpienia do długu zawierana jest na piśmie. Z chwilą przystąpienia do długu bank ma prawo zażądać spłacenia długu od osoby przystępującej do długu. Osoba przystępująca do długu ma obowiązek uregulować go w takim samym terminie w takiej samej wysokości co dłużnik.

Zastaw może być ustanawiany na zabezpieczenie wszelkich zobowiązań wobec banku. Zastawca pozostaje nadal właścicielem zastawianej rzeczy, bez względu na fakt, czy mają nadal w posiadaniu, czy została wydana osobie trzeciej. Osoba ustanawiająca zastaw nazywana jest zastawcą, a bank, na którego rzecz zastaw został ustanowiony - zastawnikiem. Zastaw powstaje z chwilą wpisania umowy do rejestru. Najczęściej przedmiotami zastawu są pojazdy, maszyny i urządzenia produkcyjne, antyki, biżuteria. Prawie zawsze banki wymagają ubezpieczenia rzeczy zastawionej i dokonania cesji praw polisy ubezpieczeniowej na bank. Ma to zagwarantować bankowi wypłatę należnego odszkodowania w przypadku zniszczenia przedmiotu zastawu. Oprócz zastawu na rzeczach ruchomych można dokonać ustanowienia zastawu na prawach - pod warunkiem, że są one zbywalne.

W przypadku hipoteki odpowiedzialność odrywa się od konkretnego majątku i podąża za rzeczą . Hipoteką może być zabezpieczona w zasadzie każda należność w banku. Hipoteka może obciążyć całą nieruchomość ( grunty, budynki ), cześć nieruchomości, wieczyste użytkowanie, spółdzielcze prawo własnościowe do lokalu mieszkaniowego. Aby hipoteka została przyjęta przez kredytodawcą jako zabezpieczenie musi zostać wyceniona przez rzeczoznawcę.

Przewłaszczenie na zabezpieczenie może dotyczyć tylko rzeczy ruchomych. Jest to umowa, przez którą przewłaszczający przenosi na bank własność rzeczy ruchomej z zastrzeżeniem warunku rozwiązującego lub zawierzającego. Warunek rozwiązujący znaczy, że w przypadku spłacenia długu przeniesienie własności traci swoją moc, a przewłaszczający ponownie staje się właścicielem rzeczy. Warunek rozwiązujący ma zastosowanie w przypadku niespłacenia kredytu. Warunek zawieszający oznacza, że w treści umowy przewłaszczenia powinno być umieszczone, że przeniesienie własności rzeczy ruchomej na bank następuje w chwili niespłacenia długu.

Umowa przewłaszczenia jest umową powierniczą.

Ubezpieczenie kredytu jest umową, na podstawie której towarzystwo ubezpieczeniowe zobowiązuje się do wypłacenia odszkodowania bankowi w przypadku niespłacenia przez kredytobiorcę jego zobowiązania.

Kaucja jest to umowa, na podstawie której dłużnik lub osoba trzecia składa kredytodawcy bankowe papiery wartościowe na okaziciela lub pewną sumę pieniężną, które mają stanowić zabezpieczenie na wypadek niespłacenia długu w terminie. Kaucje może zdeponować zarówno osoba trzecia, jak i dłużnik. Jako kaucję można przyjąć: środki pieniężne oraz bony oszczędnościowe.

Wraz z ustanowieniem kaucji osoba, która ją składa udziela bankowi pisemnego pełnomocnictwa do pokrycia przez bank kwoty niespłaconego długu wraz z odsetkami i innymi należnościami. Po spłaceniu długu bank zwraca przedmiot kaucji i upoważnienie.

2. Obligacje

3.2.1. Pojęcie, cechy i funkcje obligacji

W warunkach rozwiniętej gospodarki rynkowej, której integralnym elementem jest rynek pieniężny i kapitałowy, duże przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe, transportowe, budowlane, itp. Poszukują środków na finansowanie inwestycji na rynku kapitałowym przez emisje różnego rodzaju obligacji.

Obligacje uregulowane są w ustawie o obligacjach z dnia 29 czerwca 1995 r. W przeciwieństwie do akcji obligacje są papierami wartościowymi o stałych dochodach. Zgodnie z art. 4 ustawy o obligacjach - obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji ( obligatariusza ) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia ( wykupu obligacji ).

Obligacje - zgodnie z przepisami ustawy o obligacjach określającej zasady emisji, zbywania, nabywania i wykupu obligacji - są papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji ( obligatariusza) oraz zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia o charakterze pieniężnym lub niepieniężnym ( wykupu obligacji ). Obligacje mogą emitować:

• podmioty prowadzące działalność gospodarczą, posiadające osobowość prawną,

• gminy, powiaty, województwa, związki tych jednostek oraz miasto stołeczne Warszawa,

• inne podmioty posiadające osobowość prawną, upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych ustaw.

Przepisy ustawy o obligacjach nie mają zastosowania do obligacji emitowanych przez Skarb Państwa oraz Narodowy Bank Polski. Emitent odpowiada całym swoim majątkiem za zobowiązania wynikające z obligacji.

Obligacja inaczej niż akcja jest instrumentem pożyczkowym. Jako instrument długu

jest pożyczką udzieloną emitentowi przez obligatariusza na określony cel. Daje uprawnienie do stałego oprocentowania płatnego przez dywidendą i ma pierwszeństwo do zapłaty na wypadek likwidacji emitenta.

Zgodnie z ustawą obligacja musi zawierać następujące elementy:

• powołanie podstawy prawnej emisji,

• nazwę ( firmę ) i siedzibę emitenta, miejsce i numer wpisu do właściwego rejestru lub wskazanie właściwego rejestru albo wskazanie gminy będącej emitentem,

• oznaczenie obligatariusza ( dla obligacji imiennych ),

• nazwę obligacji i cel jej wyemitowania,

• wartość nominalną i numer kolejny obligacji oraz serię,

• ewentualny zakaz lub ograniczenie zbywania obligacji imiennych,

• datę, od której nalicza się oprocentowanie, wysokość oprocentowania, termin jego wpłaty i miejsce płatności, jeżeli warunki emisji przewidują oprocentowanie oraz warunki wykupu,

• wysokość udzielenia gwarancji oraz oznaczenie podmiotu gwarantującego,

• zakres i formę zabezpieczenia albo informacje o jego braku, miejsce i datę wystawienia obligacji oraz datę nabyci obligacji,

• podpisy osób uprawnionych do zaciągania zobowiązań w imieniu emitenta.

Ustawa precyzuje obowiązek zamieszczania przez emitenta propozycji nabycia obligacji informacji dotyczących:

• wartości nominalnej, którą musi zapłacić osoba kupująca,

• terminu i sposobu wykupu - spłata może być jednorazowa lub w ratach, co jest określone w zasadach emisji,

• okresów, w jakich wypłacane są odsetki,

• ceny spłaty,

• emitenta obligacji - podmiotami, które emitują obligacje są: Skarb Państwa, Bank Centralny, instytucje sektora publicznego,

• sposobów zabezpieczenia oraz oznaczenia podmiotu udzielającego zabezpieczenie,

• szacunkowej wartości rynkowej obligacji,

• zysku bilansowego osiągniętego w roku poprzedzającym emisje i perspektyw kształtowania wyników finansowych emitenta w wyniku realizacji przedsięwzięcia, które ma być sfinansowane z emisji obligacji do czasu ich całkowitego wykupu,

• spodziewanych efektów przedsięwzięcia, które ma być sfinansowane z emisji obligacji.

3.2.2. Rodzaje obligacji

Obligacje można podzielić w różny sposób, zależnie od przyjętego kryterium klasyfikacyjnego. Wyróżniamy następujące ich rodzaje:

• obligacje imienne - wskazują określoną osobę, na którą zostaje wystawiona dana obligacja, przeniesienie zawartych w niej praw następuje przez przelew, połączony z wydaniem obligacji,

• obligacje na okaziciela - polegają na przeniesieniu wynikających z nich praw poprzez samo wydanie obligacji.

W/w podział obligacji oparty jest na kryterium sposobu przenoszenia tytułu własności do praw majątkowych.

Z punktu widzenia sposobów spłaty obligacji wyróżnia się :

• obligacje podlegające spłacie jednorazowej w określonym terminie według wartości nominalnej,

• obligacje podlegające spłacie w ratach łącznie z odsetkami od niespłaconej części długu.

Według kryterium emitenta wyróżnia się:

• obligacje skarbowe i rządowe - emitowane przez Skarb Państwa, agendy rządu,

• obligacje komunalne - emitowane przez samorządy terytorialne,

• obligacje przedsiębiorstw - najbardziej ryzykowne.

W zależności od okresu, na jaki obligacje zostały wyemitowane, dzieli się je na :

• obligacje krótkoterminowe - z terminem wykupu do roku,

• obligacje średnioterminowe - z terminem wykupu powyżej roku, do 5 lat,

• obligacje długoterminowe - z terminem wykupu powyżej 5 lat, mogą być wykupywane przez spółkę - emitenta również w ratach.

Ze względu na sposób oprocentowania wyróżnia się:

• obligacje o stałym oprocentowaniu - przynoszą ich właścicielom stały procent ( stała wartość odsetek ) od wartości nominalnej tych papierów w ustalonych wcześniej terminach przez cały okres “życia obligacji”, aż do momentu ich wykupienia przez emitenta,

• obligacje o zmiennym oprocentowaniu - emitent wypłaca odsetki o zmiennej wielkości, gdyż oprocentowanie obligacji nie jest znane w momencie emisji - oprocentowanie uzależnione jest od kształtowania się przyjętej za podstawę stopy procentowej,

• obligacje indeksowane - charakteryzują się tym, że stopa ich oprocentowania jest aktualizowana w stosunku do stopy inflacji. Celem emisji tego rodzaju papierów wartościowych jest zagwarantowanie inwestorowi, że realna siła nabywcza kwoty wypłaconych mu odsetek nie ulegnie zmniejszeniu. Wysokość odsetek od obligacji indeksowanych nie jest z góry ustalona, jedynie podany jest sposób ich wyliczenia,

• obligacje z kuponem zerowym - są obligacjami z ustalonym oprocentowaniem równym zero, a sprzedawane są poniżej wartości nominalnej ( z dyskontem ). Zysk inwestora polega właśnie na różnicy miedzy wartością nominalną, którą emitent zapłaci przy wykupie obligacji, a ceną, którą zapłaci inwestor ( ceną poniżej ceny nominalnej ).

Ponadto rozróżnia się obligacje zabezpieczone i nie mające zabezpieczenia majątkowego. Do tych pierwszych należą obligacje hipoteczne - mające zabezpieczenie w wartości nieruchomości będących własnością emitenta. Wartość tych obligacji jest odnotowana jako zobowiązanie w księgach wieczystych nieruchomości. Obligacje hipoteczne stanowią dogodne źródło finansowania projektów inwestycyjnych polegających na budowie dużych obiektów handlowych, turystycznych ( hoteli ), domów mieszkalnych, inwestycji o charakterze infrastrukturalnym. Natomiast pozostałe obligacje stanowią papiery wartościowe, za które inwestor odpowiada całym swoim majątkiem - są one emitowane na określone kwoty pieniężne, z ustalonym terminem zwrotu i procentowaniem, które zawsze jest stale i przyjmowane na poziomie aktualnej w momencie emisji stopy procentowej rynku kapitałowego powiększonej o premie za ryzyko rynkowe oraz za ryzyko specyficzne dla inwestora - emitenta.

3. Emisja obligacji

Ważną i coraz bardziej popularną formą pozyskiwania przez spółki długoterminowego kapitału obcego jest emisja obligacji. Polega ona na zaciągnięciu pożyczki obligacyjnej u różnych podmiotów.

Obligacje mogą być emitowane przez jednostki gospodarcze posiadające osobowość prawną. Mogą to być banki, towarzystwa ubezpieczeniowe (obligacje instytucji finansowych) , samorządy (obligacje komunalne). Emitent obligacji odpowiada całym swoim majątkiem za zobowiązania z nich wynikające.

Podejmując decyzję o emisji obligacji, należy pamiętać, że za naruszenie warunków emisji, które przewidziane są w ustawie o obligacjach, można narazić się na dotkliwe sankcje. Ustawodawca przewidział w skrajnych przypadkach karę pozbawienia wolności i grzywnę 5 mln złotych. Dotyczy to następujących sytuacji:

• przeznaczenie środków pochodzących z emisji obligacji na inne cele niż określone w warunkach emisji,

• podanie przy emisji danych nieprawdziwych lub zatajenie prawdziwych, które mogą w istotny sposób wpłynąć na zdolność emitenta do wywiązywania się ze zobowiązań wynikających z obligacji.

Przedsiębiorstwo ma do wyboru dwa sposoby emisji obligacji: poprzez publiczną subskrypcję lub propozycję nabycia skierowaną tylko do indywidualnych adresatów, ale nie więcej niż do 300 osób. Publiczna subskrypcja, podobnie jak w przypadku akcji, tak i w przypadku obligacji następuje przez wprowadzenie papierów wartościowych do publicznego obrotu za zgodą Komisji Papierów Wartościowych. Jeśli natomiast emisja skierowana jest do indywidualnych adresatów, to propozycja nabycia obligacji musi zawierać dane, które zależnie od rodzaju emitenta obligacji pozwalają na ocenę sytuacji płatniczej emitanta.

Do głównych zalet finansowania działalności poprzez emisję obligacji, z punktu widzenia emitenta, należą:

• stosunkowa niskie koszty pozyskania kapitału,

• znane z góry koszty bezpośrednie transakcji,

• duże rozproszenie nabywców,

• łatwo odnawialne źródło finansowania,

• dłuższy okres kredytowania niż w przypadku kredytów bankowych,

• eliminacja nadzoru ze strony posiadaczy kapitału.

Do podstawowych wad emisji obligacji należą:

• podwyższenie kosztów w przypadku obniżenia stopy procentowej w bankach,

• ryzyko braku zainteresowania ze strony nabywców.

Na koszt emisji papierów wartościowych składają się m.in. prowizje bankowe za prowadzenie emisji oraz koszty związane z szeroko rozumianą promocją emisji.

Zachętą dla inwestorów mogą być premie emisyjne, czyli sprzedaż obligacji taniej, niż wynosi ich cena emisyjna.

Emisja ma sens tylko wtedy, gdy oprocentowanie papierów wartościowych jest niższe od oprocentowania kredytu bankowego lub gdy w ogóle firma ma problemy z uzyskaniem kredytu.

3. Leasing

1. Pojęcie i przedmiot leasingu

Najstarszych prototypów współczesnego leasingu można upatrywać w prymitywnych transakcjach najmu i dzierżawy, polegających na oddaniu za opłatą rzeczy do czasowego korzystania, niekiedy z przyrzeczeniem jej sprzedaży, które zawierano w starożytnych cywilizacjach Egiptu i Mezopotamii około 5 tysięcy lat temu. Były one jednym z najwcześniejszych przejawów gospodarki towarowej.

Najem rzeczy, obejmujący swym zakresem również współczesną dzierżawę, być w epoce prymitywnej, archaicznej oraz starożytnej rozwoju gospodarki i prawa coraz częstszą formą organizowania produkcji.

System nakazowo - rozdzielczy nie sprzyjał rozwojowi gospodarki rynkowej, stąd też zarówno w obrocie krajowym, jak i międzynarodowym leasing aż do końca lat osiemdziesiątych nie odgrywał większej roli.

Do końca 1988 roku transakcje leasingu były zawierane w obrocie krajowym niezmiernie rzadko. Wzrost zainteresowania tą formą obrotu oraz metodą finansowania i kredytowania inwestycji nastąpił po wejściu w życie ustawy z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej oraz o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych. Od początku 1990 roku zaczęto tworzyć w kraju spółki handlowe, których głównym lub alternatywnym przedmiotem działania stał się różnie pojmowany leasing.

Przełomowe znaczenie dla zastosowania leasingu miało rozpoczęcie w połowie 1990 roku przekształcania struktury prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Słowo “leasing” pochodzi z języka angielskiego i znaczy “wynajmowanie, dzierżawienie”. W praktyce gospodarczej pojęcie leasingu ma szersze znaczenie i nieco inne niż najem czy dzierżawa. Leasing jest specyficzną mierzoną formą najmu, dzierżawy, wypożyczenia i sprzedaży ratalnej. Umowa leasingu ma szczególny charakter prawno - ekonomiczny. Łączy w sobie cechy wymienionych różnych umów. Polski kodeks cywilny jeszcze nie zawiera definicji umowy leasingu, a zatem jest ot rodzaj umowy nie nazwanej.

Leasing wykształcił się w wyniku równoległego działania na rynku światowym dwu przeciwstawnych tendencji: postępu technicznego, który zmusza producentów do ciągłej aktualizacji szybko starzejącego się aparatu wytwórczego (co wymaga olbrzymich nakładów)0 oraz trudności zbytu wyprodukowanych towarów.

Leasing jako zjawisko ekonomiczne uznawany jest powszechnie za stosunkowo nową formę obrotu towarowego oraz metodę finansowania i kredytowania inwestycji, która wykształciła się w USA.

Istotą leasingu jest to, że umożliwia podmiotom gospodarczym wejście w krótkim czasie w posiadanie gotowych dóbr inwestycyjnych, maszyn, urządzeń technologicznych, środków transportowych, obiektów, placów, gruntów, a nawet całych przedsiębiorstw, zakładów lub ich części, bez wyłożenia od razu własnego kapitału. Leasing jest jednym ze sposobów nabycia potrzebnych nieruchomości i ruchomych składników majątku trwałego, aby zrealizować pomysł na sukces gospodarczy, na rozwój firmy, nie dysponując aktualnie wolnymi środkami finansowymi lub nie posiadając wystarczająco wysokich zasobów kapitałowych. Jest to również jedna z metod prywatyzacji majątku, przepływu kapitału i transferu własności.

Przedsiębiorstwo poprzez leasing uzyskuje możliwość rozszerzania zdolności produkcyjnej odpowiednio do potrzeb rynkowych (modernizacja produkcji, obniżenie kosztów) przy równoczesnym zachowaniu dotychczasowej struktury kapitałów własnych.

Leasing jest szczególnie korzystny dla przedsiębiorstw nowo powstałych oraz małych i średnich, mających ograniczone możliwości dostępu do rynku kapitałowego. Korzystanie z leasingu jest dostępne dobrze prosperującym przedsiębiorstwom, ponieważ uzyskiwane przez nie przychody muszą wystarczyć na spłatę czynszu za używanie dóbr. Umowy leasingowe są wysoce elastyczne i dostosowane do indywidualnych potrzeb leasingobiorcy. Przedmiotem umowy leasingu może być dowolny rodzaj wyposażenia, a czynsze mogą być dostosowane do specyfiki przedsiębiorstwa.

Jeżeli chodzi o strukturę towarową obrotów leasingowych, to przedmiotem umów leasingu są głównie urządzenia i wyposażenie niezbędne do prowadzenia nowoczesnej, wydajnej gospodarki w dziedzinach, które cechuje szybki rozwój techniki. Przede wszystkim dotyczy to maszyn cyfrowych. Inną ważną domeną leasingu jest sprzęt transportowy, głównie samochody ciężarowe, osobowe, kontenery, a ostatnio również samoloty i statki. Ponadto firmy leasingowe oferują klientom bogaty asortyment środków trwałych, poczynając od maszyn biurowych czy sprzętu gospodarstwa domowego, a kończąc na wydzierżawianiu całych zakładów przemysłowych czy budynków administracyjnych.

Leasing polega na przekazaniu przez leasingodawcę rzeczy lub prawa majątkowego (np. maszyn, urządzeń, nieruchomości) leasingobiorcy do korzystania w zamian za okresowe opłaty. Głównymi, bezpośrednimi uczestnikami transakcji są zatem leasingodawca i leasingobiorca. Leasingodawcą, a więc właścicielem majątku, jest z reguły wyspecjalizowana firma dysponująca odpowiednimi możliwościami technicznymi i finansowymi, udostępniająca osobom trzecim (leasigobiorcom) dobra inwestycyjne. Leasigodawcą może byś też producent określonych dóbr majątku trwałego - leasingodawca bezpośredni. Ze względu na wymagany w działalności leasingowej znaczny kapitał, leasingodawcą może być również bank, bądź też spółka leasingowa z większościowym udziałem banku.

Leasingobiorcą może być każdy podmiot, gdyż nie musi on posiadać osobowości prawnej, leasingiem najbardziej zainteresowane są podmioty prowadzące działalność gospodarczą .

Leasing jako forma obrotu i finansowania oraz jako metoda prywatyzacji majątku, restrukturyzacji gospodarki i transferu nowoczesnej techniki i technologii ma duże możliwości rozwoju w Polsce przy wsparciu kapitału zagranicznego i rodzimego systemu finansowego.

3.3.2. Formy i rodzaje leasingu

W praktyce gospodarczej, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych pod względem potencjału kapitałowego, stosowane są przeróżne formy i rodzaje leasingu. W warunkach gospodarki polskiej najczęściej spotyka się formę leasingu bezpośredniego i pośredniego, natomiast podział umów na dwa rodzaje: leasing operacyjny i finansowy.

Forma leasingu bezpośredniego - dotyczy transakcji pomiędzy właścicielem rzeczy, a ściślej producentem lub inwestorem, czy też posiadającym rzecz na własność nie w celach handlowych, a leasingobiorcą. Polega na tym, że producent określonego urządzenia (towaru) zwraca się bezpośrednio do potencjalnego użytkownika proponując mu zawarcie umowy leasingu jako alternatywy sprzedaży.

Forma leasingu pośredniego - odnosi się do sytuacji, kiedy między właścicielem rzeczy a leasingobiorcą pojawi się pośrednik, który wynajmuje lub zakupuje rzecz od właściciela i w jego lub własnym imieniu zawiera umowę leasingu z zainteresowaną osobą czy firmą. Istota sprowadza się do tego, że między producentem określonych dóbr a ich użytkownikiem (leasingobiorcą) jest wyspecjalizowane przedsiębiorstwo urządzenia i wynajmuje je użytkownikom (leasingobiorcom klientom).

Leasing operacyjny (bieżący) - podobny jest do klasycznej dzierżawy. Przedmiot leasingu po jego przekazaniu jest użytkowany przez leasingobiorcę w określonym czasie, za co leasingodawca otrzymuje czynsz po czym taki przedmiot wraca do właściciela, chyba, że dojdzie do aktu kupna - sprzedaż według umówionej ceny. Czas trwania umowy leasingu operacyjnego bywa na ogół dość krótki, kilka miesięcy, rok, 2-3 lata. Taka umowa może być wypowiedziana przez leasingodawcę w terminie przewidywanym w umowie albo może być rozwiązana za zgodą stron w każdym czasie.

Ten rodzaj leasingu najczęściej odbywa się w formie pośredniej: leasingobiorca zawiera umowę z pośrednikiem, który staje się leasingodawcą, wskazuje przedmiot transakcji i dostawcę, od którego zakupuje i finansuje dany pośrednik, przekazując przedmiot do użytkowania na określonych warunkach dla lesingobiorcy. Wszelkie koszty związane z użytkowaniem rzeczy ponosi leasingobiora, płacąc umówiony czynsz z częściowym zwrotem kosztów zakupu na konto pośrednika (lesingodawcy). W tym właśnie tkwi zasadnicza różnica między leasingiem operacyjnym a zwykłą dzierżawą.

Leasing operacyjny wywołany jest potrzebą wykonania konkretnego terminowego zadania lub zrobienia dochodowego interesu w krótkim czasie, a dana firma nie ma swoich maszyn, pojazdów, urządzeń technicznych, magazynów lub innych środków materialnych. W takiej sytuacji decydenci firmy lub ich przedstawiciele mogą poszukać leasingodawcy (właściciela lub pośrednika) i pozyskać potrzebną rzecz na określony czas na warunkach umowy leasingu operacyjnego. Z uwagi na funkcje operacyjne ten rodzaj leasingu częściej jest stosowany w odniesieniu do sprzętu budowlanego, transportowego, telekomunikacyjnego, komputerowego oraz do lokali magazynowych, sklepowych, gastronomicznych.

Leasing finansowy (kapitałowy) - umożliwia leasingobiorcy przejęcie przedmiotu leasingu na własność, jeżeli warunki umowy zostaną spełnione, głównie w zakresie płatności czynszu i rat spłaty wartości tego przedmiotu. Istotą jest przekazanie danej rzeczy (dobra inwestycyjnego, środka trwałego) w użytkowanie za wynagrodzeniem czynszowym, ze spłatą w ratach ceny sprzedażnej tej rzeczy, po czym może nastąpić formalno - prawne przeniesienie własności na użytkownika - leasingobiorcę.

Umowa leasingu finansowego zazwyczaj bywa zawierana na czas dłuższy niekiedy na kilka lat, nawet na okres pełnej amortyzacji środka trwałego. Zerwanie tej umowy nie jest wcale łatwe, bo pociąga za sobą finansowe konsekwencje i kłopotliwe rozliczenia.

Leasingobiorca ma obowiązek utrzymywania Użytkowej rzeczy w należytej sprawności eksploatacyjnej i funkcjonalnej. Do niego należy również ubezpieczenie, naprawy, remonty i konserwacje. Zobowiązany jest do terminowego płacenia czynszu, należnych opłat i umówionych rat spłaty wartości przedmiotu leasingu.

Leasing finansowy jest formą korzystania z obcych inwestycji aż do momentu spłaty, kiedy następuje przeniesienie prawa własności. Ten typ leasingu gwarantuje zabezpieczenie interesów obu stron w przeciwieństwie do leasingu operacyjnego, najmu, dzierżawy czy kredytu.

Leasing finansowy, nazywany także kapitałowym, traktowany jest jako szczególny wariant finansowania obcego, które cechuje się także tym, że zamiast dawcy kapitału występuje leasingodawca, a zamiast kapitału pieniężnego oddawany jest do dyspozycji leasingobiorcy konkretny, przewidziany umową kapitał rzeczowy. Leasing finansowy jest zatem formą kredytu rzeczowego.

3. Zalety i wady leasingu

Zestawienie zalet i wad leasingu przedstawia poniższa tabela.

Zalety dla korzystającego	Zalety dla udostępniającego	Wady leasingu
możliwość finansowania do 100 % inwestycji elastyczność finansowania inwestycji uniknięcie początkowych nakładów inwestycyjnych rozszerzenie możliwości kredytowych zmniejszenie całkowitych kosztów inwestycji korzyści podatkowe korzyści bilansowe umożliwienie dostępu do nowoczesnych technologii	dodatkowa metoda finansowania i kredytowania inwestycji źródło wysokich zysków korzyści podatkowe zmniejszenie ryzyka włączenie dostawcy do transakcji	wieloznaczność i nieostrość pojęcia brak odrębnej regulacji prawnej leasingu wysokie koszty transakcji ponoszone przez korzystającego dotkliwe skutki zwłoki korzystającego wątpliwość co do praw korzystającego wobec dostawcy ponoszenie ryzyka cenowego i rzeczowego przez korzystającego ponoszenie odpowiedzialności za produkt przez korzystającego zwiększenie ryzyka udostępniającego przy leasingu międzynarodowym

Źródło: J. Poczobut, Umowa leasingu w prawie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1996.

Leasing umożliwia osiągnięcie korzyści zarówno leasingodawcy jak i leasingobiorcy. Leasingobiorca może zapewnić wiele korzyści w stosunku do zakupu majątku.

Wśród korzyści zapewnianych przez leasing można wymienić:

• dostarcza alternatywnego źródła pozyskania wyposażenia przedsiębiorstwom, które mają ograniczone możliwości kapitałowe,

• wyposażenie może być wzięte w leasing(operacyjny) w okresie, kiedy jest rzeczywiście eksploatowane, pozwala to uniknąć kosztów bezczynności obiektów

okresowo nie eksploatowanych,

• wyposażenie może być wzięte w leasing (finansowy) na okres dłuższy aniżeli występujący w finansowaniu konwencjonalnym, daje to możliwość rozłożenia kosztów w dłuższym okresie,

• leasing może być kalkulowany w stałych stawkach, które ponadto można dostosować do możliwości finansowych leasingobiorcy, pozwala to uniknąć ryzyka towarzyszącego finansowaniu średnioterminowemu, wynikającemu głównie ze zmian stopy procentowej,

• umożliwia przedsiębiorstwu zachowanie dotychczasowych źródeł kredytu i wykorzystanie go na inne cele, nie ogranicza też zdolności kredytowej przedsiębiorstwa,

• często zapewnia pełne finansowanie wyposażenia,

• pozwala na szybsze i bardziej elastyczne dopasowanie swojego wyposażenia do potrzeb, umożliwia uniknięcie ryzyka zestarzenia się wyposażenia technicznego przedsiębiorstwa (szczególnie leasing operacyjny), przedsiębiorstwo ma możliwość szybkiego dostosowania się do poziomu nowoczesnej techniki, a także szybkiego sprostania wymaganiom rynku,

• warunki leasingu można dopasować do specyficznych potrzeb leasingobiorcy,

• opłaty leasingowe obniżają podstawę opodatkowania.

Do podstawowych zalet leasingu należą:

• możliwość sfinansowania inwestycji w 100% ze środków obcych,

• brak początkowych nakładów inwestycyjnych,

• możliwość zwiększenia wolnych strumieni pieniądza,

• możliwość zmniejszenia całkowitych kosztów inwestycji,

• elastyczność finansowania inwestycji,

• korzyści podatkowe,

• korzyści bilansowe,

• umożliwienie łatwiejszego dostępu do nowoczesnej technologii.

Obok wymienionych zalet występują również pewne ujemne strony - wady leasingu. Można do nich zaliczyć:

• koszty są często wyższe, aniżeli w przypadku zakupu wyposażenia,

• utrata amortyzacji, wartości końcowej (likwidacyjnej) oraz ulg inwestycyjnych,

• straty, jakie przedsiębiorstwo może ponieść, kiedy przedsięwzięcie bazujące na wyposażeniu z leasingu okaże się nietrafne,

• brak odrębnej regulacji prawnej,

• wysokiej koszty transakcji ponoszone przez korzystającego z leasingu,

• dotkliwe skutki przy niedotrzymaniu terminowych rozliczeń,

• ponoszone ryzyko cenowe i rzeczowe przez korzystającego z leasingu,

• niepewność możliwości odkupienia przedmiotu leasingu po okresie umowy.

.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior. pod redakcją Teresy Gostkowskiej - Drzewickiej, Gdańsk 1999, s.11.

Por. K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje, Warszawa 1998, s.7.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.11.

Por. K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje, op. cit., s.7.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.71.

Por. dr W. Karaszewski, Wykłady UMK, Grudziądz 1999r.

D.R. Kamershen, R.B. Mc Kenzie i C. Nardelli, Ekonomia, Gdańsk 1991, s.259.

w: Projekty inwestycyjne, pr. zbior pod redakcją T. Gostkowskiej-Drzewickiej, Gdańsk 1999, s.11.

H.Blom, K. Luder, Investition, Munchen 1998, s.2. w: Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.12.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.12.

Por. U. Brochocka, R. Gajecki, Metody oceny projektów inwestycyjnych, Warszawa 1997, s.9.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.13.

Por. H. Gawron, Ocena efektywności inwestycji, Poznań 1997, s.14-15.

Por. Projekty inwestycyjne, pr, zbior., op. cit., s.13.

Por. H. Gawron, Ocena ...., op. cit., s.14.

Por. K. Jajuga, K. Kuziak, P. Markowski, Rysunek kapitałowy - inwestycje finansowe, Wrocław

1997, s.11.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.14-16.

Por. H. Gawron, Ocena ..., op. cit., s.15.

Por. dr W. Karaszewski, Wykłady UMK, Grudziądz 1999.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.13.

Por. H. Gawron, Ocena...., op. cit., s.15.

Por. dr W. Karaszewski, Wykłady UMK, Grudziądz 1999

Por. H. Gawron, Ocena..., op. cit., s.16-17.

Por. K. Marcinek, Finansowa ocena przedsięwzięć inwestycyjnych przedsiębiorstw, Katowice 1998,

s.12.

Por. H. Walica, Ekonomika i organizacja jednostek inwestycyjnych, Katowice 1988, s.21.

Por. H. Walica, Ekonomika ..., op. cit., s.21-22.

Por. J.Czarnek, W. Szczepański, Wybrane problemy systemu inwestycyjnego, Toruń 1991, s.11.

Por. H. Walica, Ekonomika..., op. cit., s.22.

Por. Mała Encyklopedia Ekonomiczna, Warszawa 1974, s.306.

Por. L. Martan, Procesy inwestycyjne, Warszawa 1978, s.10-11.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.31-32.

Ibidem, s.17.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit.,s.34-35.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s. 35-38.

Por. Poradnik przygotowania ostatecznych wersji projektów inwestycyjnych, Warszawa 1986, s.25.

w: Projekty inwestycyjne, pr. zbior. pod redakcją T.Gostkowskiej - Drzewickiej, Gdańsk 1999, s.39.

Ibidem

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.39-40.

Ibidem, s.40.

Ibidem

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit. , s. 57.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s. 57.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999, Nr 7/85, s. 2.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s. 57.

Por. Poradnik Gazety Prawnej, op. cit., s. 3.

Por. Mała Encyklopedia Ekonomiczna, op. cit., s.31-32.

Por. Mała Encyklopedia Ekonomiczna, op. cit., s.226.

Por. Poradnik ..., op. cit., s.3.

Por. Poradnik ..., op. cit., s.4.

Por. Mała Encyklopedia Ekonomiczna , op. cit., s.23.

Por. K. Jajuga, K. Kuziak, P. Markowski, Rynek kapitałowy - Inwestycje finansowe, Wrocław 1997, s.25-27.

Por. Mała Encyklopedia Ekonomiczna, op. cit., s.23.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.63-64

Por. Mała ..., op. cit., s.23.

Por. Poradnik ..., op. cit., s.4-5.

Por. Poradnik..., op. cit., s.7.

Por. W. Sasin, Kredyt, Leasing czy Dzierżawa?, Skierniewice 1999, s.15.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, poz. 939, art. 69, ust. 1.

Por. I. Heropolitańska, E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, Warszawa 1996, s.30.

Por. J. Heropolitańska, E. Borowska, Kredyty..., Warszawa 1996, s.29-31.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.61-62.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999, Nr 28/106, s.9-10.

Por. Mała..., op. cit., s.409-410.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999,Nr 28/106, s.9.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999, Nr 7/85, s.11.

Por. J. Heroplitańska, E. Borowska, Kredyty..., op. cit., s.44-45.

Por. W. Sasin, Kredyt..., op. cit., s.16-17.

Por. W. Sasin, Kredyt..., op. cit., s.22-24.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999, Nr 28/106, s.10-11.

Por. J. Heropolitańska, E. Borowska, Kredyty..., op. cit., s.31.

Por. W. Sasin, Kredyt..., op. cit., s.26.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999, Nr 28/106, s.12-14.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.62.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999, Nr 28/106, s.20.

Por. Dodatek od Prawa Przedsiębiorcy, Minisłownik Terminologiczny Prawa Przedsiębiorcy, Warszawa 199, s.80.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999, Nr 7/85, s.16.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999,Nr 28/106, s.20.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999,Nr 7/85, s.16.

Por. K. Jajuga, K. Kuziak, P. Markowski, Inwestycje..., op. cit., s.21.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999,Nr 7/85, s.16-17.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s. 62-63.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999,Nr 7/85, s.16-19.

Por. J. Poczobut, Umowa leasingu w prawie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1996, s.25-26.

Por. K. Kruczolak, Leasing i jego gospodarcze zastosowanie, Gdańsk 1993, s.13.

Por. J. Poczobut, Umowa..., op. cit., s.40.

Por. W. Sasin, Kredyt..., op. cit., s.39.

Por. K. Kruczalak, Leasing..., op. cit., s.15.

Por. J. Poczobut, Umowa..., op. cit., s.44.

Por. W. Sasin, Kredyt..., op. cit., s.39.

Por. K. Kruczalak, Leasing..., op. cit., s.16-17.

Por. K. Marcinek, Finansowa ocena przedsięwzięć inwestycyjnych przedsiębiorstw, Katowice 1998, s.193.

Por. W. Sasin, Kredyt..., op. cit., s.40.

Por. W. Sasin, Kredyt..., op. cit., s.40. i K. Kruczalak, Leasing..., op. cit., s.23.

Por. W. Sasin, Kredyt..., op. cit., s.41-42.

Por. W. Sasin, Kredyt..., op. cit., s.42-43.

Por. Projekty inwestycyjne, pr. zbior., op. cit., s.66-67.

Por. K. Marcinek, Finansowa ocena..., op. cit., s.194 - 195.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999, Nr 7/85, s.23.

Por. K. Marcinek, Finansowa ocena..., op. cit., s.196.

Por. Poradnik Gazety Prawnej 1999,Nr 7/85, s.23.

20

20

---