http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/zabezpieczenie/w1.htm

dr. Ryszard Szarfenberg - Zabezpieczenie społeczne

Wykład 1

Pochodzenie wyrażenia „zabezpieczenie społeczne”: Rada Komisarzy Ludowych - dekret o zabezpieczeniu społecznym z 1918, Social Security Act z 1935 (ustawa z USA), a potem Karta Atlantycka z 1941 (punkt 5: they desire to bring about the fullest collaboration between all nations in the economic field with the object of securing, for all, improved labor standards, economic advancement and social security, ale też w punkcie 6 - „freedom form fear and want”); Powszechna deklaracja Praw Człowieka z 1948 artykuł 22: „Każdy człowiek ma jako członek społeczeństwa prawo do zabezpieczenia społecznego [w tłumaczeniu na stronach ONZ mamy tu jednak „do ubezpieczeń społecznych”]; ma również prawo do urzeczywistniania - poprzez wysiłek narodowy i współpracę międzynarodową oraz zgodnie z organizacją i zasobami każdego Państwa - swych praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, niezbędnych dla jego godności i swobodnego rozwoju jego osobowości”

W innych językach: sécurité sociale, protection sociale, social security, social protection i soziale Sicherung, soziale Sicherheit, sozialer Schutz lub Sozialschutz, a po rosyjsku социальное обеспечение

[bardzo dobre wprowadzenie historyczno pojęciowe jest w książce T. Zielińskiego „Ubezpieczenie społeczne pracowników”]

Definicje akademickie

Jerzy Piotrowski w książce „Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody” z 1966 r.

• ZS jako „całokształt urządzeń publicznych zapewniających ochronę przed niedostatkiem” (Pierwsze zdanie wstępu)

• ZS jako „całokształt środków i działań (instytucji) publicznych, przy których pomocy społeczeństwo stara się zabezpieczyć swoich obywateli przed groźbą niezaspokojenia podstawowych potrzeb, społecznie uznanych za ważne” (s.29).

Ubezpieczenie społeczne jest w takim ujęciu jedną z metod, technik czy zasad technicznych (obok zaopatrzeniowej i opiekuńczej), JP proponuje by cele ZS osiągać poprzez metody „zintegrowane i wzajemnie się uzupełniające”, przez koordynację różnorakich działań i urządzeń” (s.85), gdyż oparcie na jednej metodzie „narzuca ograniczenia co do rodzaju i co do stopnia zaspokojenia potrzeb”. Jest to ujęcie „szerokie i ogólne”, dalej JP wyróżnia też

ZS w węższym znaczeniu: „zabezpieczenie materialne osób, które w zasadzie bez własnej winy nie posiadają wystarczających źródeł utrzymania, albo nawet nie posiadają ich wcale” takie zabezpieczenie jest realizowane poprzez zasiłki i renty ubezpieczeniowe, zasiłki pomocy społecznej, społeczną służbę zdrowia, domy dla rencistów, upośledzonych fizycznie itp. oraz przeszkalanie zawodowe i rehabilitacja. (s. 85) Za przykład takiej definicji służy JP definicja Eveline M. Burns:

„ZS obejmuje te wszystkie urządzenia publiczne, które bez względu na swoją nazwę (opieka społeczna, pomoc społeczna, ubezpieczenie społeczne) mają na celu zabezpieczenie materialnych warunków egzystencji jednostki w formie odpowiednich świadczeń w określonych sytuacjach, tj. w razie spełnienia się określonych ryzyk” (w przypisie JP powołuje się na książkę Burns z 1956 „Social Security and Public Policy”, ale nie podaje numeru strony).

Mirosław Księżopolski odróżnia natomiast definicje ZS jako celu, wartości czy stanu pożądanego, czyli

  ZS jako bezpieczeństwo socjalne („stan wolności od niedostatku materialnych środków utrzymania i istnienie realnych gwarancji pełnego rozwoju jednostki” czyli „stan wolności od tych zagrożeń, których głównym skutkiem jest brak lub niedostatek środków utrzymania” tzn. pieniędzy, rzeczy, opieki) [MK pisał też o bezpieczeństwie społecznym, które obejmowałao bezpieczeństwo socjalne, ale było szerszym pojęciem]

oraz definicje ZS jako środka czy instrumentu do realizacji tego celu

  ZS jako przedsięwzięcia publiczne podejmowane dla zagwarantowania odpowiedniego poziomu życia członków danego społeczeństwa w razie zaistnienia typowych zdarzeń losowych (ryzyk socjalnych), a ich celem jest kompensata utraconych dochodów lub zaspokojenie podstawowych potrzeb na co najmniej minimalnym poziomie, np. „udzielanie różnego rodzaju świadczeń zapewniających obywatelowi poczucie bezpieczeństwa socjalnego w takich wypadkach, jak: urodzenie i wychowywanie dziecka, zagrożenie czy utrata zdrowia, zdarzenia losowe (wraz z działaniami profilaktycznymi i łagodzeniem ich skutków), niezawinione pogorszenie sytuacji materialnej czy utrata możliwości zarobkowania, wygasanie dochodów z pracy, bezradność itp.”

Wracając do Piotrowskiego, wyróżnił on definicje opisowe, które wymieniają urządzenia zaliczane do ZS lub cechy, wg których określone urządzenia można zaliczyć do zakresu ZS. Przykładem ma być lista kryteriów zastosowanych przez Międzynarodową Organizację Pracy przy zbieraniu informacji o kosztach zabezpieczenia społecznego (badania prowadzono od 1949 do 1999). Oto te trzy kryteria:

1. Celem programu powinno być udzielanie pomocy w zakresie lecznictwa lub profilaktyki medycznej, bądź podtrzymanie dochodu w przypadku niezawinionej utraty zarobku lub znacznej jego części, bądź udzielanie dodatkowego dochodu osobom mających obowiązki rodzinne.

2. Program powinien być oparty na podstawie aktu ustawodawczego, który przyznaje określone prawa indywidualne lub nakłada określone obowiązki na instytucje publiczne, półpubliczne (semi public) lub autonomiczne.

3. Program winien być administrowany przez instytucję państwową lub nadzorowaną przez państwo instytucję publiczną (semi-public), czy też przez specjalną instytucję autonomiczną [tak JP tłumaczy public, semi-public, autonomus]

W badaniach z lat 1994-1996 zmieniono nieco te kryteria.
Celem programu powinno być dostarczanie świadczeń w ramach co najmniej jednej z 9 funkcji (w innym miejscu jest to klasyfikacja zdarzeń losowych (contingencies)/ryzyk/potrzeb, a takie funkcjonalne podejście ma być charakterystyczne dla ESSPROS, czyli European System of integrated Social PROtection Statistics, krótki opis funkcji za bazą SES - SOcial Security Database):

1. Choroba i ochrona zdrowia

2. Starszy wiek

3. Niepełnosprawność

4. Śmierć żywiciela rodziny

5. Bezrobocie

6. Urazy i choroby związane z pracą [na ogół: wypadki przy pracy i choroby zawodowe]

Do tego dodano funkcje ujęte w szerszym pojęciu social protection (obejmującym świadczenia niezależnie od składek i historii zatrudnienia i stosowanym w UE)

7. Rodzina/dzieci

8. Mieszkalnictwo

9. Wykluczenie społeczne/pomoc społeczna

Kryteria 2 i 3 pozostawiono niezmienione, dodano kryterium 4 - program może być administrowany przez instytucję prywatną, której zlecono wykonywanie prawnie określonych zobowiązań. W ramach klasyfikacji funkcji przez ESSPROS nie wyróżniono urazów związanych z pracą (dlatego ESSPROS wymienia 8 funkcji), poza tym jest tam choroba/ochrona zdrowia (ale health czy health care chyba można tłumaczyć podobnie), poza tym mamy tam „wykluczenie społeczne i inne niezaklasyfikowane gdzie indziej”.

Za instytucje spełniające te warunki uznano m.in.

1. Obowiązkowe i dobrowolne ubezpieczenia społeczne

2. Powszechne świadczenia nieskładkowe

3. Obowiązkowe fundusze oszczędnościowe (provident funds)

4. Odrębne świadczenia dla osób zatrudnionych w sektorze publicznym

5. Ubezpieczenia wypadkowe i zobowiązania zatrudniających w przypadku wypadków przy pracy

6. Świadczenia rodzinne

7. Świadczenia dla bezrobotnych

8. Pomoc społeczna

9. Świadczenia zdrowotne

Cele świadczeń ZS wg MOP
Świadczenia zabezpieczenia społecznego mają na celu zapobieganie sytuacjom ubóstwa i pozbawienia środków do życia (want and destitution) będących konsekwencją co najmniej jednego z tych 9 ryzyk lub potrzeb. Świadczenia te mogą być potem dzielone wg typu ryzyka lub potrzeby jakie zabezpieczają (cover u Jończyka byłoby pewnie „chronią”), np. świadczenia rodzinne czy świadczenia wypadkowe; oraz wg swojej formy, np. świadczenia pieniężne czy świadczenia w naturze (rzeczy lub usługi).

Na uwagę zasługuje też wymiana informacji w ramach Unii Europejskiej pod nazwą MISSOC (Mutual Information System on SOCial protection in the EU member states), na tej samej zasadzie stworzono też bazę danych pod nazwą MISSCEEC (Mutual Information System on Social Protection in the Central and Eastern European Countries). Umieszczono tam następujące kategorie świadczeń/ryzyk/potrzeb:

1. Ochrona zdrowia

2. Choroba - świadczenia pieniężne

3. Macierzyństwo

4. Niepełnosprawność

5. Starszy wiek

6. Śmierć żywiciela

7. Urazy związane z pracą i choroby zawodowe

8. Świadczenia rodzinne

9. Bezrobocie

10. Gwarantowanie wystarczających zasobów (w przypadku Polski omawiano tu pomoc społeczną)

11. Opieka długoterminowa

Na tej liście można by dokonać zmian by wszystkie pozycje był ryzykami: 1 jako „choroba - świadczenia rzeczowe”, 3 jako „przerwa w pracy z powodu macierzyństwa”, 8 jako „koszty opieki nad dziećmi”, 10 jako „ubóstwo”, 11 jako „potrzeba długotrwałej opieki”.

Pomijam klasyfikację wydatków socjalnych OECD i klasyfikację Rady Europy MISSCEO (Mutual Information System on Social Protection of the Council of Europe).

Wykład 2 i 3

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 1948, w art 22 każdy ma prawo do „social security”, co przetłumaczono u nas „do ubezpieczeń społecznych”, a po niemiecku do „soziale Sichercheit”, czyli do bezpieczeństwa socjalnego. [Deklaracja to deklaracja, dlatego można ją omawiać razem z zaleceniami MOP 67 i 69 (patrz dalej) oraz zaleceniami UE 441 i 442 z 1992 dotyczącymi zabezpieczenia społecznego (social protection)]

Definicja prawna zabezpieczenia społecznego, ale sformułowana nie w ustawie, ale dla orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w związku z art. 67 polskiej Konstytucji:
„1. Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa.
2. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa ustawa.”
Twórcy bazy prawnej LEX uznali, że ustawą tą jest ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, a o ustawie o pomocy społecznej nie wspomnieli.

Definicja ZS przez TK w kontekście orzeczenia dotyczącego ustawy o pomocy społecznej.
„Pomoc społeczną traktuje się współcześnie z reguły jako jeden z elementów zabezpieczenia społecznego pojmowanego jako system urządzeń i świadczeń służących zaspokojeniu usprawiedliwionych potrzeb obywateli, którzy utracili lub doznali ograniczenia zdolności do pracy, albo zostali obciążeni nadmiernie kosztami utrzymania rodziny. W skład tak pojętego zabezpieczenia społecznego wchodzą trzy instytucje prawne: ubezpieczenia społeczne, zaopatrzenie społeczne i pomoc społeczna. Pomoc społeczna ma w odniesieniu do ubezpieczenia czy zaopatrzenia społecznego charakter uzupełniający. Obejmuje bowiem te przypadki, w których nie ma możliwości wypłaty świadczeń z tytułu ubezpieczeń czy zaopatrzenia, jak również może uzupełniać świadczenia wypłacone z tych tytułów. Jest więc ona stosowana wobec osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji w sytuacjach, w których osoby te nie nabyły uprawnień z tytułu ubezpieczeń czy zaopatrzenia, bądź gdy świadczenia te są niewystarczające ze względu na stan zdrowia danej osoby, wypadki losowe itp.” (orzeczenie TK K 17/92, ale wtedy nie było jeszcze art. 67 Konstytucji z 1997, chodziło o zgodność z artykułem odwołującym się do sprawiedliwości społecznej oraz równości praw w poprzedniej Konstytucji).

Definicja ta jest odtąd powoływana w uzasadnieniach do orzeczeń TK, a więc w sposób pośredni ma wpływ na polskie prawo.

ZS w ratyfikowanych przez Polskę międzynarodowych aktach prawnych

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r. ratyfikowany przez nas w 1977: art.9 „Państwa Strony niniejszego Paktu uznają prawo każdego do zabezpieczenia społecznego, włączając w to ubezpieczenia społeczne”.

Europejska Karta Społeczna z 1961 r. (Rada Europy) ratyfikowana przez nas w 1997 r.: art. 12 Prawo do zabezpieczenia społecznego: "W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do zabezpieczenia społecznego, Umawiające się Strony zobowiązują się:
1. ustanowić lub utrzymywać system zabezpieczenia społecznego;
2. utrzymywać system zabezpieczenia społecznego na zadowalającym poziomie, równym co najmniej poziomowi niezbędnemu dla ratyfikowania Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy (nr 102) dotyczącej minimalnych norm zabezpieczenia społecznego;
3. zabiegać o stopniowe podnoszenie poziomu systemu zabezpieczenia społecznego;
4. podjąć kroki, poprzez zawarcie odpowiednich porozumień dwustronnych i wielostronnych lub za pomocą innych środków, i z zastrzeżeniem warunków ustanowionych w takich porozumieniach, w celu zapewnienia:
  a) równego traktowania własnych obywateli i obywateli innych Umawiających się Stron, jeżeli chodzi o uprawnienia z tytułu zabezpieczenia społecznego, w tym zachowanie korzyści wynikających z ustawodawstwa dotyczącego zabezpieczenia społecznego, bez względu na zmiany miejsca pobytu na terytoriach Umawiających się Stron, które mogłyby podjąć osoby chronione;
  b) przyznawania, zachowania i przywracania uprawnień z tytułu zabezpieczenia społecznego za pomocą takich środków, jak zliczanie okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia, wypełnionych zgodnie z ustawodawstwem każdej z Umawiających się Stron"

Interesujące, że nie ratyfikowaliśmy punktu 1 z artykuł 13 EKS "Prawo do pomocy społecznej i medycznej": "W celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do pomocy społecznej i medycznej, Umawiające się Strony zobowiązują się: 1. zapewnić, by każdej osobie, która nie posiada dostatecznych zasobów i która nie jest zdolna do zapewnienia ich sobie z innych źródeł, szczególnie poprzez świadczenia z systemu zabezpieczenia społecznego, została przyznana odpowiednia pomoc oraz, w przypadku choroby, opieka konieczna ze względu na jej stan”. Jak widać w EKS odróżniono prawo do zabezpieczenia społecznego (social security) od prawa do pomocy społecznej (social assistance). Ponadto w artykule 14 mamy prawo do social welfare services, czyli jak wynika z treści do pracy socjalnej.

Konwencja 102 MOP z 1952 o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego, do stosowania której zobowiązuje nas EKS (zapowiedź ratyfikacji tej Konwencji w Strategii Polityki Społecznej, która jednak nadal nie jest dokumentem rządowym, ustawa o ratyfikacji K102 została uchwalona przez Sejm w kwietniu 2003). Poza K102 warto wspomnieć o zaleceniu nr 67 dotyczącym zabezpieczenia dochodu z 1944 (Income Security Recomendation - tłumaczenie ze zbioru PWN Konwencji MOP, po niemiecku Sicherung des Lebensunterhaltes, czyli (za)bezpieczeństwo środków utrzymania, z kolei T. Zieliński pisał o „gwarancji środków egzystencji”, tłumaczy się też tam contingencies jako ryzyko i zaraz potem jako przypadki). W zaleceniu zostały omówione zarówno ubezpieczenie społeczne (social insurance) jak i pomoc społeczna (social assistance tłumaczona jako opieka społeczna), sformułowano też zasadę iż pomoc społeczna uzupełnia ubezpieczenie społeczne: Provision for needs not covered by compulsory social insurance should be made by social assistance, przy czym: certain categories of persons, particularly dependent children and needy invalids, aged persons and widows, should be entitled to allowances at reasonable rates according to a prescribed scale. Do zalecenia dołączono Aneks z propozycjami stosowania zasad przewodnich określonych w samym zaleceniu. W zaleceniu mowa o potrzebach i ryzykach. Mamy też wyliczenie ryzyk (franc: éventualités): choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, podeszły wiek, śmierć żywiciela rodziny, bezrobocie, wydatki nadzwyczajne (emergency expenses), obrażenia (injuries, a po niemiecku Arbeitsunfälle und Berufskrankheiten) wynikające z zatrudnienia. Interesujące też m.in., że maintenance allowances przetłumaczono w naszym zbiorze jako „specjalne dodatki żywnościowe” (kuriozum!!). Zalecenie nr 69 z 1944 dotyczy opieki medycznej (medical care), nawet bardziej rozbudowane niż Z67 m.in. ze wskazaniem że opieka powinna dotyczyć całej ludności - zatrudnionych, jak i niezatrudnionych. Tu m.in. przetłumaczono subsistence level jako minimum egzystencji, dotyczyło to zwolnienia z obowiązku opłacania składek zdrowotnych osób o dochodach niższych niż minimum egzystencji.

K102: reguluje następujące świadczenia (zakres przedmiotowy):

1. opieka lekarska (przedmiot ochrony: wszelki stan chorobowy, ciąża, poród, a także ich skutki),

2. zasiłki chorobowe (przedmiot ochrony: niezdolność do pracy wskutek choroby, pociągającą za sobą utratę zarobku),

3. świadczenia w razie bezrobocia (przedmiot ochrony: utrata zarobku z powodu niemożności otrzymania odpowiedniego zatrudnienia),

4. świadczenia na starość (przedmiot ochrony: przeżycie ponad ustalony wiek),

5. świadczenia w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych (przedmiot ochrony: skutki tych wypadków i chorób - stany chorobowe, niezdolność do pracy powodująca utratę zarobku, trwała całkowita utrata zdolności zarobkowania lub utrata częściowa powyżej ustalonego stopnia, utrata środków utrzymania przez wdowę i dzieci z powodu śmierci jedynego żywiciela),

6. świadczenia rodzinne (przedmiot ochrony: odpowiedzialność za utrzymanie dzieci),

7. świadczenia macierzyńskie (przedmiot ochrony: ciąża, poród i ich skutki oraz będąca ich wynikiem utrata zarobków),

8. świadczenia w razie inwalidztwa (przedmiot ochrony: niezdolność do wykonywania jakiejkolwiek działalności zawodowej jeśli będzie trwała lub istnieje nadal po wykorzystaniu prawa do zasiłku chorobowego),

9. świadczenia w razie śmierci żywiciela rodziny (przedmiot ochrony: utrata przez wdowę i dzieci środków utrzymania).

W polskim tłumaczeniu jest „przedmiot ochrony” w angielskiej wersji mamy „contingencies covered” (w każdym razie nie risk) a w niemieckiej „gedeckte Fall”

Zakres podmiotowy (zakres osób chronionych) jest zwykle określony następująco: ustalone grupy pracowników stanowiące łącznie co najmniej 50% wszystkich pracowników albo ustalone grupy ludności zawodowo czynnej stanowiące co najmniej 20% ogółu mieszkańców albo wszystkich mieszkańców, których środki nie przekraczają ustalonych granic (świadczenia bezrobocie, zasiłki chorobowe, świadczenia na starość, rodzinne, inwalidztwo, utrata żywiciela).  Co do wysokości świadczeń pieniężnych mamy dość interesujący punkt odniesienia: „płaca typowego pracownika niewykwalifikowanego płci męskiej”, wysokości określono od 40% do 50% tej płacy.

W K102 nie wskazuje się konkretnych źródeł finansowania, nie uznaje się, że ubezpieczenie społeczne jest jedynym możliwym sposobem zapewniania tych świadczeń (ale wiecej na ten temat jest w zaleceniach 67 i 69). W tym sensie K102 to raczej kwestia reżimu (kto co dostaje i na jakich warunkach czy w jakich sytuacjach) niż filarów (kto finansuje, kto zapewnia czy dostarcza)

Przy okazji należy wspomnieć o Jana Jończyka klasyfikacji ryzyk (czyli w tłumaczeniu K102 przedmiotów ochrony) składających się na ryzyko socjalne w świetle polskiego prawa:

1. dożycie wieku emerytalnego, ("ubezpieczenie emerytalne" za ustawą o systemie ubezpieczeń społ. z 1998)

2. trwała lub okresowa niezdolność do pracy (pojęcie z ustawy o emeryturach i rentach z FUS z 1998, ubezpieczenie rentowe - pojęcie z ustawy o systemie ubezpieczeń społ. ),

3. śmierć żywiciela, (ubezpieczenie rentowe - z ustawy o systemie ubezpieczeń społ.),

4. niezdolność lub niemożność świad­czenia pracy (prowadzenia działalności), (ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa z 1999, ubezpieczenie chorobowe - za ustawą o systemie ubezpieczeń społ.)

5. wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, (nowa ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych z 2002, ubezpieczenie wypadkowe - za ustawą o systemie ubezpieczeń społ.)

6. niezdrowie (koncepcja zdrowia WHO, czyli Światowej Organizacji Zdrowia, ochrona w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, o ryzyku potrzeby pielęgnacji, ale tu zbieg z ryzykiem trudnych sytuacji życiowych)

7. bezrobocie, (z wyróżnionymi szczególnymi ryzykami młodzieży, przedemerytalnym, agrarnym, niepełnosprawnych, Jończyk pisze tu zarówno o ustawie o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z 1994, jak i o ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 1997);

8. niedostatek dochodu w rodzinie, (ustawa o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych z 1994)

9. trudne sytuacje życiowe (ustawa o pomocy społecznej z 1990 i argumentacja dlaczego nie stosuje pojęci "ubóstwo", m.in. unikanie moralnych ocen, które wiążą się często z ubóstwem - problematyka ubogich godnych i niegodnych pomocy)

1-6 ubezpieczeniowa forma ochrony, a 7-9 pomocowa forma ochrony. Interesujące jest zaliczenie 7 do form pomocowych mimo istnienia składki opłacanej przez pracodawców (w 2003 2,45% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne).

Zrewidowana EKS z 1991 odwołuje się już nie do norm K102, ale Europejskiego Kodeksu Zabezpieczenia Społecznego z 1964 r., który ustala wyższe standardy niż K102, tj. większe grupy objętych świadczeniami, wyższe świadczenia (w Strategii Polityki Społecznej zapowiedziano również ratyfikację zrewidowanej EKS).

Odniesienia do wyrażenia „zabezpieczenie społeczne” w polskim prawie (poza Konstytucją i aktami międzynarodowymi), głównie różne odmiany wyrażenia „minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego”. Powodem tego jest ustawa o działach administracji rządowej z 1997 r., gdzie wyróżniono dział zabezpieczenie społeczne:

„Art. 31. 1. Dział zabezpieczenie społeczne obejmuje sprawy:

            1)         ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego,

            2)         funduszy emerytalnych,

            3)         pomocy społecznej i świadczeń na rzecz rodziny,

4)         świadczeń socjalnych, zatrudnienia, rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych,

            5)         kombatantów i osób represjonowanych,

6)         koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, z wyjątkiem rzeczowych świadczeń leczniczych.

2. Ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego podlega Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

3. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego sprawuje nadzór nad Prezesem Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych.”

W prawie dotyczącym budżetu państwa
W rozporządzeniu ministra finansów z 1999 r. w sprawie klasyfikacji części budżetowych oraz określenia ich dysponentów wyróżniono część „zabezpieczenie społeczne”, która ma numer 44, niemniej w jej ramach umieszcza się przede wszystkim dział „opieka społeczna” numer 853. Dział „obowiązkowe ubezpieczenie społeczne” numer 753 pojawia się w różnych częściach budżetu w tym w części 73 „Zakład Ubezpieczeń Społecznych”. KRUS stanowi część nr 72, a zdrowie 46.
W rozporządzeniu ministra finansów z 2000 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów mamy szczegółowe rozpisanie działów 753 i 853 na rozdziały.

Dział 753 - Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne

75300                            (skreślony)

75301                            Świadczenia pieniężne z zaopatrzenia emerytalnego

75302                            Uposażenia prokuratorów w stanie spoczynku oraz uposażenia rodzinne

75303                            Fundusz Ubezpieczeń Społecznych

75304                            Fundusz Alimentacyjny

75305                            Fundusz Emerytalno-Rentowy

75306                            Fundusz Prewencji i Rehabilitacji

75307                            Fundusz Administracyjny [finansowanie kosztów obsługi ubezpieczenia]

75308                            Fundusz Rezerwy Demograficznej

75309                            Składki na ubezpieczenia społeczne

Rozdział ten występuje wyłącznie w części 73 Zakład Ubezpieczeń Społecznych i obejmuje składki na ubezpieczenia społeczne finansowane z budżetu państwa za osoby przebywające na urlopach wychowawczych, za osoby pobierające zasiłek macierzyński oraz za osoby niepełnosprawne.

75310                            (skreślony)

75311                            Renty strukturalne [miesięczne świadczenie pieniężne przysługujące za przekazane gospodarstwo rolne i zaprzestanie działalności rolniczej przez kobietę 55-60 lat lub mężczyznę 60-65 lat, ustawa o rentach strukturalnych w rolnictwie z 2001]

75312                            Uposażenia sędziów w stanie spoczynku oraz uposażenia rodzinne

75395                            Pozostała działalność

Dział 853 - Opieka społeczna

85300                            (skreślony)

85301                            Placówki opiekuńczo-wychowawcze

W rozdziale tym poza wydatkami związanymi z działalnością placówek opiekuńczo-wychowawczych ujmuje się wydatki na usamodzielnienie osób opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze, schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze i ośrodki szkolno-wychowawcze oraz na kontynuowanie nauki przez te osoby.

85302                            Domy pomocy społecznej

85303                            Ośrodki wsparcia

85304                            Rodziny zastępcze

85305                            Żłobki

85313                            Składki na ubezpieczenie zdrowotne opłacane za osoby pobierające niektóre świadczenia z pomocy społecznej

85314                            Zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia społeczne

W rozdziale tym ujmuje się zasiłki i pomoc w naturze oraz wydatki na opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne za osoby pobierające niektóre świadczenia z pomocy społecznej, a także za osoby rezygnujące z pracy w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad ciężko chorym członkiem rodziny.

85315                            Dodatki mieszkaniowe

85316                            Zasiłki rodzinne, pielęgnacyjne i wychowawcze [takie postawienie sprawy nie pozwala na oddzielenie tych wydatków od siebie]

85317                            Regionalne ośrodki polityki społecznej

85318                            Powiatowe centra pomocy rodzinie

85319                            Ośrodki pomocy społecznej

85320                            Jednostki specjalistycznego poradnictwa, mieszkania chronione i ośrodki interwencji kryzysowej

85321                            Zespoły do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności

85322                            Fundusz Pracy

85323                            Państwowy Fundusz Kombatantów

85324                            Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

85325                            Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych

85326                            Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze

85328                            Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze

85329                            Specjalistyczne ośrodki szkoleniowo-rehabilitacyjne

85330                            Opieka i pomoc dla Polonii i Polaków za granicą

85331                            Pomoc dla uchodźców

85332                            Wojewódzkie urzędy pracy

85333                            Powiatowe urzędy pracy

85334                            Pomoc dla repatriantów

85335                            Refundacja ulg dla inwalidów wojennych i wojskowych z tytułu ubezpieczenia OC i AC

85346                            Dokształcanie i doskonalenie nauczycieli

85378                            Usuwanie skutków klęsk żywiołowych

85395                            Pozostała działalność

85397      Gospodarstwa pomocnicze

Wykład 4

Zabezpieczenie społeczne elementy teorii.

ZS można ująć w schemacie środki - cele, tzn. w ramach zabezpieczenia społecznego używa się pewnych środków, dla osiągnięcia określonych celów. Eksperci MOP w połowie lat 1980. zaproponowali by uznać, że zasadniczym celem ZS jest „danie jednostkom i rodzinom pewności, że ich poziom i jakość życia, na tyle na ile to możliwe, istotnie się nie pogorszy w wyniku jakichkolwiek społecznych lub ekonomicznych ewentualności”.

Zwrócili oni ponadto uwagę, że nie tylko oznacza to uprawnienie do świadczeń zaspokajających potrzeby, które spowodowało wystąpienie wspomnianych ewentualności, ale przede wszystkim zapobieganie ich wystąpieniu, a w przypadkach, gdy zapobiec im nie można, pomoc jednostkom i rodzinom w jak najlepszym przygotowaniu na uporanie się z ich skutkami.

Podkreślali także, że najważniejsze są właśnie gwarancje bezpieczeństwa, natomiast problematyka sposobu finansowania świadczeń czy własności instytucji ZS ma znaczenie instrumentalne. Nie zmienia to jednak faktu, że większość zagadnień dyskutowanych w debatach publicznych i opisywanych w literaturze dotyczy zagadnień instrumentalnych właśnie, owych środków i sposobów osiągania bezpieczeństwa socjalnego.

Nieco bardziej szczegółowa lista celów zabezpieczenia społecznego (J. Ditch):

1. Zaspokojenie pilnej potrzeby finansowej wynikłej z nagłego i nieoczekiwanego zdarzenia, takiego jak śmierć żywiciela, bezrobocie czy wypadek przy pracy.

2. Zapewnienie finansowania dodatkowych kosztów związanych z niepełnosprawnością i potrzebą opieki.

3. Wsparcie rodziny jako jednostki społecznej.

4. Zapobieganie lub łagodzenie ubóstwa.

5. Redystrybucja zasobów, np. od młodszych do starszych, od samotnych do rodzin, od sprawnych do niepełnosprawnych, od zdrowych do chorych.

Współcześnie dużo uwagi poświęca się pomiarowi poziomu realizacji celów społecznych, na tym tle możemy zastanawiać się nad metodami pomiaru poziomu bezpieczeństwa socjalnego zarówno w wymiarze subiektywnego odczucia bycia zabezpieczonym na wypadek wystąpienia ryzyk socjalnych (np. pytając o to w sondażach), jak i obiektywnych wskaźników ubożenia i ubóstwa, które to zjawiska oznaczają właśnie istotne pogorszenie poziomu i jakości życia w wyniku wystąpienia „społecznych i ekonomicznych ewentualności”. Ponadto istotne jest, jaki wpływ na bezpieczeństwo socjalne mają świadczenia zabezpieczeniowe, tzn. na ile stosowane środki wpływają na realizację celu, co też można mierzyć, np. poziomem ubóstwa przed transferami społecznymi i po tych transferach, przykładowo w Polsce w 2001 r. stopa ubóstwa dochodowego przed transferami (świadczenia socjalne z wyjątkiem emerytur) wynosiła 28,4%, a po transferach 14,6%.

Poza celami i pomiarem ich realizacji wskazuje się niekiedy ogólne zasady, według których należy organizować i oceniać system zabezpieczenia społecznego, który powinien

1. Dostarczać świadczenia zapewniające pewien standard zaspokojenia potrzeb (problem standardu zaspokojenia potrzeb, np. minimum socjalne czy minimum egzystencji).

2. Obejmować wszystkie ryzyka socjalne (też problematyka Giddensa ryzyka zewnętrzne a ryzyka wytworzone, w książce Social Security in Transition używa się tego schematu, przynajmniej na poziomie opisu na Amazon).

3. Być spójny z innymi elementami polityki społecznej (ochrona zdrowia, mieszkalnictwo, zatrudnienie, polityka rodzinna, wymiar sprawiedliwości)

4. Traktować tak samo osoby będące w podobnej sytuacji, czemu sprzyja ustawowe regulowanie uprawnień i procedur, czyli niedyskrecjonalność systemu (ten postulat przypomina ostatni o niedyskryminacji).

5. Być prosty i zrozumiały zarówno dla klientów, jak i dla personelu (skomplikowane i niejasne przepisy sprzyjają oszustwom i utrudniają dostęp do świadczeń).

6. Być elastyczny i łatwo dostosowywać się do sytuacji klientów oraz oczekiwań większości społeczeństwa (przykład obowiązku informowania o zmianach sytuacji oraz sprawdzania sytuacji co sześć miesięcy.

7. Działać niedyskryminująco, czyli nie czynić rozróżnień pod względem płci, rasy, wyznania, niepełnosprawności, orientacji seksualnej.

Przejdźmy teraz do problematyki środków i sposobów ZS (aspekt instrumentalny)

Pewien sposób uporządkowania tych zagadnień zaproponowała m.in. Eveline Burns. Gdyby przyszło nam konstruować system zabezpieczenia społecznego od nowa musielibyśmy podjąć co najmniej cztery decyzje dotyczące:

1. Natury, zasad ustalania wysokości i warunków przyznawania świadczeń

2. Zakresu przedmiotowego ZS, czyli ryzyk chronionych w tym systemie

3. Metody finansowania programów ZS

4. Struktury i charakteru administracji ZS

Skoncentruję się przede wszystkim na punkcie 1.

Najogólniejsza definicja świadczenia z ZS odwołuje się do dwóch cech:

1. Nie jest to bezpośrednie wynagrodzenie za pracę (bezekwiwalentność);

2. Finansowane jest z środków publicznych.

Świadczenia mogą mieć formę pieniężną, rzeczową, usług.

Klasyfikacja świadczeń ZS dokonana przez Eveline Burns (1956)

  Świadczenia związane z potrzebami

o       Demonstrowanymi: test dochodów i środków utrzymania, świadczenia wyrównawcze

o       Przeciętnymi: stała wysokość świadczeń

         Dla osób poniżej progu dochodowego (test dochodu?)

         Dla pewnych kategorii osób

  Świadczenia związane ze składkami

  Świadczenia związane z przeszłymi zarobkami 

 

Klasyfikacja świadczeń dokonana przez T. Fitzpatricka (1999)

  Świadczenia z ubezpieczenia społecznego - składkowe

  Świadczenia z pomocy społecznej - test środków utrzymania

  Świadczenia dla określonych kategorii osób (niekiedy zwane powszechnymi) - nieskładkowe, bez testu środków utrzymania

  Świadczenia dyskrecjonalne - przy pewnych ogólnych regulacjach decyzja organu przyznającego (specyficzny przykład angielskiego Fundusz Socjalnego, z którego udziela się pożyczek w razie nagłej potrzeby, np. w związku z utratą pieniędzy lub mienia w wyniku kradzieży)

  Świadczenia związane z zatrudnieniem - na podstawie faktu zatrudnienia (np. wynagrodzenie za czas choroby) lub przebiegu zatrudnienia (emerytury zakładowe, czyli jakby nasz trzeci filar).

  Transfery fiskalne - ulgi podatkowe (w tym rozwiązania typu "kredytów podatkowych" - poniżej pewnego progu dochodowego - na ogół dla rodziny z dziećmi - nabywa się uprawnienie do ulgi, wraz ze spadkiem dochodu wysokość tej ulgi rośnie, a po przekroczeniu wymiaru podatku następuje zwrot różnicy w postaci świadczenia) [czasem włącza się tego typu transfery do pomocy społecznej]

 

W Polsce wyróżnia się na ogół trzy techniki zabezpieczenia społecznego i w związku z tym trzy ogólne rodzaje świadczeń

  Świadczenia z ubezpieczenia społecznego

  Świadczenia zaopatrzeniowe

  Świadczenia z pomocy społecznej

Propozycja porządkująca W. Muszalskiego

Techniki administracyjno-finansowe zabezpieczenia społecznego
Elementy różnicujące	Ubezpieczenie	Zaopatrzenie	Pomoc
Administracja	Zdecentralizowana: publiczne zakłady ubezpieczeń	Scentralizowana: administracja państwowa	Zdecentralizowana: gminy
Finansowanie	Zdecentralizowane fundusze składkowe	Budżet centralny państwa — brak składek	Budżet gminy, pomocniczo budżet państwa — brak składki
Uprawnieni	Pracownicy lub zawodowo aktywni	Całość ludności lub określone grupy	Całość ludności
Świadczenia	Typowe, zależne od wkładu pracy (składki) — rosz­czeniowe	Typowe, zależne od potrzeb —roszczeniowe	Indywidualne, zależne od potrzeb — uznaniowe

Eveline Burns zwracała uwagę na dwa rodzaje problemów, które musi rozwiązać projektant systemów ZS

  Wpływ gwarancji dochodowych na motywację do pracy. Problem: jaki powinien być stosunek między dochodem zapewnianym przez państwo osobom zdolnym do pracy a poziomem dochodu, który może być uzyskany z działalności produkcyjnej, między dochodem z zabezpieczenia społecznego a dochodem rynkowym). Też częste obawy wyrażane w przekonaniach, że świadczenia otrzymują osoby, które ich nie potrzebują lub które mogłby pracować, gdyby zechciały.

Dwa ogólne kierunki rozwiązywania tego problemu:

o       ustalenie pewnych zasad określania wysokości świadczeń (m.in. stopa zastąpienia, tzn. stosunek dochodu ze świadczeń do dochodu z pracy,  mniejsza niż 100)

o       nałożenie pewnych warunków czy obowiązków na odbiorców świadczeń (m.in. test środków utrzymania, test przeszłego zatrudnienia, ograniczenie okresu wypłacania świadczeń, obowiązek poszukiwania pracy)

  Wpływ zabezpieczenia społecznego na funkcjonowanie i spójność rodzin. Problem: w jakim zakresie społeczeństwo ma przejąć od rodziny odpowiedzialność za ekonomiczne utrzymanie jej członków. Odpowiedzią jest znana już ze starego (sprzed 1834) Prawa Ubogich  zasada odpowiedzialności krewnych za utrzymanie członków rodziny, co współcześnie zawężono do odpowiedzialności między rodzicami i nieletnimi dziećmi oraz dorosłymi dziećmi i starymi rodzicami [w polskim Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym obejmuje też rodzeństwo i środki wychowania].

 

T. Fitzpatrick także pisał o problemach, o których wspominała Burns, tyle, że nieco inaczej

1.      Pułapka bezrobocia (świadczenia zbyt wysokie w stosunku do płac, tu o stopie zastąpienia, zniechęcają do podejmowania pracy) i pułapka ubóstwa (osiąganie wyższego dochodu rynkowego brutto w wyniku składek, podatków i wycofania pomocy prowadzi do zmniejszenia dochodu netto)

2.      Stygmatyzowanie (nie szanuje się osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej), poziom realizacji uprawnień (ilu uprawnionych nie otrzymuje świadczeń) i oszustwa (wyłudzanie zaświadczeń i świadczeń)

3.      Kultura zależności i podklasa (czyli zbiorowość trwale zmarginalizowanych

4.   Redystrybucyjne efekty podatków i transferów, np. ilu ubogich przed transferami, a ilu po transferach.

Wykład 5

Pomoc społeczna i ubezpieczenie społeczne to najczęściej wykorzystywane techniki lub instrumenty realizowania celów zabezpieczenia społecznego, a jednocześnie instytucje społeczne o długiej historii. Najczęściej omawia się tu historię angielskiego (zasadniczo Anglia i Walia) ustawodawstwa dotyczącego pomocy dla ubogich - „An Acte for the Reliefe of the Poore” (w skrócie potem Poor Law) z podkreślaniem znaczenia ustawy o pomocy dla ubogich z 1601 r. (43 rok panowania Elżbiety I, niemniej historię tego ustawodawstwa można rozpocząć od statutu z Cambrigde z 1388, który miał utorować drogę ustawodawstwu ubogich za panowania Tudorów 1485-1603) oraz trzech niemieckich ustaw ubezpieczeniowych z lat 1880. Co do techniki zaopatrzeniowej można jej źródeł szukać w systemach emerytalnych dla urzędników państwowych (bez testu środków), ale też powszechnych emerytur typu duńskiego z 1891 (z testem środków, wiek i np. kryterium dochodowe).

Angielskie doświadczenia miały wpływ międzynarodowy nie tylko w przypadku starego i nowego Poor Law (kryterium podziału jest rok reformy tego ustawodawstwa z 1834 r.), ale również reformy, która położyła ostateczny kres żywotowi Poor Law, a została zaproponowana przez Williama Beveridge'a w dokumencie z roku 1942 pod nazwą „Ubezpieczenie społeczne i usługi towarzyszące”, zwanym też „Raportem Beveridge'a”.

Poor Laws

Statut z Cambridge z 1388

1. Rozróżnienie na żebraków zdolnych do pracy („sturdy beggars”) i żebraków niezdolnych do pracy z powodu wieku lub niesprawności („impotent beggars”).

2. Ustanowienie lokalnej odpowiedzialności („hundred”) za zamieszkanie i utrzymanie własnych ubogich.

Ustawa z 1531, w latach 1530 nastąpiła likwidacja klasztorów, a działalność dobroczynna Kościoła katolickiego zamierała. W kompetencjach sędziów pokoju znalazło się wydawanie pozwoleń na żebranie dla niezdolnych do pracy ubogich. Żebranie zdolnych do pracy stało się przestępstwem.

Ustawa z 1535

1. Władze lokalne mają być odpowiedzialne za tych ubogich niezdolnych do pracy, którzy urodzili się na ich terenie lub mieszkali tam co najmniej trzy lata.

2. Pomoc oparta jest na dobrowolnych datkach zbieranych przez sędziów pokoju lub churchwardens.

3. Zdolni do pracy włóczędzy mają być zmuszeni do stałej pracy.

Ustawa z 1547, wprowadzono piętnowanie i niewolę dla stale uchylających się do pracy włóczęgów.

Ustawa z 1552

1. Zobowiązano parafie do rejestrowania własnych ubogich.

2. Rady parafii miały też zatrudnić pomocników do zbierania datków na ubogich.

Ustawa z 1562, nie dający datków na ubogich dobrowolnie mogli być opodatkowanie przez sędziego pokoju, a uchylający się nadal mogli być nawet uwięzieni.

Ustawa z 1572

1. Odpowiedzialność parafii za własnych starych, niesprawnych, chorych ubogich.

2. Wprowadzono instytucję nadzorców ubogich.

3. Ustanowiono obowiązkowe podatki na ubogich.

4. Odmowa pracy zaproponowanej przez nadzorcę za prawnie ustaloną płacę stała się przestępstwem.

Ustawa z 1576, każde hrabstwo miało ufundować dom poprawczy dla włóczęgów.

Ustawa z 1597/8 zastępowała i rozszerzała poprzednie ustawodawstwo (chyba pierwsza o nazwie „An Act For the Relief of the Poor), m.in.:

1. Sędziowie pokoju mieli sprawdzać działalność nadzorców ubogich.

2. Nad całym systemem miała czuwać królewska Tajna Rada, której raporty mieli słać sędziowie pokoju.

Ustawa z 1601, która skonsolidowała i zastąpiła poprzednio wydane ustawy oraz była do reformy 1834 główną podstawą prawną organizowania pomocy dla ubogich:

1. Parafie uczyniono jednostką odpowiedzialną za pomoc dla ubogich.

2. Wybieralni churchwardens (funkcja w kościele anglikańskim) i nadzorcy ubogich (instytucja powołana do życia w 1572) mieli za zadanie zbierać podatek na ubogich (pierwszy obowiązkowy podatek tego typu wprowadził Londyn w latach 1530.) i przyznawać pomoc.

3. Zobowiązano parafie do dostarczenia materiałów i narzędzi by zapewnić pracę zdolnym do niej ubogim.

4. Organizowanie pracy i nauki rzemiosła dla ubogich dzieci.

5. Pomoc dla niezdolnych do pracy ubogich, także w postaci domów zamieszkania.

Ustawa z 1662 “An Act for the better Relief of the Poor of this Kingdom” nazywana też “Settlement Act”, obowiązek nadzorców ubogich, by za zgodą sędziego pokoju nowo przybyłych, którzy kwalifikują się do pomocy dla ubogich odsyłać do parafii, w których się urodzili.

Ustawa z 1697, obowiązek noszenia opasek przez ubogich otrzymujących pomoc z parafii (na prawym ramieniu czerwone lub niebieskie litery, pierwsza od nazwy parafii, a druga P od „Parish”)

Ustawa z 1723 - Sir Edward Knatchbull's Act - For Amending the Laws relating to the Settlement, Imployment and Relief of the Poor

1. Zobowiązywała parafie do budowania domów pracy, mogła to zrobić jedna parafia, ale też kilka sąsiadujących. Do 1732 roku działało już 700 domów pracy, do 1777 było już ich ok. 2000 w Anglii i Walii.

2. Uznawana za źródło „testu domu pracy” (udzielanie pomocy wyłącznie w tej instytucji, przy rygorach i szykanach, które miały odstraszać i zapewnić, że jedynie najbardziej potrzebujący i zdesperowani będą korzystali).

Ustawa z 1729, wzmocnienie przepisów Settlement Act - koszty odesłania ubogiego do miejsca urodzenia miała pokrywać parafia, z której się wywodził.

Ustawa z 1782: Thomas Gilbert's Act — For the Better Relief and Employment of the Poor

1. Promowano budowę większych domów pracy.

2. Próba oparcia pomocy dla ubogich na większych jednostkach administracyjnych, które składały się na ogół z kilku parafii (Gilbert's Unions). Ułatwiano w ten sposób współpracę między parafiami dla zarządzania domami pracy.

3. Źródło większej swobody w organizowaniu pomocy poza domami pracy i systemu Speenhamland (parafia w Berkshire), gdzie w 1795 roku postanowiono pomagać także robotnikom z niskimi zarobkami, a wysokość świadczeń uzależniono od ceny chleba i liczby dzieci.

4. Zdolni do pracy ubodzy mieli znaleźć pracę, a gdy jej nie było mogli otrzymywać pomoc poza domami pracy, usankcjonowano w ten sposób praktyki wielu parafii po 1750.

Ustawa z 1819, wzmocnienie nadzorców ubogich (stanowisko społeczne) przez możliwość zatrudnienia pomocników dla zwiększenia kontroli nad udzielaną pomocą.

Ustawa z 1834 - An Act for the Amendment and better Administration of the Laws relating to the Poor in England and Wales (w parlamencie mieli wtedy przewagę Wigowie, a premierem był Earl Grey, w 1833 uchwalono ustawę fabryczną, która była próbą regulowania czasu pracy kobiet i dzieci), z różnych względów rosło niezadowolenie ze starego systemu, przede wszystkim rosły podatki na ubogich, ale też dochodziło do buntów samych ubogich i ataków na domy pracy. Ustaw i praw w tej dziedzinie było wiele, a różnorodność praktyk lokalnych była bardzo duża. W 1832 roku powołano Królewską Komisję do zbadania sprawy. Główne postacie tej komisji to Nassau Senior (klasyczny liberał, profesor ekonomii politycznej z Oxfordu) i Edwin Chadwick (protegowany znanego filozofa Jeremy'ego Benthama, którego poglądy na te sprawy miały mieć zasadnicze znaczenie - filozofia moralna). W wyniku jej raportu doszło do uchwalenia ustawy, która fundowała nowe prawo ubogich. Jedna ze współczesnych ocen nowego systemu pomocy „w Anglii ubóstwo stało się zbrodnią”.

1. Zasada „testu domu pracy” dla ubogich zdolnych do pracy. Zgoda na pomoc w domu pracy miała służyć jako kryterium odróżniania ubogich zdolnych do pracy, którym należy pomagać od innych, którzy sami mogą dać sobie radę. Oznaczało to likwidację wszelkich form pomocy dla tej grupy ubogich poza domami pracy, a szczególnie uzupełniania płac znanego jako system Speenhamland.

2. Zasada less eligibility, warunki życia w domach pracy powinny być gorsze niż to, co może uzyskać niezależny robotnik z najniższej klasy. Oznaczało to ciężką pracę, kiepskie wyżywienie, żadnych wygód, uniformy ze znakami identyfikującymi parafię, rozdzielanie rodzin, ograniczanie praw obywatelskich.

3. Nadzór nad nowym systemem sprawowała powoływana przez rząd Poor Law Commission (George Nicholls, John Shaw-Lefevre i Thomas Frankland Lewis, Edwin Chadwick został sekretarzem tej Komisji).

4. Parafie miały tworzyć większe jednostki (Unions) zarządzające domami pracy i pomocą dla ubogich. Jednostki takie powstawały już od ustawy z 1782 roku, chociaż są też wcześniejsze doświadczenia wg modelu Londyńskiej Korporacji Ubogich z 1647, ale teraz nadzorować miała ten proces Komisja, generalnie nastawiona na wprowadzenie większej jednolitości w administracji i procedurach lokalnych. Zarząd uniami sprawowały Rady Strażników (Boards of Poor Law Guardians), które miały dbać głównie o to, by podatki na ubogich były niskie, a warunki domów pracy wystarczająco surowe. Słać też mieli raporty do Komisji. Oznaczało to próbę centralizacji całego systemu.

Ustawa z 1834 roku miała wielu przeciwników, domy pracy nazywano bastyliami, nagłaśniano skandaliczne przypadki złego traktowania w domach pracy, jeden z takich skandali (w domu pracy w Andover, gdzie jego podopieczni z głodu musieli szukać jedzenia wśród zgniłego mięsa z kości, które mieli za zadanie kruszyć na nawóz) doprowadził do rozwiązania Poor Law Commission i powłania na jej miejsce Rady Prawa Ubogich (Poor Law Board) w 1847, która miała sprawić, ze administracja systemu pomocy dla ubogich będzie bardziej odpowiedzialna przed parlamentem (w 1871 zadania tego ciała powierzono Samorządowej Radzie prawa ubogich - Local Government Board). Zmiany przyszły wraz z demokratyzacją składu Rad strażników, coraz więcej była tam kobiet, a od 1892 obniżono kryterium majątkowe umożliwiające wybór do rad strażników i zaczęli tam zasiadać robotnicy.

1905 - powołano kolejną komisję do spraw reformy systemu poor law. Komisja podzieliła się jednak i wydano (w 1909) dwa raporty: większości (zalecający reformy systemu - przeniesienie odpowiedzialności na hrabstwa i specjalizacja domów pracy, też zmiana nazwy „poor law” na „public assistance”) i mniejszości (szybka likwidacja systemu i skoncentrowanie wysiłków na zapobieganiu ubóstwu). Prace komisji nie przyniosły jednak bardziej radykalnych zmian w tej dziedzinie w krótkim czasie.

1913 nazwa „dom pracy” zaczyna być zastępowana nazwą „instytucja prawa ubogich”

1926 ustawa wprowadzająca możliwość zwolnienia wybieranych strażników i zastępowania ich urzędnikami rządowymi, dotyczyło to też zawieszania całych rady. Lata 1920. stały się początkiem końca poor law ze względu na kryzys bezrobocia, liczba bezrobotnych ubogich zdolnych do pracy wzrastała, nie było dla nich miejsca w domach pracy, stąd wzrastała rola pomocy innego rodzaju. Rady strażników często nie wykonywały zaleceń Ministerstwa Zdrowia, np. wypłacano większe zasiłki niż by to wynikało z zasady less eligibility. Ustawa z 1926 była reakcją na ten fakt. Poza testem domu pracy był też test poszukiwania pracy. Inspektorzy Ministerstwa Zdrowia coraz ostrzej kontrolowali działania strażników.

1929 Local Government Act i 1930 Poor law act - ostatecznie zlikwidowano system rad strażników (było ich wtedy 643, a wiele z nich dostało się pod kontrolę związków zawodowych i Partii Pracy) i unii parafialnych, odpowiedzialność za pomoc przeniesiono na hrabstwa i rady hrabstw, rozdzielono zagadnienia pomocy dla zdolnych do pracy ubogich i niezdolnych, tu specjalizacja dotycząca różnych  problemów tych grup, zaczęto używać nazwy „public assistance” i „public assistance institution”. Instytucje jednak nadal trwały, choć zmieniła się ich administracja, większość mieszkańców instytucji byli to już jednak niezdolni do pracy ubodzy, włóczędzy i samotne matki, warunki nieco się poprawiły.

1948 ustawa o pomocy narodowej (National assistance act),  pomyślanej jako uzupełnienie dla grup nie objętych National Insurance Act (nieobjęci ubezpieczeniem społecznym, głównie niepełnosprawni) i zachowującej jednak test środków, wchodzi w życie National Health Service Act z 1946, dawne domy pracy są teraz zarządzane przez Komitety Zarządzające szpitalami i Regionalne Rady szpitalnictwa. Do lat 1960 te „szpitale” mają nadal odziały dla włóczęgów. W tym roku wszedł w życie także National Insurance Act. Był to rok początku nowej polityki społecznej w UK w oparciu o raport Beveridge'a.

Wykład 6

Sozialversicherung w Niemczech, czyli historia techniki ubezpieczeniowej w jej ojczyźnie

Za symboliczny początek, za „świadectwo narodzin” niemieckiego ustawodawstwa ubezpieczenia społecznego uznaje się odczytanie w Reichstagu w 1881 r. przez pierwszego kanclerza zjednoczonych Niemiec Otto von Bismarcka orędzia cesarza Wilhelma I, w którym znalazło się m.in. zdanie iż „... ci którzy są niezdolni do pracy z powodu wieku lub inwalidztwa mają uzsadnione prawo do opieki ze strony państwa”. Zarówno Bismarck (był premierem Prus), jak i Wilhelm I (był królem Prus) reprezentowali pruskie tradycje w tym względzie, a politykę Bismarcka nazywano polityką kija i marchewki, ponieważ wprowadzenie ubezpieczeń poprzedzał zakaz działalności socjalistycznej i socjaldemokratycznej (1878). W 1883 roku uchwalono ubezpieczenie chorobowe „Krankenversicherung der Arbeiter”, w 1884 ubezpieczenie wypadkowe „Unfallversicherung”, a w 1889 ubezpieczenie emerytalne i rentowe w naszej nomenklaturze - „Alters- und Invaliditätssicherung für Arbeiter” (Rentenversicherung). Nieco później, bo w 1927 roku uchwalona została ustawa o pośrednictwie pracy i ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia „Arbeitsvermittlung und Arbeitslosenversicherung”. Za ostatni filar tego systemu uznaje się wprowadzenie w roku 1994 ubezpieczenia pielęgnacyjnego „Absicherung des Risikos der Pflegebedürftigkeit” czyli „Pflegeversicherung”. Pierwszy kodeks prawa socjalnego (Sozialgesetzbuch) uchwalono w 1975 roku w Niemczech, obejmuje większość świadczeń ubezpieczeniowych oraz rehabilitację i integrację osób niepełnosprawnych (w planach ma objąć też m.in. pomoc społeczną, zasiłki mieszkaniowe).

Krankenversicherungsgesetz z 1883

1. Ubezpieczenie obowiązkowe objęło wszystkich robotników, ale też „urzędników przemysłowych” z wyjątkiem zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (włączeni w 1911) od 16 roku życia, z zarobkami rocznymi niższymi niż 2000 marek.

2. Składkę płacił w 2/3 zatrudniony, a w 1/3 zatrudniający.

3. Instytucjami tego ubezpieczenia stały się istniejące już kasy chorych, np. przemysłowe, cechowe, budowlane, górnicze. W gminach, w których mieszkało i pracowało przynajmniej 100 osób miały powstać lokalne kasy chorych.

4. Kasy chorych działały na zasadzie samorządności. Zarząd składał się w 2/3 z reprezentantów ubezpieczonych i w 1/3 z reprezentantów pracodawców.

5. Świadczenia minimalne obejmowały bezpłatne porady lekarskie, opiekę szpitalną w razie ciężkiej choroby, leki oraz opłacanie zasiłku chorobowego (Krankengeld, który nie zależał od płacy ubezpieczonego, ale miał stanowić połowę płacy dziennej zwykłego robotnika dniówkowego w danym mieście) i pogrzebowego (Sterbgeld) dla ubezpieczonych. Przewidziano też pomoc dla położnic do trzech tygodni po urodzeniu dziecka.

6. Maksymalny okres udzielania świadczeń do 13 tygodni (początkowo proponowano 26 tygodni co miała zmienić ustawa o ubezpieczeniu wypadkowym).

Dalszy rozwój

1911 rozszerzenie zakresu podmiotowego o m.in. robotników rolnych i leśnych, wędrownych handlarzy, chałupników, służących, nauczycieli, wychowawców; podwyższenie progu zarobków rocznych do 2500 DM; likwidacja kas gminnych i budowlanych i wprowadzenie kas na poziomie landów.

1930/31 wprowadzono recepty i skierowania do lekarza; rozszerzono ochronę ubezpieczeniową na członków rodziny ubezpieczonego bez dodatkowej składki.

Unfallversicherungsgesetz z 1884

1. Ubezpieczenie obowiązkowe zastąpiło prywatnoprawną odpowiedzialność zatrudniającego i objęło początkowo kopalnie, stocznie, fabryki, kamieniołomy, budownictwo i przemysł kominiarski.

2. Zakres podmiotowy: robotnicy i urzędnicy zatrudnieni w tych dziedzinach przemysłu z zarobkami rocznymi niższymi niż 2000 marek.

3. Składkę płacił wyłącznie zatrudniający, a jej wysokość była uzależniona od wielkości zakładu pracy i ryzyka wypadku.

4. W razie śmierci ubezpieczonego wypłacano zasiłek pogrzebowy i rentę rodzinną, w razie utraty części dochodu z powodu następstw wypadku wypłacano rentę w wysokości zależnej od stopnia utraty dochodu, pokrywano koszty leczenia (od 14 tygodnia po wypadku, czyli po wyczerpaniu ubezpieczenia chorobowego), w razie trwałej niezdolności do pracy wypłacano rentę inwalidzką (2/3 zarobków ubezpieczonego).

Dalszy rozwój

1925 obejmuje też 11 chorób zawodowych „Berufskrankheiten” oraz wypadki w drodze do i z pracy

Rentenversicherungsgesetz z 1889

1. Ubezpieczenie obowiązkowe dla wszystkich robotników powyżej 16 roku życia i niektórych kategorii pracowników umysłowych o dochodach rocznych poniżej 2000 marek.

2. Składki płacone w równych częściach przez ubezpieczonego i zatrudniającego, a państwo subsydiuje, jeśli składki nie wystarczą na świadczenia.

3. Dwa rodzaje świadczeń: renty inwalidzkie (jeśli stopień utraty zdolności do pracy wyniósł co najmniej 2/3, a staż pracy był nie mniejszy niż 200 tygodni pracy, czyli trochę ponad 4 lata) i renty starcze (wiek 70 lat i staż pracy co najmniej 1200 tygodni pracy, czyli 25 lat).

Dalsza ewolucja rentenversicherung

1911 ordynacja ubezpieczeniowa Rzeszy (Reichsversicherungsordnung, niektóre przepisy obowiązywały także w Polsce po 1918), która pozostawiała niezależnymi poszczególne ubezpieczenia, ale poprawiała ich wzajemne dostosowanie, z nowych elementów - rozszerzyła ochronę rentowo-emerytalną na członków rodziny ubezpieczeniowego (prawdopodobnie pierwszy kroku ku Sozialgestetzbuch).

1916 obniżenie wieku emerytalnego do 65 lat i pierwszy wzrost wysokości składki

1920/21 pierwsze waloryzacje emerytur i rent w stosunku do inflacji

1957 uzależnienie wysokości rent i emerytur od wzrostu płac brutto - udział świadczeniobiorców we wzroście gospodarczym, waloryzacja płacowa (składka 14%)

1972 włączenie do systemu pracujących na własny rachunek i gospodyń domowych oraz wprowadzenie elastycznego wieku emerytalnego od 63 roku życia, co spowodowało znaczny wzrost wydatków

1992 reforma związana ze starzeniem się społeczeństwa i przyłączeniem NRD, głównie powiązanie rent i emerytur z zarobkami netto, a nie brutto jak to było kiedyś w związku z tym wysokość świadczeń w stosunku do zarobków zmniejszyła się (spadła stopa zastępowalności), wprowadzono także zmniejszanie emerytur przy wyborze elastycznego wieku emerytalnego (wysokość składki 17,2%)

1999 kolejna reforma m.in. wzrost składki i stopniowe obniżanie stopy zastępowalności, weszła w życie od 2001 (od 2001 składka 19,1%, od 2003 składka wynosi 19,5%), w materiale o wydatkach emerytalno-rentowych w UE jest informacja, że od 2000 r. waloryzacja miała być cenowa, a wiek emerytalny kobiet ma stopniowo być podniesionych do 65 lat.

2001 ustawa o emeryturach dodatkowych (II filar)

Wykład 7

Na koniec zostawiamy krótki przegląd polskiego ustawodawstwa z zakresu zabezpieczenia społecznego.

Sytuacja na terenach poszczególnych zaborów była zróżnicowana. Najlepiej rozwinięty był system zabezpieczenia społecznego na terenie zaboru pruskiego, obejmował ubezpieczenia na wypadek chorób, wypadków przy pracy, inwalidzkie i na starość dla robotników i pracowników umysłowych oraz ich rodzin. Główne regulacje zawierała ordynacja ubezpieczeniowa Rzeszy z 1911 oraz ustawa o siedzibie uzasadniającej wsparcie z 1908 (pomoc społeczna). Na terenie zaboru austriackiego nie było powszechnych ubezpieczeń na starość, tzn. obejmowały tylko pracowników umysłowych (ustawa z 1909 roku) i górników. Obowiązywały w tym zaborze ustawy z 1888 o ubezpieczeniu na wypadek choroby i z 1887 o ubezpieczeniu wypadkowym. W zaborze rosyjskim tylko niewielka część robotników objęta była ubezpieczeniem wypadkowym i chorobowym, tylko przy poszczególnych kopalniach Zagłębia Dąbrowskiego były kasy brackie organizujące ubezpieczenie emerytalne dla górników.

OPIEKA I POMOC SPOŁECZNA

1923 ustawa o opiece społecznej. Informacje o samej ustawie:

Określenie i cel opieki społecznej. 

Art. 1. Opieką społeczną w rozumieniu niniejszej ustawy jest zaspakajanie ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo własnemi środkami materjalnemi lub własną pracą uczynić tego nie mogą, jak również zapobieganie wytwarzaniu się stanu, powyżej określonego.

Zakres opieki społecznej. 

Art. 2. Opieka społeczna w zakresie powyższym (art. 1) obejmuje w szczególności:

a)   opiekę nad niemowlętami, dziećmi i młodzieżą, zwłaszcza nad sierotami, półsierotami, dziećmi zaniedbanemi, opuszczonemi, przestępnemi oraz zagrożonemi przez wpływy złego otoczenia;

b)  ochronę macierzyństwa,

c)   opiekę nad starcami, inwalidami, kalekami, nieuleczalnie chorymi, upośledzonymi umysłowo i wogóle nad niezdolnymi do pracy;

d)  opiekę nad bezdomnemi ofiarami wojny i szczególnie ciężko poszkodowanemi;

e)   opiekę nad więźniami po odbyciu kary;

f)   walkę z żebractwem, włóczęgostwem, alkoholizmem i nierządem;

g)  pomoc instytucjom opiekuńczym prywatnym i współdziałanie z niemi.

Środki zaspakajania niezbędnych potrzeb. 

Art. 3. W zakresie zaspakajania niezbędnych potrzeb do życia (art. 1) opieka społeczna polega na dostarczaniu:

a)   koniecznych środków żywności, bielizny, odzieży i obuwia;

b)  odpowiedniego pomieszczenia z opałem i światłem;

c)   pomocy w nabyciu niezbędnych narzędzi pracy zawodowej, pomocy w dziedzinie higieniczno-sanitarnej;

d)  pomocy w przywróceniu utraconej, lub podniesieniu zmniejszonej zdolności do pracy.

Prócz wyżej wymienionych za niezbędne potrzeby życiowe uważa się u dzieci staranie o religijno-moralne, umysłowe i fizyczne ich wychowanie, u młodocianych - pomoc w przygotowaniu do pracy zawodowej.

Nadto opieka społeczna obejmuje obowiązek sprawienia pogrzebu.

Obowiązek sprawowania opieki społecznej w ogólności. 

Art. 4. Obowiązek sprawowania opieki społecznej ciąży poza przypadkiem, przewidzianym w art. 6 niniejszej ustawy, na związkach komunalnych, o ile w poszczególnych wypadkach pewne osoby fizyczne lub prawne na mocy przepisów, czy innego tytułu prawnego nie są zobowiązane do pokrycia wydatków na niezbędne potrzeby życiowe.

Rozgraniczenie obowiązków opiekuńczych gmin, powiatów, województw i Państwa. 

Art. 5. Obowiązki związków komunalnych w zakresie wykonywania opieki społecznej rozgraniczają się w sposób następujący:

a)   gminy wiejskie i miasta, nie wydzielone ze związku komunalnego powiatowego, sprawują zasadniczo opiekę pozazakładową, zakładową zaś o tyle, o ile fundusze gminne pozwolą na założenie i utrzymanie zakładu;

b)  związki komunalne powiatowe uzupełniają opiekę gmin wiejskich i miast, nie wydzielonych ze związku komunalnego powiatowego, przez udzielanie pomocy materjalnej gminom, nie mogącym o własnych środkach podołać ciążącym na nich obowiązkom opiekuńczym oraz organizują i sprawują działy opieki społecznej, wymagającej stałych urządzeń i zakładów i obejmującej działalnością swoją cały powiat, a przekraczającej zdolność finansową gmin;

c)   miasta, wydzielone ze związku powiatowego, sprawują opiekę zakładową i pozazakładową;

d)  wojewódzkie związki komunalne uzupełniają opiekę, wykonywaną przez związki komunalne powiatowe i miasta, wydzielone ze związku komunalnego powiatowego, przez udzielanie pomocy materjalnej, powiatom i miastom, wydzielonym ze związku komunalnego powiatowego, oraz sprawują działy opieki społecznej, wymagającej stałych urządzeń i zakładów i obejmującej działalnością swoją całe województwo, a przekraczającej zdolność finansową powiatów i miast, wydzielonych ze związku powiatowego.

Punkty a) i b) niniejszego artykułu nie zwalniają jednak gmin wiejskich i miejskich od obowiązku zwrotu kosztów utrzymania w zakładach innych związków komunalnych.

 

1947 dekret w sprawie mocy obowiązującej niektórych przepisów ustawodawstwa z zakresu opieki społecznej

„Art. 1. Na cały obszar Rzeczypospolitej Polskiej rozciąga się moc obowiązującą następujących ustaw i rozporządzeń:

   1)   ustawy z dnia 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecznej (Dz. U. R. P. Nr 92, poz. 726) z późniejszymi zmianami (Dz. U. R. P. z 1924 r. Nr 56, poz. 576, z 1932 r. Nr 94, poz. 808 i z 1934 r. Nr 110, poz. 976);

   2)   §§ 1, 5, 6 i 7 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 czerwca 1924 r. w sprawie wykonywania opieki społecznej nad obywatelami polskimi, którzy w żadnej gminie Rzeczypospolitej Polskiej nie mają prawa do opieki trwałej, oraz ponoszenia wynikających stąd kosztów (Dz. U. R. P. Nr 56, poz. 576);

   3)   rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o rozgraniczeniu obowiązków opiekuńczych związków komunalnych (Dz. U. R. P. Nr 26, poz. 232);

   4)   rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 stycznia 1928 r. o budowie i utrzymaniu wojewódzkich zakładów opiekuńczo-wychowawczych (Dz. U. R. P. Nr 8, poz. 56);

   5)   rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 października 1927 r. o zwalczaniu żebractwa i włóczęgostwa (Dz. U. R. P. Nr 92, poz. 823);

   6)   rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o opiekunach społecznych i o komisjach opieki społecznej (Dz. U. R. P. Nr 29, poz. 267);

   7)   rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 kwietnia 1927 r. o nadzorze i kontroli nad działalnością instytucyj opiekuńczych (Dz. U. R. P. Nr 40, poz. 354) w brzmieniu nadanym rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. (Dz. U. R. P. Nr 38, poz. 359).

Art. 2. 1. Do środków zaspakajania niezbędnych potrzeb życiowych, o których mowa w art. 3 ustawy z dnia 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecznej (Dz. U. R. P. Nr 92, poz. 726), należy również zapewnienie opieki lekarskiej włącznie z opieką w zakładach leczniczych.

2. Przepisy dotyczące ponoszenia i trybu dochodzenia kosztów opieki mają analogiczne zastosowanie w sprawach kosztów opieki lekarskiej, przewidzianej w ust. 1 niniejszego artykułu.

Art. 3. Uchyla się moc obowiązującą wszystkich przepisów prawa obcego i dzielnicowego, dotyczących spraw, objętych niniejszym dekretem, a w szczególności:

   1)   ustawę z dnia 30 maja 1908 r. o siedzibie uzasadniającej wsparcie (Dz. u. Rzeszy str. 381-396);

   2)   ustawę z dnia 8 marca 1871 r. w sprawie wykonania ustawy o siedzibie uzasadniającej wsparcie (Zb. u. prusk. str. 130) w brzmieniu ustawy z dnia 11 lipca 1891 r. (Zb. u. prusk. str. 300) i z dnia 23 lipca 1912 r. (Zb. u. prusk. str. 195);

   3)   ustawę z dnia 25 lipca 1924 r. o zawieszeniu mocy obowiązującej ustawy z dnia 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecznej w województwach poznańskim i pomorskim (Dz. U. R. P. Nr 73, poz. 716);

   4)   §§ 2-4 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 czerwca 1924 r. w sprawie wykonywania opieki społecznej nad obywatelami polskimi, którzy w żadnej gminie Rzeczypospolitej Polskiej nie mają prawa do opieki trwałej, oraz ponoszenia wynikających stąd kosztów (Dz. U. R. P. Nr 56, poz. 576);

   5)   ustawę z dnia 29 marca 1926 r. o pokrywaniu kosztów leczenia ubogich w szpitalach na obszarze b. zaboru rosyjskiego (Dz. U. R. P. Nr 36, poz. 214).

Art. 4. Pozostaje w mocy ustawa z dnia 6 maja 1920 r. w sprawie publicznej opieki nad kalekami (Zb. u. prusk. str. 280) oraz wszystkie przepisy wykonawcze do tej ustawy.

Ustawa śląska z dnia 28 czerwca 1939 r. o zwalczaniu żebractwa i włóczęgostwa (Dz. Ust. Śl. Nr 22, poz. 53) pozostaje w mocy w odniesieniu do osób nieletnich do lat 17.

Niektóre wątki dodatkowe

Świadczenia pieniężne

Z uzasadnienia wyroku NSA (ONSA 1988/2/85) dotyczącego wywiadu społecznego „w 1928 r. ustalono, iż świadczenia określone w art. 3 powyższej ustawy [o opiece społecznej] mogą być udzielane także w formie pieniężnej (art. 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o rozgraniczeniu obowiązków opiekuńczych związków komunalnych - Dz. U. R.P. Nr 26, poz. 232). Ten sposób udzielania świadczeń podtrzymuje… instrukcja nr 5/68 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 lutego 1968 r. w sprawie pomocy społecznej w formie świadczeń pieniężnych (Dz. Urz. MZiOS Nr 6, poz. 33). Instrukcja ta przewiduje, że zasiłki mogą być wypłacone jako świadczenie stałe, okresowe lub jednorazowe, przy czym określa ogólnie górną granicę każdego z tych świadczeń. Dla zasiłków jednorazowych ustala, że są to świadczenia o konkretnym przeznaczeniu, wobec czego ich wysokość ustala się w zależności od niezbędnych potrzeb i sytuacji materialnej podopiecznego (§ 2 instrukcji)”. Interesujące, że w 1990 wprowadzono do ustawy z 1923 dwie zmiany, jedną dodano do art.3: „konieczną pomoc finansową”. Druga zmiana: „gminy sprawują opiekę środowiskową (pozazakładową) w ramach zadań własnych i zleconych; w ramach zadań własnych udzielają zasiłków celowych i świadczeń niepieniężnych oraz utrzymują bazę materialno-techniczną ośrodków pomocy społecznej, a także zakładają i utrzymują żłobki i inne zakłady opiekuńcze o zasięgu lokalnym; w ramach zadań zleconych gminy udzielają zasiłków stałych i okresowych oraz finansują wynagrodzenie pracowników socjalnych” (ustawa z 17 maja 1990 r. o podziale kompetencji między organy gminy i organy administracji rządowej, ustawa o pomocy społecznej była z 17 grudnia 1990).

Wywiad społeczny

„Instrukcja nr 16/76 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 26 października 1976 r. w sprawie wywiadów społecznych (Dz. Urz. MZiOS Nr 21, poz. 75), która… określa dość szczegółowo sposób przeprowadzania wywiadów społecznych. W § 1 tej instrukcji mówi się, że podstawą do decyzji o udzieleniu świadczeń z zakresu pomocy społecznej jest wywiad społeczny, przeprowadzony w miejscu pobytu stałego lub czasowego zainteresowanej osoby. Z dalszych przepisów tej instrukcji można wnioskować, że efektem wywiadu społecznego powinny być dwojakie ustalenia: jaka jest sytuacja materialna (a w konsekwencji - potrzeby) osoby zainteresowanej oraz jakiej pomocy należy udzielić”.

Obecnie reguluje to rozporządzenie ministra PiPS z 2001 w sprawie wywiadu środowiskowego (rodzinnego) oraz rodzajów dokumentów wymaganych do przyznania renty socjalnej (rozporządzenie na podstawie art. 43 ust.6a ustawy o pomocy społecznej). Mamy też rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 27 grudnia 2001 r. w sprawie sposobu przeprowadzania wywiadu środowiskowego, wzoru kwestionariusza wywiadu oraz oświadczenia o stanie majątkowym wnioskodawcy i innych członków gospodarstwa domowego, a także wzoru legitymacji pracownika upoważnionego do przeprowadzenia wywiadu (rozporządzenie na podstawie art. 7 ustawy o dodatkach mieszkaniowych z 2001).

Opiekun społeczny

Instytucja opiekuna społecznego (dzisiaj mówi się o pracownikach socjalnych) wprowadzona została już w 1928 r. rozporządzeniem prezydenta R.P. o opiekunach społecznych i komisjach opieki społecznej. W dekrecie z 1947 w sprawie mocy obowiązującej niektórych przepisów ustawodawstwa z zakresu opieki społecznej potwierdzono obowiązywanie m.in. tego aktu. W 1966 uchwałą RM wprowadzono odznakę „Zasłużony opiekun społeczny” - „Odznaka może być nadana powiatowym (miejskim, dzielnicowym) oraz terenowym opiekunom społecznym za zasługi i osiągnięcia w organizowaniu zaspokojenia potrzeb w zakresie pomocy społecznej”.

1990 (z grudnia) ustawa o pomocy społecznej, ważniejsze cechy: ubóstwo dochodowe nie wystarcza by otrzymać świadczenia pieniężne, profesjonalizacja pracy socjalnej; niektóre zmiany ustawy: wprowadzenie skali OECD do kryterium dochodowego (tzn. kwoty kryterium są mniejsze dla drugiej osoby dorosłej i jeszcze mniejsze dla dzieci w gospodarstwie domowym) i nowych świadczeń m.in. gwarantowanego zasiłku okresowego dla bezrobotnych samotnych rodziców i renty socjalnej czy ostatnio zasiłków macierzyńskich, standardy domów pomocy społecznej, przejęcie rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych z MENu.

W pierwotnym tekście tej ustawy czytamy

Art. 3. Pomocy społecznej na zasadach określonych w ustawie udziela się osobom i rodzinom, w szczególności z powodu:

   1)   ubóstwa,

   2)   sieroctwa,

   3)   bezdomności,

   4)   potrzeby ochrony macierzyństwa,

   5)   bezrobocia,

   6)   upośledzenia fizycznego lub umysłowego,

   7)   długotrwałej choroby,

   8)   bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych,

   9)   alkoholizmu lub narkomanii,

10)   trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego,

11)   klęski żywiołowej lub ekologicznej.

Art. 4. 1. Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej przysługuje osobom, które nie mają żadnych źródeł utrzymania lub dochód na osobę w rodzinie nie przekracza najniższej emerytury przy jednoczesnym wystąpieniu co najmniej jednej z okoliczności wymienionych w art. 3 pkt 2-11.

2. Dochód na jedną osobę w rodzinie, zwany dalej "dochodem na osobę", oblicza się uwzględniając łącznie dochody wszystkich osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, odejmując kwotę w wysokości alimentów świadczonych na rzecz innych osób, a następnie dzieląc przez liczbę osób pozostających w tym gospodarstwie.

3. Przez członków rodziny (rodzinę) rozumie się osoby pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym.

 

Przewidziano w niej świadczenia w postaci:

1. Schronienia, posiłku ubrania

2. Usług opiekuńczych

3. Umieszczenia w domu pomocy społecznej lub zakładzie opiekuńczym (pomoc zakładowa)

4. Pomoc finansowa na pokrycie leczenia dla niebezpiecznych

5. Pomoc w celu ekonomicznego usamodzielnienia się w naturze lub pieniężne

6. Praca socjalna dla niepełnosprawnych w celu pełnienia przez nich aktywnej roli i integracji ze społeczeństwem

7. Sprawienie pogrzebu

8. Zasiłek stały (dla całkowicie niezdolnych do pracy - kryterium 90% najniższej emerytury, dla rezygnujących z pracy w celu opieki nad jej wymagającym członkiem rodziny, dla nie mogących podjąć pracy ze względu na inwalidztwo nabyte przed 18 rokiem życia niezależnie od sytuacji materialnej zobowiązanych do alimentacji) + dodatki i świadczenia lecznicze

9. Zasiłek okresowy (kryterium dochodowe, a dochody przejściowo nie wystarczają na zaspokojenie niezbędnych potrzeb ze względu na kilka sytuacji i inne uzasadnione przyczyny)

10. Zasiłek celowy w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej

 

Pracownicy socjalni pierwotnie

Art. 49. 1. Pracownikiem socjalnym może być osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje zawodowe, to znaczy ukończoną szkołę pracowników socjalnych lub studia wyższe o kierunkach: praca socjalna, polityka społeczna, resocjalizacja, socjologia, pedagogika, psychologia lub inne pokrewne.

2. Pracownikiem socjalnym może być również osoba z wyższym wykształceniem o kierunkach nie wymienionych w ust. 1, jeśli ukończyła specjalizację w zakresie organizacji pomocy społecznej bądź pokrewne studia podyplomowe.

3. Pracownik socjalny jest zobowiązany do podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych.

Pracownicy socjalni obecnie

Art. 49. 1. ⁽²⁰⁹⁾ Pracownikiem socjalnym może być osoba, która posiada dyplom pracownika socjalnego, dyplom ukończenia studiów wyższych w wyższej szkole zawodowej o specjalności "praca socjalna" lub ukończyła studia wyższe na kierunkach: pedagogika, politologia i nauki społeczne, psychologia, socjologia.

2. Osoby posiadające wykształcenie wyższe o kierunkach nie wymienionych w ust. 1, które przed wejściem w życie niniejszej ustawy ukończyły bądź rozpoczęły specjalizację z zakresu pracy socjalnej oraz organizacji pomocy społecznej, zachowują lub uzyskują uprawnienia do wykonywania zawodu pracownika socjalnego.

2a. ⁽²¹⁰⁾ Ustala się następujące stopnie specjalizacji zawodowej w zawodzie pracownika socjalnego:

   1)   I stopień specjalizacji zawodowej z zakresu pracy socjalnej, mający na celu uzupełnienie wiedzy i doskonalenie umiejętności zawodowych pracowników socjalnych,

   2)   II stopień specjalizacji zawodowej z zakresu pracy socjalnej, mający na celu pogłębienie wiedzy i doskonalenie umiejętności pracy z wybranymi grupami osób korzystających z pomocy społecznej.

2b. ⁽²¹¹⁾ Tworzy się Centralną Komisję Egzaminacyjną do spraw stopni specjalizacji zawodowej pracowników socjalnych działającą przy ministrze właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego, który powołuje jej członków.

2c. ⁽²¹²⁾ Do zadań Komisji, o której mowa w ust. 2b, należy:

   1)   przeprowadzanie postępowania w zakresie nadawania stopni specjalizacji zawodowej oraz egzaminu dla pracowników socjalnych ubiegających się o II stopień specjalizacji zawodowej w marcu i październiku każdego roku,

   2)   nadawanie II stopnia specjalizacji zawodowej,

   3)   prowadzenie rejestru wydanych dyplomów,

   4)   powoływanie przewodniczącego i członków regionalnych komisji egzaminacyjnych do spraw stopni specjalizacji zawodowej w zawodzie pracownika socjalnego,

   5)   kontrolowanie pracy komisji regionalnych,

   6)   opiniowanie dla ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego kandydatów na konsultantów prac dyplomowych na II stopień specjalizacji, o których mowa w ust. 3,

   7)   przedstawianie ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego informacji dotyczących zasięgu, przebiegu i poziomu szkoleń w zakresie specjalizacji,

   8)   opiniowanie spraw spornych dotyczących pracy komisji regionalnych.

2d. ⁽²¹³⁾ Tworzy się regionalne komisje egzaminacyjne do spraw stopni specjalizacji zawodowej pracowników socjalnych, działające przy urzędach marszałków w samorządach województw.

2e. ⁽²¹⁴⁾ Do zadań komisji, o których mowa w ust. 2d, należy:

   1)   przeprowadzanie postępowania w zakresie nadawania stopni specjalizacji zawodowej oraz egzaminu dla pracowników socjalnych, ubiegających się o I stopień specjalizacji zawodowej,

   2)   nadawanie I stopnia specjalizacji zawodowej,

   3)   prowadzenie rejestru wydanych dyplomów,

   4)   opracowywanie informacji, opinii i wniosków dotyczących I stopnia specjalizacji zawodowej dla Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz dla ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego.

2f. ⁽²¹⁵⁾ Szkolenie w zakresie specjalizacji w zawodzie pracownika socjalnego mogą realizować jednostki prowadzące kształcenie i doskonalenie zawodowe po uzyskaniu zgody ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego.

3. ⁽²¹⁶⁾ Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określi, w drodze rozporządzenia, minima programowe obowiązujące dla specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny, tryb postępowania w sprawie nadawania stopni specjalizacji i wydawania dyplomów, warunki uzyskiwania przez pracowników socjalnych stopni specjalizacji zawodowej, z uwzględnieniem przygotowywania prac dyplomowych przez kandydatów ubiegających się o uzyskanie II stopnia specjalizacji oraz kryteriów, jakim powinni odpowiadać kandydaci na konsultantów tych prac wskazani przez podmioty ubiegające się o zgodę ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego na prowadzenie szkoleń w zakresie specjalizacji, a także określi warunki, jakie powinny spełniać podmioty prowadzące szkolenia w zakresie specjalizacji.

Projekt nowej ustawy o pomocy społecznej, jeszcze przed zaakceptowaniem przez RM, m.in.

1. likwiduje skalę OECD w kryterium dochodowym,

2. wprowadza kontrakt socjalny: „pisemną umowę zawartą pomiędzy osobą ubiegającą się o przyznanie pomocy a pracownikiem socjalnym, po akceptacji kierownika ośrodka pomocy społecznej, określającą uprawnienia i zobowiązania osoby ubiegającej się o przyznanie pomocy oraz ośrodka pomocy społecznej”, odmowa jej zawarcia lub niewypełanianie zobowiązań po podpisaniu może być

3. dodaje dwie sytuacje do katalogu sytuacji uprawniających do świadczeń pieniężnych: 12) przemocy w rodzinie, 13) sytuacji kryzysowej.

4. Rozbudowuje przepis o współdziałaniu w rozwiązywaniu problemów: „Brak współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym w rozwiązywaniu trudnej sytuacji, w szczególności odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, nie wypełnianie zobowiązań zawartych w kontrakcie socjalnym, nieuzasadniona odmowa podjęcia pracy przez osobę bezrobotną [wcześniej tylko ten element wyszczególniono] lub podjęcia leczenia odwykowego w zakładzie lecznictwa przez osobę uzależnioną, może stanowić podstawę do odmowy przyznania, zaprzestania lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej”. Pozostała jednak klauzula o niepogarszaniu sytuacji osób na utrzymaniu.

1993 r. ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży: zasiłki dla kobiet w ciąży z kryterium dochodowym na podstawie rozporządzenia do tej ustawy - zlikwidowane ustawą z 2001 razem z zasiłkami porodowymi dla nierolniczek (art.38 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z 1990 o jednorazowym zasiłku z tytułu urodzenia dziecka pozostaje w mocy), w ustawie o pomocy społecznej pojawiły się wtedy macierzyński zasiłek okresowy i macierzyński zasiłek jednorazowy.

UBEZPIECZENIA EMERYTALNE I RENTOWE

1927 (24 listopada) rozporządzenie prezydenta RP o ubezpieczeniu pracowników umysłowych obejmowało ubezpieczenie emerytalne, rentowe inwalidzkie i rodzinne oraz na wypadek braku pracy.

1933 (28 marca) ustawa o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. R. P. Nr. 51, poz. 396), wprowadza powszechne ubezpieczenie emerytalne dla robotników, zakres przedmiotowy: 1) choroba i macierzyństwo [ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie, uchylała ustawę o obowiązkowym ubezpieczeniu chorobowym z 1920], 2) niezdolność do zarobkowania lub śmierć osoby ubezpieczonej wskutek a) wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, b) wszelkich innych przyczyn [ubezpieczenie wypadkowe, rentowe i emerytalne].

Świadczenia emerytalne

Zakres podmiotowy

Art. 2. (1) Obowiązkowi ubezpieczenia podlegają z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 wszystkie osoby bez różnicy płci i wieku, pozostające w stosunku pracy najemnej lub w stosunku służbowym.

(2) Obowiązkowi ubezpieczenia z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 podlegają również:

a)   uczniowie, terminatorzy, wolontarjusze i praktykanci,

b)  zatrudnieni przez pracodawcę jego krewni i powinowaci z wyjątkiem małżonka,

c)   chałupnicy i osoby z nimi pracujące,

d)  więźniowie, jeżeli są zatrudnieni w myśl art. 19, 20 i 22 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7 marca 1928 r. w sprawie organizacji więziennictwa (Dz. U. R. P. Nr. 29, poz. 272).

Art. 135. Świadczeniami w zakresie ubezpieczenia na wypadek niezdolności do zarobkowania i na wypadek śmierci (emerytalnego) [dalej też „świadczenia pieniężne emerytalne”, choć w ustawie mowa tylko o rentach inwalidzkich] są:

   1)   świadczenia pieniężne, a mianowicie:

a)   renta inwalidzka (dla ubezpieczonych 200 tygodni składkowych w ciągu 10 lat przed powstaniem inwalidztwa, a 50 tygodni składkowych w okresie ostatnich trzech lat i inwalidów „Inwalidą w rozumieniu ustawy niniejszej jest ten, kto wskutek choroby, ułomności fizycznej albo umysłowej, bądź też wskutek upadku sił fizycznych lub umysłowych stanie się niezdolny do zarobienia własną pracą jednej trzeciej tego, co zarabia w danej miejscowości osoba w pełni sił fizycznych i umysłowych o podobnem wykształceniu i uzdolnieniu” i dalej „Za inwalidę uważa się również osobę, która ukończyła 65 rok życia oraz osobę, która, ukończyła 60 rok życia i przebyła w ubezpieczeniu 750 tygodni składkowych”, składała się z kwoty zasadniczej takiej samej dla wszystkich rencistów i z kwoty indywidualnej, zależnej od wysokości zarobków ubezpieczonego, renta nie mogła przewyższyć 80% przeciętnego wynagrodzenia ubezpieczonego

b)  renta wdowia poinwalidzka,

c)   renta sieroca poinwalidzka,

d)  dodatki do rent (na każde dziecko w wysokości 10% kwoty zasadniczej),

e)   zapomoga pośmiertna;

   2)   lecznictwo i świadczenia w naturze.

I interesujący artykuł:

Art. 178. (1) Osoby, otrzymujące renty na podstawie niniejszej ustawy, mogą być umieszczone na własne żądanie, na żądanie opiekuna lub kuratora w zakładach dla inwalidów, starców lub sierot za potrąceniem na ten cel renty w całości lub w odpowiedniej części, przyczem osoby, w ten sposób umieszczone w tego rodzaju zakładach, nie są uważane za osoby, korzystające z opieki społecznej. Na żądanie opiekuna lub władzy opiekuńczej Zakład Ubezpieczenia od Wypadków, bądź Zakład Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników jest obowiązany w miarę możności do umieszczenia sieroty w przytułku dla sierot lub innym zakładzie wychowawczym za potrąceniem na ten cel renty w całości lub w odpowiedniej części. Zakład nie jest obowiązany do pokrywania kosztów, związanych z umieszczeniem tych osób w powyższych zakładach, a przekraczających wysokość świadczeń, przysługujących uprawnionym,

(2) Część renty, nie użyta na pokrycie przewidzianych w ustępie poprzednim kosztów, należy wypłacić uprawnionym lub ich prawnym zastępcom.

Ustawa z 1933 zwana była ustawą scaleniową, mimo to nadal obowiązywało rozporządzenie prezydenta R.P. z 1927 o ubezpieczeniu pracowników umysłowych. Nazwa wzięła się również stąd, że art. 318 upoważniał Ministra PiOS w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości do włączenia rozporządzenia z 1927 do ustawy i wydania tekstu jednolitego, czego jednak ostatecznie nie uczyniono. Nazwa mogła też wynikać stąd, że próbowano scalić różne systemy ubezpieczeń pozostałe po zaborcach, ale również stąd, że połączono w niej ubezpieczenie chorobowe oraz emerytalno-rentowe i wypadkowe. Interesujące, że część artykułów tej ustawy zostało uchylonych dopiero z dniem 1 stycznia 1999 po wejściu w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym z 1997 (była to chyba ostatnia z ustaw uchylająca obowiązujące jeszcze przepisy ustawy z 1933).  Ustawa pierwotnie powoływała Izbę Ubezpieczeń Społecznych, która miała koordynować w zakresie wszystkich rodzajów ubezpieczeń społecznych i działalności wszystkich ubezpieczalni społecznych i zakładów ubezpieczeń społecznych, które do niej należały (zakładów powołano 4: ZU na wypadek choroby, od wypadków, emerytalnego robotników, pracowników umysłowych). Ustawa weszła w życie od 1 stycznia 1934 r. a już została w tym zakresie zmieniona rozporządzeniem prezydenta RP (Dz.U. 1934 nr 95 poz. 855) i ostatecznie „instytucjami ubezpieczeń społecznych” zostały tylko Zakład Ubezpieczeń Społecznych i ubezpieczalnie społeczne. Ustawa ta uchyliła ustawę z 1920 o obowiązkowym ubezpieczeniu chorobowym, a także ustawę austriacką z 1887 r. o ubezpieczeniu robotników od wypadków, której obowiązywanie w 1924 rozszerzono na województwa spoza obszaru byłego zaboru austriackiego

Ustawa z 1933 uchylała następujące akty

W szczególności tracą moc obowiązującą: ustawa z dnia 19 maja 1920 r o obowiązkowem ubezpieczeniu na wypadek choroby (Dz. U. R. P. Nr. 44, poz. 272) wraz z późniejszemi zmianami, ustawa z dnia 28 grudnia 1887 r. o ubezpieczeniu robotników od wypadków (Dz. u. p. austr. Nr. 1 z r. 1888) wraz z późniejszemi zmianami, ustawa z dnia 30 stycznia 1924 r. w przedmiocie rozciągnięcia obowiązujących na obszarze województw krakowskiego, lwowskiego, stanisławowskiego, tarnopolskiego i cieszyńskiej części województwa śląskiego ustaw o obowiązku ubezpieczenia robotników od wypadków na obszar województw: warszawskiego, łódzkiego, kieleckiego, lubelskiego, białostockiego, wołyńskiego, poleskiego i nowogródzkiego oraz ziemi wileńskiej (Dz. U. R. P. Nr. 16, poz. 148), ordynacja ubezpieczeniowa Rzeszy Niemieckiej z dnia 19 lipca 1911 r. (Dz. U. Rzeszy Niemieckiej str. 509 i następne) wraz z późniejszemi zmianami, ustawa z dnia 23 lipca 1889 r. o urządzeniu stosunków bractw górniczych, które na zasadzie powszechnej ustawy górniczej są lub będą utworzone (Dz. u. p. austr. Nr. 127) w brzmieniu, ustalonem rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. w sprawie zmiany niektórych przepisów prawnych, dotyczących ubezpieczenia w bractwach górniczych (Dz. U. R. P. Nr. 36, poz. 339), rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. o organizacji i funkcjonowaniu instytucyj ubezpieczeń społecznych (Dz. U. R. P. Nr. 81, poz. 635) w stosunku do wszystkich instytucyj ubezpieczeń z wyjątkiem Ubezpieczalni Krajowej w jej nowym zakresie działania, oraz postanowienia art. 11 ustawy z dnia 18 marca 1932 r. o utworzeniu państwowego przedsiębiorstwa "Polski Monopol Tytoniowy" (Dz. U. R. P. Nr. 26, poz. 240), art. 13 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21 czerwca 1932 r. o przedsiębiorstwie "Polski Monopol Solny" (Dz. U. R. P. Nr. 52, poz. 497) i art. 7 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. o Monopolu Spirytusowym, opodatkowaniu kwasu octowego i drożdży oraz sprzedaży napojów alkoholowych (Dz. U. R. P. Nr. 63, poz. 586), o ile dotyczą zwolnienia od obowiązku ubezpieczenia, unormowanego ustawą niniejszą, pracowników wymienionych monopolów. Moc obowiązującą traci również § 1154-b austrjackiego kodeksu cywilnego.

 

ZUS (krótka dygresja)

1950 ustawa o ZUS (wcześniej zmiany dotyczące samorządu instytucji ubezpieczeniowych - dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 7 września 1944 r. o tymczasowych organach samorządu w ubezpieczalniach społecznych)

1955 dekret o przekazaniu wykonywania ubezpieczeń społecznych związkom zawodowym:

„W celu bezpośredniego powiązania ubezpieczeń społecznych z masami pracującymi oraz przyciągnięcia najszerszych rzesz pracowników do kontroli wykonywania ubezpieczeń społecznych - na wniosek Centralnej Rady Związków Zawodowych stanowi się, co następuje:

Art. 1. Przekazuje się związkom zawodowym wykonywanie państwowych ubezpieczeń społecznych, z wyjątkiem spraw dotyczących rent i zaopatrzeń”, które pozostały w gestii MPiOS. Aktem tym zlikwidowano Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który jednak został w reaktywowany już w 1960 r. ustawą o zmianach właściwości w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, rent, zaopatrzeń i opieki społecznej (Dz.U.60.20.119). Kolejna ustawa regulująca m.in. kwestię ZUS z 1986 o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych.

1954 (25 czerwca) Dekret o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, który między innymi uchylił rozporządzenie z 1927 o ubezpieczeniu pracowników umysłowych (dokończenie dzieła scalenia). Ponadto w ustawie z 1933 roku o ubezpieczeniu społecznym skreślono punkt zakresu przedmiotowego (ustawa niniejsza określa następujące rodzaje ubezpieczeń) „na wypadek niezdolności do zarobkowania lub śmierci osoby ubezpieczonej (art. 134 - 178): a) wskutek wypadku w zatrudnieniu lub choroby zawodowej, b) wskutek wszelkich przyczyn. Pozostało już tylko „na wypadek choroby i macierzyństwa”, który z kolei został skreślony w wyniku ustawy z 1974 o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Ta ustawa uchylała odpowiednie przepisy ustawy z 1933. Wróćmy jednak do dekretu

Art. 1. 1. Powszechne zaopatrzenie emerytalne stanowi system obowiązkowego zabezpieczenia pracowników i ich rodzin.

2. Powszechne zaopatrzenie emerytalne jest realizowane z funduszów państwowych, tworzonych ze składek opłacanych przez zakład pracy, bez jakichkolwiek potrąceń z wynagrodzenia pracowników.

Art. 2. Powszechne zaopatrzenie emerytalne zapewnia świadczenia:

   1)   pracownikom - na starość lub w razie inwalidztwa,

   2)   rodzinom pracowników i rencistów - w razie utraty żywiciela.

Art. 3. 1. Powszechne zaopatrzenie emerytalne obejmuje:

A. Świadczenia pieniężne:

1)      rentę starczą [nomenklatura obecna mówi o emeryturze, wprowadzono ją ustawą z 1968 r.]

2)      rentę inwalidzką

3)      rentę rodzinną

4)      dodatki do rent

5)      zasiłek pogrzebowy.

B. Świadczenia w naturze:

6)      pomoc leczniczą i położniczą

7)      protezowanie

8)      przysposobienie zawodowe

9)      umieszczenie w domu rencistów.

2. Prawo do świadczeń ustala i świadczenia pieniężne wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych (Zakład).

 

Ustala się dwie kategorie pracowników

1) I kategorię - obejmującą pracowników zatrudnionych pod ziemią oraz pracowników zatrudnionych w warunkach szkodliwych dla zdrowia,

2) II kategorię - obejmującą wszystkich pozostałych pracowników.

Art. 29. Okres zatrudnienia wymagany do uzyskania renty starczej wynosi 25 lat dla mężczyzn, a 20 lat dla kobiet.

Art. 30. Wiek starczy wynosi:

a)   dla pracowników I kategorii zatrudnienia - 60 lat dla mężczyzn, a 55 lat dla kobiet,

b)  dla pracowników II kategorii zatrudnienia - 65 lat dla mężczyzn, a 60 lat dla kobiet.

…

Art. 99. 1. Tracą moc wszystkie dotychczasowe przepisy w przedmiotach uregulowanych niniejszym dekretem

2. W szczególności tracą moc:

   1)   ustawa z dnia 11 grudnia 1923 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszów państwowych i zawodowych wojskowych (Dz. U. z 1934 r. Nr 20, poz. 160 z późniejszymi zmianami),

   2)   rozporządzenie z dnia 24 listopada 1927 r. o ubezpieczeniu pracowników umysłowych (Dz. U. Nr 106, poz. 911 z późniejszymi zmianami),

   3)   art.: 1 pkt 2, 3, 6, 8, 9, 11-16, 134-211, 214-216, 251-253, 292-295, 301-304, 307, 311 ust. 2, 313 i 314 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 51, poz. 336 z późniejszymi zmianami),

   4)   art.: 3-7, 8 ust. 2, 9 pkt 2, 3, 5, i 6, 11 ustawy z dnia 1 marca 1949 r. o zmianie niektórych przepisów o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 18, poz. 109),

   5)   ustawa o bractwach górniczych w brzmieniu ustalonym obwieszczeniem z dnia 17 czerwca 1912 r. (Zb. u. pr. str. 137 i nast.),

   6)   ustawa z dnia 11 grudnia 1924 r. o zaopatrzeniu osób szczególnie zasłużonych oraz o wyjątkowym zaopatrzeniu opartym na innych tytułach prawnych (Dz. U. z 1925 r. Nr 2, poz. 12 - z późniejszymi zmianami),

   7)   rozporządzenie z dnia 6 marca 1928 r. o zaopatrzeniu b. skazańców politycznych (Dz. U. 1931 r. Nr 47, poz. 406 z późniejszymi zmianami),

   8)   ustawa z dnia 2 lipca 1937 r. o zapewnieniu pracy i zaopatrzeniu uczestników walk o niepodległość Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 59, poz. 464 z późniejszymi zmianami),

   9)   dekret z dnia 21 września 1950 r. o zniesieniu odrębnych systemów emerytalnych dla pracowników b. związków samorządu terytorialnego oraz ich przedsiębiorstw i zakładów (Dz. U. Nr 44, poz. 407 z późniejszymi zmianami).

Art. 100. Pozostają w mocy przepisy:

   1)   ustawy z dnia 1 lipca 1949 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszów państwowych i zawodowych wojskowych (Dz. U. Nr 42, poz. 304 z późniejszymi zmianami), dotyczące weryfikacji praw emerytalnych pracowników zatrudnionych na podstawie mianowania.

   2)   dotyczące zaopatrzenia oficerów, podoficerów i szeregowców Sił Zbrojnych, funkcjonariuszów organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Straży Więziennej - do czasu zastąpienia ich przez nowe przepisy, przewidziane w art. 6 ust. 1,

   3)   o zaopatrzeniu emerytalnym i odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki pracowników przedsiębiorstwa "Polskie Koleje Państwowe" - do czasu zastąpienia ich przez nowe przepisy, przewidziane w art. 6 ust. 2,

   4)   dotyczące świadczeń emerytalnych górników oparte na "Karcie Górnika",

   5)   dotyczące świadczeń emerytalnych dla robotników zatrudnionych w zespołach formujących szkło.

1968 ustawa o powszechny zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (23 stycznia, Dz.U. nr 3 poz. 6), rozszerzono w niej m.in. rodzaje pracowników należących do I kategorii. W tym samym roku uchwalono ustawę o Funduszu Emerytalnym uchyloną ustawą ramową z 1986.

1982 ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (14 grudnia, Dz.U. nr 40 poz. 267) Zrezygnowano w niej z podziału pracowników na dwie kategorie

Art. 6. Świadczenia określone w ustawie obejmują świadczenia pieniężne i świadczenia w naturze.

Art. 7. Świadczenia pieniężne obejmują:

   1)   emeryturę,

   2)   rentę inwalidzką,

  2¹)   ⁽⁴⁾ rentę szkoleniową [dodana w 1996],

   3)   rentę rodzinną,

   4)   dodatki do emerytur i rent,

   5)   zasiłek pogrzebowy.

Art. 8.⁽⁵⁾ 1. Świadczenia w naturze obejmują:

   1)   świadczenia lecznicze, położnicze i rehabilitacyjne,

   2)   zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne, protezy, środki pomocnicze,

   3)   zaopatrzenie w leki bezpłatnie, za opłatą ryczałtową lub częściową odpłatnością na zasadach i w zakresie określonych w odrębnej ustawie.

2. Minister Zdrowia i Opieki Społecznej, w drodze rozporządzenia, określa szczegółowe zasady i tryb udzielania świadczeń, o których mowa w ust. 1 pkt 1 i 2.

1998 (17 grudnia) ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Uchyliła ostatecznie dwie ustawy emerytalne dla szczególnych grup zawodowych tzn. górników i kolejarzy oraz ich rodzin. Uchyliła także dwie ustawy indeksacyjne: ustawę z dnia 7 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw oraz ustawę z dnia 25 października 1996 r. o waloryzacji emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw.

UBEZPIECZENIE WYPADKOWE

Ustawę austriacką z 1887 r. o ubezpieczeniu robotników od wypadków, której obowiązywanie w 1924 rozszerzono na województwa spoza obszaru byłego zaboru austriackiego uchyliła ustawa scaleniowa.
1933 ustawa o ubezpieczeniu społecznym

Zakres podmiotowy

Art. 2. (1) Obowiązkowi ubezpieczenia podlegają z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 wszystkie osoby bez różnicy płci i wieku, pozostające w stosunku pracy najemnej lub w stosunku służbowym.

(2) Obowiązkowi ubezpieczenia z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 podlegają również:

a)   uczniowie, terminatorzy, wolontarjusze i praktykanci,

b)  zatrudnieni przez pracodawcę jego krewni i powinowaci z wyjątkiem małżonka,

c)   chałupnicy i osoby z nimi pracujące,

d)  więźniowie, jeżeli są zatrudnieni w myśl art. 19, 20 i 22 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7 marca 1928 r. w sprawie organizacji więziennictwa (Dz. U. R. P. Nr. 29, poz. 272).

At. 134. Świadczeniami w zakresie ubezpieczenia od wypadków w zatrudnieniu i chorób zawodowych są:

   1)   świadczenia pieniężne, a mianowicie:

a)   renta wypadkowa (np. 66 2/3% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ubezpieczonego obliczonego w ciągu 52 tygodni przed wypadkiem dla całkowicie niezdolnych do pracy),

b)  dodatki do renty wypadkowej,

c)   renta wdowia wypadkowa,

d)  renta sieroca wypadkowa (chłopcy do 17 rż, a dziewczęta do 18, przedłużenie jeśli całkowicie niezdolni do pracy w skutek ułomności fizycznej lub umysłowej, przy czym córki zamężne nie miały prawa do rent sierocych, 20% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, a w przypadku pełnych sierot 25%),

e)   renta dalszej rodziny,

f)   zapomoga pośmiertna;

   2)   lecznictwo i świadczenia w naturze.

[Za choroby zawodowe uznano zachorowania wywołane zatruciem ołowiem, rtęcią i zakażeniem wąglikiem]

Dalsze regulacje w tej dziedzinie

1. dekret z 1954 o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin,

2. ustawę z 1968 o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadków przy pracy (wyodrębnienie ustawowe ubezpieczenia wypadkowego)

3. ustawa z 1975 o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych i ostatecznie

4. ustawa z 2002 o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych).

Ustawa z 2002 uchyla ostatecznie wiele innych interesujących ustaw, które w tym zakresie jeszcze obowiązywały (w zakresie emerytalnym uchyliła część artykułów tych ustaw ustawa o emeryturach i rentach z FUS):

1.        ustawa z dnia 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin

2.        ustawa z dnia 19 grudnia 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia (w latach 1990 dyskusje o oskładkowaniu umów zlecenia i o dzieło tzn. cywilnoprawnych)

3.        dekret z dnia 4 marca 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz ich rodzin

4.        ustawa z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (uchylała ustawę o us rzemieślników)

5.        ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchownych

Od 2003 nastąpiło zróżnicowanie składki płaconej wyłącznie przez pracodawcę w zależności od klasy ryzyka zawodowego.

ZASIŁKI RODZINNE

1947 dekret o ubezpieczeniu rodzinnym wprowadzenie zasiłków rodzinnych i Funduszu Zasiłków Rodzinnych obsługującego to ubezpieczenie, który jednak dość szybko został zlikwidowany ustawą o ZUS z 1950, dekret uchylony ostatecznie dopiero ustawą z 1994 o zasiłkach rodzinnych i pielęgnacyjnych, (tytuł tej ustawy zmieniono ustawą o eirFUS z 1998 teraz jest to ustawa o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych - zasiłki wychowawcze przeniesiono z ustawy z 1974 o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa).

1994 ustawa o zasiłkach rodzinnych pielęgnacyjnych i od 1999 - wychowawczych,  wprowadziła zasady charakterystyczne dla techniki opiekuńczej czy dla świadczeń selektywnych, mianowicie usunięto warunek, że są to świadczenia dla osób ubezpieczonych i wprowadzono kryterium dochodowe (początkowo 50% przeciętnego wynagrodzenia ogłaszanego przez GUS dla celów emerytalnych).

Projekt ustawy o świadczeniach na rzecz rodziny (po pierwszym czytaniu w komisji sejmowej PS i Rodziny, druk sejmowy 1555) uchyla tę ustawę, a także ustawę z 1974 roku o Funduszu Alimentacyjnym.

Można też wspomnieć tu o dwóch ustawach o jednorazowym dodatku rodzinnym na trzecie i kolejne dzieci (ustawy z 1999 i z 2000), projekt trzeciej (2001) wprowadzającej na stałe ten dodatek (ustawa o corocznym dodatku rodzinnym) został zawetowany przez prezydenta z uzasadnieniem o kłopotach budżetu, choć dodatki finansowano na poziomie 200 mln zł rocznie.

 UBEZPIECZENIE CHOROBOWE I MACIERZYŃSKIE

1919 dekret o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby

1920 (z dnia 19 maja) ustaw o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby (Dz. U. R. P. Nr. 44, poz. 272). Obowiązywała ona na obszarze II Rzeczypospolitej, z wyjątkiem Górnego Śląska, gdzie podstawę prawną stanowiła ordynacja ubezpieczeniowa Rzeszy z 1911. Wprowadziła ona jednolity system Kas Chorych oparty na zasadzie terytorialnej. Kasy Chorych miały powstać w każdym powiecie (po jednej). W każdym mieście liczącym ponad 50 tys. mieszkańców mogły być powołane za zezwoleniem Urzędu Ubezpieczeń osobne Kasy Chorych. Nad działalnością Kas Chorych czuwały wybierane władze. Delegatów do nich wybierano co trzy lata. Dwie trzecie delegatów wybierali ubezpieczeni, a jedną trzecią pracodawcy. Działalnością Kasy kierować miała Rada Kasy, spośród członków której wybierano zarząd oraz komisję rewizyjną i rozjemczą. Kasy Chorych tworzyły związki okręgowe, połączone w związek ogólnopaństwowy. Zakres przedmiotowy i podmiotowy. Świadczenia zdrowotne udzielane ubezpieczonym przez Kasy Chorych obejmowały bezpłatną pomoc lekarską, leki, leczenie szpitalne. Prawo do świadczeń przysługiwało także kobietom przed i po porodzie, członkom rodzin osób ubezpieczonych oraz bezrobotnym. Ubezpieczeni mieli zagwarantowane prawo wyboru lekarza, wyłącznie spośród lekarzy, z którymi Kasa zawarła umowę. W 1929 r. podjęto prace nad nowelizacją ustawy z 1920 r. Krytycznie oceniano lecznictwo w Kasach Chorych. Podnoszono m. in., iż Kasy nie wypełniają nałożonych nań zadań ustawowych. Kontrola Kas Chorych przez organy nadzorcze prowadziła niejednokrotnie do zawieszania działalności ich samorządowych władz. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna kraju stawała się poważnym zagrożeniem dla egzystencji Kas Chorych. Uznano, że najbardziej racjonalnym rozwiązaniem, zabezpieczającym Kasy Chorych przed skutkami kryzysu, będzie utworzenie silnych jednostek organizacyjnych, poprzez połączenie małych Kas powiatowych w większe jednostki, nadając im wspólną nazwę - Kasy Terytorialnej. Zmieniono także dotychczasową strukturę władz Kasy. W miejsce rady i zarządu powołano nowy organ - Radę Zarządzającą, której skład częściowo pochodził z nominacji Ministra Pracy i Opieki Społecznej [ograniczenie samorządności kas]. Radykalne zmiany nastąpiły w 1933 roku. Ustawą z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniach społecznych, zwaną ustawą scaleniową, Kasy Chorych zostały zniesione, a w ich miejsce powołano ubezpieczalnie społeczne. Na kilkadziesiąt lat instytucja Kas Chorych została wyeliminowana z systemu ochrony zdrowia" (są to skrócone cytaty za artykułem  http://www.borgis.pl/czytelnia/pim/1999/02/05.html)

1933 ustawa o ubezpieczeniu społecznym, w tym ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie obok ubezpieczenia emerytalno-rentowego organizowane przez ZUS i ubezpieczalnie społeczne.

Zakres podmiotowy

Art. 2. (1) Obowiązkowi ubezpieczenia podlegają z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 wszystkie osoby bez różnicy płci i wieku, pozostające w stosunku pracy najemnej lub w stosunku służbowym.

(2) Obowiązkowi ubezpieczenia z zastrzeżeniem art. 4, 5 i 6 podlegają również:

a)   uczniowie, terminatorzy, wolontarjusze i praktykanci,

b)  zatrudnieni przez pracodawcę jego krewni i powinowaci z wyjątkiem małżonka,

c)   chałupnicy i osoby z nimi pracujące,

d)  więźniowie, jeżeli są zatrudnieni w myśl art. 19, 20 i 22 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7 marca 1928 r. w sprawie organizacji więziennictwa (Dz. U. R. P. Nr. 29, poz. 272).

Przewidziano następujące świadczenia chorobowe i macierzyńskie:

1. pomoc lecznicza do 26 tygodni (opieka lekarska, lekarstwa i opatrunki, „środki pomocniczne przeciwko zniekształceniu i kalectwu”, [wprowadzono możliwość ustalania dopłat dla ubezpieczonych, czego nie było wcześniej]

2. zasiłek chorobowy nie dłużej niż 26 tygodni za każdy dzień stwierdzonej niezdolności wskutek choroby od czwartego dnia niezdolności, wysokość tygodniowo 50% przeciętnego tygodniowego zarobku ubezpieczonego z okresu zatrudnienia w ciągu 13 tygodni przed zachorowaniem (statut ubezpieczalni mógł przewidywać dodatki na trzecie i następne dzieci w wysokości 5%, ale razem nie więcej niż 65%) [wcześniej było to 39 tygodni, a wysokość zasiłku wynosiła 60% zarobków]

3. zasiłek domowy na osoby będące na utrzymaniu i mieszkające razem z ubezpieczonym jeżeli ten będzie umieszczony w szpitalu w wysokości 50% zasiłku chorobowego

4. zasiłek szpitalny jeżeli ubezpieczony nie pobiera zasiłku domowego i jest w szpitalu, w wysokości 20% zasiłku chorobowego

5. bezpłatna pomoc lecznicza i położnicza przed, w czasie i po porodzie

6. zasiłek połogowy w czasie 8 tygodni (co najmniej 6 po porodzie) w wysokości zasiłku chorobowego,

7. zasiłek w naturze dla karmiących matek - litr mleka dziennie lub ekwiwalent pieniężny po zasiłku połogowym nie dłużej niż 12 tygodni

8. jednorazowy zasiłek pogrzebowy w razie śmierci ubezpieczonego w wysokości trzech tygodniowych zarobków

1946 (6 stycznia) o zmianie i uzupełnieniu ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym, była to największa nowelizacja przed dekretem z 1954 (potem dekret z grudnia 1946 ale niewielkie zmiany, głównie podniesienie wysokości zasiłku chorobowego z 50% do 70% przeciętnego tygodniowego zarobku ubezpieczonego, kolejny dekret z 1948 wydłużał okres wypłacania zasiłku połogowego z 8 do 12 tygodni)

Walka z nadużyciami
1958 ustawa z dnia 6 czerwca 1958 r. o zwalczaniu nadużyć w zakresie wykorzystywania zaświadczeń o czasowej niezdolności do pracy, zmieniona ustawą z 1968 o zmianie i uzupełnieniu przepisów w sprawie nieuzasadnionej absencji w pracy. Ta druga uchylała z ustawy z 1933 Art. 121. „ (1) Ubezpieczalnia społeczna może w całości lub częściowo odmówić zasiłku chorobowego lub szpitalnego ubezpieczonym, którzy wywołali chorobę rozmyślnie lub przez udział z własnej winy w bójkach lub czynach gwałtu. (2) Zasiłek ten może być jednak wypłacony rodzinie (art. 111), jeśli pozostaje ona w potrzebie.

1974 ustawa z dnia 17 grudnia o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, uchylała dużą część ustawy z 1933 (ostateczne jej uchylenie miało miejsce wraz z wejściem w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w 1999),

Art. 61. ustawy z 1974: w sprawach unormowanych niniejszą ustawą tracą moc wszelkie przepisy, a w szczególności:

   1)   ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym,

   2)   dekret z dnia 29 września 1945 r. o uiszczaniu przez pracodawców całości składek na ubezpieczenie społeczne i na Fundusz Pracy (Dz. U. Nr 43, poz. 240),

   3)   ustawa z dnia 1 marca 1949 r. o zmianie niektórych przepisów o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 18, poz. 109 oraz z 1958 r. Nr 23, poz. 97),

   4)   ustawa z dnia 6 czerwca 1958 r. o zwalczaniu nadużyć w zakresie wykorzystywania zaświadczeń o czasowej niezdolności do pracy (Dz. U. z 1968 r. Nr 7, poz. 43),

   5)   art. 14, 15 i art. 23 ustawy z dnia 22 kwietnia 1959 r. o zwalczaniu gruźlicy (Dz. U. Nr 27, poz. 170),

   6)   art. 8 ust. 3 i 4 oraz art. 18 ustawy z dnia 13 listopada 1963 r. o zwalczaniu chorób zakaźnych (Dz. U. Nr 50, poz. 279 oraz z 1971 r. Nr 12, poz. 115),

   7)   ustawa z dnia 28 stycznia 1968 r. o zmianie i uzupełnieniu przepisów w sprawie nieuzasadnionej absencji w pracy (Dz. U. Nr 3, poz. 12),

   8)   ustawa z dnia 6 lipca 1972 r. o podwyższeniu zasiłków przysługujących z ubezpieczenia społecznego w razie choroby pracownika (Dz. U. Nr 27, poz. 191).

1999 ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa uchyla ustawę z 1974.

Art. 2. Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, zwanego dalej "ubezpieczeniem chorobowym", obejmują:

   1)   zasiłek chorobowy [czasowa niezdolność do pracy],

   2)   świadczenie rehabilitacyjne [przedłużenie zasiłku chorobowego],

   3)   zasiłek wyrównawczy [zmniejszona sprawność do pracy],

   4)   zasiłek porodowy [usunięty ustawą z grudnia 2001, jedna z ustaw okołobudżetowych, za to nowe świadczenia w pomocy społecznej],

   5)   zasiłek macierzyński,

   6)   zasiłek opiekuńczy.

Należy odróżnić obowiązek wypłacania 80% wynagrodzenia za czas choroby przez pierwsze 33 dni niezdolności do pracy z tego powodu spoczywający na pracodawcy (art.92 Kodeksu Pracy od 2003, wcześniej było to 35 dni) i zasiłek chorobowy wypłacany przez ZUS na podstawie uośpzuswrchim po upływie 33 dni.

UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE - USTAWY RAMOWE

Można zastanawiać się na ile ustawa z 1933 byłaby takim aktem, ponieważ nie tylko określała ogólne zasady ubezpieczenia społecznego, ale też regulowała konkretne świadczenia. Ustawy z 1986 i z 1998 są ramowe w tym sensie, że większość regulacji dotyczących konkretnych świadczeń znajdowała się poza nimi.

1986 (25 listopada) ustawa o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (Dz.U.86.42.202): „Art. 1. Ubezpieczenie społeczne zapewnia ubezpieczonym i członkom ich rodzin świadczenia pieniężne z tworzonych na ten cel funduszów.

Art. 2. 1. Ubezpieczenie społeczne obejmuje świadczenia pieniężne:

            1)         w razie macierzyństwa,

            2)         rodzinne,

            3)         w razie niezdolności do pracy z powodu choroby lub inwalidztwa,

            4)         emerytalne,

            5)         w razie śmierci.

2. Zakres świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz zasady i tryb ich przyznawania poszczególnym grupom ubezpieczonych określają odrębne przepisy.

Art. 3. Państwo gwarantuje wypłatę świadczeń przysługujących z ubezpieczenia społecznego.”

Uchyliła bezpośrednio trzy ustawy: z 1958 o zwalczaniu nadużyć w zakresie wykorzystywania zaświadczeń o czasowej niezdolności do pracy, z 1960 wspomnianą wyżej (?) i z 1968 o funduszu emerytalnym. Sama została uchylona przez ustawę z 1998 o systemie ubezpieczeń społecznych z 1998.

 

1998 ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych

Art. 1. Ubezpieczenia społeczne obejmują:

   1)   ubezpieczenie emerytalne [m.in. eirFUS, 1998],

   2)   ubezpieczenia rentowe [eirFUS, 1998],

   3)   ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, zwane dalej "ubezpieczeniem chorobowym" [śpzusnwchim, 1999],

   4)   ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zwane dalej "ubezpieczeniem wypadkowym" [usztwppichz, 2002].

ŚWIADCZENIA W RAZIE BEZROBOCIA

1924 ustawa o zabezpieczeniu na wypadek bezrobocia, wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenie dla robotników obsługiwane przez Fundusz Bezrobocia zasilany ze składek 2% zarobków, płaconych w 75% przez pracodawców i 25% przez ubezpieczonych, zasiłki wypłacano tym bezrobotnym, którzy w ostatnim roku przed utratą pracy zatrudnieni byli co najmniej 20 tygodni, a od 1932 - 26 tygodni, czas wypłacania zasiłku wynosił 12 tygodni (wyjątkowo 17), wysokość ok. 30% zarobków. W 1925 roku objęła też pracowników umysłowych, potem reguluje te sprawy rozporządzenie z 1927 o ubezpieczeniu pracowników umysłowych.

1933 ustawa o Funduszu Pracy (instytucja ta istniała jeszcze po wojnie, dużą część przepisów uchylił dekret o ubezpieczeniu rodzinnym), który organizował i finansował roboty publiczne i pomoc doraźną, dla bezrobotnych bez prawa do zasiłku.

 

(1945 dekret o urzędach zatrudnienia)

 

1983 ustawa o Państwowym Funduszu Aktywizacji Zawodowej wprowadziła m.in. zasiłki dla osób czasowo pozostających bez pracy

Art. 6. 1. Środki Funduszu przeznacza się na finansowanie:

   1)   przygotowania zawodowego:

a)   pracowników uspołecznionych zakładów pracy, jeżeli zachodzi konieczność przekwalifikowania ich odpowiednio do zmieniających się potrzeb zakładów,

b)  uczniów szkół zawodowych oraz młodocianych pracowników uspołecznionych zakładów pracy, zatrudnionych na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego,

c)   osób czasowo pozostających bez pracy,

   2)   tworzenia dodatkowych miejsc pracy:

a)   w miejscowościach, w których nie ma innych możliwości zatrudnienia osób pozostających bez pracy lub zmieniających pracę,

b)  dla osób niepełnosprawnych, inwalidów i kobiet ciężarnych,

   3)   robót interwencyjnych organizowanych przez terenowe organy administracji państwowej,

   4)   rozwoju systemu informacyjnego niezbędnego do realizacji pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego oraz zadań związanych z przemieszczaniem kandydatów do pracy poza miejscem ich zamieszkania,

   5)   zasiłków dla osób czasowo pozostających bez pracy, zwanych dalej "zasiłkami", wypłacanych w okresie:

a)   przygotowania zawodowego,

b)  pozostawania bez pracy w razie braku odpowiedniej propozycji pracy lub propozycji przygotowania zawodowego warunkującego uzyskanie pracy,

   6)   uzupełnienia Funduszu Ochotniczych Hufców Pracy,

   7)   innych zadań niż wymienione w pkt 1-6, określonych w odrębnych przepisach.

2. Rada Ministrów może określać inne zadania niż wymienione w ust. 1, na które mogą być przeznaczone środki z Funduszu.

 

1989 ustawa o zatrudnieniu (ponownie powstaje Fundusz Pracy), następna 1991 o zatrudnieniu i bezrobociu i kolejna 1994 o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu

Z ustawy o zatrudnieniu

Przepisy przejściowe i końcowe

Art. 40. Minister Pracy i Polityki Socjalnej w 1990 r. powołuje, na okres 2 lat, Naczelną Radę Zatrudnienia w składzie 18 osób w równych częściach z przedstawicieli ogólnokrajowych organizacji międzyzwiązkowych oraz ogólnokrajowych związków zawodowych reprezentatywnych dla pracowników większości zakładów pracy, organizacji pracodawców i organów administracji państwowej.

Art. 41. Fundusz [Pracy] przejmuje ustalone dla Państwowego Funduszu Aktywizacji Zawodowej na rok 1990 środki wraz z dochodami zasilającymi z dniem likwidacji tego Funduszu.

Art. 42. Do czasu utworzenia wojewódzkich i rejonowych biur pracy, nie dłużej niż przez 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy, zadania wynikające z ustawy realizują dotychczasowe terenowe orany administracji państwowej o właściwości szczególnej do spraw zatrudnienia.

Art. 43. 1. Minister Pracy i Polityki Socjalnej przedstawi Radzie Ministrów rozliczenie środków Państwowego Funduszu Aktywizacji Zawodowej za okres do dnia wejścia w życie ustawy.

2. Zobowiązania Państwowego Funduszu Aktywizacji Zawodowej, które zaistniały przed dniem wejścia w życie ustawy, są zaspokajane z Funduszu Pracy.

3. Absolwentkom szkół wyższych, które w dniu wejścia w życie ustawy otrzymują zasiłek z Państwowego Funduszu Aktywizacji Zawodowej na zasadach określonych w przepisach o urlopach wychowawczych, wypłaca się taki zasiłek z Funduszu Pracy na dotychczasowych zasadach.

Art. 44. Przepisy ustawy nie mają zastosowania do osób poszukujących pracy w zakresie uregulowanym w ustawie o pracy na morskich statkach handlowych.

Art. 45. 1. Tracą moc:

   1)   dekret z dnia 2 sierpnia 1945 r. o urzędach zatrudnienia (Dz. U. Nr 30, poz. 182, z 1948 r. Nr 24, poz. 161, z 1950 r. Nr 13, poz. 124 i z 1969 r. Nr 13, poz. 95), [uchylił ustawę o zarobkowym pośrednictwie pracy z 1921 i o społecznym pośrednictwie pracy z 1924, Fragmenty dekretu:

Art. 1. W celu usprawnienia organizacji pracy i pełnego spożytkowania sił roboczych tworzy się urzędy zatrudnienia.

Art. 2. (1) Urzędy zatrudnienia są organami Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej.

(2) Minister Pracy i Opieki Społecznej określi w drodze rozporządzenia termin rozpoczęcia działalności i zakres działania Głównego Urzędu Zatrudnienia oraz liczbę, siedziby, terytorialny zakres działania i organizację wewnętrzną terenowych urzędów zatrudnienia.

Art. 3. (1) Urzędom zatrudnienia służy wyłączne prawo:

         1)          pośredniczenia w zawieraniu umowy o pracę oraz umowy o naukę zawodową;

         2)          regulowania rynku pracy przez wyrównanie popytu z podażą pracy (clearing pracy)

(2) Ponadto urzędy zatrudnienia wydają zaświadczenia niezbędne do uzyskania przez pracowników zatrudnionych i osoby poszukujące pracy ulg i uprawnień, przysługujących im z tytułu przepisów prawnych.

Art. 4. (1) Kierownicy zakładów pracy obowiązani są zgłaszać do urzędu zatrudnienia:

         1)          każde wolne miejsce pracy i miejsce nauki zawodu;

         2)          każdego przyjętego pracownika i każdą przyjętą osobę do nauki zawodu.

(2) Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej ustali tryb i terminy dopełnienia powyższych obowiązków.

Art. 5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej, wydane w porozumieniu z interesowanymi ministrami, ustali zasady zapewnienia pierwszeństwa w uzyskaniu pracy uczestnikom walk o niepodległość Państwa Polskiego]

   2)   ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu wobec osób uchylających się od pracy (Dz. U. Nr 35, poz. 229),

   3)   ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zatrudnianiu absolwentów (Dz. U. Nr 40, poz. 270),

   4)   ustawa z dnia 29 grudnia 1983 r. o Państwowym Funduszu Aktywizacji Zawodowej (Dz. U. Nr 75, poz. 334, z 1985 r. Nr 37, poz. 174 i z 1989 r. Nr 35, poz. 192).

Interesująca była ewolucja zasiłku dla bezrobotnych od świadczenia bez warunku uprzedniego zatrudnienia i wypłacanego bezterminowo, do ścisłych warunków uprzedniego zatrudnienia i ograniczeniu jeśli chodzi o czas wypłacania. W ustawie o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w Narodowym Fundusz Zdrowia z 2002 wprowadzono zasadę, że bezrobotny jest ubezpieczony zdrowotnie z tytułu ubezpieczenia kogoś w rodzinie (art.9 ust.2), likwiduje to bodziec do rejestrowania w urzędach pracy tylko w celu uzyskania ubezpieczenia zdrowotnego.

 

UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE ROLNIKÓW

 

Świadczenia za ziemię

1962 ustawa z o przejmowaniu niektórych nieruchomości rolnych w zagospodarowanie lub na własność Państwa oraz o zaopatrzeniu emerytalnym właścicieli tych nieruchomości i ich rodzin (m.in. świadczenia: renta starcza i renta inwalidzka),

1968 ustawa o rentach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących nieruchomości rolne na własność Państwa,

1974 ustawa z o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność Państwa za rentę i spłaty pieniężne

2001 ustawa o rentach strukturalnych w rolnictwie ostatecznie wrócono do takiej formy świadczeń za ziemię, niemniej dotyczy to tylko przejścia na wcześniejszą emeryturę w określonych przedziałach wiekowych

Świadczenia składkowe

1977 ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin uchylona

1982 ustaw o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 268), uchylona

1990 ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników, m.in. powołanie do życia KRUS, nadal jest to chyba największy odrębny system ubezpieczenia społecznego.

 

Na tym kończymy wykłady z zabezpieczenia społecznego. Nie udało mi się już nic powiedzieć o zabezpieczeniu społecznym w polityce i prawie UE, a jest byłoby tu wiele do powiedzenia.

 

1

---