Pojęcie I Historia Patrologii

x. prof. Bogdan Częsz

Zagadnienie wstępne

Etymologia

• Patrologia - nauka o Ojcach Kościoła,

• Patrystyka - nauka o doktrynie Ojców Kościoła,

• termin z XVII w. - Jan Gerhart, etym. to pater i logos, czyli nauka o Ojcach;

• dotyczy starożytnej literatury chrześcijańskiej do przełomu VII/VIII w.,

• definicja: Nauka teologiczna obejmująca w pewną całość doktrynę tych pisarzy starochrześcijańskich, których Kościół powołuje na świadków swojej nauki, czyli Ojców Kościoła.

Wyróżniki Ojców Kościoła

Musi spełniać 4 przymioty równocześnie:

• antiquitas - dolna granica: czasy Apostołów; górna granica: według tradycyjnego ujęcia katolickiego:

• dla Kościoła zachodniego - 636 (rok śmierci św. Izydora z Sewilli i początki upadku Imperium Rzymskiego,

• dla Kościoła wschodniego - 754 (śmierć św. Jana Damasceńskiego i narodziny mahometanizmu,

• protestanci - przełom po odłączeniu się Konstantynopola od Rzymu w 1054 r. (schizma w Kościele)

• prawosławie - epoka Ojców nie skończyła się; będzie trwać zawsze, ponieważ zawsze Duch Święty w jakimś czasie wzbudza jakichś ludzi (charyzmatyków), przez których pokazuje pewne prawdy (my uznajemy za Ojców nie osoby prezentujące jakąś duchowość, ale interpretujące pewne nauki objawione)

2. doctrina orthodoxa - wywołało burzę na Vaticanum II, który wniósł pojęcie „kościoła lokalnego”. Prawowierna nauka: nauka zgodna z nauczaniem własnego kościoła lokalnego (dotąd było, że zgodna z nauką Kościoła katolickiego);

3. sanctitas vitae - świętość praktyczna: nie można znaleźć niczego, co by stało w sprzeczności z dążeniem do doskonałości życia chrześcijańskiego - nie musi oznaczać wyniesienia na ołtarze;

4. aprobatio Ecclesiae - powoływanie się na nich w wypadku nauki błędnowierczej i herezji oraz praktycznie: orzeczenia soborów lub synodów;

eminens eruditio (wybitna uczoność - nie tyle wykształcenie, co wybitność w sporach doktrynalnych) - jeśli ktoś posiadał jeszcze tę, to nosił tytuł Doktor Kościoła (nie tylko ojcowie Kościoła byli Doktorami);

Ojcowie Apostolscy - bezpośredni uczniowie Apostołów (znamy 4; jeden jest bezimienny):

• Klemens Rzymski

• św. Ignacy Antiocheński

• św. Polikarp ze Smyrny

• Papiasz

• autor Didache

Nieomylność Ojców Kościoła

Według nauczania katolickiego źródłem Objawienia jest PŚ i Tradycja, której przekaźnikiem są Ojcowie Kościoła. Jeśli Tradycja jest źródłem Objawienia, to jej przekaz musi być nieomylny. Warunki, by nauczanie Ojców miało walor dogmatyczny, nieomylny (2 warunki):

• gdy był papieżem (bpem Rzymu) i uroczyście „ex cathedra” ogłosił jakąś prawdę wiary (we wczesnej starożytności chrześcijańskiej ta reguła nie miała praktycznego zastosowania),

• jeżeli nauczanie jego wyrażało jednomyślną zgodność (unanimis consensus Patrum) Ojców albo w interpretacji danego fragmentu PŚ albo w ogóle w interpretacji jakiejś prawdy wiary.

Przykłady:­

• Sobór w Nicei (325), chcąc ustosunkować się do błędnej nauki Ariusza (o nie naturalnym, lecz przybranym ciele Syna Bożego; powoływał się nawet na PŚ), zebrał wypowiedzi Ojców Kościoła - wszyscy byli zgodni, że Jezus Chrystus jest naturalnym Synem Bożym;

• Dogmat o Wniebowzięciu NMP - 1950r. - papież, chcąc ogłosić dogmat, musiał przebadać wypowiedzi Ojców. Żaden z nich nie wygłaszał zdania przeciwnego (choć niektórzy wcale nie wypowiadali się) (nieomylność dotyczy wykładu prawd wiary, a nie wypowiedzi poszczególnych, personalnych);

Zarys Historii Patrologii

Jako pierwszy św. Hieronim w 393 r. - „O sławnych mężach” - pierwszy spisał Ojców i informacje o ich dziełach (1. podręcznik patrologii) - korzystał z Euzebiusza z Cezarei. Jego dzieło kontynuują Genadiusz (+ok. 480) i Ponsjan (+ok. 580), św. Izydor z Sewilli (+ok. 636) a zamyka Ildefons z Toledo. To, co w Słowniku Ojców Kościoła jest kursywą, to jest to notka jednego z nich. W wieku XVI ma miejsce pierwsze wydanie drukiem dzieł Ojców Kościoła, to wydanie francuskie braci Etiennes. W wieku XVII ma miejsce wydanie drukiem przez Kongregację Maurynów dzieł Ojców(podobnie jak pierwsze ma walor historyczny). W wieku XIX: walor historyczny i aktualny - wydanie Migny - ostatnie kompletne wydanie Ojców Kościoła. Migny podzielił Ojców na 2 grupy (łącznie 383 tomy - pierwsze, czyste wydanie): greckich - 162 tomy oraz łacińskich - 221 tomów. Istnieją międzynarodowe skróty wydania Migny: MG (SG) = PG = Patrologia Grecka oraz ML (SL) = PL = Patrologia Łacińska (komplet Migny w Bibliotece Uniwersyteckiej im. Raczyńskich w Poznaniu przy ul. Ratajczaka). Wydawane to było w XIX wieku, a niektóre dzieła Ojców znaleziono później - dlatego wydano je Suplementum: PGS, PLS (to jest to powyżej 383). Dlatego, że wydanie Migny jest wydaniem niekrytycznym na uzupełnienie tego braku decydują się w XIX w. dwie Akademie: Berlińska i Wiedeńska (pierwsza). Wiedeńska postanowiła wydać krytycznie tylko Ojców Łacińskich. Po tym Berlińska postanowiła wydać Ojców Greckich. Akademia Wiedeńska wydała krytycznie Ojców Łacińskich pod tytułem CSEL (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum - Zbiór Pisarzy Kościelnych Łacińskich). A Akademia w Berlinie nie wywiązała się z wydania (chcieli wydać z tekstem niemieckim) - udało się i wydać Ojców I-ych trzech wieków. Przyjęło to skrót: GCS (Greccy Chrześcijańscy Pisarze). Akademia Berlińska chciała wydać w założeniu tę serię pod skrótem TU (Teksty i poszukiwania) - ta seria, ten skrót istnieje do dzisiaj, ale oznacza coś innego - oznacza opracowania Ojców Kościoła, które stanowią rezultat największych kongresów patrystycznych światowych, odbywanych co 4 lata w Oxfordzie. Oecnie aparat krytyczny wydany przez te Akademie został przeniesiony do wydania Migny. Wiek XX to czas, kiedy znowu próbuje się wydać na nowo Ojców Kościoła. W 1944 r. inicjatywę podejmuje w Lyonie (Europa) ośrodek jezuitów. Skrót serii: SC (Sources Chretiemnes - Źródła chrześcijańskie). Jest to wydanie krytyczne z tłumaczeniem na język francuski i komentarzem do trudniejszych zwrotów. Powody opóźnienia: tłumaczenie na język francuski; nie wydawanie dzieł w kolejności; zamiar ekumeniczny - poszerzenie do ujęcia protestanckiego). Obecnie mamy 408 tomów z serii i 5 wydanych poza serią (413). Dotąd nie udało się wydać wszystkich dzieł Ojców Kościoła krytycznie, a zatem Migny pozostaje nadal aktualny.

Istnieją przekłady polskie - do początku lat 90-tych 2 zasadnicze serie wydawnicze: POK - Pisma Ojców Kościoła (rozpoczął ją w 1924 r. w Poznaniu w „Wojciechu” pan Jan Jachowski; została przerwana i nie jest kontynuowana; do 1939 wydano 22 tomy, po wojnie jeszcze tylko 3) oraz PSP - Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy (wydawanie umożliwiła odwilż 1956 r. (Gomułka) - ATK; do dzisiaj liczy 60 tomów; serię prowadzi ks. prof. Stanula - dziekan katedry patrystyki na ATK). Współczesne zasługi w tej dziedzinie miał nie istniejący już PAX (powstały pod egidą państwa) - wydawał te dzieła, które najszybciej się rozchodziły. Równocześnie ZNAK rozpoczął wydawanie serii Ojcowie Żywi - dostosowane do roku liturgicznego. Dzisiaj jest wiele serii wydawniczych: „U źródeł katechumenatu”, „Biblioteka Ojców”. Poza tym KUL wydaje czasopismo (periodyk) zatytułowane „Vox Patrum” (Głos Ojców).

Główne Szkoły Myśli Patrystycznej

Szkoła Aleksandryjska - jest to pierwszy ośrodek myśli teologicznej, ukształtowany na przełomie II/III w.; jego cecha charakterystyczna: alegoryczna interpretacja PŚ (egzegeza); twórcą jest Klemens Aleksandryjski i Orygenes; a do niej grawitują: cała Azja Mniejsza (dziś Turcja) - najwybitniejsi Ojcowie - kapadoccy, Kartagina z j. łacińskim - św. Cyprian i poprzez Azję Mniejszą do Galii (dziś Francja) - św. Ireneusz;

Cezarea Palestyńska - całkowita kontynuacja szkoły w Aleksandrii (w Cezarei osiedlił się po wygnaniu Orygenes, który oddziałał na żyjących 100 lat po nim Ojców kapadockich);

Szkoła Antiocheńska - Antiochia nad Orontesem - prowincja syryjska - stolica; obowiązuje j. grecki; cecha char. to rzeczowa egzegeza PŚ - to, co Bóg chciał powiedzieć, jest napisane; należy pamiętać tylko o języku, który zmienia się i o gatunkach literackich; główni przedstawiciele to św. Jan Chryzostom (+ 407, Ojciec grecki) i św. Hieronim (+ 420, Ojciec łaciński); te szkoły nie tworzą opozycji, ale tworzą całe bogactwo egzegezy; do tej właśnie grawituje do niej Rzym;

Szkoła Syryjska - należało doń wszystko, co leżało na wschód od Antiochii (pd.- wsch. Turcja; pn.- zach. Irak; pn.- wsch. Syria) - tam, gdzie żyją Kurdowie; tereny najbardziej skrwawione; główny ośrodek to Edessa (centrum chrześcijaństwa - tutaj grób św. Tomasza Apostoła oraz wizerunek Chrystusa) dzisiejsza Urfa (nie ma tu ani jednego kościoła); posługują się oni językiem syryjskim; czołowy przedstawicielem jest św. Efrem Syryjczyk (+ 363); cecha char. jest poetycka interpretacja PŚ (obrazowość, uczuciowość, siła ekspresji); doń grawitują bliższe - Armenia i dalsze - Etiopia;

Didache (Nauka Dwunastu Apostołów)

- odkryte 1873 r. w rękopisie z 1056 r.; w 1902 r. tłum. polskie;

Czas Powstania

• argumenty zewnętrzne - I poł. II w. (wzmianki u Hermasa i św. Justyna)

• argumenty wewnętrzne - II poł. I w. (brak śladu błędnowierstwa; ekstaza charyzmatyków; brak prześladowań; aluzja do „agape”; cytaty ze św. Mateusza i św. Pawła a brak z św. Jana - czyli między rokiem 70 a 90)

• dzisiaj przyjmuje się, że powstało na przełomie I i II w., autor - nieznany z imienia uczeń apostolski; miejsce powstania - prawdopodobnie Antiochia (siedziba Apostołów)

Układ I Treść Dzieła

16 rozdziałów - 4 części tematyczne:

Część Moralna (1 - 6)

• Droga życia - najpierw miłość Boga i bliźniego - nie czyń drugiemu, co nie chcesz, aby tobie czyniono (także wobec niemoralności rzymskiej), następnie Dekalog, rozbudowany z pkt. widzenia aktualnych problemów gminy chrześcijańskiej

• Droga grzechu - popełnianie grzechów, które wynikają z nieprzestrzegania Przykazań

• Autor Didache w swoim zamyśle posiada rozróżnienie:

• obowiązki wynikające z Przykazań i konieczne do zbawienia,

• zalecenia, które są radą do doskonałości i możemy je wykonać, by ją osiągnąć,

• „Na zebraniu wyznawaj grzechy swoje i nie przystępuj do modlitwy z nieczystym sumieniem” - raczej ekshomologeza (wyznanie) a nie spowiedź i pokuta sakramentalna,

• złota myśl - „nie miej rąk wyciągniętych do brania, a skurczonych do dawania”;

Część Liturgiczna (7 - 10) - 2 sakramenty:

1. Chrzest - bardzo szczegółowo podane:

a) materia: woda - zasadniczo przez zanurzenie, a wyjątkowo przez polanie głowy

b) forma: słowa wypowiadane - w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego...

Informacja: o postach - w środy i piątki, o „Ojcze nasz” - 3 razy dziennie

2. Eucharystia - podana struktura obrzędu, która z jednej strony odpowiada dzisiejszej, a z drugiej - synagogalnej (autor pisze w kręgu judeochrześcijańskim); struktura:

• słowa modlitwy nad kielichem i chlebem - modlitwy ofiarowania; dziękujemy Ci, Ojcze nasz = błogosławiony jesteś Panie Boże;

• prośba o zgromadzenie się Kościoła - jest to ulubiony motyw Ojców - Eucharystia jako znak jedności Kościoła;

• warunki godnego przyjęcia Eucharystii - chrzest, ale też i świętość (dziś to stan łaski uświęcającej); nie jest omówiony akt konsekracji;

• przyjmowanie (posiłek) Eucharystii,

• modlitwy po posiłku (dziękczynienie) - za „duchowy pokarm oraz napój” i jest to klas. nazwa Eucharystii u OK., ale nie ma ani jednego dzieła poświęconego w pełni Eucharystii; podst. tego leżało to, że pierwsi chrześcijanie nie mieli żadnych wątpliwości, co do tego, że Ona daje życie wieczne:

• wiedzę - w sensie Objawienia, nauki Chrystusowej o tym, że Eucharystia jest pokarmem dającym życie wieczne;

• wiarę - jeśli nie ma wiary, która jest łaską, przyjęcie Eucharystii nic nie da;

• nieśmiertelność - Ojcowie Kościoła: wszyscy jesteśmy umieralni, ale to nie znaczy, że nie możemy być nieśmiertelni; Eucharystia gwarancją naszej nieśmiertelności i rękojmią zmartwychwstania ciał (teoria transsubstancjacji paschalnej: skoro człowiek przyjmuje w siebie Ciało i Krew Chrystusa - pierwiastek boski, więc niemożliwe jest, by nasze ciało nie zmartwychwstało);

• Eucharystia - znak jedności Kościoła; oryginalność stwierdzenia: chleb pochodzący z różnych ziaren pszenicy, teraz staje się jednością; tylko ochrzczeni w Imię Pańskie mogą przystąpić do Eucharystii

• autor nic nie mówi o Konsekracji (schemat pośredni miedzy berakot a ME);

• pytanie starożytnych chrześcijan: co nam daje Eucharystia? - życie wieczne (jest więc pokarmem Bożym, a zatem daje nam Boga, my dzisiaj pytamy raczej: kto jest obecny w Eucharystii?);

Część Prawno - Liturgiczna (11 - 15)

• wyliczenie stopni hierarchicznych:

Struktura hierarchiczna (stali) - myślenie helleńskie:

• biskup

• diakon

Struktura charyzmatyczna (wędrowni) - wcześniejsza - myślenie synagogalne:

• prorok (obdarzany większym szacunkiem),

• nauczyciel

• cechy charakterystyczne:

• brak prezbiterów,

• po rozejściu się Apostołów i zderzeniu się dwóch struktur, dochodzi do postawienia równości: biskup = prorok; diakon = nauczyciel; tu są dwie koncepcje:

• stosowano zamiennie te pojęcia

• rozdzielnie - rozwiązaniem jest to, że byli ludzie należący do obu struktur.

• sprawa gościnności: struktura charyzmatyczna wędrowała - jeśli był prawdziwym prorokiem, to był stawiany na równi z biskupem

Część Eschatologiczna (16)

• dotyczy kresu dziejów ludzkości i znaków poprzedzających koniec świata; bardzo kontrowersyjna

• znaki prawdy:

• rozwarcie się niebios

• głos trąby

• powstanie zmarłych

• kwestia Antychrysta (zwodziciela): jedna część Ojców uważała, że to postać konkretna, a druga grupa: system, ugrupowanie, ale nie osoba; dziś pojawiają się opinie wskazujące na mahometan, jako taką właśnie siłę;

• powstanie zmarłych: nie wszystkich, lecz tylko świętych - zarys millenaryzmu (chiliazmu) - przy końcu świata będą 2 zmartwychwstania ciała; pierwsze obejmie świętych, a szczególnie męczenników, a drugie będzie powszechne; po pierwszym zapanuje Królestwo Chrystusa na ziemi - wtedy to święci, a zwłaszcza męczennicy będą się cieszyć przebywaniem z Chrystusem (na sposób materialny i duchowy), nastąpi skrępowanie szatana na 1000 lat, a po upływie tego czasu zostanie on na chwilę uwolniony, a potem pokonany definitywnie; wtedy dopiero nastąpi drugie zmartwychwstanie;

• źródło błędu tkwi w dosłownym (a nie symbolicznym) braniu danych biblijnych z Ap 20;

• dlaczego Ojcowie preferowali millenaryzm? - chodziło o interpretacje ideału, którym jest i było naśladowanie Chrystusa; w tym, czym możemy Go naśladować to tylko pierwiastki, przymioty ludzkie, a nie boskie, a najdoskonalej w Jego Męce; stąd też takie patrzenie na męczenników (robili to dla Chrystusa, uznawali to za łaskę ze strony Boga i za to dziękowali);

• co ich pobudzało do millenaryzmu? - nie bardzo widzieli to, żeby dusza ludzka zaraz po śmierci mogła przebywać z Ojcem w niebie; stąd 1000 lat przygotowania na tej przemienionej ziemi;

• czy dusza, po śmierci oddzielona od ciała, będąc niekompletną substancją, może być szczęśliwa?

• skąd wątki Ap w Didache (autor jej nie znał)? są 3 możliwe odpowiedzi:

• utrzymujący wczesny czas powstania: druga część ostatniego zdania jest interpolacją

• zwolennicy późniejszego powstania: napisał to Autor Didache

• nowe ujęcie (od 8 lat): było jedno wspólne źródło „Q” (oznaczające apokaliptykę żydowską);

Naśladownictwo didache

1. poł. II w.: List Barnaby - apokryf (List Pseudo - Barnaby; autor zajmuje się stosunkiem chrześcijan do judaizmu, wobec którego reprezentuje stanowisko raczej negatywne),

2. poł. III w.: Didaskalia (z rozbudowaną częścią ustrojowo-prawną: o ustroju Kościoła, liturgii, postach, zawieraniu małżeństw),

3. koniec III w.: słynna Egipska Konstytucja Kościelna (umownie uważa się ją za I-y Kodeks Prawa Kanonicznego),

4. koniec IV w.: Konstytucje Apostolskie (kompilacja trzech poprzednich; podają także tekst Modlitwy Konsekracyjnej)

Problematyka Ojców Apostolskich

Św. Klemens Rzymski - w latach 88-97 był bpem Rzymu, jest uczniem Piotra - 4 papież, 3 następca św. Piotra; został skazany na wygnanie nad Morze Czarne (Krym); zginął śmiercią męczeńską - przez utopienie; jest autorem 1 Listu do Koryntian (jest jeszcze jeden list przypisywany początkowo Jemu, ale dziś nosi nazwę List Pseudo - Klemensa i jest to jednocześnie najstarsza homilia - z II w.);

Św. Ignacy Antiocheński - był bpem Antiochii w latach 69-107; uczeń św. Piotra i Pawła; umęczony został na arenie Colosseum przez dzikie zwierzęta; napisał 7 Listów, w tym najsłynniejszy List do Rzymian;

Św. Polikarp ze Smyrny (dzisiejszy Izmir) - był bezpośrednim uczniem św. Jana Apostoła (potwierdza to św. Ireneusz, który Go znał); przebywał przez krótki okres w Rzymie, gdzie rozmawiał z papieżem Anicetem o terminie Wielkanocy; został umęczony ok. 155 r. przez spalenie, - jako że ogień go nie mógł strawić został dobity mieczem; autor Akt męczeńskich; zachował się jego List do Filipian;

Papiasz z Hierapolis - co do niego toczy się spór: jedni uważają go za ucznia św. Jana, a inni św. Filipa, który był bpem w Efezie (100 km od niego); z jego dzieł zachowały się tylko fragmenty, które są szczególnie ważne, gdyż stanowią pierwszy komentarz do Pisma Świętego - objaśnienie słów Pańskich; nie jest świętym, gdyż posiadamy o nim za mało wiadomości; był teoretykiem millenaryzmu;

Autor Didache

Wspólne Cechy Problematyki Ojców Apostolskich

Teologia Męczeństwa

W punkcie wyjścia leżało rozumienie ideału chrześcijaństwa (I-III w.) - naśladowanie Chrystusa; jako że nie mogli Go naśladować w Jego przymiotach boskich, to starali się w ludzkich; sposób najpełniejszy to oczywiście naśladowanie Go w Jego Męce; wpierw było to męczeństwo zazwyczaj na arenie, potem tzw. białe męczeństwo (na pustyni), a po kolejnych latach - posłuszeństwo w życiu zakonnym; na teologię męczeństwa składają się następujące elementy:

• punktem wyjścia jest ideał ascetyczny II w. - naśladowanie Chrystusa w Jego naturze ludzkiej (przymioty boskie nie do naśladowania), a szczególnie w cierpieniu (szczytem - męczeństwo),

• wg starożytnych chrześcijan męczeństwo łaską od Boga,

• jest to łaska, za którą trzeba dziękować; tzw. dies natalitae - śmierć jest początkiem; Ignacy - „pozwólcie mi naśladować mękę mojego Pana, Jezusa Chrystusa; jestem gotów na wszystko, byle naśladować Jezusa Chrystusa”;

jako uargumentowanie swojej postawy podawano motywacje:

• silna wiara w zmartwychwstanie ciał wypływająca z przekonania o szybkim powtórnym przyjściu Chrystusa (śmierć czymś dosłownie chwilowym); tutaj głównie św. Klemens Rzymski - przykład ziarna pszenicy, pogańska legenda o ptaku Feniksie, czy też wstawanie dnia po nocy, a także Papiasz - teoria o 1000-letnim Królestwie z męczennikami na czele;

• śmierć męczeńska okazją szybszego (natychmiastowego) połączenia z Chrystusem (męczennik umarł za Chrystusa, a wyznawca cierpiał, ale nie umarł); „Złorzecz Chrystusowi! Służę Mu od 86 lat i nic złego mi nie uczynił, jakże mógłbym Mu złorzeczyć?” - Polikarp; w Jego modlitwie jest 1. „błogosławię, chwalę i uwielbiam - dziękczynienie oraz 2. „wraz z męczennikami, z którymi będę uczestniczył w Kielichu Chrystusa, czyli Jego Męce” - męczeństwo;

• męczeństwo pojmowano w kat. analogii do Ofiary Eucharystycznej, ale nie jako ekspiację za grzechy, gdyż nie chcieli podważać jedyności ofiary Chrystusa;

Aneks - Akta męczenników

liczba męczenników - zestawiając: w pierwszym wieku 6 lat prześladowań, a 28 tolerancji, w drugim - 86/14, w trzecim - 24/76 i w czwartym - 13 lat prześladowań (najkrwawszych); z imienia znamy ok. 1000 męczenników, ale przyjmuje się, że było ich ok. kilkadziesiąt tysięcy (do 100 tys.);

cel akt - stanowią one swego rodzaju kronikę, a także mają przekonać pogan o prawdziwości religii chrześcijańskiej (tak nawrócił się św. Justyn - swoista apologia - a byli pośród nich kobiety, mężczyźni, dzieci - np. 16 letnia św. Blandyna;

źródła wiadomości o ich męczeństwie - zasadniczym źródłem są Akta męczenników (Acta martyrum); dzielimy je na dwie grupy (trzecia to późniejszy dodatek):

• Gesta - protokoły z przesłuchań, bez komentarza autora (Akta męczenników scylitańskich z 180 r. - najstarszy zabytek literatury patrystycznej w jęz. łacińskim;

• Passiones - relacja + komentarz (np.: Męczeństwo św. Polikarpa, Akta męczenników liońskich z 177 r.

• Legendy - autor koncentruje uwagę na cudownych okolicznościach towarzyszących męczeństwu;

Rola Biskupa W Gminie

najwięcej informacji w Listach św. Ignacego Antiocheńskiego - występują u niego już 3 stopnie hierarchiczne: episkopoi, presbiteroi, diakonoi.

Biskup - zaczynamy od św. Ignacego, a potem dopiero Klemens;

• jest on reprezentantem Chrystusa - należy mu się posłuszeństwo; pełni on niejako dwie funkcje:

• odpowiedzialny nauczyciel wiary (on i tylko on); Orygenes i św. Jan Chryzostom są wyjątkami - mają pozwolenie na nauczanie i głoszenie Słowa (pozostałością jest udzielanie misji kanonicznej); św. Ignacy „Jestem niejako pszenicą Bożą, gdy na mąkę zmielą mnie zęby dzikich bestii; stanę się czystym chlebem Chrystusowym”;

• najwyższy kapłan - do niego należy sprawowanie Sakramentów (3: chrzest (zawsze biskup), bierzmowanie, Eucharystia, kapłaństwo) i przewodniczenie Eucharystii;

• na tle św. Ignacego wypowiada się też Klemens, który jako bp Rzymu upomina chrześcijan w Koryncie, że buntują się przeciwko swemu bpowi, który im się nie podoba z powodu młodego wieku - pisze w tonie karcącym; naucza on ponadto, że biskup jest w prostej linii następcą Apostołów, a ci z kolei władzę otrzymali od Chrystusa, a On od Ojca; więc skoro władza biskupa pochodzi od Boga, to nie może być usuwany;

• sumując u Ojców nastąpiło doprecyzowanie stopni hierarchicznych i zanikła struktura charyzmatyczna;

• intrygujący zwrot: „przewodniczący miłości” (precatomene tes agapes) - są dwie interpretacje:

• traktowany oddzielnie: do bpa należy przewodniczenie wspólnocie, łagodzenie w niej sporów i waśni - fundament wzajemnej miłości (tę interpretację potwierdza św. Polikarp w liście o kapłanie Walensie, który popadł w chciwość),

• agape - to także nazwa w tamtym języku Eucharystii - w takim razie te jej przewodniczy (a nie w sensie społecznym);

• „Prezbiterzy i diakoni winni być zgrani z biskupem jak struny harfy (lutni)”;

• Rola biskupa Rzymu: nie ma u Ojców Apostolskich zdecydowanej nauki o jurysdykcji bpa Rzymu; wniosek wyłącznie na podstawie dedukcji a nie z tekstu (List do Koryntian św. Klemensa Rzymskiego): bpowi Rzymu przynależy pewne posłuszeństwo, pewien prymat - przynajmniej honorowy; nie pisze dosłownie, że przynależy mu pewien prymat, ale są pewne oznaki, ślady świadomości, że powinien on mu przynależeć;

Apologeci

Wprowadzenie

Swoista refleksja wśród pogan w poł. II w nad fenomenem chrześcijaństwa, gdyż zauważają, że krwawe represje nie przynoszą rezultatu. Zmiana metody walki: uderzyć w chrześcijaństwo nie przemocą, ale przy pomocy walki ideologicznej, ośmieszyć i rozbić je od wewnątrz. Chrześcijaństwo zaczęli atakować wybitni filozofowie, myśliciele i historycy.

Zarzuty pogańskie (grupy)

• ateizm - jako odrzucenie bogów, religii pogańskiej, a przede wszystkim nie chcieli uznawać cesarza za boga, a to było elementem scalającym imperium rzymskie;

• vaga libido (dzika rozpusta) - wynikało z niezrozumienia Eucharystii - spożycie Krwi i agape - uczta miłości;

• hostes publici (wrogowie ludu) - był to zarzut demagogiczny, gdyż zrzucano odpowiedzialność na chrześcijan za wszelkie klęski i niepowodzenia;

Pisarze pogańscy atakujący

• Filostratos

• Fronton z Cyrty

• Celsus - filozof (odpowiedź dopiero po 100 latach Orygenesa) - zdumiewającym jest fakt, że podobne zarzuty sformułowała ideologia marksistowska;

• Tacyt - historyk;

• Swetoniusz (społeczność zła i niebezpieczna) - historyk;

Rodzaje odpowiedzi

Tak rodzi się nowy rodzaj literatury chrześcijańskiej - apologia (obrona chrześcijaństwa) - na gruncie literatury to zupełnie nowy gatunek, bo w ogóle on już istniał; wprowadzony został umowny podział odpowiedzi: na pierwszy zarzut: argumentacja filozoficzna a na drugi i trzeci: argumentacja obyczajowa; charakterystyczne jest to, że apologie chrześcijańskie nie noszą cech zażartej polemiki, lecz pozytywnego wykładu o wierze chrześcijańskiej i jej obrony (z wyjątkiem Tertuliana) - w gruncie rzeczy jest to dowód na monoteizm; cechą wspólną jest to, że zawierają one dedykacje - najczęściej są dla cesarza - po to, żeby zostały zauważone i przeczytane przez arystokrację;

Środowisko Greckie (gł. ateny)

Arystydes (Gr.)

Żył w I poł. II w., Ateny; „filozof, wierny wyznawca naszej religii” - Euzebiusz z Cezarei; napisał Apologię (dedykuje ja Cesarzowi, by nadać rangę); jego argumentacja filozoficzna dotyczy wywodu na temat jedynego Boga - monoteizmu (pierwsza próba Teodycei - to, co mówi o Bogu tylko w oparciu o rozum): rozpoczyna od wskazania na Boga jako Stwórcę świata, nazywając Go „Motorem świata”, argumentując, że poruszający musi być silniejszy od poruszanego - dlatego nie można czcić ognia, wody, bo Poruszyciel jest „wyżej”, niż to, co się porusza; ponadto najpierw stwierdza, że nie da się powiedzieć czegoś o naturze, istocie Boga, ale w drugiej części próbuje jednak odpowiedzieć, kim jest Bóg; czyni to przez negatywne orzekanie o Bogu (przybliżające jego naturę), który jest niezrodzony, nieuczyniony, niepojęty, bez początku i końca, nieśmiertelny, doskonały - niczego nie potrzebuje, nie ma nazwy - tylko stworzenie, nie ma kształtu, członków, nieograniczony, nie ma wroga - bo jest silniejszy, nie unosi się gniewem, nie zapomina, nieprzemijający, nie można Go określić antropomorfizmami; ponadto Bóg jest Najwyższą Dobrocią - nie dobrem;

A jego argumentacja obyczajowa próbuje pokazać, jak żyją chrześcijanie: wskazuje, że znaleźli prawdę, znaleźli prawdziwego Boga, od Niego mają przykazania zapisane w swym sercu; z tych właśnie powodów nie cudzołożą, nie kradną, nie modlą się do bałwanów ludzkiej postaci, niewiasty zachowują czystość, niewolników nakłaniają do chrześcijaństwa, a potem czynią z nich swoich braci, kiedy nie mają jak kogoś wspomóc, to nawet poszczą 2,3 dni, a potem oddają z tego co zaoszczędzili; podsumował to wszystko tym, że nie jest to obraz wyidealizowany, ale prawdziwy; twierdzi, żeprzymioty moralne chrześcijan wynikają z ich poznania prawdy; „Nie mam żadnej wątpliwości, jeśli świat jeszcze istnieje, to zawdzięcza to tylko modlitwie chrześcijan” (ogromna jego wiara i poczucie wyższości);

Atenagoras (gr.)

Żył w II poł. II w., żył w Atenach, a potem przeniósł się do Aleksandrii; obeznany z Platonem, Arystotelesem i całą filozofią stoicką; napisał Prośbę za chrześcijanami - apologia; on też podejmuje próbę uzasadnienia monoteizmu i także negatywnie orzeka o Bogu - niepojęty (akataleptos) i niezrodzony (aperinoetos), ale posunięte trochę dalej: stojąc na gruncie filozofii stoickiej mówi, że wśród tylu elementów negatywnych można znaleźć takie, które można uznać za imię Boga (u stoików oznaczające naturę) - można je uznać za imiona bo, najlepiej wyrażają istotę Boga; tłumaczy też pochodzenie nazwy Bóg: Theos = Bóg od theaomai = postrzegać, dostrzegać, patrzeć; człowiek ze swojego postrzegania świata zmysłowego doszedł do Boga (wg filozofii marksistowskiej Bóg jest wymysłem człowieka, sfera jego fantazji); wg niego musi być ktoś, kto nad tym światem panuje, nad zmysłami człowieka; mówi też o zmartwychwstaniu ciał - oparte na Arystotelesie wyjaśnienie zmartwychwstania (człowiek = dusza + ciało): dusza rozłączając się jest niekompletną substancją, więc kiedyś musi się złączyć z ciałem - zmartwychwstanie ciał; jest to oparte na Arystotelesie - u Platona tylko dusza jest człowiekiem, a ciało to przypadłość;

Quadratus (gr.)

Żył w I poł. II w., Ateny lub Azja Mniejsza; Z Apologii, którą wręczył Hadrianowi zachowało się jedno zdanie u Euzebiusza z Cezarei - o „żyjących świadkach Chrystusa”; „Aż do naszych dni żyli niektórzy spośród wskrzeszonych i uzdrowionych (to świadczy o wczesnej dacie napisania apologii) przez Chrystusa”

Autor Listu Do Diogneta (gr.)

Powstało w I lub II poł. II w. - należy ona do arcydzieł literatury, także ze względu na wytworny język; autor nieznany, a także jest problem adresata - historycy znaleźli dwóch prawdopodobnych:

1. nauczyciel Cesarza Marka Aureliusza (czas powstania - ok. 125r.),

2. namiestnik rzymski w Egipcie (2 poł. II w., Aleksandria a nie Grecja);

jego argumentacja filozoficzna - osnowę dla niej stanowi odpowiedź na 3 pytania:

1. kim dla chrześcijan jest Bóg (definicja) skoro nie wahają się oddawać życia za wiarę w Niego?

2. dlaczego chrześcijaństwo odrzuca religię grecką, pogańską i żydowską (politeizm i judaizm)?

3. dlaczego, jeśli chrześcijaństwo uważa się za religię prawdziwą, (1) pojawiło się na świecie tak późno i (2) dlaczego właśnie w tym a nie innym momencie historii?

Ad a) pojęcie Boga - Bóg nie daje się zamknąć w materii (orzekanie negatywne), jak to ma miejsce w pogaństwie (bogiem jest posąg - tzn. poganie utożsamiali posąg z bóstwem; w chrześcijaństwie np. ikony stanowią możliwie najwierniejsze odbicie rzeczywistości niebiańskiej - np. ikona Matki Bożej Częstochowskiej - nie chodzi tutaj o twarz, o obraz, ale o działanie Matki, i dlatego Bóg to miejsce szczególnie umiłował) i nie da się Go określić żadnymi antropomorfizmami;

próba pozytywnego orzekania (ostrożnie, nie filozoficznie) - Bóg jest najwyższą Dobrocią (orzekanie pozytywne, kategoria moralna, a nie metafizyczna); wymienia przymioty wskazujące na Jego dobroć (życzliwy, cierpliwy, łagodny, dobrotliwy, przebaczający, prawdomówny) - wszystkie mieszczą się w kategorii moralnej;

Ad b) religię pogańską odrzuca na podstawie pkt. pierwszego - Boga nie można zamknąć w materii; a religii żydowskiej nie odrzuca jako całości, ale odrzuca jej obrzędowość - to, co w niej najgorsze, czyli krwawe ofiary ze zwierząt, które upodabniają judaizm do pogaństwa;

Ad c) trzeba stopniowego przygotowywania Narodu Wybranego; wpierw musimy się cofnąć do księgi Rodzaju; tam właśnie, w Raju szatan obiecuje Ewie wiedzę boską i ta ulega pokusie; jej „wyciągnięta ręka” staje się symbolem pragnień człowieka - posiadania wiedzy boskiej (w chrześcijaństwie - wiedzy o zbawieniu);są dwa możliwe rozwiązania tego problemu:

1. w mitologii takim „odpowiednikiem” był Prometeusz, a dziś Sartre - „człowiek wie tylko dwie rzeczy: że żyje i umrze” - czyli dramat człowieka nieszczęśliwego nie mogącego osiągnąć wiedzy boskiej;

2. rozwiązanie chrześcijańskie - w Raju dokonała się tragedia, bo pragnienie zostało nie spełnione - ale nie znaczy to, że nigdy nie zostanie spełnione. To spełnienie dokonało się w momencie Wcielenia Syna Bożego, który przyniósł wiedzę boską, wiedze o zbawieniu; czemu tak późno? - Bóg, „idąc za ciosem” Ewy, dał ludziom dużo czasu, aby przekonali się, że sami nie zdobędą dającej zbawienie wiedzy - tylko Bóg może ją dać; czemu teraz? - ludzkość znalazła się w apogeum poszukiwań, a następnym etapem mogła być tylko rozpacz, dlatego Bóg zesłał Syna, by tym poszukiwaniom ludzkości zaradził. Wcielenie Syna Bożego jest tu ukazana jako akt miłosierdzia wobec ludzkości.

argumentacja obyczajowa - pozytywny obraz życia chrześcijan, jest ona zbudowana na zasadzie antynomii: żyją w ciele, ale nie podług ciała, przeklinają ich, a oni błogosławią... „Czym dusza w ciele, tym chrześcijanie w świecie", „:Żydzi odnoszą się do nich wrogo, poganie ich prześladują, a nikt w zasadzie nie potrafi powiedzieć dlaczego...”;

Środowisko Rzymskie

Św. Justyn (gr.) - Doktryna O Logosie

Życiorys

urodził się w Palestynie, ale był Grekiem; pochodził z zamożnej rodziny i dlatego też stać go było na kształcenie w różnych szkołach; zanim przyjął chrześcijaństwo poszukiwał prawdy w różnych szkołach, systemach filozoficznych, aby w końcu znaleźć ją (prawdę) w chrześcijaństwie - dla niego prawda to chrześcijaństwo; kształcił się m.in. u stoików - ale ci nic nie mówili o Bogu, bo wg nich między Bogiem, a światem jest przepaść, a Bóg światem się nie interesuje; ponadto u perypatetyków - uprawiali filozofię chodząc, ale zażądali pieniądze za naukę, więc zrezygnował; kolejnymi był pitagorejczycy - zapytali go o to, czy zna muzykę, geometrię i matematykę, bo inaczej nie mają o czym rozmawiać; uczęszczał także do jednego z platoników i liczył, że wkrótce już zobaczy Boga; kiedyś jednak szukając jakiegoś odległego miejsca spotyka Żyda Tryfona, wkrótce przyjmuje chrześcijaństwo, do czego skłoniła go postawa męczenników; założył także szkołę filozoficzno-teologiczną w Rzymie - znamy dwóch uczniów: Tacjan - skrajne poglądy oraz Krescencjusz - zadenuncjował go; poniósł śmierć męczeńską ok. 164 lub 165 r.;

jego Dzieła to Apologia I, Apologia II i Dialog z Żydem Tryfonem;

Doktryna o Logosie (argumentacja filozoficzna)

• wyróżnia go zdecydowanie pozytywny szacunek dla filozofii greckiej - uważa, że w pracach, filozofii greckiej (nie tylko filozofów, ale i pisarzy, artystów) można znaleźć cząstki Logosu; dla św. Justyna Logos to Syn Boży, Odwiecznie Istniejący i Wcielony w Chrystusie;

• Grecy posiadają jakąś prawdę, ale jest ona ułamkowa, cząstkowa; pochodzi ona od Boskiego Logosu, który tej prawdy filozofom greckim udzielił; z uczestnictwa cząstkowego wyprowadza określenie Logos cząstkowy; pełnię prawdy przyniósł Logos Wcielony - On objawił się chrześcijanom; cząstki prawdy - spermata tou Logou; z tego pojęcie Logos cząstkowy - Logoj spermatikoj i Logos pełny - ho pais Logos; samo pojęcie „sperma” jest tutaj najodpowiedniejsze - jest to bowiem coś bardzo małego, co jednak powoduje wzrost i dało, powodując m.in. powstanie terminów filozoficznych, którymi później posługiwało się chrześcijaństwo;

• skąd wiemy, że nie posiadali pełnej prawdy? o tym świadczy fakt, że przeczyli sobie w sprawach zasadniczych - w odpowiedzi na koncepcję Boga;

• konkluzja: w takim razie Logos cząstkowy, który objawił się Grekom do pełnego Logosu, który objawił się chrześcijanom, ma się tak jak ziarnko nasienia do dojrzałego owocu; chrześcijaństwo było obecne w czasach przedchrystusowych w tych cząstkach prawdy, które są własnością chrześcijan; czyli starożytni Grecy byli cząstkowymi chrześcijanami - więc ich też obejmuje zbawienie!

• Justyn zdaje się sugerować (choć sam nie formułuje takiego stwierdzenia), że Objawienie dotarło do nas dwoma drogami: Stary Testament oraz filozofia i kultura grecka;

• Wnioski:

• podnosi je więc do rangi Objawienia; by wyjaśnić to mówi, że Platon zaczerpnął wiedzę od Mojżesza (my odrzucamy taki pogląd; współczesna teologia mówi o tzw. Objawieniu naturalnym); był to już jego swoisty „ruch obronny”, bo bał się, że za kanał Objawienia może zostać uznana filozofia grecka;

• możliwość zbawienia pogan (jeśli chrześcijaństwo było obecne wcześniej w kulturze i filozofii greckiej), dzięki partycypowaniu w Boskim Logosie; w tym ujęciu pełnia prawdy została dana światu przez Logos - Chrystusa; tę pełnię posiadają chrześcijanie, ale każdy człowiek przychodzący na świat ma w sobie cząstkę prawdy, ujawniającą się w tym, co czyni dobrego; stąd wszyscy szukający prawdy są na drodze do zbawienia, mają udział w Boskim Logosie i są chrześcijanami (nie wiedząc o tym) a zatem mogą się zbawić;

• odróżnia Logos Odwieczny i Logos Wcielony - Chrystusa;

• wyższość chrześcijaństwa, w którym tylko jest pełnia prawdy, objawiony pełny Logos.

Argumentacja obyczajowa (odpowiedź na zarzuty dot. niezrozumienia życia chrześcijan)

w Didache był zarys Mszy Świętej, natomiast u św. Justyna mamy pełny wykład Eucharystii - wykład 3-częściowy:

1. układ Mszy Św. - 2 opisy uzupełniające się (trzeba je zestawić, aby uzyskać pełny obraz):

• po chrzcie ma miejsce modlitwa powszechna, potem przynoszą chleb i kielich (z wodą i winem), następnie modlitwa uwielbienia (Błogosławiony jesteś...) i dziękczynienia (kończy się Amen przed „Ojcze nasz”), następnie rozdziela się chleb i wino, a nieobecnym zanosi do domu - pierwszy opis;

• w dzień słońca zbierają się wszyscy i następuje czytanie z Pamiętników Apostołów (Ewangelie) albo z Pism Prorockich; potem jest „żywe słowo” przełożonego, modlitwa wiernych, ofiarowanie (modlitwa „ile tylko można”, czyli improwizacja), potem kogo stać i może - składka;

• nie ma jeszcze Kanonu, więc improwizacja; znak Pokoju wcześniej, bo katechumeni wychodzą; wyraźny podział na Liturgię Słowa: czytania, homilia, MP; Liturgię Eucharystyczną: prefacja, ME, Komunia; akt Pokuty połączony z chrztem (oczyszczeniem); brak mowy wprost o Konsekracji - mowa o przemianie (gdy wyjaśnia obecność Jezusa w Liturgii);

2. uzasadnienia obecności Chrystusa w Eucharystii:

• kto może przyjmować (warunki godnego przystępu do Eucharystii)?

• wiara,

• chrzest,

• stan łaski uświęcającej (życie wg Przykazań).

• podany tekst Anamnezy (słowa Konsekracji);

• jak udowodnić, że chleb i wino, to Ciało i Krew Chrystusa? linia dowodzenia opiera się na fakcie Wcielenia: Eucharystia jest ujmowana jako kontynuacja Wcielenia (dzisiaj rozumiemy ją jako uobecnienie Ofiary Krzyża); Ojcowie greccy: Wcielenie - Eucharystia, natomiast Ojcowie zachodni: Krzyż - Ofiara - Eucharystia; jeżeli człowiek był w stanie uwierzyć, że odwieczny Logos Wcielił się (przyjął ciało i krew; najtrudniejsza tajemnica - Bóg przyjął ograniczenia materii), to na tej samej zasadzie winien przyjąć, że ten sam Logos przyzywany naszą modlitwą (epikleza - przyzywanie; epi, kaleo - wołam z góry) przyjmuje Ciało i Krew pod postaciami chleba i wina (po prostu musisz być konsekwentny);.

• nic nie mówi o Duchu Świętym (że za Jego sprawą);

• starożytność znała dwie epiklezy - wyżej opisaną i epiklezę Logosu;

• Justyn przyjmuje trojakie znaczenie w języku greckim terminu „pneuma” u Łk 1,35:

1) Duch Święty;

2) Chrystus - Syn Boży - odwiecznie istniejący Boski Logos;

3) Moc Boża;

• Wszystkie trzy wersje są możliwe przy Zwiastowaniu (Ojcowie greccy przyjmują drugą); Ojcowie Kościoła potem zrównali znaczenie 1 i 3; Justyn mówi o Epiklezie Logosu - ten sam Logos na skutek naszej modlitwy przemienia chleb i wino (jest sprawcą Przemiany, my mówimy, że Duch Święty);

• Ojcowie greccy nie pytali: kto jest obecny w Eucharystii?, ale: co daje nam Eucharystia? - daje życie wieczne; to życie może dać nam tylko Bóg (prawda o obecności Boga była w tle); pokarm ludzki staje się pokarmem Boskim - ważny jest jednak skutek;

3. uzasadnienie Niedzieli jako dnia świętego:

• pamiątka Zmartwychwstania Chrystusa,

• licząc się z tym, że apologię będą czytać także niechrześcijanie, posługuje się terminologią rzymską nazywając niedzielę Dniem Słońca (Dies solis); chrześcijaństwo zmieniło tę nazwę na Dzień Pański; tę terminologię przyjęły prawie wszystkie języki romańskie; języki germańskie - terminologię pogańską; najlepiej oddaje język rosyjski - Bockpecenbue;

Środowisko Wschodnie (gł. syria)

Tacjan Asyryjczyk

żyje w II poł. II w., Syria - uczeń św. Justyna; był założycielem sekty enkratytów - enkrateia to wyrzeczenie (sekta: każde małżeństwo, to cudzołóstwo; zakaz spożywania mięsa i wina {także w odniesieniu do Eucharystii - używali wody); kiedy dotarła ta sekta do pn. Afryki, gdzie mówiono po łacinie (aqua - woda), dlatego nazywano ich akwariuszami (walczył z nimi św. Cyprian); napisał Przemowę do Greków - apologia, Diatessaron - rodzaj konkordancji 4 Ewangelii zebranych w jedną całość, napisany po grecku - wyparł w Syrii najstarszy przekład PŚ na j. syryjski - Peszitty; odrzuca jakikolwiek walor prawdy w filozofii greckiej i totalnie atakuje wszystko, co greckie (u podstaw swoisty nacjonalizm: jako Syryjczyk uważa, że kultura grecka jest okupantem niszczącym kulturę narodową, a wszystko co greckie zostało zapożyczone z innych kultur); stosuje pozytywne orzekanie o Bogu wyróżniające go wśród apologetów (definicja filozoficzna): „Bóg jest duchem” - skoro jest duchem, to nie ma materii, więc nie składa się z części, więc nie może się zmieniać, więc nie ma końca, musi być wieczny, a zatem zawsze istnieje, jest nieśmiertelny, nie ulega zepsuciu; odcina się od ujęcia panteistycznego - nie jest duchem przenikającym materię;

Teofil Antiocheńczyk

żył w II poł. II w. w Asyrii; napisał Do Autolyka; to, co nowego zaproponował teologii mistycznej to stwierdzenie, że Boga można oglądać oczami czystej duszy (kontemplować - ale tylko wtedy, gdy w duszy nie ma grzechu); stara się wykazać, że chrześcijaństwo jest najstarszą religią świata - pomaga sobie w tym umieszczając Mojżesza i Proroków przed wszystkim filozofami greckimi; jako pierwszy użył terminu trias (Trójca) i daje podstawy do wypracowania pojęcia Trójca Święta (do Trójcy należy Logos odwieczny);

Środowisko Afrykańskie (gł. kartagina)

Minuncjusz Feliks (łac.)

Napisał dialog Oktawiusz - brak odniesień biblijnych i dogmatycznych, powołanie się na moralność;

Tertulian (łac.)

Literatura Polemiczna II Wieku Św. Ireneusz (+ Ok. 200)

polemika - prowadzi obronę chrześcijaństwa przeciw błędom powstałym wewn. Kościoła;

apologetyka - powstała w obronie chrześcijaństwa przeciw zarzutom pogańskim;

Błędy w II w.:

1. na tle rozumienia Trójcy Świętej - nie było łatwo nowo nawróconym - głównie judaistom - pogodzić wiarę w Jedynego Boga z Bogiem w Trójcy Świętej;

1. monarchianizm - jest jeden Bóg (mone arche), który objawia się na różny sposób (Ojca, Syna, Ducha); w IV w. ten błąd przyjmuje nową nazwę - modalizm (modus - sposób);

2. patrypasjanizm - pater passus est - głosili, że na krzyżu cierpiał Ojciec, a nie Syn; błąd ten prowadzi do zaprzeczenia odrębności Osób;

2. na tle pojmowania rygorów moralnych:

1. enkratyzm,

2. montanizm - propagował rygoryzm moralny, ale stanowił konsekwencję; powstał na tle rozumienia Kościoła (dziś nazywamy go także błędem eklezjologicznym); sprowadzał się do twierdzenia - jeśli jesteś charyzmatykiem, to jesteś Kościołem; słowa Montana miały charakter dyktatu bezwzględnego;

3. gnostycyzm - pojawił się w połowie II w. Jako prąd religijno - kulturowy stanowiący swego rodzaju zlepek ujęć zawartych w chrześcijaństwie, ale czerpiący także z religii babilońskiej, zasobów greckich i judaizmu; trudno jest nazwać ten prąd religią - bardziej przypomina pewien rodzaj kultury; do dziś nie ma def. gnostycyzmu, ale możemy wskazać jego pewne charakterystyczne cechy, wyróżniki (nie wyczerpują one poglądów gnostyckich, ale są najbardziej wymowne):

3. teza, że istnieje tajemna wiedza o zbawieniu zwana gnozą, która została przekazana przez Chrystusa poza plecami Apostołów (czyli nie ma jej w Ewangelii); naturalnie tylko oni są posiadaczami tej wiedzy i tylko ci, co mają wiedzę się zbawią; niemal natychmiast podzielili się na trzy grupy;

4. między ST i NT istniej przepaść i nie ma między nimi żadnego związku; wynika stąd, że Bóg ST jest złym Bogiem, bo nie chciał ludziom przekazać wiedzy o zbawieniu - zakazane drzewo w Raju; natomiast Bóg BT, Chrystus, jest dobrym Demiurgiem, bo ujawnił wiedzę im, gnostykom, poza plecami Apostołów;

5. u gnostyków też zaczyna się kult szatan, a to dlatego, że jest on uznawany za dobroczyńcę ludzkości - chciał, aby ludzie zerwali owoc z drzewa poznania dobra i zła; wąż z grec. to ofis - więc pierwsi sataniści to ofiści;

odpowiedź OK na poglądy gnostycki była następująca:

Ad a) wykazywali, że Bóg dał wiedzę o zbawieniu, ale dał ją Apostołom; funkcjonuje ona w Kościele, w Piśmie Świętym, w Tradycji;

Ad b) łączność między ST a NT polega na tym, że NT jest wypełnieniem ST, a ten z kolei jest zapowiedzią NT;

4. dotyczące osoby Chrystusa - doketyzm - (gr. mniemanie, przypuszczenie, pozór); była to herezja, według której Syn Boży był tylko pozornie człowiekiem; ciało Jego uważano za rzeczywistość niebieską albo za ciało podobne tylko do tego, które mają ludzie; uważano nawet, że to Szymon Cyrenejczyk cierpiał zamiast Syna Bożego. Przeciwstawiając się poglądom doketów, które już Nowy Testament odrzucał (1 J 4, 1-3; 2 J 7), Kościół nauczał, że Chrystus wziął z Maryi dokładnie takie ciało, jakie my mamy, i że rzeczywiście cierpiał na sposób ludzki;

Św. Ireneusz

Życiorys

był bpem Lyonu; ok. 200 r. poniósł śmierć męczeńską; jest on bezpośrednim uczniem św. Polikarpa, a ten z kolei św. Jana Apostoła; pochodzi on ze Smyrny (dziś Izmir w Turcji) i jako dk przeniósł się wraz z grupą wiernych do Galii - wówczas Rodanem dotarł do Lyonu, gdzie został następcą św. Potyna; jego dzieła to Adversus haeraeses (do 1947 jedyne źródło o gnostykach), oraz Demonstratio praedicationis Apostolicae (pierwszy w historii Kościoła katechizm); pierwsze z tych dzieł ma 5 ksiąg; dwie pierwsze to streszczenie poglądów gnostyckich, 3 i 4 to polemika z nimi, a ostatnia natomiast to polemika, ale dot. zmartwychwstania ciał; dopiero w poł. XX w. odkopano w Nag Hamman całą bibliotekę gnostycką (w jęz. starokoptyjskim) i stwierdzono, że św. Ireneusz przedstawił ich poglądy b. obiektywnie;

Nauka Ireneusza

1. odpowiadając na pierwszy zarzut gnostyków „tworzy” teologia tradycji:

a) pkt. wyjścia jest to, że w całym Kościele mamy jednolite świadectwo Tradycji, które stanowi najważniejsze kryterium odróżnienia prawdy od fałszu; żadne twierdzenie gnostyckie nie znajduje w nim potwierdzenia; Tradycja jest przechowywana w Kościele i jest identyczna w całym ówczesnym świecie, a jej stróżem i gwarantem jest Kościół - nie ma śladów innego przekazu, który mógłby pochodzić od Chrystusa;

b) skąd możemy mieć pewność, że Tradycja pochodzi od Apostołów? jesteśmy pewni, że Tradycja w Kościele jest Tradycją Apostolską, ponieważ jest łączność genealogiczna poszczególnych kościołów z Apostołami i wynikająca z tej łączności sukcesja apostolska w Kościele - Ireneusz potrafi wymienić tych, którzy ją przekazywali aż po jego czasy: wykaz sukcesji w Rzymie (Zachód) - 12 biskupów i w Smyrnie (Wschód) - 2 biskupów; Tradycja byłaby jednobrzmiąca i wiarygodna nawet wtedy, gdyby nie była spisana (potwierdzenie u ludów barbarzyńskich i niepiśmiennych) - posiadają ident. Credo;

Konkluzja: Gnostycy głoszą twierdzenia bezpodstawne i należy je uznać za fałszywe, ponieważ nie są potwierdzone przez Tradycję;

2. odpowiedź na drugą tezę gnostyków stanowi teologia historii - próbował wykazać, że historia zbawienia toczy się po linii prostej: od stworzenia człowieka przez ST, Nt, aż do Paruzji; udowadnia swoją tezę w trojaki sposób:

a) przez typologię biblijną,

b) przez pedagogię Bożą,

c) przez teorię rekapitulacji;

Ad a) jeśli jest typ i antytyp, to musi być ciągłość między ST a NT (np.: Izaak niosący drwa - Jezus dźwigający krzyż) - czyli określone osoby i wydarzenia ST są typami osób i wydarzeń NT); analizuje On cały ST starając się wykazać, że wszystkie wydarzenia ST mają swoje odniesienie w NT (np. przejście przez M. Czerwone typem pogan wchodzących do Kościoła);

Ad b) Bóg stopniowo przygotowuje ludzkość do przyjęcia prawdy o zbawieniu - zachowuje się jak doskonały pedagog - (3 okresy w ST: niemowlęcy, młodzieńczy i dojrzały - wtedy przychodzi Chrystus na zasadzie płynnego przejścia ze ST do NT);

Ad c) teologia historii, czyli jak realizuje się plan Boga wobec ludzkości; wg Ireneusza historia zbawienia przebiega w linii prostej: Stworzenie - ST - Wcielenie - NT - Paruzja; Wcielenie nie jest punktem, ale to centralne wydarzenie - dlatego centralne, że wszystkie wydarzenia ST zmierzają ku temu momentowi, a NT zmierzają ku Paruzji, ale Wcielenie stanowi pkt. odniesienia;

anakefalaiuosis - rekapitulacja; ana - pięcie się ku górze (to, co było w ST), kefala - głowa (Chrystus - centrum zbawienia) - czyli wspinanie się ku górze, jako centralnego punktu - Wcielenia; to słowo jest nieprzetłumaczalne na j. Polski; wydaje się, że św. Ireneusz zaczerpnął je od Pawła - Ef 1,10 (hymn chrystologiczny: „anakefalastchai ta panta en to Christo”); w Wulgacie: „omnia instaurare in Christo”; a tłumaczenie polskie: „aby wszystko odnowić (aspekt NT na linii prostej) w Chrystusie”; jest to forma niedoskonała, dlatego w BT zostało „anakefalaiosis” przetłumaczone: „aby wszystko na nowo zjednoczyć w Chrystusie jako głowie”; to polskie tłumaczenie koresponduje z łacińskim: „re/capit/ulatio” - „re-” - oglądanie się za siebie (w greckim było ana - do przodu). Ks. Dziasek - „ugłowienie”; dzisiaj przyjmuje się spolszczone słowo „rekapitulacja”; czyli to Chrystus jest centrum historii, ku któremu zmierzają wszystkie wydarzenia ST i NT; dzisiaj na linię prostą powołuje się protestant Culmann; generalnie teologia katolicka przyjmuje teologię historii jako koncepcję linii prostej, ale graficzne przedstawienie- raczej nie (bo w ST są tzw. „cofnięcie w wierze” - np. np. na Synaju, kiedy zbudowali sobie cielca); przyjmuje się generalnie tzw. linię spiralną (także ks. Bartnik);

Środowisko Afrykańskie

Tertulian - Prawnicze Ujęcie Religii

Życie i dzieła

urodzony ok. 160 r., reprezentuje on Kartaginę, jego ojciec był centurionem pisze w j. łacińskim, jest to jeden z najwybitniejszych pisarzy i teologów starożytnych - zaliczony do Pisarzy Kościoła; nawrócił się w 195, a w 205 tworzy odłam montanizmu zwany tertulianizmem - wiedział, że to jest sekta (Montanus - był to kapłan działający na terenie Azji Mniejszej (Frygii - dzisiejsza Turcja); mając do pomocy dwie niewiast zaczął głosić, że jest Parakletem, że zaczęła się era Parakleta przezeń przemawiającego; oni (prawdopodobnie) uważali, że wpadając w ekstazę stają się swoistym medium (dlatego mówił w 1. os - Ja, Duch Święty...); znakiem wg nich była utrata zmysłów - mówili nie wiedząc, co mówią; czyli - wystarczy prorok i już jest Kościół; bpi to z kolei „numerus episcoporum” - zajmują się tylko sprawami administracyjnymi); charakterystyczne dla jego dzieł to afrykańska gwałtowność, był fanatykiem prawdy (in minus); ale jego zasługa absolutna to fakt, że jest łacińskim Cyceronem - uważany za twórcę łaciny kościelnej; jego dzieła to:

1. Apologetyk - apologeta chrześcijański,

2. De poenitentia - wielka prawniczość - czynić pokutę,

3. De praescriptione haereticorum - preskrypcja przeciwko heretykom,

4. De taestimonio animae - O świadectwie duszy,

5. De spectaculis.

Apologetyk

cechy char. dzieła - sarkazm, ironia, prawniczość, ośmieszanie argumentów pogan; zarzuca poganom nienawiść do chrześcijan i to, że są oni prześladowani z powodu ignorancji (nie wiedzą, kim są chrześcijanie); wobec tego motywem prześladowań chrześcijan jest dla pogan samo „nomen christianum” - nieważne jest, czy to jest dobry, czy zły człowiek; odpowiada na zarzuty, że chrześcijanie „są nieużyteczni w życiu publicznym”; opisuje on, przedstawia obraz, jak naprawdę chrześcijanin odnajduje się w społeczeństwie pluralistycznym, jak spełnia obowiązki obywatelskie - z wyjątkiem służby wojskowej (część chrześcijan odmawiała ze względu na to, że na proporcach cesarze ukazani byli jako bogowie), płacą podatki - z wyj. świątynnego (dają tym, którzy ich proszą na ulicach, a jeśli Jowisz poprosi, to kto wie, też może coś dostanie..); pisze też, że reskrypty wydawali tylko źli cesarze - np. Neron;

De poenitentia

Ewangelia jest dla nas prawem, którego należy przestrzegać; grzech popełniony przez człowieka jest naruszeniem prawa Bożego zawartego w Ewangelii i obrazą Prawodawcy (brak relacji osobowej) - czyli z tej racji człowiek zasługuje na karę, więc człowiek jest zobowiązany do zadośćuczynienia; aby uniknąć kary - należy czynić pokutę (jako „satisfactio” - zadośćuczynienie), której rezultatem jest otrzymanie przebaczenia Prawodawcy, odpuszczenia (remissio) winy, a w konsekwencji odpuszczenia kary; motywem żalu jest więc lęk przed karą, ale niestety też w tym ujęciu brak miejsca na żal i miłość człowieka oraz na miłosierdzie Boga; dla Tertuliana bojaźń jest fundamentem zbawienia (ona też jest motywem pokuty): „Timor est sacramentum salutis”; takie ujęcie, niestety, przez długi czas dominowało w katolicyzmie zachodnim;

De praescriptione haereticorum

ekscepcja to wyłączenie z procesu tego, co nie stanowi materiału procesowego, tego czym sąd nie powinien się zajmować; a preskrypcja to jest to, czym sąd powinien się zajmować; dlatego proponuje on zastosować ekscepcję wobec tekstu PŚ, a preskrypcją niech będzie: kto ma prawo, by posługiwać się PŚ, komu zostało ono przekazane? Chrystus otrzymaną od Boga wiedzę przekazał Apostołom; oni z kolei przekazywali PŚ kościołom, które sami zakładali z równoczesną misją przekazywania tej nauki Chrystusa przez te kościoły następnym pokoleniom (Kartagina otrzymała wiarę od kościoła rzymskiego); a więc wniosek: Ci, którym Apostołowie nie przekazali nauki, nie mają prawa posługiwania się PŚ, ponieważ prawda Chrystusa jest tylko w kościołach apostolskich założonych przez Apostołów posłanych przez Chrystusa wysłanego przez Boga; jeśli natomiast chodzi o pewność nieskazitelności nauki w ciągu czasu - Tertulian powołuje się na zasadę prawną: „prioritas veritatis” (wcześniejszość prawdy) i „posterioritas mendacitatis” (późniejszość kłamstwa), czyli „pierwszeństwo prawdy przed kłamstwem”; wszelkie kłamstwo z natury rzeczy jest późniejsze od prawdy; wszelkie herezje są późniejsze od tego, co zawarte w kościołach apostolskich - jest on chronologicznie wcześniejszy;

De testimonio animae

słynna teza Tertuliana: „dusza ludzka jest z natury swojej chrześcijańska” (anima naturaliter christiana), czyli dusza posiada spontaniczną wiedzę o Bogu; uzasadnienie: Stwórca w duszy każdego człowieka złożył pewne prawdy, które są wspólne wszystkim religiom (istnienie najwyższej Istoty; zdolność rozróżniania dobra i zła; wiara w życie pozagrobowe; odpłata za życie ziemskie po śmierci); wspólność tych prawd świadczy o tym, że natura ludzka jest chrześcijańska, bo są to prawdy podane przez Chrystusa;

De spectaculis

powtarza stanowisko chrześcijan: chrześcijanom nie wolno uczestniczyć w żadnych widowiskach; nie musi się on jednak martwić, ponieważ będzie obecny na jednym wspaniałym widowisku - na Sądzie Ostatecznym, kiedy wszystko tajne stanie się jawnym;

Początki Eklezjologii

Św. Cyprian (+ 258)

Życiorys i dzieła

jest to jeden z najpopularniejszych świętych, Ojciec Kościoła, czczony także w Kościele Wschodnim; jego pisma są związane z konkretnymi problemami działalności bpiej; życiorys został spisany przez jego diakona; urodził się ok. 200 r. w Kartaginie w dość zamożnej rodzinie, studiował - m.in. retorykę; w 245 r. przyjął chrzest, a od 248 r. jest bpem Kartaginy - można powiedzieć, że metropolitą, bo kiedy schronił się podczas prześladowań Decjusz w 250 r., to podlegało mu wówczas 150 bpów; aż do dzisiaj bp Kartaginy nosi też tytuł prymasa Afryki; poniósł śmierć męczeńską - ścięty mieczem - kanonizowany zaraz po śmierci (jedyną znana formą kanonizacji wówczas było sprawowanie Eucharystii na grobie); niektóre spośród jego dzieł to „O upadłych” (De lapsi), „O jedności Kościoła” (De Ecclesiae unitati) i „Listy”; on nie zajmował się eklezjologią, ale poprzez zajmowanie się innymi problemami dawał zręby eklezjologii:

Problem upadłych

w 250 r. wydany został reskrypt cesarza Decjusza - „wszyscy obywatele Imperium Rzymskiego na znak lojalności politycznej wobec cesarza mają złożyc przed jego posągiem ofiarę kadzidła”; z pkt. widzenia politycznego była to dobra myśl - i część chrześcijan tak właśnie go pojęła i wykonała go; pozostała część chrześcijan uznała to jednak za akt religijny i nie wykonała go - zostali zamknięci w więzieniu i pozbawieni majątku; pierwsza grupa została nazwana „lapsi” (lapsus - potknięcie) - potknęli się, załamali się w wierze; a drudzy to tzw. „confessores” - wyznawcy, którzy nie oddali czci boskiej cesarzowi; problem pojawił się wraz z pytaniem: czy lapsi mogą przystępować do Komunii? I tu pojawił się dwa błędy (nazwane przez Cypriana herezjami:

6. pomyłka „lapsi” - można ich uznać za członków wspólnoty - diakon Felicissimus oraz

7. grzech wykluczający ze wspólnoty wiary - kapłan Nawat (sekta nowacjan).

dla usunięcia ich winy wprowadzono, a raczej rozpowszechniono praktyką wstawienniczą - „confessores” ofiarowywał swoje cierpienia za „lapsi”, wstawiał się za nim; ten otrzymywał wówczas tzw. „Libellum pacis” (Książeczkę pokoju) - znak przynależności do Kościoła i tym samym możliwość przyjmowania Komunii; powstała jednak też realna możliwość nadużyć i niebezpieczeństwo zepchnięcia sakramentu pokuty (o odpuszczeniu grzechów decydował „confessores”, a ponadto zdarzał się przekupstwa); na tę sytuację zareagował Cyprian i pouczył, że „lapsi”, by wrócili do Kościoła muszą odprawić pokutę kanoniczną (przeciwko Felicissimusowi) - gest nałożenia rąk przez biskupa; a sekcie nowacja odpowiedział, że nie trzeba się obawiać, że zabraknie męczenników przy kolejnych prześladowaniach tak, jak czynienie grzechów nieczystych nie umniejsza zastępu dziewic (przeciwko Nowacjanowi); ponadto nauczał on także, że chrześcijanie, w wypadku prześladowań mają możliwość ucieczki - to jest właśnie prywatne wyznanie wiary - ale ma mniejszą rangę; w wypadku złapania musi wyznać swoją wiarę; natomiast publiczna wyznanie wiary składają męczennicy;

Problem jedności Kościoła na tle herezji - błędnowierstwa

Cyprian uważa, że zarówno Felicissimus, jak i Nowacjan doprowadzili do rozłamu Kościoła i nazywa ich heretykami; stawia wtedy swoją słynną tezę, że każdy, kto przystępuje do błędu, herezji staje się cudzołożnikiem, bo Chrystus ma tylko jedną Oblubienicę - Kościół; dlatego wszelkie schizmy i herezje wewnątrz Kościoła to skutek działania szatana, a są one bardziej niebezpieczne niż prześladowania; w liście nr 73 pisze, że Kościół jest jedyną drogą do zbawienia (Salus extra Ecclesiam non est) - aksjomat (fundament Vaticanum II); w tym też kontekście wprowadza swoją ulubioną metaforę, że Kościół jest dla wszystkich wierzących Matką, która gromadzi swych synów w jedną rodzinę: „Nemo potest habere Deum Patrem, qui non habet Ecclesiam Matrem; naucza też, że wszyscy Apostołowie zostali obdarowani tą samą władzą i godnością; niemniej jednak uznaje on wyższość Kościoła Rzymskiego (zachowuje nieskażoność wiary i na katedrze Piotra jest zbudowany Kosciół) - dziś jednak przyjmuje się, że miał on myśli jedynie prymat honorowy, a nie jurysdykcyjny; podaje on jednakże definicję Kościoła (w „De oratione” - LG 4): „De unitate Patris et Filii et Spiritus Sancti plebs congregata (adunata)” (lud zgromadzony w jedności Ojca i Syna i Ducha Świętego) - model trynitarny Kościoła; widzialnym fundamentem jedności Kościoła jest Kolegium Biskupów (powołuje się na Mt 16, ale inaczej interpretuje) - my mówimy o papieżu, jako fundamencie;

Problem ważności Chrztu udzielonego przez heretyka

w sporze na tenże temat „udział wzięli”: bp Rzymu i bp Kartaginy; wg św. Stefana chrzest udzielony przez heretyka jest ważny i nie trzeba go powtarzać, bo czynią to w imieniu Kościoła, taką mają intencje i wolę; natomiast wg św. Cypriana chrzest w ogóle nie zaistniał - heretyk nie jest zdolny udzielić chrztu; ostatecznie więc problem ten sprowadza się do sporu na gruncie eklezjologicznym; koncepcja Kościoła wg św. Cypriana warunkuje jego stanowisko w sporze o chrzest - wg niego bowiem i wszystkich Ojców przednicejskich Duch Święty jest obecny w Kościele i właśnie w Nim w sposób zwyczajny tenże Duch udziela się poprzez sakramenty; chrzest jest sakramentem, który oznacza nowe narodziny człowieka, ale autorem tych narodzin jest Duch Święty (on de facto sprawuje ten sakrament); więc wniosek: kto poprzez herezję wyłącza się poza Kościół, nie ma Ducha Świętego i nie może udzielać chrztu (działanie Ducha Świętego - uświęcenie człowieka - przez sakramenty - udziela ich Kościół - tylko w Kościele można przestrzegać działania Ducha Świętego) - ex opere operantis (z dzieła działającego - ważność sakramentu uzależniona od godności szafarza); natomiast wg św. Stefana Kościół to pewna instytucja, której jako całości Chrystus przekazał władzę sprawowania sakramentów, ale w którym to Kościele On jest tym, który działa, natomiast szafarze są tylko narzędziami działającymi „in persona Christi” (św. Augustyn) i wykonują go (sakrament) niezależnie od stanu - es opere operato (z mocy działającego sakramentu - ważność uzależniona od samego sakramentu);

więc sumując rodzi się pytanie: czy ważność sakramentu zależy od godności szafarza? w praktyce musiało zwyciężyć stanowisko Stefana (pogląd Cypriana mógł doprowadzić do wielu problemów, np.: ważność sprawowanej Eucharystii); spór trwał i mógł doprowadzić do schizmy, ale rozwiązał go Bóg - obu obdarzył śmiercią męczeńską; odżył za czasów Augustyna (150 lat później - w sporze z donatystami), który ostatecznie go rozwiązał: „ex opere operato” i wprowadził formułę: „kapłan sprawuje sakrament in persona Christi”; „sakrament to widzialny znak niewidzialnej łaski” - św. Augustyn;

Początki Teologii Systematycznej

I. Szkoła Aleksandryjska W III Wieku

Ogólna charakterystyka

Aleksandria jest to miasto portowe na styku 3 kontynentów - blisko stamtąd do Grecji, na Sycylię, do Palestyny, a stamtąd już do Persji; właśnie z Persji przez kupców zostały „przyniesione”, pojawiły się poglądy gnostyckie; dlatego też za cel owa szkoła przyjęła uprawianie prawdziwej gnozy = teologii, tzw. też gnozy ortodoksyjnej; podstawowe założenia tej szkoły to:

dobra znajomość filozofii pogańskiej (greckiej) - ona nie przeszkadza wierze, a pomaga ją zgłębić - na ten temat były różne stanowiska,

wiedza człowieka zdobywana o Bogu pociąga za sobą konieczność odpowiednio wysokiej postawy moralnej,

8. ST zawiera naprawdę Słowo Boże, ale domaga się ono interpretacji alegorycznej (choć NT także);

przedstawicielami tej szkoły są założyciel - Panten (Pantenus) - pochodził z Sycylii (wówczas kolonia grecka), był m.in. w Persji, a niektórzy przypuszczają, że także dotarł do Indii, gdzie spotkał się z gnostycyzmem orientalnym; poza nim jest także Klemens Aleksandryjski - nie święty, ale Ojciec oraz Orygenes, którego myśl kontynuują później Ojcowie Kapadoccy;

II. Klemens Aleksandryjski

Życie i dzieła

urodził się ok. 150 r. w Aleksandrii w zamożnej rodzinie; bardzo wiele podróżował, potem studiował u Pantena i po jego śmierci przejął kierownictwo szkołą, w czasie prześladowań schronił się w Cezarei Kapadockiej, gdzie zmarł ok. 212 - 217r.; jego główne dzieła tworzą trylogię:

1. Protreptyk (Nawracający, Pociagający),

2. Pedagog (Wychowawca),

3. Stromata (Kobierce).

a ponadto są jeszcze inne, spośród których wymienić można „Któryż człowiek bogaty może być zbawiony?” (któryż bogacz może być zbawiony?);

Wiara a teologia

wg niego gnoza, czyli teologia to głębsze poznanie prawdy o Bogu - czyli są pewne etapy tego poznania; stawia tezę, że nie jest możliwe poznanie bez wiary - tylko człowiek wierzący może uprawiać teologię; wyróżnia on następujące etapy wiary, aby wykazać jej konieczność do studiów gnozy:

1. wiara kryterium prawdy - u filozofów są porozrzucane ziarenka prawdy i tylko wiara może je zespolić krytycznie w jednolity system; dopiero dzięki wierze odróżniamy prawdę od fałszu w naukach filozofów,

2. wiara jest antycypacją prawd, których rozum jeszcze nie zna - w akcie wiary ujmujemy to, co dopiero na skutek studiów gnozy ujmiemy jako pojęcie, ale które możemy zgłębić przez studium teologii;

3. przekształcenie antycypacji w pojęcia i poznanie; ujmujemy te pojęcia w akcie wiary - czyli wiara jest pkt. wyjścia każdego chrześcijanina, a gnoza pkt. dojścia; bez wiary nie osiągnie się gnozy - wiara znajduje swoją pełnię w gnozie;

ostatecznie więc definicja brzmi „Teologia to uzasadniona wiedza o tym, w co się wierzy, dająca całkowitą oczywistość, niewzruszoną pewność i dogłębne zrozumienie rzeczy”; tę wiedzę należy potwierdzić odpowiednim poziomem życia moralnego (głębsze poznanie Boga - wyższa moralność); Klemens podaje wyróżniki doskonałego chrześcijanina (gnostyka):

1. kocha Boga ze względu na Niego samego, tzn. dlatego, że Bóg jest dobrem (sokrateizm etyczny - dobro przyciąga, wystarczy wiedzieć, aby być cnotliwym);

2. jest tak zatopiony w Bogu, że wszystko, co go w życiu spotyka potrafi odnosić do Boga - „apateia” - jest całkowicie wolny od ludzkich poruszeń, miłość Boga zaspokaja wszystkie jego pragnienia; jest to jednak trochę niefortunne określenie, bo u stoików znaczyło to, że wszystko jest im obojętne;

3. królewska prośba (z nią gnostyk zawsze może zwracać się do Boga) - modlitwa o zbawienie;

wg Klemensa głębsze poznanie Boga prowadzi do głębszej miłości Boga: wiara - teologia - mistyka;

Funkcja Boskiego Logosu

• pobudzająca do nawrócenia (protreptikos - pobudzający) - tym, który stymuluje do nawrócenia jest Chrystus - Boski Logos; zaczyna On pobudzanie od filozofii, która służy człowiekowi, by wszedł na drogę wiary (jest to zwyczajny sposób); wskazuje on tutaj na różnicę między nami, a Apostołami; oni bowiem otrzymali pouczenie bezpośrednio od Ducha Świętego, a my - przez wiedzę; dlatego też można powiedzieć, że filozofia pełni role służebną w stosunku do teologii;

• wychowawcza (Pedagog) - kto dał się nawrócić, winien być Boskiemu Logosowi bezwzględnie posłuszny; dlatego Chrystus ma prawo nakłaniać nas do wykonywania tego, co wynika z naszego nawrócenia, ale także dodaje nam sił (daje łaskę), byśmy mogli to wykonać; aby nam dopomóc daje nam 2 drogowskazy:

1. przykazania i

2. negatywny przykład bliźnich

3. jeśli dałem się pociągnąć Chrystusowi, to staje się On moim Pedagogiem, jest Lekarze i dlatego daje nam wskazówki i siły; ponadto dzieło to przeradza się nieco w podręcznik savoir vivre'u; zawiera bowiem ogólne wskazania odnośnie np. nadużywania alkoholu, moralności (także stroju) i zachowania przy stole

III. Problematyka Nauczania Orygenesa (+ 254 lub 255) - Teologia Dogmatyczna

Początki dogmatyki Orygenesa

należy on do pionierów teologii; na 1. miejscu jest jednak egzegetą, a dopiero na 2. miejscu dogmatykiem; on dopiero tworzy zręby dogmatyki - dawał nowe pojęcia, ale nie za bardzo miał się z kim porównać, bo był pierwszym w tej dziedzinie; dwie zasadnicze uwagi dot. Orygenesa to:

1. nikt go za życia za jego poglądy nie potępił - dopiero po śmierci, kiedy dogmatyka się rozwinęła,

2. był autentycznym geniuszem - poza nim był nim Augustyn;

Biografia Orygenesa

Pierwszorzędnymi źródłami do poznania życia Orygenesa są: Euzebiusz z Cezarei „Historia Kościelna, księga VI”, oraz I księga „Apologii Orygenesa” napisanej przez Pamfila i tegoż Euzebiusza, a zachowana w tłumaczeniu łacińskim Rufina z Aquilej. Dysponujemy ponadto kilkoma jego listami oraz Mową dziękczynną, jaką wygłosił jego uczeń Grzegorz Cudotwórca na zakończenie swego pobytu w szkole Orygenesa w Cezarei.

Orygenes przychodzi na świat w 185r. w rodzinie nauczyciela Leonidesa jako pierwszy z siedmioroga rodzeństwa. Ojciec uczy go Pisma Świętego - na pamięć - i wprowadza w chrześcijaństwo. W latach 193-211 za panowania Septymiusza Sewera mają miejsce prześladowania. W Aleksandrii najgroźniej było w latach 202/203, kiedy prześladowanie wprowadzono głównie przeciw katechumenom i katechistom.  Leonides zostaje skazany na śmierć i ścięty. Orygenes staje się sławny dzięki determinacji, z jaką nawiedza uwięzionych i wspomaga ich. Dla utrzymania siebie i rodzeństwa podejmuje nauczanie w szkole ojca. Biskup Demetriusz powierza mu ponadto prowadzenie katechumenatu w Aleksandrii. Gdy coraz trudniej przychodzi mu prowadzić podwójne nauczanie, rzuca szkolę, zastawia książki odziedziczone po ojcu. Oddaje się surowej ascezie i poświęca się katechumenom - to później mobilizuje go do napisania „Zachęty do męczeństwa”. Prawdopodobnie też pozbawia się męskości motywując to tym, że skoro Pan nie przyjął jego ofiary życia w formie męczeństwa (kiedy chciał zginąć z ojcem matka schowała mu jego szaty), to przyjmie to jako ekwiwalent, co wzbudza początkowo uznanie, potem zaś będzie jednym z pretekstów do unieważnienia jego świeceń kapłańskich przez Demetriusza. Na razie jednak kontynuuje nauczanie skupiając coraz więcej uczniów. Zauważa braki w swym wykształceniu filozoficznym i podejmuje naukę w szkole filozofa Ammoniusza Saccasa, późniejszego nauczyciela Plotyna (z którym siedział w ławce). Za cesarza Karakalli i papieża Zefiryna podróżuje do Rzymu. Udaje się też do Arabii na zaproszenie prefekta, by mówić mu o chrześcijaństwie. Około roku 215 powierza kurs katechumenów swemu uczniowi Heraklesowi, a sam obejmuje nauczanie na wyższym poziomie. Rozpoczyna w ten sposób swoją historię słynna Szkoła Aleksandryjska (Didascaleion). Nawraca bogatego gnostyka Ambrożego, który zaopatruje go w papirus oraz funduje mu scriptorium: stenografów, kopistów i kaligrafki, którzy zapisywali wszystkie jego wykłady i komentarze, a być może wspomagali też w ułożeniu Hexapli, wydania Pisma Świętego w sześciu kolumnach: tekst hebrajski, hebrajski w transkrypcji greckiej, greckie tłumaczenia Aquili. Symmacha i Teodocjona, oraz Septuaginty, które przez całe życie poprawiał na podstawie kolejno odnajdywanych rękopisów. W latach 222-235 - panowanie Aleksandra Sewera - Orygenes rozpoczyna pracę nad komentarzami do poszczególnych ksiąg Pisma: do Psalmów, Ewangelii św. Jana, może do Księgi Rodzaju. Podróżuje do Palestyny. W Cezarei na zaproszenie biskupa Teoktysta oraz biskupa Jerozolimy Aleksandra zatrzymuje się na dłużej i głosi kazania - jest to nadużycie. Demetriusz odwołuje go do Aleksandrii argumentując, że nie wolno świeckim przemawiać w kościele w obecności biskupów. Pisze o zasadach. Na zaproszenie matki Aleksandra Sewera Julii Mammei jedzie do Antiochii, by zaspokoić jej ciekawość na temat chrześcijaństwa (prawdopodobnie ok. 230 r.) Pewien biskup grecki zaprasza go na dysputę z heretykami. I w tym „momencie” popełnia drugi błąd w życiu. Wracając przez Cezareę zostaje wyświęcony na prezbitera, ku oburzeniu biskupa Demetriusza (1. był eunuchem, 2. nie miał zgody Demetriusza). Po powrocie do Aleksandrii w 231 synody zwołane przez Demetriusza pozbawiają Orygenesa prawa nauczania, unieważniają jego święcenia pod pretekstem, że odbyły się bez zgody jego biskupa i że nie wolno święcić eunuchów, a ponadto nakazują mu opuścić miasto. Biskup pisze w tej sprawie do wielu Kościołów, w tym do Rzymu. Orygenes wyjeżdża do Cezarei i zakłada nową szkolę z poparciem miejscowego biskupa. Kontynuuje rozpoczęte komentarze do Ewangelii św. Jana i do Księgi Rodzaju, pisze „O modlitwie” na prośbę Ambrożego. Jego uczniami zostają m.in. Teodor, później zwany Grzegorzem Cudotwórcą, i jego brat Athenodor. Wyjeżdża do Nikomendii do domu Ambrożego, gdzie zostaje około roku, i pisze m.in. list do papieża Fabiana. Po powrocie pozwala wreszcie na stenografowanie swoich homilii, dzięki czemu zachowały się do wielu ksiąg Pisma. W 250r. cesarzem zostaje Decjusz, który wydaje dekret o obowiązkowym składaniu ofiar. Orygenes zostaje aresztowany i torturowany. W więzieniu zostaje zakuty w dyby i wkrótce jego nogi poraża gangrena. Co jest raczej niespotykane - zostaje zwolniony z więzienia. Orygenes umiera w Cezarei lub w Tyrze ok. 254/255r. Najlepiej scharakteryzował go św. Hieronim (początkowo jego uczeń, potem go zwalczał): „Nie naśladujmy błędów tego męża, którego cnót dosięgnąć nie możemy”.

Dzieła Orygenesa

jest ich ok. 600 i ze względu na ilość dzieł w danym dziale możemy wyróżnić:

1. dzieła egzegetyczno-biblijne - np. Heksapla, Komentarze,

2. dzieła dogmatyczne - O zasadach (doktryna dogmatyczna i najwięcej błędów),

3. dzieła apologetyczne - Przeciw Celsusowi (Contra Celsum),

4. dzieła ascetyczno-mistyczne - Zachęta do męczeństwa, O modlitwie.

Chrystologia Orygenesa

Orygenes wychodzi z przesłanek, które dziś są uważane za błędne, ale jego wniosek jest właściwy - jest on uznawany za podstawę dzisiejszej chrystologii. Jego błędne przesłanki wynikają z tego, że jest on platonikiem - chcąc wprowadzić pojęcia teologiczne korzysta z filozofii platońskiej. Przyjmuje m.in. koncepcją o preegzystencji dusz (wszystkie dusze istnieję w świecie idei stworzone przez Boga, wstępują w ciało, w którym się męczą i wracają do Boga) i przenosi ją na dusze ludzką Jezusa Chrystusa. Wg niego istnieje Ona teraz w świecie idei razem z innymi duszami. Druga przesłanka mówi o tym, że spośród wszystkich dusz, które istniały w świecie boskim tylko taj jedna dusza ludzka Jezusa Chrystusa na zasadzie wolnego wyboru tak mocna przylgnęła do Boskiego Logosu, że stanowiła z Nim jedno. Tak wielkie i głębokie było to zespolenie, że nie można było ich odróżnić. To zjednoczenie można by przyrównać do sztaby żelaznej włożonej do ognia. Wniosek: na skutek tego połączenia Boski Logos z duszą ludzką zstępuje w łono Maryi i dzięki temu Maryja porodziła Boga - Człowieka (Theantropos). Dlaczego Orygenes tak chętnie zastosował owo karkołomne rozumowanie? Otóż dlatego, że dla człowieka antycznego było trudne do zrozumienia to, że Bóg mógł mieć coś wspólnego z materią. Dusza ludzka jako niematerialna mogła połączyć się z Boskim Logosem, a przez to już bliżej jest do połączenia z ciałem ludzkim - bo Boska natura nie mogła przecież połączyć się z ludzką. Skoro Jezus jest Bogiem - Człowiekiem w całej pełni, to wszystkie przymioty jakie odnoszą się do Chrystusa jako człowieka możemy odnieść do Chrystusa jako Boga, i nie ma w tym sprzeczności (że cierpiał, umarł). Również cechy boskie Chrystusa możemy odnieść do Niego jako człowieka (Jezus, Syn Maryi przyjdzie w chwale sądzić żywych i umarłych). W chrystologii nazywa się comunicatio idiomatum (wzajemne współorzekanie właściwości).

Egzegeza

Nazywany jest klasykiem egzegezy alegorycznej. Wyróżnia on 3 warstwy w PŚ, które to zaczerpnął z Prz 22,20 - Czy już nie pisałem tobie trzy razy [słów pełnych] rad i wskazań i z trytochomicznego podziału człowieka (ciało, duch i dusza):

1. zewnętrzna (opis faktów) - dostępna i zrozumiała dla wszystkich; odpowiada ciału,

2. pewne wnioski religijno-moralne płynące z opisanych faktów - dostępna tylko dla bardziej posuniętych w doskonałości; odpowiada duszy,

3. właściwe objawienie nadprzyrodzone dające prawdziwą gnozę (poznanie) - dostępna tylko nielicznym, tym którzy są pod wpływem Ducha Świętego; odpowiada duchowi; odrzucona ze względu na niebezpieczeństwo subiektywnej interpretacji PŚ (jak u protestantów) - np. w jej świetle jest niepotrzebny NUK.

Teologia ascetyczno-mistyczna

Istotnym punktem wyjścia, z którego później korzystają wszyscy Ojcowie greccy jest rozróżnienie pomiędzy obrazem Boga - został nam dany w stworzeniu, a podobieństwem do Boga - mamy je uzyskiwać na drodze ascezy (jest ono nam zadane). Mamy ją realizować w 3 etapach doskonałości:

1. obowiązek nie dający zasług - wykonywanie Przykazań i przestrzeganie nauki Chrystusa; jest ot tzw. etap oczyszczenia (katarsis) - via purgativa,

2. praktykowanie ascezy i umartwień aż do stłumienia pożądliwości (droga oświecenia) - via illuminativa,

3. wejście na Górę Przemienienia - Tabor (zjednoczenie z Bogiem) - via unitiva.

Kto winien realizować te etapy?

Orygenes wahając się mówi, że predestynowani są przede wszystkim ludzie wykształceni, bo najpierw trzeba wiedzieć, żeby czynić (sokrateizm etyczny szkoły aleksandryjskiej); na Sądzie Ostatecznym większa będzie odpowiedzialność ludzi wykształconych (on ma być w życiu doskonały), niż prostych.

Eschatologia Orygenesa

Próbował pogodzić ideę świata odwiecznego z ideą stwarzania świata w czasie (najbardziej kontrowersyjne założenie). Założeniem jest pogląd, że do istotnych przymiotów Boga należą Jego władza i dobroć. Zatem uważał, że Bóg musiał mieć zawsze nad kimś wykonywać swoją władzę i musiał mieć kogoś, komu okazywał swoją dobroć. W takim razie świat istniej odwiecznie, doskonałość Boga nie dopuszcza istnienia świata w czasie. Chcąc pogodzić te dwie koncepcje uważa, że świat, o którym mowa w Rdz, stworzony, nie jest pierwszym światem. Istnieją jeszcze inne światy - patrząc ku przyszłości istnieje nieskończony ciąg światów. Te kolejne światy, które powstawały, mają nieskończony ciąg. Zatem ten świat jest kolejnym. Dlaczego ten świat powstał? Mówi o światach materialnych, a np. aniołowie żyli w świecie Boga, potem powstał świat dla upadłych aniołów. Orygenes jest platonikiem, a dla Platon ciało, materia to źródło cierpienia dla duszy. Powodem zaistnienia kolejnych światów jest więc potrzeba oczyszczenia duszy. Nasz więc świat nie jest ostatnim, ale po nim powstaną kolejne, które będą mogły powodować oczyszczenie duszy. A idąc dalej - skoro powstaną kolejne światy, to będą kolejne wcielenia duszy, a co za tym idzie - reinkarnacja - chociaż tu bardziej mu chodzi o cyściec (chodzi tutaj o reinkarnacją duszy, a nie ciała, co oczywiście odrzucamy). Jednocześnie uważa on, że kiedyś ten proces musi się skończyć i nastąpi finalny świat, który będzie oznaczał ten stan, który Bóg przeznaczył dla ludzkości - sprzed grzechu pierworodnego. Czy zatem oznacza to, że wszyscy ludzie się zbawią? To właśnie stanowiło później „ość niezgody i waśni”. Bo można też pytać - co znaczy, że wszyscy - szatan też? Mimo wszystko Orygenes nie głosił pewności zbawienia wszystkich, ale raczej używał słów wskazujących na to, że się wahał. Jego teoria jest dla nas nie do przyjęcia, jeśli mówi o pewności, ale kiedy mówi o możliwości - jak najbardziej jest do zaakceptowania (nadzieja zbawienia dla wszystkich). Wahał się tylko co do szatana - później dodał, że jest to bluźnierstwo i wycofał się z „możliwości zbawienia szatana”. Za ten pogląd nie został potępiony - był to błąd w jego myśleniu. Wyszedł on ze słusznego wniosku, że wszystko zostanie poddane pod stopy Jezusa, zatem i szatan stanie się podnóżkiem Jego stóp, zostanie więc pokonany. Tu zaczyna się błąd: w jego czasach pokonany musiał klęknąć, zgiąć się, a zwycięzca kładł na niego stopę i dosiadał konia. Ten obraz przenasi na Jezusa - gdy ten położy stopę na pokonanym, ten podnosząc głowę wyznaje, że Jezus jest Panem i dostąpi zbawienia. Ale nikt nie może powiedzieć bez pomocy Ducha Świętego, że Panem jest Jezus, a do tego (błąd!) wyznanie szatan nie będzie dobrowolne!

Tło Działalności Ojców IV Wieku

Najbardziej dominującym elementem jest edykt tolerancyjny Cesarza Konstantyna Wielkiego w 313 roku, który zrównuje religię chrześcijańską z innymi; szybko chrześcijaństwo staje się dominujące. Co to znaczy w praktyce dla Kościoła? - wyjście z katakumb, zanik krwawych prześladowań, wolność.

Pozytywy

• rozwój budownictwa sakralnego (bazyliki, baptysteria)

• działalność pisarska Ojców i myśl teologiczna („złoty wiek”)

• rozwój życia pustelniczego i monastycznego

• epoka najwybitniejszych Ojców Kościoła

Negatywy

• problem narastającej ingerencji Cesarstwa w sprawy Kościoła (np.: cesarz zwołuje sobory) - sojusz władzy państwowej z Kościołem,

• problem społeczny: niewolnictwo, bogaci - biedni (wciąż prawnie usankvjonowane niewolnictwo), podatki

• brakuje bohaterów wiary - nie ma prześladowań, nie ma męczenników, wzraqsta przeciętność, a chrześcijanie zaczynają lansować ideał, który ma zastąpić męczeństwo - wyrzeczenia ascetyczne realizowane w formach życia pustelniczego, wielu uchodzi na pustynię, aby powrócić do naśladowania Jezusa - białe męczeństwo;

• herezja arianizmu - podważa bóstwo Jezusa Chrystusa; główne tezy Ariusza to takie, że w Bogu nie może być zmiany (inaczej nie byłby Bogiem), zrodzenie Syna Bożego oznaczałoby zmianę w Bogu, a także jeśli nie może być zrodzenia Syna Bożego, więc Jezus Chrystus nie jest naturalnym Synem, ale pierwszym stworzeniem adoptowanym przez Boga; Ariuszowi prawie udało się zniszczyć chrześcijaństwo (Cesarstwo walczyło o to przez 300 lat); w odpowiedzi na jego błędy zbiera się I-y Sobór w Nicei w 325 r., który formułuje 2 zasadnicze tezy o bóstwie Chrystusa mówiące, że Jezus jest zrodzony a nie stworzony, a także współistotny Ojcu (homoousios); sam dekret nie zakończył sporu, który teraz dopiero rozgorzał (włączył się do niego ariański dwór cesarski). Spowodowało to powstanie wielkich dzieł Ojców. Były dwie próby kompromisu (chciano wprowadzić najmniejszą literę grecką „jotę” - homoiousios = „podobnej natury” (semiarianie) i homejczycy (homoios) - „podobny do Ojca” - ale on nie był tutaj możliwy. Jedyna możliwa droga zrodzona w wielkich bólach, to droga uzasadnienia bóstwa Jezusa w oparciu o dekret Soboru Nicejskiego.

Obrońcy Bóstwa Jezusa Chrystusa

1. Św. Atanazy (+373) - Wschód

Urodził się około 296 r. w Aleksandrii. Z pochodzenia był Grekiem. Tam otrzymał wszechstronne wykształcenie w znanej szkole teologicznej. Gdy był jeszcze młodzieńcem, zwrócił na niego uwagę patrz arcybiskup aleksandryjski Aleksander, który wkrótce wyświęcił go na diakona. Pełniąc tę funkcję Atanazy brał udział w I Soborze Powszechnym w Nicei w 325 r., gdzie występował jako gorliwy obrońca czystości wiary chrześcijańskiej przed herezją Ariusza. Po śmierci arcybiskupa Aleksandra, Atanazego wybrano biskupem aleksandryjskim. Sprawując tę funkcję najwięcej trudu poświęcił walce z herezją ariańską. Arianie szczególnie nienawidzili go, gdyż był biskupem tej samej Cerkwi, z której wygnano Ariusza. Święty kierował Cerkwią Aleksandryjską przez czterdzieści sześć lat, w tym ponad siedemnaście spędził na wygnaniu za stanowczy sprzeciw wobec rozprzestrzeniania się arianizmu, popieranego przez niektórych cesarzy. Będąc na wygnaniu nie porzucał swej owczarni bez opieki. Wysyłał do wiernych pocieszające listy. Był jednym z największych teologów i obrońców wiary w bardzo krytycznych dla Cerkwi czasach. Arcybiskup Atanazy zakończył swe ziemskie życie w głębokiej starości w 373 r. Jego podstawowe dzieła to: Żywot św. Antoniego, Apologia przeciw arianom, 3 mowy przeciw arianom;

Dowód na bóstwo Chrystusa

oparty na 2 argumentach:

1. z wyznania wiary przy udzielaniu chrztu (formuła chrzcielna): skoro do zaistnienia ważnego chrztu, który jest konieczny do zbawienia, i jego skutków jest potrzebne wezwanie Syna Bożego na równi z Ojcem, to Chrystus ma tę samą moc, co Ojciec, czyli jest Bogiem (dowód duszpasterski);

2. ze skutków zbawienia: Atanazy reprezentuje soteriologię grecką - Chrystusowe Odkupienie daje nam udział w życiu Boga, przebóstwia (theosis); kiedy dokonało się Odkupienie? wg Ojców greckich - biegnie od Wcielenia (Bóg przyjmuje naturę ludzką) przez Mękę, Śmierć i Zmartwychwstanie aż do Wniebowstąpienia (szczyt - natura ludzka wprowadzona do nieba). Jeżeli skutkiem przyjścia Jezusa na ziemię jest udział w życiu Boga, to nikt nie może dać tego, czego sam nie ma. Chrystus dając nam życie z Bogiem przebóstwia - musi więc On być Bogiem. W świetle soteriologii zachodniej Chrystus przyszedł, aby odkupić wszystkich, ale zbawić - już niekoniecznie; my łączymy przyjście Chrystusa z tym, co wydarzyło się u początków świata - grzechem Adama; a sam moment odkupienia - to Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa; dlatego szczytem roku jest Triduum Paschalne;

Konkluzja: Syn różni się od Ojca jako zrodzony, ale nie różni się jako Bóg (porównuje on Syna do blasku słoca, światła - nie jest przecież późniejszy);

2. Św. Hilary (+368) - Zachód

Nazywano go „Atanazym Zachodu" oraz „obrońcą Galii", bo przyczynił się do zwalczenia chrystologicznej herezji ariańskiej i zdołał przed nią uchronić Francję. Chociaż miał być człowiekiem wielkiej łagodności, to w zmaganiach z wrogami chrześcijaństwa - takimi, jak np. cesarz Konstancjusz - potrafił być wyjątkowo twardy. Przyszedł na świat ok, 310 r. w Poitiers, jako potomek starego francuskiego rodu szlacheckiego. Wychowano go w duchu pogańskim i zadbano o staranne wykształcenie. Z czasem, dzięki poszukiwaniom i lekturze dzieł filozoficznych oraz Pisma Świętego, doszedł do poznania wiary. Przyjął chrzest, a wkrótce sam zaczął innych utwierdzać w wierze. I chociaż był żonaty - miał nawet córkę Abrę - wspólnota chrześcijan wybrała go w 350 r. biskupem miejscowego Kościoła. Należy pamiętać, że wówczas celibat duchownych nie był jeszcze powszechnie obowiązującym obyczajem. Dał się poznać jako żarliwy przeciwnik herezji Ariusza, który kwestionował Bóstwo Jezusa Chrystusa, głosząc, iż był On jedynie przybranym Synem Bożym. Jako biskup - a było to po synodach w Arles (353 r.) i Mediolanie (355 r.), które poparły arianizm - podobnie jak Atanazy Wielki na Wschodzie, zaczął bronić Bóstwa Chrystusa, za co synod ariański w Beziers (356 r.) pozbawił go biskupstwa i skazał na wygnanie do Frygii, skąd powrócił do Galii po czterech latach. Nieco wcześniej, podczas synodu w Seleucji, odważnie bronił dekretów nicejskich, w których potępiono arianizm, a potem, w 361 r. zwołał synod w Paryżu, podczas którego przyjęto nicejski symbol wiary. Był autorem dzieł egzegetycznych i polemicznych, z których najcenniejszym jest traktat „De Trinitate". Zmarł ok. 367 r., a po wiekach Pius XI ogłosił go Doktorem Kościoła. Jest jednym z pierwszych wyznawców, którym Kościół oddaje cześć, a patronuje ludziom pokąsanym przez węże.

Argumentacja za bóstwem Jezusa Chrystusa

1. wpierw dokonuje rozróżnienia między dwoma pojęciami: „osoba” (łac. „persona”) a „natura” (łac. „substantia”, „natura”); jego pierwszy argument - z formuły chrzcielnej - dowód zawarty w formule chrzcielnej: Skoro skutki chrztu są zależne od działania zarówno Ojca jak i Syna, to Syn musi być równy Ojcu - czyli jest Bogiem

2. natomiast kolejny opiera na ST. Powołuje się na Rdz 1,26 (opis stworzenia człowieka): „uczyńmy człowieka na nasz obraz i podobieństwo” (dlaczego różnica liczby?). Jest to dowód - wg niego - na jedność natur, a różność osób: „uczyńmy” = w akcie stwórczym biorą udział wszystkie Trzy Osoby Boskie; „obraz”, „podobieństwo” - wskazuje, że każda z tych osób posiada taką samą naturę - boską. Jeśli tę samą naturę, co Ojciec ma i Syn, to Syn musi być Bogiem. (dzisiaj egzegeci nie przyjmują tej interpretacji, nie idą po linii chrystologicznej; „uczyńmy” - pluralis maiestaticus, pluralis deliberativus).

3. kolejny argument też jest oparty na Piśmie Świętym - na NT - zarówno w nauczaniu apostolskim jak i NT jest wyraźnie ukazana zasadnicza różnica między Synem Bożym a ludźmi nazwanymi też Dziećmi Bożymi: my jesteśmy dziećmi z adopcji, a Chrystus jest Bogiem żywym z Boga żyjącego (vivus a vivente) i prawdziwym z prawdziwego (verus a verente);

Problem następstwa czasowego - czy zrodzony nie jest późniejszy od rodzącego? wychodzi od przymiotu Boga, który z natury jest wieczny (inaczej nie byłby Bogiem); to, co się rodzi z Wiecznego musi być tej samej natury - czyli musi być wieczne. Wniosek: syn Boży zrodzony z Wiecznego Ojca musi być Wieczny, a więc wyklucza następstwo czasowe.

Kolejne argumenty przeciwko "niższości" Syna Bożego: wszystkie opisy dotyczące cierpień Chrystusa wskazują, że czuje się niższy od Ojca:

• Mamy tu do czynienia z ludzką naturą Chrystusa (co wskazuje na prawdziwość człowieczeństwa),

• Mt 24,36 (prawdopodobnie koronny argument Ariusza): Czy Syn wie o „owym dniu”? Odpowiedź Hilarego identyczna ze współczesną egzegezą: mamy tu do czynienia z „dispensatio” - całkowite dostosowanie się do ludzkiej natury (jakby Chrystus świadomie „zapomniał”, że jest Bogiem)

Konkluzja: Natura Chrystusa w stosunku do natury Ojca jest (nie różni się niczym - 3 synonimy):

• in - (nie) / - differens (różna) - więcej niż nie różna (tożsama, identyczna),

• in - (nie) / - discreta (rozróżniona) - więcej niż nie rozróżniona,

• in - (nie) / - di- (nie) / - similis (podobna) - więcej niż podobna,

Dwa dopowiedzenia do św. Hilarego

1. czy mówi coś o Duchu Świętym? Tak, ale wraca do terminologii Ojców przednicejskich i nie nazywa Go Osobą, lecz Darem (3 słówka określające Go jako dar: donum, munus, usus). Ani razu nie używa słowa „persona” - czyżby regres? Hilary miał problem z połączeniem z terminem „osoba” odnośnie Ducha Świętego czasownika (nie jest zrodzony z Ojca i Syna) - nie było wtedy jeszcze terminu „pochodzi”

2. hymny św. Hilarego - poza kilkoma zaginęły; ale nie osiągnęły sukcesu (do liturgii weszły hymny św. Ambrożego)

Problematyka Ojców Kapadockich

Św. Bazyli Wielki (+379)

Grzegorz z Nazjanzu (+390)

Grzegorz z Nyssy (+394)

1. Problematyka wspólna Ojców kapadockich

A. Teologia trynitarna - ze szczególnym rozwinięciem teologii Ducha Świętego

• błąd macedonianizmu (na bazie arianizmu): Duch Święty jest stworzeniem, najdoskonalszym aniołem (niektórzy: Chrystus i Duch Święty to ta sama osoba)

• Bazyli Wielki daje tzw. formułę trynitarną: jedna natura {boska}, trzy osoby (mi/a o)usia tri=j u(posta/seij)

• by ją („lex credendi”) zaaplikować do formy modlitewnej („lex orandi”) wprowadza do liturgii w miejsce dotąd stosowanej Doksologii (Chwała Ojcu przez Syna w Duchu Świętym) inną - znaną do dzisiaj: Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu

• trudności przy przechodzeniu na j. łaciński (Hipolit za Tertulianem wprowadził na oznaczenie osób - „persona”

prosopon = hypostasis # ousia

        ↑                 ↓              ↓

persona -  substancja = natura

• w j. greckim „hypostasis” nie równa się „ousia”, a w j. łacińskim „substancja” = „natura”. Powstaje niebezpieczeństwo trzech natur, bo trzy osoby. Ojcowie nie wprowadzają terminu „persona” (ze względu na znaczenie: „maska” w teatrze). Odpowiednikiem „persona” jest greckie „prosopon”. Zasługa Ojców: postawili równość między „hypostasis” a „prosopon” (osoba). A więc odpowiednikiem „hypostasis” może być „prosopon”. „Substancja” staje się odpowiednikiem „ousia”. „hypostasis” = „persona” a „ousia” = „natura”, „substancja”. Jest to ukierunkowanie całej chrystologii.

• Bazyli Wielki w dziele „O Duchu Świętym” nie nazywa Go wprost Bogiem, choć pisze o Jego przymiotach, określeniach - kieruje się tzw. zasadą ekonomii: w atmosferze polemiki z arianizmem lepiej nie wprowadzać jeszcze na dodatek pojęcia Ducha Świętego jako Boga (Grzegorz z Nazjanzu w swoim Kazaniu broni Bazylego w tej sprawie)

• Grzegorz z Nazjanzu (przyjaciel Bazylego Wielkiego) - wyraźnie nazywa Ducha Świętego Bogiem (on brał udział w Soborze Konstantynopolitańskim w 381 r. i zdefiniował bóstwo Ducha Świętego)

• Grzegorz z Nyssy (rodzony brat Bazylego Wielkiego) - rozwija naukę o pochodzeniu Ducha Świętego (Hipolit miał problem)

• uzupełnia Konstantynopolitański I, który mówi, że Duch Święty „od Ojca pochodzi” (wskazanie na bóstwo) mówiąc: „przez Syna”

• Ten zwrot znany już w II w. wyraża etapowość zstąpienia Ducha Świętego:

• wydarzenie nad Jordanem - Jezus przyjmuje Go dla nas w swoją ludzką naturę

• Pięćdziesiątnica - Chrystus przekazuje Go Kościołowi

• Kościół przekazuje Go całemu światu (głównie przez Sakramenty)

• „Od Ojca przez Syna do nas” (Łatwiej było zstąpić Duchowi Świętemu na Chrystusa, bo mieli wspólną naturę, a przez to było ułatwieniem zstąpienia do natury ludzkiej - Duch Święty „przyzwyczaił się” do mieszkania w człowieku)

• Synod w Toledo (586) - „Filioque” - wzmacnia dowód na bóstwo Ducha Świętego (tego nie przyjmują prawosławni)

B. Definitywne rozwiązanie sporu na temat stosunku chrześcijaństwa do filozofii i kultury pogańskiej (głównie helleńskiej) - na korzyść

Można i należy akceptować dorobek kultury helleńskiej przy równoczesnym uświadomieniu sobie jej niewystarczalności. Niebezpieczeństwo: wyrażanie prawd teologicznych przy pomocy języka filozoficznego pogańskiego niesie ze sobą dwuznaczności. Największe niebezpieczeństwo na gruncie etyki i teologii moralnej. Bazyli Wielki zaleca korzystać z dorobku tej kultury i filozofii "jak pszczółka"

Bazyli Wielki

Życiorys

Urodził się w Cezarei Kapadockiej w 329 roku, w bogatej, głęboko chrześcijańskiej rodzinie. Jego matka Emmelia oraz troje rodzeństwa - siostra Makryna, bracia Piotr z Sebasty i Grzegorz z Nyssy - czczeni są jako święci. Na religijne wychowanie Bazylego wielki wpływ miała pobożna babcia Makryna, która wierną uczennicą św. Grzegorza Cudotwórcy. Bazyli kształcił się w Cezarei, następnie w Konstantynopolu, a wreszcie w Atenach, gdzie otrzymał bardzo głębokie i wszechstronne wykształcenie. W 356 roku objął katedrę retoryki po swoim zmarłym ojcu. W latach 357-359 odbył wielką podróż po ośrodkach życia zakonnego na Wschodzie, po powrocie postanowił poświęcić się życiu zakonnemu i założył pustelnię nad brzegami rzeki Iris. Tutaj powstały jego "Reguły zakonne", które miały ogromne znaczenie dla rozwoju wspólnotowej formy życia zakonnego na Wschodzie. Św. Bazyli jest jednym z głównych kodyfikatorów życia zakonnego zarówno na Wschodzie jak i na Zachodzie chrześcijaństwa (miał ogromny wpływ na św. Benedykta z Nursji). Ideałem życia monastycznego Bazylego jest braterska wspólnota, która poświęca się ascezie, medytacji oraz służy Kościołowi zarówno poprzez naukę wiary (poznawanie tajemnic Objawienia i obrona przeciw herezjom) jak i w działalności duszpasterskiej i charytatywnej (Bazyliada). W 370 roku został biskupem Cezarei, a tym samym metropolitą Kapadocji i egzarchą całej północnej Azji Mniejszej. Jako biskup rozwinął w swojej diecezji szeroką działalność dobroczynną budując na przedmieściach Cezarei kompleks budynków na potrzeby biednych i podróżujących. Bronił również Kościoła przed szerzącym się w owym czasie arianizmem. Zmarł w 379 roku. Uznawany za jednego z 4-ch wielkich Ojców Kościoła na Wschodzie - wielki wzorzec wiary i obraz miłości.

Dzieła

1. Kazania i homilie

2. Listy

Doktryna społeczna (zawarta w kazaniach):

• tło doktryny stanowi trudna sytuacja społeczna Imperium; Bazyli kontynuuje i rozwija myśl Klemensa Aleksandryjskiego (Któryż bogacz może być zbawiony); punktem wyjścia rozprawy o stosunku do dóbr materialnych jest Mk 10,25; stawia więc on wstępnie pytanie, czy bogactwo jest czymś złym, czy dobrym? i odpowiada, że dobra materialne same w sobie są czymś moralnie obojętnym, a zła jest namiętność posiadania, chciwość, która wypływa z serca człowieka; natomiast bogactwo to depozyt, który Bóg dał wszystkim ludziom - Bóg pozostaje właścicielem - ludzie są depozytariuszami - i tutaj właśnie powstaje nieporozumienie: człowiek uważa się za właściciela; dlatego wprowadza on 2 greckie pojęcia: khthesis = posiadanie na własność (Bóg) i chresis = użytkowanie, administrowanie, władanie (człowiek);

• w dalszej części stawia pytanie: skąd wzięły się niesprawiedliwości społeczne? ano stąd, że ludzie uzurpują sobie poj. khthesis;

• pyta także o przyczynę pojawienia się biednych i bogaczy (pyt. o źródło ubóstwa)? i odpowiada, że Bóg dał dobra w depozyt wszystkim ludziom, są one dobrem wspólnym; ale jest zasada prawna: „usus fructus” - prawo wcześniejszego zajęcia (dlatego jedni mają więcej od drugich). Błąd bogaczy: zajęli więcej, bo byli „zdolniejsi”, ale wydaje im się, że są właścicielami;

• Jeżeli właścicielem pozostaje nadal Bóg, to pozostaje to dobro nadal dobrem wspólnym. Wobec tego dzielenie się z tymi, którzy mają mniej jest obowiązkiem. A ile dawać? Bazyli nie potrafi tego rozwiązać: zatrzymać tyle, ile potrzeba, a resztę rozdać. Ale ile potrzeba? Czy słowa Jezusa: "Sprzedaj i rozdaj ubogim" są nakazem czy czymś innym? Wg Bazylego jest to Przykazanie (dopiero św. Ambroży rozdzieli przykazanie od rady ewangelicznej, do której zaliczy ubóstwo);

• Aneks do doktryny - kwestia testamentu - jeżeli ktoś zapisuje bogactwo na dobry cel, to spełnia wezwanie Jezusa do ubóstwa czy nie? To nie wystarczy, ponieważ wdzięczność należy się śmierci (gdyby był nieśmiertelny, to by nie dał) a po drugie on nie jest dawcą.

Konkluzja: znaczna radykalność jego zdań (sam był arystokratą), trudność w rozróżnieniu potrzebujących od naciągaczy; gdyby nie było wspaniałych zabytków, co z kulturą; czy my jako ludzkość nie ponosimy odpowiedzialności za los ludzi głodujących, umierających?

Jak św. Bazyli realizował tę doktrynę? realizował te słowa rzeczywiście, dosłownie - po chrzcie sprzedała majątek i rozdał ubogim; zbudował tzw. Bazyliadę - osiedle „komunistyczne” - płacono sobie za pracę pracą (usługa za usługę), w centrum Kościół, hospicjum, szpital, przytułek, zmiana koni (sprawa donosu do namiestnika, list namiestnika do Bazylego, zachowana odpowiedź Bazylego); ale jest jego realizacja widoczna w tzw. „Listach wstawienniczych” - osobiste wstawiennictwo; jest także twórcą Reguły zakonnej;

Grzegorz z Nyssy - twórca usystematyzowanej teologii życia wewnętrznego

Życiorys

Urodził się około 335 roku w Cezarei Kapadockiej, na terenie Małej Azji. Pochodził z chrześcijańskiej, bogatej, arystokratycznej rodziny. Jego matka, brat Bazyli, nazwany później „Wielkim”, siostra Makryna, a także dwaj inni bracia skłaniali się do życia w ascezie. Szczególnie starszy o kilka lat Bazyli i Makryna wpływali znacząco na Grzegorza. W odróżnieniu od Bazylego, Grzegorz nie studiował w wielkich metropoliach świata, nie zetknął się ze światem akademickim. Ukończył jedynie szkołę retora w Kapadocji, gdzie po swoich studiach w Atenach, nauczał Bazyli. To własnie jemu, jak sam to wyznaje, zawdzięczał swoje wykształcenie. Grzegorz jednak doświadczył życia światowego, kiedy porzucił zainicjowaną karierę kościelną, poświęcił się retoryce (jak jego ojciec) i ożenił się (ok. 364). W tym czasie Bazyli został mnichem, a następnie biskupem Cezarei, czyli metropolitą Kapadocji. To właśnie pod jego wpływem, a także przyjaciela - Grzegorza z Nazjanzu, Grzegorz wrócił do surowego życia, udając się do założonego przez Bazylego klasztoru w Poncie. A następnie, w 371 roku, wbrew jego woli, Bazyli mianował go biskupem w Nyssie. Elekt nie sprostał jednak zadaniom administratora diecezji. W Kapadocji rozwijał się wówczas arianizm, herezja potępiona na Soborze Nicejskim I (325), według której Syn Boży nie zawsze istniał i w konsekwencji nie był Bogiem z samej natury, lecz jedynie pierwszym spośród stworzeń. To właśnie pod wpływem zwolenników arianizmu Grzegorz został zdeponowany z urzędu, a sam, aby uniknąć sądu, musiał uciekać z Nyssy. Dopiero po śmierci ariańskiego cesarza, po trzech latach wygnania, mógł wrócić do swej stolicy, ku wielkiej radości wiernych. Po śmierci Bazylego, która nastąpiła w 379 r., Grzegorz podjął zadania swego brata. Jego autorytet stale wzrastał. To właśnie on przeciwstawiał się Eunomiuszowi głównemu przedstawicielowi arianizmu. Synod antiocheński (379) zlecił mu wizytację kościołów Pontu. Gdy przy tej okazji znalazł się w Sebaste, został niespodziewanie wybrany metropolitą i musiał ten urząd piastować kilka miesięcy. Uczestniczył m. in. w Soborze Konstantynopolitańskim (382 r.), gdzie nazwano go „kolumną ortodoksji”. Wyrazem uznania dla niego był nakaz cesarz Teodozjusza, by w diecezji pontyjskiej usunąć ze stanowisk biskupich tych wszystkich, którzy nie pozostawali w jedności z Grzegorzem. W okresie, kiedy cesarz rezydował w Konstantynopolu (382-288), biskup Nyssy miał wpływ na dwór, czego wyrazem jest fakt, że to właśnie on wygłaszał mowy na pogrzebie cesarzowej i jej córki. Zmarł w 394 roku.

Dzieła

pomijając dzieła mające char. dogmatyczny należy wymienić dzieła, w których zawarta jest doktryna ascetyczno - mistyczna (stara się to ująć na zasadzie alegorii w stosunku do wydarzeń ST):

1. Żywot Mojżesza,

2. 15 homilii do Pieśni nad Pieśniami,

3. homilie do ośmiu błogosławieństw.

Doktryna ascetyczno - mistyczna

podzielił on życie duchowe na trzy etapy:

1. oczyszczenie (katharsis) - jest to możliwość oglądania Boga na ziemi, które to jest możliwe w zwierciadle swojej duszy; próbuje to pokazać w oparciu o szóste błogosławieństwo; owo oglądanie to pośrednie widzenie Boga pomiędzy widzeniem uszczęśliwiającym, a widzeniem zmysłowym (tu jako przykład podał widzenie drzewa w górach - albo normalnie albo odbita w tafli jeziora);

2. medytacja,

3. zjednoczenie z Bogiem.

przedstawia też szczeble życia:

1. odrzucenie zła, czyli grzechu - alegorią jest tu kontakt z krzakiem gorejącym; taki kontakt powoduje oczyszczenie - jest tez wejściem w życie duchowe;

2. oddzielenie się od świata (anachoresis) - świat jest tutaj rozumiany jako symbol zła; oznacza to przyjęcie swoistego dystansu do świata; alegorią jest tutaj zdjęcie obuwia i ucieczka na pustynię Madian; ten etap zawiera w sobie dwie części: ekstasis (stasis oznacza stać w miejscu, więc eks - stasis to wyjście z miejsca, w którym się jest - trochę takie wyjście z siebie) i instasis (jest to jak gdyby zaglądanie wgłęb siebie samego);

3. poznanie samego siebie (umieszczone to jest na świątyni w Delfach - gnoti se auton) - przedmiotem owego „zaglądania” jest ton idion (jest to to, co decyduje, że ja jestem tym kim jestem, jakaś moja charakterystyczna właściwość);

4. odkrycie w sobie obrazu Boga (eikon tou Theou) - odkrycie, że to ja (jako dusza) jestem ikoną Boga; odkrywam nie tylko to, co dotyczy mojej natury intelektualnej, ale też to, co ma związek z naturą Boską;

5. powrót do stanu rajskiego - przed grzechem pierworodnym; nazywa go apokathastasis (tu: grzech i szatan jest już pokonany); pomocą dla utrzymania tego stanu są sakramenty, a przede wszystkim Eucharystia;

6. życie łaski - apatheia + parresia (łącznie); pierwsze to udział duszy w życiu Boga (łaska habitualna), natomiast drugi termin oznacza, że człowiek osiągając ten stopień żyje z Bogiem w stosunku zażyłości rodzinnej; ten stan jest zaprzeczeniem duleia - czyli stanu niewolnictwa; a zaprzeczeniem stanu niewoli jest pełna wolność - eleutheria;

Grzegorz z Nazjanzu - największy poeta

Życiorys

Przyszedł na świat w Arianzos k. Nazjanzu (dzisiejsza Turcja) w roku 330, także w rodzinie chrześcijańskiej. Był pierworodnym synem Grzegorza, biskupa Nazjanzu. Matka św. Grzegorza Nonna, siostra Gorgonia, brat Cezary i kuzyn Amfiloch zostali zaliczeni do grona świętych. Św. Grzegorz studiował w Cezarei Kapadockiej, w Cezarei Palestyńskiej, Aleksandrii i w Atenach. W Egipcie przyjął chrzest w roku 352, po studiach wrócił do Nazjanzu, gdzie wykładał retorykę. Przez pewien czas przebywał na pustelni ze św. Bazylim Wielkim, w roku 361 został kapłanem, a w 372 wbrew swojej woli został wyświęcony na biskupa przez swojego ojca i przyjaciela Bazylego Wielkiego. Po śmierci ojca w 374 r. zarządzał diecezją w Nazjanzie, w roku 381 na prośbę wiernych został biskupem metropolitą Konstantynopola. Sam cesarz Teodozjusz I Wielki uroczyście wprowadził św. Grzegorza do katedry. W tym też czasie (od maja 381) odbywał się w Konstantynopolu sobór powszechny, któremu przewodniczył po śmierci biskupa Melecjusza św. Grzegorz. Na tym soborze nadano metropolitom Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy tytuł patriarchów. Dlatego też św. Grzegorz został pierwszym patriarchą Konstantynopola. Św. Grzegorz tęsknił za spokojem, ciszą, życiem pustelniczym, nie odpowiadała mu stolica imperium. Z tego też powodu zrzekł się swojego urzędu w 382 r., powrócił do Nazjanzu, gdzie przez dwa lata kierował tamtejszym Kościołem, po czym zamieszkał jako pustelnik w Arianzos. Tam też poświęcił się pracy pisarskiej. Św. Grzegorz dla swojej rozległej wiedzy teologicznej został nazwany Teologiem. Pozostawił po sobie mowy, listy i około 400 utworów poetyckich. W swojej myśli teologicznej akcentował jedność Trójcy Świętej ze względu na jedność bóstwa, bóstwo Ducha Świętego; Jezus Chrystus posiada naturę boską i ludzką, pełnię człowieczeństwa i bóstwa; Maryi przysługuje tytuł Bogurodzicy, w Eucharystii realnie przebywa Chrystus Pan pod świętymi postaciami; dziecięctwo Boże, czyli nasze upodobnienie się do Chrystusa powinno być celem życia każdego chrześcijanina. Św. Grzegorz zakończył pracowite i święte życie w roku 390 w miejscowości swojego urodzenia. Nadano mu tytuł doktora Kościoła (H. Fros, F. Drączkowski, W. Zalewski).

Dzieła

1. Mowy - de facto są to traktaty teologiczne,

2. Poematy (38).

Cechy charakterystyczne poezji

Na pierwszy rzut oka - przebija przezeń pesymizm, ale już w drugiej części jest teologia krzyża, w świetla której dokonuje się interpretacji losu człowieka; jego poezja była na tyle popularna, że używano jej podczas liturgii;

Spory Trynitarne, A Kult Matki Bożej

Św. Cyryl Aleksandryjski (+444)

Problem Theotokos

W odpowiedzi na błędy Ariusza Sobór Nicejski, a za nim wielcy Ojcowie Kościoła akcentowali przede wszystkim bóstwo Drugiej Osoby Trójcy Świętej - Jezusa Chrystusa. Przy takim akcentowaniu przez sto lat relacji Syna do Ojca musiało zrodzić się pytanie o relację Jezusa do Maryi, a konkretyzując: o rodzaj macierzyństwa Maryi wobec Jezusa.

Tym, który to pytanie postawił był Nestoriusz (patriarcha Konstantynopola; 386-451), który zaczyna podważać tytuł Theotokos (na bazie oczywiście ariańskiej). Według Nestoriusza nie można NMP nazywać Bogarodzicą, bo zrównuje się Ją z Bogiem Ojcem. Nazywając Maryję Theotokos, uważa się Ją za boginkę. Nestoriusz nie odszedł od linii, że Jezus jest Bogiem (pozostał więc przy linii bardzo antyariańskiej; nestorianizm uważa się dzisiaj za schizmę, a nie za herezję). Według niego Matce Najświętszej przysługuje tytuł Christotokos, natomiast mówić, że Maryja porodziła Boga jest absurdem. Istota jego błędu polega na tym, że uważa, iż Maryja dała Jezusowi tylko ludzką naturę (jest matką ludzkiej natury Chrystusa). Błąd Nestoriusza: zbyt stanowczo odróżnił natury w Chrystusie, zapominając o tym, że każda matka rodzi nie naturę, lecz osobę. (Można też wyciągnąć wniosek, że istniało dwóch Chrystusów, a jeżeli tak, to który umarł na krzyżu? Jeżeli człowiek, to czy mógł nas zbawić?)

W tym jednym jedynym wypadku ta osoba miała zjednoczone dwie natury. W takim razie Maryja będąc matką osoby o dwóch naturach może być nazywana Bogarodzicą, choć nie jest boginką.

Tło historyczne

Poza wiernymi w Konstantynopolu, pierwsi zareagowali diecezjanie Nestoriusza. Pierwszy oficjalnie zareagował patriarcha Aleksandrii (równie ważna stolica biskupia) - św. Cyryl Aleksandryjski (375-444). Dlaczego właśnie on zareagował? Według opinii niezbyt obiektywnej Hammana, Aleksandria konkurowała z Konstantynopolem. Inna, właściwsza opinia: reakcja Aleksandrii, która leży w Egipcie, wynikała z faktu, że Egipt był zawsze maryjny i tak jak my, Polacy, dzisiaj reagujemy od razu na akty przeciwne maryjności. Najpierw Cyryl pisze do Nestoriusza 2 listy w obronie tytułu Theotokos. Następnie powiadamia papieża Celestyna Ii jednocześnie zwołuje synod w Aleksandrii, gdzie potępia błędy Nestoriusza. Na zlecenie i z upoważnienia papieża Celestyna I zwołuje słynny Sobór w Efezie 22 czerwca 431 r, który trwał tylko jeden dzień. Sobór ten zwołany został do Bazyliki Matki Bożej p.w. Theotokos. w Efezie. Sobór ten potwierdził tytuł Theotokos dla Matki Bożej. Nestoriusz był zaproszony na obrady Soboru, ale nie przyjechał. Był też na niego zaproszony św. Augustyn, lecz nie zdążył przybyć ze względu na śmierć. Dlaczego Sobór został zwołany do Efezu? Jest faktem, co potwierdza sam Cyryl, że tam znajdowała się najstarsza Bazylika ku czci Matki Bożej. Dlaczego właśnie tam ona była? Według tradycji Janowej Zaśnięcie NMP miało miejsce właśnie w Efezie (tam też wykopano fundamenty domu z I w.), a ponadto miało to być przeciwstawienie kultowi Artemidy;

Na Sobór w Efezie spóźnił się biskup Jan z Antiochii wraz z 45 biskupami, który po przybyciu nie chce podpisać orzeczenia Soboru i ekskomunikuje Cyryla. Cesarz postąpił w tym momencie bardzo mądrze: zamknął ich w areszcie domowym i pozostawił ich tam tak długo, aż się nie dogadają. Areszt ten trwał aż 2 lata. W 433 podpisano tzw. „Formułę jedności” („Formula unionis”). W niej to biskup Jan i osoby mu towarzyszące przyjmują orzeczenia Soboru. Cyryl wraca do Aleksandrii, gdzie jest witany entuzjastycznie jako drugi Atanazy.

Mariologia św. Cyryla Aleksandryjskiego (zawarta w Listach)

Imię Cyryla nieodłącznie kojarzy się z mariologią - jest on klasykiem mariologii patrystycznej. Ale jest to mariologia, która nie przypomina dzisiejszej. Jest ona całkowicie chrystocentryczna: od wywodu chrystologicznego następuje przejście do wniosku mariologicznego (prawidłowa mariologia).

2 przesłanki:

• unia hipostatyczna w Chrystusie - enosis kat hypostasis (jedność, której podstawą jest osoba) (skoro Nestoriusz tak bardzo rozróżnił natury w Chrystusie i podkreślenie, że matka rodzi osobę). Tę unię natur (o czym mówi w swoim Liście nr 4) dość niefortunnie przyrównuje do unii duszy i ciała w człowieku, bo w tej drugiej dusza nie jest naturą. Chodziło mu o jedność (człowiek to rzeczywistość złożona z duszy i ciała). To wszystko, co dotyczy osoby Chrystusa dotyczy atrybutów boskich i ludzkich.

• wzajemne współorzekanie właściwości - communicatio idiomatum. Zwrócenie uwagi na to, że wszystkie cechy z Ewangelii, które orzekamy o Chrystusie jako człowieku orzekamy o Chrystusie jako Bogu i vice versa. Możemy tak czynić, ponieważ jest jedna osoba boskiego Logosu (mia hypostasis tou theu Logou).

Wniosek:

Jeśli Ten, który narodził się z Maryi i był ukrzyżowany, był Bogiem, to w takim razie Maryja jest prawdziwą Matką Boga czyli Theotokos (List nr 17).

Sumarium: Cyryl dopowiada, że w oparciu o wyprowadzone wnioski, termin Theotokos można uważać za kompendium (pewną syntezę) całej chrystologii, ponieważ gdy wyznajemy, że Maryja jest Theotokos, to równocześnie wyznajemy, iż w Chrystusie jest jedna osoba i dwie natury (dwoistość natur), czyli wyznajemy, że Chrystus jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem (czyli jedność osoby).

Dzieła Cyryla Aleksandryjskiego

• Listy

• Homilie, z których najsłynniejsza jest tzw. Homilia IV zwana Efeską, ponieważ wygłosił ją w czasie obrad Soboru w Efezie. Toczy się pewien spór, co do jej autorstwa. Niektórzy uważają, że on ją wygłosił, a później została spisana. Inni - że ktoś inny jest autorem. Większość przyjmuje, że jest autorstwa Cyryla (niezależnie jaka była kolejność jej powstawania). Homilia IV zawiera pierwszą w literaturze chrześcijańskiej Litanię do Matki Bożej, która stała się później wzorcową dla późniejszej literatury maryjnej;

Jak rozumieć wyrażenie „dzięki Tobie”? W tym kontekście, że w tytule Theotokos jest kompendium chrystologii (jeżeli Maryi zawdzięczamy odkupienie w sensie Jej zgody na urodzenie Chrystusa). Wszystkie tytuły, hołdy, hymny wynikają z faktu, że Maryja jest Theotokos.

To ujęcie Cyryla doczekało się wielu naśladownictw. Mariologia i sposób wyrażania się o Matce Bożej ukierunkowały mariologię późniejszą (choć jest już V w., ale rozwój następuje późno). Najsłynniejszym naśladowcą jest poeta z VI w. Romanos Melodos (Roman Pieśniarz), który dokonał najwspanialszego naśladownictwa Homilii Efeskiej, które nawet ją przyciemniło. Jest to tzw. Akatyst ku czci Bagarodzicy. Akatyst jest hymnem śpiewanym na stojąco (nie na siedząco). W założeniu swoim klasyczny Akatyst składa się z 24 zwrotek. Każda z nich rozpoczyna się od kolejnej litery alfabetu greckiego. 2 części: 12 pierwszych zwrotek to opis wydarzeń z życia Matki Bożej w oparciu o dane Ewangelii. Kolejne 12 zwrotek to Litania zawierająca wezwania i pochwały ku czci Maryi.

Tytuł Theotokos przed Soborem Efeskim

Tytuł ten był znany rzeczywiście dużo wcześniej. Świadectwa prowadzą do Egiptu, co potwierdza zasadność twierdzeń Cyryla. Najstarsze pewne świadectwo dotyczące tytułu Theotokos pochodzi od Aleksandra z Aleksandrii z 325 r., gdzie wyraźnie jest on użyty (czyli prawie sto lat wcześniej od Soboru). Drugie niepewne świadectwo znajduje się u Orygenesa w jego Komentarzu do Ewangelii według św. Łukasza (jeszcze sto lat wcześniej). Istnieje jednak obawa, że termin Theotokos jest interpolacją. Można ten czas przesunąć jeszcze dalej - na przełom II/III w. Chodzi o modlitewne wezwanie znajdujące się w najstarszej modlitwie do Matki Bożej - Pod Twoją obronę, które w oryginale brzmiało:

Pod Twoje miłosierdzie

uciekamy się Bogarodzico.

Naszych próśb nie pomijaj w potrzebie,

ale od niebezpieczeństw wybaw nas,

Jedyna Święta, Ty, Błogosławiona.

Odkryty został on niedawno w piaskach Egiptu. Obecny tekst pochodzi z papirusu, którego datę określa się na 470 r., a znajduje się on w muzeum koptyjskim w Kairze. Św. Grzegorz z Nazjanzu pisze, że kto nie uważ a Mari za Theotokos, ten jest poza łaską Bożą (wyklęty);

Pobożność Maryjna Ojców Syryjskich

Cofamy się w czasie do wieku IV (ponieważ z Cyrylem Aleksandryjskim doszliśmy do połowy V wieku). Wtedy tematem była pobożność maryjna, a nie teologia. Kościół syryjski, to Kościół działający na terenach położonych na wschód od Antiochii. Antiochia jest wtedy rzymską prowincją stolicy syryjskiej (w Syrii mówi się po syryjsku). Głównym centrum działalności Ojców syryjskich jest miasto Edessa (dzisiejsza pd. Turcja, pn. Syria - dziś Kurdystan), która w czasach starożytności chrześcijańskiej była centrum religijności - tu znajdował się grób św. Tomasza Apostoła (mieszczący się w przepięknej bazylice, której wygląd znamy z zachowanego poetyckiego opisu), stanowiący miejsce pielgrzymek. Pielgrzymowała tam nawet Etheria z Jerozolimy. Po wejściu mahometan, po 622 roku (po hedrze), nie wiemy, co się stało z relikwiami św. Tomasza. Jest faktem, że bazylikę zburzono i do dzisiaj (w Urfa) nie ma ani jednego kościoła chrześcijańskiego. Legenda mówi, że chrześcijanie uciekając zabrali relikwie i zanieści je do Indii Wschodnich (tym tłumaczy się istniejący do dziś na tych terenach ryt malabarski). Drugi powód pielgrzymek do Edessy, to wizerunek Chrystusa, który je przyciągał. Istniała bowiem legenda, że ten wizerunek (było to odbicie twarzy Chrystusa - nie mylić z odbiciem twarzy na chuście św. Weroniki) królowi Edessy - Abgarowi (który będąc chorym na trąd, wysłał sługi do Chrystusa z prośbą o uzdrowienie) podarował przez posłańców sam Chrystus. Do dzisiaj są zwolennicy tej legendy, inni mówią, że jest to opowiadanie apokryficzne. Innym argumentem przeciw jest fakt, że król Abgar żył prawdopodobnie w drugiej połowie II wieku. Klasztor w Genui (we Włoszech) twierdzi, że oni mają ten wizerunek, który został przywieziony przez krzyżowców. [Dygresja: ciekawostka - obraz MB Częstochowskiej został przywieziony z Konstantynopola]. Kościół w Edessie i całe jego środowisko charakteryzował język syryjski (który należy do grupy języków semickich).

Mamy dwie formy literackie stosowane przez Ojców syryjskich:

1. Memra - homilia metryczna, która od strony treściowej stanowi traktat teologiczny;

2. Madrasz - utwór przeznaczony do śpiewu posiadający refren

Zasadniczo jest to poezja polegająca na rytmice (pisana białym wierszem - jakby to określili współcześni), więc dzisiaj istnieją problemy z tłumaczeniem na język polski.

Efrem Syryjczyk (+373)

Czołowym przedstawicielem tego środowiska jest św. Efrem Syryjczyk (+ 373) - nosi przydomek Cytra Ducha Świętego, który był diakonem i pochodził z syryjskiego miasta Nissibis (z tęsknoty za tym miastem powstało najpiękniejsze jego dzieło Pieśni nissibijskie o charakterze patriotycznym [wybrane pieśni i poematy św. Efrema w języku polskim znajdują się w PSP, tom 11]). Musiał opuścić je z całą wspólnotą chrześcijańską wówczas, gdy najechali Persowie i zajęli je. Wtedy przeniósł się do Edessy, gdzie prowadzi szkołę katechetyczną.

Problematyka pisarska

To, co uderza w twórczości literackiej Ojców syryjskich, to 3 sprawy:

1. żywa tradycja ST - autorzy syryjscy odnoszą się z lubością do niego, ponieważ język syryjski należy do grupy języków semickich i dlatego duch ST (np.: obrazowość, przenośnie, porównaj z Pnp) jest tym autorom bardzo bliski

2. bardzo oryginalna teologia Ducha Świętego - polega ona na tym, że Ojcowie syryjscy głoszą, iż w Komunii Świętej chrześcijanin przyjmuje nie tylko Ciało i Krew Chrystusa, ale także przyjmuje Ducha Świętego. Ojcowie syryjscy twierdzą, że w Eucharystii, dzięki Epiklezie, obecna jest moc Ducha Świętego, którego chrześcijanie przyjmują wraz z Komunią Świętą. Istnieje ścisły związek Eucharystii z Duchem Świętym (dzisiaj bardzo często o tym zapominamy).

3. pobożność maryjna - to, co zdecydowało o wyróżnieniu Ojców syryjskich od greckich, to zwrócenie uwagi na ludzkie, macierzyńskie odczucia Maryi wobec Jezusa. Szczególnym przedmiotem zainteresowania będzie dlatego moment męki Pana Jezusa. Dlaczego u Ojców greckich jest to nieobecne? Przejęli oni bowiem pewną zasadę starożytnych Greków, którzy głosili "apateję" (nieujawnianie uczuć i przeżyć). Natomiast Syria (Wschód) zawsze uważała, że uczucia należy manifestować i dlatego poezja syryjska jest pełna uczuciowości (zwłaszcza przy scenie Matki Bożej pod Krzyżem).

Jaka jest tematyka maryjna charakterystyczna dla wszystkich Ojców Kościoła?

1. Boskie macierzyństwo Maryi (Theotokos) - temat pryncypialny! Najstarsza ikonografia nie zna wyobrażeń Matki Boskiej bez Dzieciątka Jezus (albo trzymająca Jezusa na ręce, albo Maryja stojąca u tronu Jezusa i wskazująca na Niego ręką). Istnieje fresk z II wieku znajdujący się w Katakumbach Pryscylli przedstawiający niewiastę z rękoma uniesionymi do góry w geście modlitewnym, w której to postaci niektórzy widzą Matkę Boską (byłby to dowód na to, że istniała już wtedy ikonografia przedstawiająca samą Maryję). Większość archeologów uważa, że ta postać Orantki jest symbolem modlącego się Kościoła (por. Pasterz Hermasa - Matrona symbolem Kościoła). Wreszcie wydaje się, że ikonografia chrześcijańska, która poszła w kierunku, by ukazywać Maryję samą, zaczęła gubić motyw właściwy naszej czci Maryi, którym jest Theotokos, stanowiące podstawę i punkt wyjścia (o. Napiórkowski: "Ikonografia późniejsza wydarła Maryi Jezusa i pozostawiła Ją samą"). Ponadto dziewictwo Maryi - które, według prawideł natury, jest nie do pogodzenia z macierzyństwem (niektórzy więc łączą ten punkt z pierwszym). Maria Virgo ante partum, in partu et post partu.

2. Rozbudowana do perfekcji paralela: Ewa - Maryja (Maryja antytypem Ewa). W II wieku doskonale rozpracował tę paralelę św. Ireneusz (nie ma chyba doskonalszej). Dzisiaj bardzo mało mówi się o tym w kazaniach. Współcześnie opracował w Polsce zagadnienie paraleli ks. Starowieyski.

3. współczucie dla ludzkich cierpień Maryi wobec Jezusa (U ojców syryjskich jest jeszcze jeden punkt);

Przykłady ujęć maryjnych:

- Pieśń o NMP (poemat św. Efrema),

[Dygresja: por. Gorzkie Żale - czy jest jakiś związek z Ojcami syryjskimi?]

Różnice:

1. ojcowie greccy - preferowlai ideał apathei (nie okazywania uczuć),

2. ojcowie syryjscy - okazywania uczuć;

Naśladownictwo literatury syryjskiej

1. Literatura syryjska wywarła ogromny wpływ nie tylko na literaturę sąsiednią (przede wszystkim na Armenię),

2. ale i na kraje dalekie - bardzo duży wpływ na daleką Etiopię (Afryka), która z Syrią nie ma przecież żadnych granic. Nie wykluczone, że do Etiopii chrześcijaństwo przeniósł już sługa królowej Kandaki. Na pewno jednak w IV wieku Atanazy wyświęcił 2 biskupów, którzy wrócili do Etiopii i tam rozszerzali chrześcijaństwo. W literaturze etiopskiej uderza to, że są to przede wszystkim przekłady. A ponieważ lubili uczuciowość, więc przekładali dzieła syryjskie. Bardzo mocno przez ten fakt zaznaczył się rys maryjny. Etiopia jako jedyny kraj starożytny pozostał w całości chrześcijańskim (fenomen!). Wszystkie kraje naokoło przejęły mahometanizm (np.: Sudan graniczący na północy [za przejście na chrześcijaństwo karze karą śmierci]). Przypuszcza się, że właśnie ten zakorzeniony nurt maryjny spowodował, iż Etiopia obroniła się zarówno przed mahometanizmem (islamem) jak i przed protestantyzmem (odrzucającym kult maryjny). Dzisiejsze chrześcijaństwo w Etiopii jest monofizyckie i dlatego nie pozostaje w łączności z Rzymem. Do dzisiaj zachowały się tam kościoły z IV wieku (co stanowi rzadkość).

Klasycznym przykładem naśladownictwa literatury syryjskiej jest poemat Vedassem Mariam ("Pochwała Maryi") - jest to utwór poetycki, rodzaj Officium ku czci Matki Bożej śpiewane razem z Psalmami. Datę powstania określa się na VI wiek - złoty wiek twórczości Ojców (w Grecji tworzy wtedy swój Akatyst Romanos Melodos). Treścią tego dzieła jest pochwała Maryi, Jej godność, przywileje, cnoty (podobnie jak w Akatyście). Autor jest nieznany.

[Dygresja: por. Godzinki - więc one niekoniecznie muszą być typowo polskie?].

Ojcowie Łacińscy

(od IV w., bo inaczej musieliby być jeszcze Tertulian i Cyprian)

Przeszczepienie Myśli Greckiej Na Zachód

Św. Rufin Z Akwilei (+ 410)

Jesteśmy w drugiej połowie IV wieku - na czym polega wtedy zmiana sytuacji w Imperium Rzymskim, a tym samym w Kościele? Na zmianie języka mówionego: język grecki (język inteligencji, elity) zostaje wypychany bezczelnie przez język łaciński, który do drugiej połowy IV wieku jest językiem pospólstwa, plebsu i nazywa się lingua vulgaris (z łac. - pospolity; stąd później nazwa Wulgata). Wobec tego problemu stają Ojcowie Kościoła piszący swoje dzieła po grecku. Teraz wchodzi łacina. Ojcowie widząc, co się dzieje, jak najszybciej próbują przełożyć najważniejsze dzieła greckie na łacinę i próbują je przenieść na teren Kościoła Zachodniego.

Pierwszy dokonuje tego św. Rufin z Akwilei. Podejmuje się wysiłku tłumaczenia z języka greckiego na łaciński, ale też stara się przybliżyć myśl grecką światu zachodniemu. Św. Rufin urodził się w 345 roku w Akwilei, studiował w Rzymie, gdzie zaprzyjaźnił się na nieszczęście ze św. Hieronimem. Skończył studia, przyjął chrzest i wyjechał do Egiptu (5 lat). Tam poznał dzieła Ojców Pustyni, ale poznał także myśl Orygenesa i zachwycił się nią (św. Hieronim też się nią zachwycił, ale na szczęście odszedł od niej). Później przeniósł się do Jerozolimy i założył klasztor. Po powrocie doszło do sporu z św. Hieronimem o Orygenesa - o jego ortodoksyjność (pozostał wierny Orygenesowi - nie chciał go potępiać). Św. Rufin przenosi się na Sycylię, gdzie umiera w zgryzocie i samotności w 410 roku.

[uzupełnić notkę biograficzną -?]

Dzieło Rufina

Widząc, co się dzieje spisał Skład Apostolski (z pacierza) i dał do niego komentarz. Na podstawie tego, niektórzy historycy niesłusznie uważają, że tenże Skład powstał dopiero w IV wieku. To, że został spisany, nie znaczy, że nie istniał wcześniej w formie ustnego przekazu. Inne dzieła - przekłady: Orygenesa, Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nazjanzu oraz Euzebiusza z Cezarei. Daje więc przekłady największych Ojców greckich. Bez tych przekładów bylibyśmy dzisiaj o wiele biedniejsi. Ten nurt przeszczepiania na Zachód kontynuuje św. Hieronim, a także św. Ambroży (który tłumacząc przerabia).

Św. Hieronim (+ 420) - Tłumacz I Komentator Pisma Świętego

Jest klasykiem egzegezy Pisma Świętego wśród Ojców Kościoła. Ale patrząc z drugiej strony - nie ma takiego Ojca Kościoła, który by nie był egzegetą (np.: Orygenes i jego komentarze). Homilie głoszone przez Ojców i Tractatus, to były także komentarze do Pisma Świętego (np.: Homilie Jana Chryzostoma i Homilie oraz Scholia Orygenesa). Bardzo trudno więc to rozdzielić, ale ponieważ on jest tłumaczem Pisma Świętego na język łaciński, dlatego wspominamy go jako reprezentanta.

Życie św. Hieronima

Było ono bardzo bogate. Urodził się w Strydonie (dziś: Chorwacja, a dokładnie jej część - Dalmacja. Jako 12-letni mlodzian był w Rzymie - tam pobierał naukę (głównie literatury klasycznej). Stworzył własną bibliotekę. Następnie przyjął chrzest z rąk papieża Liberiusza, wyjechał do Trewiru i na Wschód, gdzie przebywał w okolicach Antiochii na Pustyni Halkis oddając się wielkim, nieprawdopodobnym umartwieniom. Po pobycie na pustyni zostaje wyświęcony na kapłana w Antiochii (charakterystyczny szczegół - przed święceniami był na pustyni). Jako kapłan udaje się do Konstantynopola, gdzie słucha kazań Grzegorza z Nazjanzu. Później jest u boku Paulina - biskupa Antiochii. (Hieronim reprezentuje szkołę antiocheńską, choć jest łacińskim Ojcem.) Tenże biskup zabrał go w podróż do Rzymu w 382 roku. Papieżem jest wtedy św. Damazy (wielki święty). Wpadł papieżowi w oko i Paulin zostawił go w Rzymie. Damazy zamknął go w domu papieskim, zrobił go swoim sekretarzem i polecił dokonać nowego przekładu całego Pisma Świętego na język łaciński. Dzieło, które wykonuje św. Hieronim przyjmuje nazwę Wulgata - nowy przekład na język łaciński, który wyparł dotychczasowy Vetus latinae. Ten przekład staje się obowiązujący w Kościele (nakazał to papież Damazy). Pierwszy przekład na język polski po przeszło tysiącu lat daje Jakub Wujek. Po śmierci papieża Damazego, Hieronim opuszcza Rzym i udaje się do Palestyny, gdzie nawiedza miejsca święte. Jeszcze raz udaje się do Egiptu, gdzie poznaje Didyma Ślepca (był ślepy całe życie) - autora najlepszego dzieła o Duchu Świętym, przełożonego przez św. Ambrożego. Hieronim osiada w Betlejem, zakłada klasztor, robi rewizję przekładu Pisma Świętego i pisze Komentarze. Nie zdążył napisać wszystkich, ponieważ przy końcu życia stracił wzrok i zdążył podyktować tylko komentarz do Ezechiela a przerwany w połowie został komentarz do Jeremiasza. Zmarł zupełnie osamotniony, nieznany i opuszczony. Klasztor betlejemski św. Hieronima. Grota Hieronima - Grota Narodzenia. Obecnie jest podzielona na pół (prawosławni - część z gwiazdą i katolicy). Nam Mszy Świętej nie wolno odprawiać. Jest to pierwszy z Ojców, który się nie zajmował duszpasterstwem.

Dzieła

- De viris illustribus ("O sławnych mężach") - pierwszy podręcznik patrologii,

- Komentarze biblijne,

- Listy (mamy 3-tomowe wydanie polskie prof. Czuja z 1952) - najznamienitsze: O kierownictwie duchowym;

Egzegeza św. Hieronima

Cechą charakterystyczną jest zwrócenie uwagi na język i wynikające z niego wyrażenia czyli formy i rodzaje literackie (jak mówimy dzisiaj). Metoda egzegetyczna Hieronima jest metodą gramatyczno-historyczną (uwzględniającą także kontekst historyczny). Zasługa Hieronima (trwającą do dzisiaj) jest zwrócenie uwagi, że każdy język zawiera swój sposób wyrażania się. W Piśmie Świętym należy wyróżnić:

- veritas hebraica (prawdę hebrajską),

- veritas graeca (prawdę grecką).

Hieronim zna język grecki i język hebrajski (nauczył się go na pustyni Halkis przed święceniami kapłańskimi). Łacina, którą się posługuje - wbrew swojej nazwie wulgata - jest językiem Cycerona i Wergiliusza (największych pisarzy), a nie - myśląc pozornie - plebsu. Swoją działalnością podsumowuje nurt życia Pismem Świętym, jaki mają wszyscy Ojcowie Kościoła (w nim jest to zsumowane). Idąc za Hieronimem i według Ojców: żeby studiować Pismo Święte, trzeba mieć nie tylko przygotowanie intelektualne, ale także ascetyczne. Uprawianie teologii biblijnej według Ojców (także Hieronima) jest czytaniem Pisma Świętego, ale i jego medytacją - z tym nastawieniem, by pokazać, że medytacja nad Pismem Świętym jest zasadniczym elementem życia duchowego chrześcijańskiego. [Dygresja: Dzisiejsi egzegeci za bardzo odeszli od egzegezy Ojców i dlatego Kongregacja zarzuca zbytnie oddalenie się od wyjaśniania sensu duchowego Pisma Świętego].

Ojcowie Kościoła (których podsumowaniem jest twórczość Hieronima) wskazują, że Pismo Święte musi służyć działalności duszpasterskiej.

Listy Hieronima są doskonałym instruktażem dla kierownictwa duchowego. Ten doświadczony Ojciec daje radę, jak najlepiej pokonać pokusy nieczyste - realnym sposobem jest nauka jezyków obcych (oczywiście poza modlitwą, postem i innymi praktykami duchowymi). Kiedy przebywał na pustyni przed święceniami przychodziły do niego po porady dziewice (instytucja dziewic) i wtedy to - walcząc z pokusami - nauczył się języka hebrajskiego.

(pewna rehabilitacja jego wybuchowości)

Teologia Moralna ( = Etyka)

Św. Ambroży (+397)

Życiorys

Urodził się w Trewirze (wówczas siedziba Cesarstwa Zachodniego, dziś Niemcy) w 333 roku, w rodzinie urzędniczej. Po śmierci ojca, matka z dziećmi przenosi się do Rzymu, gdzie Ambroży zdobywa wykształcenie retorskie. Po studiach zostaje przeniesiony na północ Italii - do Ligurii. Tam jest zarządcą prowincji, a w Mediolanie prefektem policji. W czasie jego prefektury umiera biskup Mediolanu, który sympatyzował z arianami. Wtedy to doszło do zamieszek w Mediolanie między proarianami a antyarianami. Wtedy Ambroży jako prefekt policji załagodził spór. W czasie kolejnej dyskusji nad wyborem nowego biskupa, jakieś dziecko zawołało "Ambroży biskupem" i tak - wierni uznawszy to za znak Boży - wybrali go biskupem Mediolanu. Został on biskupem jeszcze jako katechumen. Mediolan był stolicą biskupią odgrywającą wtedy większą rolę od Rzymu, bo była stolicą Cesarstwa. Święty Ambroży potraktował bardzo serio wybór. Przyjął chrzest, sprzedał majątek i rozdał go ubogim. Stał się gorliwym duszpasterzem. Jego działalność ocenia się właśnie pod kątem jego duszpasterstwa. Wywarł wpływ na nawrócenie św. Augustyna.

Aspekty duszpasterskiej działalności św. Ambrożego - jego cechy:

1. kaznodziejstwo (zwracano wtedy uwagę na treść, ale i na formę - czy jest zgodne z zasadami retoryki). Kazania Ambrożego w Katedrze Mediolańskiej przyciągały rzesze słuchaczy. Słuchał go także św. Augustyn (choć gardził treścią, a zachwycał się formą). Szczególną treścią homilii była Ewangelia według św. Łukasza.

2. troska o biednych - Ambroży jest najbardziej radykalnym z Ojców Kościoła. Stoi na stanowisku, że posiadanie bogactwa jest grzechem. Ambroży cały swój majątek sprzedał i rozdał ubogim. Nie akceptuje żadnej formy bogactwa (chociaż on, który wytyczył linię moralności chrześcijańskiej, jest w tej linii umiarkowany) - radykalniejszy od św. Bazylego;

3. miłość do grzesznika - O pokucie to najlepszy patrystyczny traktat o miłosierdziu Bożym (por. Tertulian: O pokucie - tutaj jednak dominuje aspekt rygoryzmu i ujęcie prawnicze). Wiele razy u Ambrożego pojawia się motyw łez (obrazuje on wewnętrzną postawę żalu za grzechy) - u ojców greckich - Jan Chryzostom; Daj mi zdolność współczucia za każdym razem, gdy... Ambroży skłania się ku temu, by przy nakładaniu pokuty kapłan był łagodny wobec grzesznika, a nie nadmiernej surowości.

4. troska o liturgię - stanowi ona bardzo istotny wyznacznik gorliwości duszpasterskiej wtedy i dzisiaj. Wyrażała się w sposób wymierny w tym, że Ambroży jest autorem Hymnów, z których 18 do dziś zachowało się w Brewiarzu (nie wiadomo czy było ich więcej). Powstały w warunkach prozaicznych. Zwolennicy arianizmu chcieli, po wyborze Ambrożego na biskupa, zająć katedrę. On jednak uprzedził ich i zgromadził w niej wiernych oraz otoczył wojskiem. Żeby zająć wiernych w katedrze zaczął układać i komponować Hymny. To, co nie udało się Hilaremu z Puatie, którego hymny teologiczne nie przyjęły się zbytnio, to udało się Ambrożemu. Były one bardzo piękne. Świadczy o tym fakt, że karmił się nimi po śmierci swej matki Moniki św. Augustyn (głównie hymnem wieczornym). Pozostałością tej działalności jest tzw. liturgia ambrozjańska (niekoniecznie jest jego autorstwa, ale pochodzi z jego czasów i tradycji), która do dziś jest celebrowana w kościele mediolańskim.

Dzieła

- De officiis („Obowiązki duchownych” - jest to złe tłumaczenie; chodzi bowiem o wszystkich wiernych; winno być raczej „obowiązki duchowe”) - jest to podstawowe dzieło z wykładem teologii moralnej (podst. do zapamiętania!);

- O dziewictwie - 4 dzieła

- O pokucie (De poenitentia)

- 18 Hymnów liturgicznych

Teologia moralna

Punktem wyjścia etyki Ambrożego jest podział na 2 podstawowe officia (officium = urząd). Podział ten jest kluczem podstawowym jego etyki, stanowiącym dopowiedzenie do problemu Bazylego Wielkiego odnośnie słów Chrystusa: "Idź, sprzedaj, co masz i rozdaj ubogim" - czy muszę, czy mogę?:

1. officia media - obowiązki zwyczajne - wynikające z Przykazań. A zatem ich wypełnienie warunkuje nasze zbawienie

2. officia perfecta - obowiązki doskonałe - wynikające z tzw. rad ewangelicznych (czystość, ubóstwo, posłuszeństwo). Wypełnienie tych rad jest warunkiem osiągnięcia doskonałości wewnętrznej, ale nie jest warunkiem osiągnięcia zbawienia. Zatem "sprzedaj i rozdaj ubogim" jest officium perfectum, a więc człowiek bogaty może się zbawić (odpowiedź dopiero 200 lat po Bazylim i to na gruncie łacińskim a nie greckim).

Na czym opiera to rozwiązanie? Opiera je na scenie biblijnej - na rozmowie Jezusa z bogatym młodzieńcem. Rozmowa ta zawiera 2 części:

1. Co muszę czynić, aby się zbawić? - Zachowuj Przykazania (Pan Jezus sam wylicza tu officia media).

2. Czego mi jeszcze brakuje? - Jeśli chcesz być doskonały, idź, sprzedaj, co masz i rozdaj ubogim, a potem chodź za Mną.

Officia perfecta mogą przekształcić się w officia media na zasadzie ślubu, jaki składają niektórzy ludzie (np. zakony). Miłość nieprzyjaciół, choć jest Przykazaniem, Ambroży zalicza do officium perfectum. Obowiązki, które człowiek wypełnia - jeśli je wypełnia sumiennie, to rodzą one w człowieku cnoty. Officia media i perfecta są więc źródłem cnót. Wśród wszystkich cnót Ambroży wyróżnia 4 cnoty kardynalne - to jest jego zasługą. W nich niejako zawarte są - jego zdaniem - wszystkie inne cnoty:

1. roztropność - to, co jest zamienne z mądrością (wynika z niej też miłość). Rzeczą znamienną jest, że Ojcowie Kościoła mówiąc o mądrości (także jako o darze Ducha Świętego) rozumieli ją jako umiejętność rozumienia i tłumaczenia (wyjaśniania) Pisma Świętego - a dalej do odczytywania i wypełniania woli Bożej i o taką mądrość się modlili. Jest ona źródłem wszystkich cnót - obowiązki rodzą cnoty, a te z kolei są źródłem zachowywania rad ewangelicznych.

2. sprawiedliwość - rozumie ją najpierw w sensie biblijnym jako świętość, która jest podstawą życia indywidualnego i społecznego

3. umiarkowanie - panowanie ducha nad sobą (wyższość ducha nad ciałem) - spokój ducha - tutaj m.in. cnota czystości.

4. męstwo - rozumie dosłownie: jako obronę słabszych; ale także szerzej: jako walkę ze swoimi wadami (podejmowanie wyzwań wewnętrznych).

Idąc za Cyceronem, w tym miejscu winniśmy przerwać rozważanie, bo osiągnęliśmy cel (cnota sama w sobie). Ale u Ambrożego jest jeszcze jeden punkt - cel ostateczny, którym jest zbawienie, życie wieczne. Cel ten osiągamy spełniając officia. Św. Ambroży zwraca uwagę, że miłość nieprzyjaciół i modlitwa za nich, cały pozytywny stosunek do ludzi, którzy nas skrzywdzili należy do officium perfectum. Officium medium w stosunku do nich jest przebaczenie, które niekoniecznie musi oznaczać miłość do tego człowieka (choć to byłoby lepsze; a tak spełniłem tylko obowiązek, bo szczerze przebaczyłem).

Św. Ambroży jako duszpasterz i praktyk stoi na stanowisku, że zdecydowana więszość ludzi wypełnia tylko obowiązki zwyczajne, a mniejszość doskonałe. Miało to swoje skutki praktyczne w średniowieczu: mniejszość, która wypełniała te "doskonałe" na zasadzie ślubowania (a więc zakony) była uważana za elitę. Najbardziej od officium perfectum odciąga narzekanie na swój los.

To ujęcie Ambrożego obowiązuje w etyce chrześcijańskiej do dzisiaj (stanowi podstawę). Ambroży daje tytuł De officiis, ponieważ istnieje dzieło o identycznym tytule napisane przez Cycerona. Z tego też powodu niektórzy próbują zarzucić Ambrożemu naśladownictwo Cycerona (np. taka sama liczba rozdziałów). W rzeczywistości Ambroży po to upodobnił zewnętrznie swe dzieło do dzieła Cycerona, by pokazać różnicę między normami etyki chrześcijańskiej a etyki pogańskiej (głównie stoickiej, reprezentowanej właśnie przez Cycerona). Według stoików cnota jest celem samym w sobie, natomiast według etyki chrześcijańskiej cnota to środek do celu.

Doktryna: Kościół - Państwo

Nie napisał żadnego dzieła na ten temat; jego doktryna o tym rozsiana jest w różnych dziełach; najwięcej w Mowie "Przeciw Aukcensjuszowi", ale także w Listach i innych Mowach. Można tę doktrynę sprowadzić do 3 zasadniczych punktów, z tym że aksjomatem dla nich jest słynne jego stwierdzenie: Imperator intra Ecclesiam et non supra Ecclesiam („Wszelka władza polityczna jest w Kościele, a nie ponad Kościołem”).

1. Kościół w swym zakresie działalności jest niezawisły od Państwa - Państwo jest pod względem administracyjnym niezależne od Kościoła. Dlatego Państwo winno się kierować obowiązującym ius romanum - prawem regulującym działalność państwa, natomiast Kościół winien mieć swoje ius ecclesiasticum. Ambroży wyraża tu rozdział Kościoła od Państwa.

2. Kościół z natury swojej jest stróżem moralności a Państwo niezależnie od swojej niezawisłości administracyjnej musi przestrzegać praw moralnych - wobec tego - jeżeli tak jest - to Kościół ma nie tylko prawo, ale i obowiązek przypominania wszystkim ludziom (także imperatorowi) prawa moralnego. Jeżeli Kościół nie będzie tego wypełniał, to rozminie się ze swoją misją. Sitz im Leben tego punktu jest wydarzenie w odległych Tesalonikach (Północna Grecja). Mieszkańcy tego miasta zbuntowali się przeciwko dowódcy garnizonu i w starciach zginęło kilku żołnierzy. W odwecie władze Tesalonik (które należały do Imperium Rzymskiego) posłały w czasie odbywających się igrzysk do teatru żołnierzy, którzy wymordowali 7 tysięcy tam obecnych ludzi. Co robi św. Ambroży? Nie może milczeć. Rzuca ekskomunikę na Cesarza Teodozjusza, który wiedząc o tej sprawie, zgodził się. Oznaczała ona (ta ekskomunika) wyłączenie chrześcijańskiego władcy (intra nie musi być, jeśli władza nie jest chrześcijańska, natomiast non supra jest zawsze) ze wspólnoty eucharystycznej. Bolał nad tym zarówno Cesarz, jak i sam Ambroży, który wyraził to w swoich listach. Cesarz ukorzył się, odbył publiczną pokutę. Wtedy Ambroży zdjął ekskomunikę i dopuścił do wspólnoty eucharystycznej. A na pogrzebie Cesarza, Ambroży wygłosił mowę pochwalną. Gdzie przebiega granica między sprawiedliwością, a chrześcijańskim miłosierdziem? (my musimy przebaczyć, ale co z wymiarem sprawiedliwości?) - pytanie bez odpowiedzi.

3. Kościół ma prawo do przychylności ze strony Państwa (ono winno go otoczyć pewną opieką, bo przecież korzysta z jego działalności) - W tym trzecim punkcie swej doktryny Ambroży popełnił błąd. W średniowieczu ten punkt rozwinął się najbardziej i przyjął postać: bracchium saeculare ("świeckie ramię państwa"). Wszystko jest w porządku, kiedy to ramię jest dobre i delikatne, ale kiedy jest opancerzone, zbrojne? Z biegiem lat ten trzeci punkt wysunął się na czoło i spowodował, że opieka państwa przekształciła się w ingerencję ze strony państwa, które zaczynało ograniczać wolność Kościoła.

Niektóre Aspekty Teologii - Św. Augustyna (+430)

Dane biograficzne

Św. Augustyn jest geniuszem. Omawiając jego życie i działalność mamy do czynienia z wyjątkowym, tajemniczym, szczególnym działaniem łaski Bożej, która w jego przypadku ma charakterystyczne znaczenie.

Urodził się w 354 roku w małej miejscowości Tagasta (pn Afryka). Jest afrykańczykiem (teren dzisiajeszej Algierii) (wywodzi się prawdopodobnie z żyjącego dzisiaj na tych terenach Afryki plemienia Berberów). Studiował w Madaurze (małe miasteczko), a później w Kartaginie (wtedy prowincja) - studia o charakterze uniwersyteckim. Studia te polegały głównie na nauce retoryki, ale także filozofii. W tych filozoficznych poszukiwaniach zaznajamia się i staje się manicheistą (dualizm dobra i zła). Umiał to później dobrze spożytkować. Być może dlatego, że tak głęboko w niego wszedł, to późniejsze jego dzieła zawierały polemikę z tym kierunkiem. W czasie studiów w Kartaginie należy do grupy studentów, do tzw. złotej młodzieży. Tego bujnego okresu później żałuje. Adeodatus - nieślubny jego syn z tego okresu (dygresja: Adeodatus - Bogdan - "od Boga dany"). O ile znamy imię syna, to nigdzie nie mamy imienia matki syna Św. Augustyna, której był jakoś wierny. Matka św. Augustyna - św. Monika próbuje działać przeciwko temu stylowi życia syna. Przyjeżdża do Kartaginy i dochodzi do dramatu rodzinnego. W nocy Augustyn potajemnie odpływa do Italii. W całym bólu Monika poszła do biskupa Kartaginy, by się wyżalić, że Bóg nie wysłuchał jej próśb. A w Rzymie może pogłębić się jeszcze bardziej. Biskup Walerian odpowiedział jej bardzo mądrze: "Syn tylu łez nie pójdzie na zatracenie".

Bóg prowadził inaczej. Wyjazd Augustyna z Afryki nie był pogrążeniem, ale odwrotnie. Najpierw zatrzymuje się w Rzymie, gdzie jest nauczycielem podrzędnym retoryki. Opuszcza Rzym i udaje się do Mediolanu (większe znaczenie - siedziba prowincji cesarskiej, choć w Rzymie jest już siedziba papieża). Głębiej wchodzi w filozofię i zapoznaje się z neoplatonizmem. Wpływ spotkań ze św. Ambrożym. W międzyczasie przybywa matka Augustyna i jakoś towarzyszy mu w jego drogach życiowych. Sam proces nawrócenia dokonuje się dzięki przyjaciołom: Symplicjanowi (opowiada o nawróceniu Wiktoryna retoryka) i Tymplicjanowi (podsuwa Listy św. Pawła oraz żywot św. Antoniego Pustelnika). Oddaje się tej lekturze. Zbliża się przełom - jest pod Mediolanem u swego przyjaciela. Siedząc w ogrodzie słyszy głos dziecka: tolle et lege ("bierz i czytaj") i otwiera Listy Pawłowe i czyta Rz 13,13: "Żyjmy przyzwoicie jak w jasny dzień: nie w hulankach i pijatykach, nie w rozpuście i wyuzdaniu, nie w kłótni i zazdrości". Zaczął szlochać i przeżył nawrócenie - jest to dla niego wstrząs i moment przełomu. Podsumuje to później słowami: Sero te amavi... ("Bardzo późno Cię pokochałem, o piękności tak dawna i tak nowa"). Udaje się na rekolekcje w Kasiczialum w posiadłości znajomego. Przyjmuje chrzest w 387 roku w nocy na Wielkanoc (10 lat przed śmiercią św. Ambrożego). Pozostanie w Mediolanie nie ma zbyt sensu. Następuje delikatna sprawa w jego życiu. Kto przyjął chrzest może mieć przywilej Pawłowy (może pojąć za żonę nowa kobietę, mimo związków wcześniejszych). Augustyn chce pojąć matkę swojego syna. Monika - jego matka - nie zgadza się na to. To rzuca pewien cień na nią - według Moniki przeszkodą w zawarciu małżeństwa jest zbyt niskie pochodzenie społeczne tej kobiety. Ale równocześnie nakłania go do założenia małżeństwa w ogóle. Augustyn pozostaje wierny i nie chce zawrzeć z inną. Tu ukazuje się wielkość nie Augustyna i Moniki, ale tej kobiety - dochowuje wierności i znika na zawsze z jego życia (i już nigdy się nie pojawi).

[Dygresja: Augustyn Trape - najlepszy augustynista - dzieło Św. Augustyn]

Augustyn opuszcza Mediolan z matką Moniką i synem. Udaje się do Ostji, która wtedy była portem (dzisiaj już nim nie jest). W czasie oczekiwania na odpłynięcie okrętu św. Monika umiera i nie wraca już z nimi. Augustyn bardzo to przeżywa i czyta wtedy św. Ambrożego - hymny o zagaszeniu światła. Augustyn udaje się do Afryki ze swoim synem. I oddaje się życiu mniszemu (nie znaczy to, że jest duchownym). W okresie przygotowawczym umiera jego syn Adeodatus (miał wtedy ok. 15 lat), który zapowiadał się doskonale. Augustyn zostaje sam. Biskup Waleriusz święci go na kapłana (ma wtedy 36 lat), by głosił kazania. 5 lat później ten sam biskup wyświęca go na biskupa koadiutora (pomocnika z prawem następstwa). Spór prawny - nie konsultował tego z synodem prowincji i był problem ważności sakry Augustyna. Zostaje biskupem Hippony - wsch. Algieria (którą rozsławił). Głosi przede wszystkim kazania (jest ponad 500 spisanych - są one właściwie traktatami teologicznymi) i sprawuje sakramenty. Do zadań biskupa należało też sądownictwo (duchownych i świeckich), co zajmowało mu dużo czasu. Jeżeli chodzi o jego kazania, to pytanie - jak one docierały do tego prostego ludu? Do jego biskupich obowiązków należał też udział w synodach, zjazdach afrykańskich. Więc ciągle podróżował, aż wierni Hippony byli niezadowoleniu. Umysł i jego wybitność były potrzebne na tych synodach - to on właściwie kierował życiem w Afryce. Nawiązywał kontakty, np.: ze św. Paulinem z Noli, ze św. Hieronimem. Następuje ważne wydarzenie - otrzymuje (co świadczy o jego wielkości) zaproszenie na Sobór Efeski (problem terminu Theotokos). Niestety - jego śmierć przerywa to (Augustyn miał inny styl myślenia niż Aleksandryjski i być może Nestoriusz nie byłby potępiony). Augustyn umiera w 430 roku. Okoliczności śmierci: umierał w okresie, gdy pod mury Hippony podchodzili Wandalowi i gdy Imperium Rzymskie już drżało. Biograf Augustyna napisał, że Augustyn kazał sobie na ścianie rozpisać Psalm 50 (dzisiaj 51): Miserere... Odmawiając go, oddał ducha. Domus curialis - dom biskupi św. Augustyna stał się pierwszym seminarium (w nim mieszkali kapłani - pomocnicy Augustyna i przygotowujący się do kapłaństwa).

Dzieła

Napisał 113 dzieł, 224 listy (tylko 50 pierwszych jest przełożonych na język polski). Do dziedzictwa kultury światowej należą:

4. Wyznania (Confessiones)

5. O państwie Bożym (De civitatae Dei)

6. O Trójcy Świętej (De Trinitatae) - suma teologiczna na ówczesne czasy (później dopiero Suma Teologiczna św. Tomasza).

7. Objaśnienie Psalmów (w j. polskim w 5 tomach)

8. Listy

9. Kazania (Sermones) - ok. 500.

Wybrane aspekty teologii św. Augustyna

Trudność przy jego omawianiu - był bowiem i teologiem i filozofem, a jego twórczość jest na granicy między jednym a drugim. Spróbujemy podzielić na 4 zagadnienia, zastrzegając, że to nie wyczerpuje sprawy. Te cztery zagadnienia wynikają z polemiki jego z różnymi nurtami, z którymi zetknął się w czasie swojego życia.

Doktryna o wolnej woli człowieka (De libero arbitro) - polemika z manicheizmem

Jest to odpowiedź na manicheizm, który znał bardzo dobrze. Jego życie stanowilo zaprzeczenie tezy manichejczyków: bo gdyby mieli rację, to on nigdy nie powinien się nawrócić (są bowiem dwa koła: dobra i zła, które nigdy się nie przetną). Polemizuje z nimi wskazując na jego własny (oprócz łaski) wysiłek wydobycia się. "Bóg chce nas zbawić, ale nie zbawi nas bez nas" - do dziś obowiązujący aksjomat. Istnieje fakt, że inicjatywa zbawienia pochodzi od Boga (On tego chce - wolą Bożą jest nasze zbawienie). Wbrew jednak naszej woli Bóg nas nie zbawi. Dlaczego Bóg niektórych traktuje tak, jak Szawła pod Damaszkiem?

Doktryna - nauka o łasce - polemika z pelagianizmem

Augustyn ma tytuł Doctor gratiae. To uznane jest za najbardziej charakterystyczny nurt jego działalności. Geneza: nauka i wystąpienie Pelagiusza (kapłana cieszącego się w Rzymie wielkim autorytetem; zresztą wielka jego pobożność przyciągała uwagę). Głosił on, że człowiek może dojść do doskonałości o własnych siłach, czyli można się obyć bez pomocy Boga, bez Jego łaski (odwrotny kierunek - kwietyzm: niech Bóg działa a my nic nie róbmy). Augustyn odpowiada aksjomatem: „Łaska Boża jest do zbawienia koniecznie potrzebna”. Skąd ten aksjomat u niego? Wyrasta z jego doświadczenia życiowego - wiedział, jak go wciągnął manicheizm i jakie proporcje są między jego wysiłkami a działaniem Boga.

Sakramentologia - polemika z donatyzmem

Odpowiedź na błędy donatystów, którzy (spór już za św. Cypriana: czy sakrament jest ważny sam z siebie, czy zależy od kapłana?) uważali, że „traditores” (ci, którzy wydali Święte Księgi na spalenie) sprawują sakramenty nieważnie. Św. Augustyn daje definicję sakramentu: Ex opere operato, „Znak widzialny niewidzialnej łaski”. Do teologii łacińskiej wchodzi słowo sacramentum jako odpowiednik greckiego misterium. W definji wschodniej - sakrament to odbicie tajemnicy.

Teologia historii - De civitate Dei

Doktryna o dwóch państwach

Dopóki toczą się dzieje tego świata mamy do czynienia z państwem Bożym i państwem ziemskim. Boże oznacza dobro, a ziemskie to, co złe (nawiązanie do manicheizmu, w sensie tych dwóch kręgów). Ale te dwa koła: państwo Boże i ziemskie już teraz (w czasie ziemskich dziejów) przecinają się, zachodzą na siebie (w tym różni się od manicheizmu) aż do czasu Sądu Ostatecznego. Powstaje pole wspólne - oznacza to, że w tym polu wspólnym są wymieszani obywatele państwa Bożego z obywatelami państwa ziemskiego.

Wnioski: obywatele państwa Bożego to ci, którzy się zbawią. Ale nie wiemy, kto się zbawi. Niektórzy z tej części zmieszanej na zewnątrz ujawniają swoją przynależność do państwa ziemskiego. Wśród tych zmieszanych są też tacy, którzy ujawniają swoją świętość (np. mogła nią by być Matka Teresa z Kalkuty). Jeżeli jest to przemieszane, to nie ma rozdziału - ten rozdział będzie przy Sądzie.

10. Także ci, którzy są ochrzczeni i mają wszystkie dane, by stać się obywatelami państwa Bożego, nigdy nie mogą być pewni, że będą zbawieni. Dlatego muszę ciągle czuwać i ciągle nawracać się.

11. Dopóki tak się rzeczy mają, nikt z nas nie może zwątpić w nawrócenie tego, kto należy do państwa ziemskiego (dygresja: Kościół nigdy o nikim nie orzekł, że jest potępiony).

Definitywny rozdział obu tych państw dokona się w czasie Sądu Ostatecznego i poznamy prawdę o dziejach ludzkości. To, co mamy obecnie w świecie w wymiarach makro jest w duszy każdego z nas w wymiarze mikro - jest jakby wymieszane dobro ze złem (por. św. Paweł: „Nie wiem, dlaczego czynię zło, którego nie chcę”). Stąd ustawiczne napięcie w życiu człowieka, ale nie oznacza to, że w tym napięciu Bóg pozostawia człowieka samego.

Definicja pokoju według Augustyna: „uładzona i doskonała jedność”

Wątek indywidualny w duszy ludzkiej

Bóg przychodzi z pomocą. Augustyn wychodzi od tego, że Bóg bardzo często z grzechów popełnionych potrafi wydobyć dobro. Także nasze grzechy bywają często źródłem zbliżenia do Boga, dlatego że człowiek popadając w grzech uświadamia sobie to, co stracił. I ten moment oddalenia staje się momentem zbliżenia do Boga (to dzięki Bogu): z maksymalnego oddalenia w maksymalne zbliżenie i wraca pokorniejszy. etiam peccata - „także grzechy” (o tym ujęciu mówi Claudel) - mogą go przywieść do Boga. To oczywiście nie po to, by człowiek miał grzeszyć, żeby Bóg mógł go zbliżyć do siebie. Miłosierdzie Boże polega na tym, że On potrafi z nich wydobyć dobro.

Zło - to brak dobra - definicja Augustyna. Zło też ma swoje miejsce w świecie - służy uwydatnieniu dobra.

Ci, którzy przez grzech należą do państwa ziemskiego, nawracają się, a ci, którzy do państwa Bożego - chociaż odejdą od Niego, to Bóg ich grzech wykorzysta do dobra. Augustyn posuwa się do granic predestynacji - wielkie niebezpieczeństwo - że Bóg przeznaczył i wybrał niektórych i że grzechy tych, których wybrał, odwróci dla ich dobra a innych nie. Augustyn spotkał się z zarzutami o predestynację. Musiał wycofać się, bo sam się pod nie podłożył. Próbując się bronić stworzył pojęcie massa damnata („masa przeznaczona na potępienie”). To dopiero wywołało burzę zarzutów. Mianowicie głosił on przez chwilę, że na skutek grzechu pierworodnego ludzkość cała zasłużyła na potępienie (stała się ową massa damnata). I ten wyrok cały czas na nas spoczywa. Chrystus nas odkupił (odwrócił to). Ale nie możemy mieć pretensji do Boga, że On sobie wybiera niektórych, których szczególnie umiłował. A ta reszta nie może mieć pretensji, że ich nie wybrał. Ale dlaczego Bóg nie uczyni z nimi tego, co uczynił ze św. Paweł pod Damaszkiem? Augustyn w tej burzy szybko wycofał się, zanim ktoś by go potępił. Do dziś wyrzuca mu się stworzenie pojęcia massa damnata. Bóg przeznaczył całą ludzkość do zbawienia (por. św. Paweł - np. Ef) - w tym znaczeniu możemy mówić o przeznaczeniu - tu wprowadził nowe pojęcie Massa redempta. Predestynacja zakłada, że jacyś ludzie są z góry do tego wybrani - tego my nie możemy przyjąć.

Predestynacja - wiedza o tym, jak człowiek postąpi (swoisty determinizm), a prescientia - wiedza uprzedzająca Boga (wie, ale to nie krępuje wolnej woli człowieka).

Soteriologia Augustyna

Wyróżnia ją to, że Augustyn swoje rozumowanie prowadzi odwrotnie niż to jest przyjęte w soteriologii (najpierw mówimy o grzechu pierworodnym a później i odkupieniu). Augustyn z faktu odkupienia wnioskuje na fakt grzechu pierworodnego.

Dane soteriologiczne (związane z osobą Chrystusa):

12. Chrystus jest Pośrednikiem między ludzkością a Bogiem, ponieważ jest Bogiem-Człowiekiem

13. Chrystus jest także Pośrednikiem, ponieważ jest Odkupicielem, czyli poprzez odkupienie w sposób skuteczny jedna ludzkość z Bogiem (2 grupy teologów: Augustyn należy do tej, którzy mówią, że Wcielenie było tylko po to, by dokonać Odkupienia - „o szczęśliwa wina” - felix culpa, że otywem był grzech pierworodny).

14. Odkupienie - przymioty:

15. w takim razie nikt nie może być zbawiony bez Chrystusa, czyli Odkupienie jest czymś koniecznym do zbawienia,

16. rzeczywiście na skutek Odkupienia zostaliśmy pojednani z Bogiem, czyli jest ono skuteczne,

17. za wszystkich umarł Chrystus, czyli odkupienie ma wymiar powszechny.

Nauka o grzechu pierworodnym - odpowiednio odnoszą się doń w/w przymioty:

18. Grzech pierworodny nie jest tylko naśladownictwem złego przykładu Adama, lecz jest to faktyczne odziedziczenie grzechu - to jest ten sam grzech. Każdy z nas posiada grzech pierworodny.

19. Skoro wszyscy ludzie, każdy człowiek musi być odkupiony przez Chrystusa, to z tego wynika, że grzech pierworodny oznacza rzeczywisty, faktyczny rozdział człowieka od Boga (por. massa damnata)

20. Jeżeli Chrystus umarł za wszystkich, bez wyjątku, w takim razie wszyscy ludzie dziedziczą grzech pierworodny. A Maryja? - na ten temat on nic nie mówi. Jemu to wszystko jest potrzebne do teorii o massa damnata. Posuwa się do tego, że w Wyznaniach opisuje w jaki sposób jest widoczny grzech pierworodny u niemowlęcia: że zaciska piąstki, że się złości (oznaki tego grzechu są więc w zewnętrznym zachowaniu).

Resume doktryny o łasce

Nauka o łasce uwarunkowana jest polemiką z pelagianizmem (człowiek może się zbawić bez łaski). Augustyn głosi konieczność łaski do zbawienia. 4 filary antropologii nadprzyrodzonej (łaski) św. Augustyna:

1) natura łaski

2) konieczność łaski

3) skuteczność łaski

4) darmowość łaski

Ad 1) Natura łaski

Augustyn naucza jednoznacznie, że łaska jest darmowym darem Boga. Jako dar od Boga jest znakiem Bożej życzliwości wobec człowieka. Łaska nie jest czymś, co się człowiekowi należy, ani czymś, co człowiek może sobie wysłużyć. Zwrócić uwagę na różnicę: wysłużyć łaski nie mogę a zasłużyć na łaskę mogę. Łaska jest nie tylko darem Bożym, ale i Bożą pomocą do wypełnienia tego, co nakazuje Prawo, do wypełnienia Przykazań Bożych. Pewna trudność: żebym mógł zachowywać Przykazania muszę mieć łaskę Bożą, a z drugiej strony - jeśli nie zachowam ich, to grzeszę. Trzeba zaakceptować Jezusowe słowa zawarte u św. Pawła: "Wystarczy ci mojej łaski". Ta łaska jest zawsze wystarczająca, a jeżeli coś szwankuje, to wychodzi to od naszej strony. Dzięki łasce zostają usunięte przeszkody utrudniające woli wypełnienie dobra i ucieczki od zła. Augustyn idzie jeszcze dalej. „Łaska jest także inspiracją miłości, dzięki której czynimy z zaangażowaniem to, co powinniśmy czynić” (Przeciwko Pelagiuszowi 4,5,11). Nie tylko łaska jest pomocą do zachowania Przykazań, ale dzięki niej spełniamy dobre uczynki - ona powoduje nasze zaangażowanie w to, co wykonujemy. Cokolwiek czyni człowiek dobrego, czyni to z łaski Bożej. Czyli nic bez łaski (ani zachowywanie Przykazań ani czynienie dobra). Łaska jako:

- dar

- pomoc (wystarczalność!)

- inspiracja miłości

Ad 2) Konieczność łaski

Św. Augustyn broni absolutnej konieczności łaski zarówno do unikania grzechu, jak i do nawrócenia i osiągnięcia zbawienia. Augustyn stoi w opozycji do wniosków pelagiańskich, że człowiek może się nawrócić bez pomocy łaski. Punkt zbieżny Augustyna i Pelagiusza: Bóg nie wymaga od człowieka rzeczy niemożliwych (jest to też pewien punkt trudny). Jest to problem egzystencjalny, bowiem człowiek często myśli inaczej. W tym momencie ich rozumowania się rozchodzą:

Pelagiusz: Jeżeli Bóg nie wymaga od człowieka rzeczy niemożliwych, więc są to rzeczy, które człowiek sam może osiągnąć, a zatem łaska nie jest konieczna.

Augustyn: Chociaż Bóg nie żąda rzeczy niemożliwych, to do wypełniania tych możliwych łaska Boża jest konieczna.

Tu Augustyn wprowadza postulat, że każdy powinien modlić się o łaskę. Ta modlitwa o łaskę jest konieczna, bo tylko łaska Boża jest konieczna do zachowywania Przykazań, a modlitwa tę łaskę nam wyjednuje. Słynne zdanie z De natura et gratia („O naturze i łasce”):

„Bóg nie nakazuje tego, co niemożliwe, lecz nakazując napomina cię, abyś czynił to, co możesz i prosił o to, czego nie możesz”.

[Dygresja: nie mogę być bierny, jak to było w kwietyzmie, ale musi być mój wysiłek]

Ad 3) Skuteczność łaski

Jest najtrudniejszym punktem, bo siłą rzeczy dotyka wolności woli. Jeżeli jest teza, że łaska Boża jest zawsze skuteczna, to czy człowiek jest wolny, czy ta łaska ogranicza tę wolność? Augustyn chcąc wybrnąć z tego problemu, idzie po nieco innej linii. Powołując się na tekst J 8,36 ("Jeśli Syn was wyzwoli, będziecie prawdziwie wolni") wyróżnia 4 rodzaje wolności chrześcijańskiej:

- wolność od grzechu

- wolność od skłonności do zła

- wolność od śmierci

- wolność od czasu i przestrzeni

Z tymi 4 rodzajami wolności korespondują - według Augustyna - owocują, ich skutkiem są:

- sprawiedliwość w sensie biblijnym (świętość)

- porządek (harmonia)

- nieśmiertelność

- wieczność

W ten sposób w sensie ewangelicznym Augustyn stara się wykazać, że działanie łaski Bożej nie znosi wolnej woli człowieka, bo te 4 działania są połączeniem wolności człowieka z działaniem łaski Bożej. Człowiek jest wolny, jeśli zachowuje Przykazania, a do ich zachowania potrzebna jest łaska - łaska więc wzmacnia wolność człowieka. Wolność od grzechu zapewnia wolność woli. Człowiek miłuje świętość, bo jest wolny dzięki łasce, która pomogła mu zachować Przykazania przyczyniające się do wolności człowieka. Niezależnie od wolności w sensie ewangelicznym, Augustyn rozpatruje też wolność wyborów człowieka. Wolność woli i skuteczność łaski należy traktować równocześnie - mówi Augustyn (Kazanie 169) („Bóg stworzył, nas, ale nie zbawi nas bez nas”). Augustyn ma świadomość tego, że harmonijne ujmowanie wolności woli i łaski jest trudne i może budzić lęki (że to jest sprzeczne), ale Bóg jest na tyle mocny, by tak działać na człowieka z miłości, że nie narusza woli człowieka.

Ad 4) Darmowość łaski

Augustyn podkreśla bardzo mocno, że łaska jest darmowa: Bóg daje ją jak chce i komu chce, niezależnie od jakichkolwiek zasług. Dotyczy to zarówno początku życia człowieka (nawrócenia i wiary) - Bóg wychodzi z łaską, ale łaską jest także wytrwanie w wierze do końca (dlatego też winniśmy nieustannie modlić się o wytrwanie do końca w wierze). Nie wyklucza ta łaska zasług człowieka, ale czyni je zależnymi od daru łaski. To wszystko prowadzi do tematu predestynacji, według której na zasadzie tej darmowości Bóg ma prawo wybierać tych ludzi, których chce. Augustyn interpretuje kwestię wybraństwa Bożego (Bóg ma prawo), które łączy się ze świętością, ale i z posługą i misją, daną przez Boga do spełnienia.

Pokuta W Pasterzu Hermasa

Tło Doktrynalne

• Ewolucja świadomości chrześcijan w II w.:

• powtórne przyjście Chrystusa nie nastąpi zbyt szybko

• w Kościele poł. II w. są nie tylko ludzie święci, ale także grzesznicy

• Pytanie o stosunek Kościoła do tych grzeszników: czy można chrześcijaninowi, który zgrzeszył ciężko po chrzcie udzielić rozgrzeszenia?

• 2 stanowiska (skrajne):

• umiarkowani: należy udzielić rozgrzeszenia - argumenty: rezultatem odmowy będzie odkładanie chrztu na koniec życia a społeczność żywych zamieni się w społeczność umarłych

• rygoryści: nie należy udzielić rozgrzeszenia - argumenty: grzech ciężki jest złamaniem przysięgi danej Bogu (tylko On może przebaczyć) i dojdzie do lekceważenia grzechów (aspekt praktyczny) a Kościół przekształci się w społeczność grzeszników

Rozwiązanie Hermasa

W tę dyskusję włącza się niejaki Hermas (nie z Listu Pawła do Rzymian; wspomina o nim Kodeks Muratoriego nazywając go bratem papieża Piusa I) - poł. II w. Nie był ani kapłanem ani biskupem - zajęcie się pokutą wynika z refleksji nad własnym życiem. Co jest większym grzechem: grzech osobisty, ukryty (złe wychowanie dzieci) czy grzech publiczny, wiadomy? Będąc słabym autorytetem nadaje dziełu "Pasterz" kształt Objawienia jest to wizja literacka). Pierwsza część - Wizje (objawienia dotyczą jakiejś Matrony, która ukazuje mu przez personifikację Kościół jako budowlę jeszcze nie gotową, w której jest miejsce na grzeszników. Druga część - Przykazania (pewne rozwiązania). Chcąc nadać autorytet pisze, że objawienia daje mu Anioł Pokuty - Pasterz. Kompromisowość Hermasa polega na tym, że mówi, iż chrześcijaninowi, który zgrzeszył ciężko po chrzcie św. można udzielić rozgrzeszenia, ale tylko jeden raz.

Refleksja Teologiczna - „Tylko Jeden Raz”

Wnioski teologiczne z tego rozwiązania:

• istnieje dla każdego chrześcijanina możliwość zbawczej pokuty, chociaż jest to ostatnia możliwość

• pokuta musi być ostateczna, tzn. jej konsekwencją musi być poprawa życia, nawrócenie, w którym nie ma miejsca na nowy grzech

• celem nierozłącznie związanym z istotą pokuty jest metanoia (całkowita przemiana grzesznika), która łączy w sobie ekspiację i dobrą wolę wspartą modlitwą

• usprawiedliwienie, które otrzymuje się jako rezultat pokuty jest nie tylko oczyszczeniem z grzechów, ale także pozytywnym uświęceniem człowieka (uświęcenie takie same jak przy chrzcie: teologia pokuty = teologia chrztu - do IV w.)

• do zbawienia jest potrzebny Kościół („instytucjonalny” w rozumieniu hierarchii - biskup, kapłan, którzy udzielają rozgrzeszenia)

Co rozumiano przez „grzech ciężki”?

Odpowiedź kształtowała się dość powoli. Dopiero na przełomie II/III w.: zgrzeszył ciężko ten, kto popełnił „peccata capitalia” (grzechy główne, zasadnicze): apostazja, zabójstwo, cudzołóstwo - są to grzechy jawne, społeczne. Z punktu widzenia patrystycznego zakres tych grzechów był mniejszy niż dzisiaj. Za nie obowiązywała tzw. pokuta kanoniczna, publiczna, którą nakładał biskup (w czasie jej spełniania pokutnik był odsunięty od Eucharystii). Rozgrzeszał tylko biskup przez nałożenie rąk rozumiane jako przyjęcie pokuty (równoznaczne z rozgrzeszeniem).

Teologia Wcielenia - Św. Leon Wielki (+461)

1. Tło teologiczne

Tłem teologii Wcielenia, która rozwinęła się w połowie V wieku była herezja monofizytyzmu, której zwolennicy głosili, że Chrystus posiada jedną naturę bosko-ludzką.

[Dygresja: przy nestorianizmie coraz częściej mówi się o błędzie, natomiast tutaj zawsze mówi się o herezji]

Dlaczego nie ma tej taryfy ulgowej w określeniu monofizytyzmu? Bo oni prowadzili do zaprzeczenia prawdziwego człowieczeństwa Chrystusa, a więc wracano do punktu wyjścia dotyczącego owocności śmierci Chrystusa na krzyżu. Czołowym przedstawicielem monofizytyzmu był archimandryta Konstantynopola - Eutyches, który głosił, że w osobie Jezusa Chrystusa zmieszała się natura ludzka z naturą Boską. A jeżeli coś się miesza, to któryś element bierze górę. Zmieszanie ludzkiej natury w Jezucie Chrystusie powoduje, więc, że w nim góruje natura Boska. W konsekwencji dochodzi na tym tle do zamazania człowieczeństwa Chrystusa. Skąd się wzięły tezy Eutychesa? Najgorsze było to, że monofizyci powoływali się na Cyryla Aleksandryjskiego (od niego tytuł Theotokos na Soborze Efeskim w 431 roku) przeciwko Nestoriuszowi, który głosił rozdzielenie natur w Chrystusie (Maryja wtedy Christotokos) - w konsekwencji dwie osoby. Sobór Efeski i Cyryl Aleksandryjski akcentowali jedność osoby i to mogło prowadzić jakoś do zatarcia natur. Stąd powołują się monofizyci na Cyryla jako swego prekursora. Jedność osoby jest tak wielka, że natury nie mają znaczenia. Rodzi się więc konieczność wypracowania teologii Wcielenia, gdzie będzie wyakcentowane prawdziwe człowieczeństwo Chrystusa. Pierwszym, który tego się podjął jest Leon Wielki (papieżem: 440-461). Doprowadza on w 451 roku do Soboru Chalcedońskiego, który przyjmuje słynną definicję, że:

Jezus Chrystus jest w jednej osobie, lecz w dwóch naturach.

Gdy zapada werdykt Soboru, żyje jeszcze Nestoriusz; dociera do niego ten werdykt i umiera w przekonaniu, że on miał rację (dwie). To, że Sobór Chalcedoński wydał taki werdykt, nie znaczy, że monofizytyzm się zakończył - on dopiero wtedy się rozwinął. Rozwija się w Syrii, Palestynie, Egipcie (czyli na Bliskim Wschodzie) i ma podłoże polityczne - opozycja do Rzymu, którego uważa się za okupanta. Teologia głoszona przez Rzym staje się znakiem sprzeciwu dla chrześcijan żyjących na Wschodzie. Proces ten trwa do 622 roku (a więc ponad 170 lat). Były różne próby pogodzenia, ale nie dały rezultatów. Już wtedy zaczęła się schizma na Wschodzie (po Soborze Chalcedońskim), której zwolennicy pozostali przy tradycji o podłożu politycznym.

[??? - niejasne miejsce]

W 622 roku ma miejsce wystąpienie Mahometa (hedżra). W Egipcie kapłani - chrześcijanie otwierają bezmyślnie Arabom bramy miast jako swoim wybawicielom od niewoli rzymskiej. Chrześcijaństwo wtedy tam zostaje skutecznie zlikwidowane (i tak jest aż do dzisiaj - 1400 lat). Dzięki uporowi monofizytów od 622 roku zaczyna się zalew mahometanizmu w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Następuje wypieranie chrześcijaństwa, które to wypieranie trwa do dziś. Wyznanie koptyjskie w Egipcie to są monofizyci, podobnie w Etiopii, która wtedy jako jedyna oparła się mahometanizmowi.

2. Leon Wielki

Jest Rzymianinem, pochodził z arystokratycznej rodziny. Jego zasługą (oprócz Chalcedonu) jest:

- wysłanie misjonarzy do Anglii

- obrona Rzymu przed Hunami, którzy przyszli pod mury Rzymu i chcieli go splądrować. Rzymianie zostali ostrzeżeni przez gęganie gęsi (fakt historyczny). Papież w całym splendorze wychodzi przed mury miasta i Hunowie pod wrażeniem rezygnują.

Gdy pojawiły się błędy monofizytyzmu jako pierwszy powiadamia o nich Patriarcha Konstantynopola - Flawian. W 449 roku zwołuje on (za zgodą Papieża) synod do Efezu, który miał potępić monofizytów. Papież przez legatów wysyła List dogmatyczny do Flawiana (Tomus ad Flavianum - ?) potępiający monofizytyzm. Monofizyci jednak zrobili zasadzkę, w czasie której Flawian zostaje ranny i umiera. Do potępienia więc nie doszło. A synod ten został nazwany „zbójectwem efeskim”. Papież zwołuje Sobór Chalcedoński, gdzie zostaje odczytany ten list dogmatyczny.

[Cytat tego listu]

List ten wykazuje paradoks łączenia natury ludzkiej z naturą Boską na zasadzie antynomii wykluczających się wzajemnie a zrozumiałych na zasadzie communicatio idiomatum (... -???). Streszczenie tego listu znajdujemy w kolędzie „Bóg się rodzi”.

3. Dzieła Leona Wielkiego dzielimy na dwie grupy:

- Mowy (Kazania)

- Listy

4. Teologia Wcielenia

Najbardziej charakterystyczną cechą teologii Wcielenia jest chrystocentryzm. Podstawową tezą w teologii Wcielenia jest prawda:

Jezus Chrystus prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem

Dla Leona Wielkiego obie te prawdy, czyli uznanie dwoistości natur w Jezusie Chrystusie - diofizytyzm, stanowią fundament chrystologii. Najwięcej mówi o tym w Kazaniach na Boże Narodzenie.

[Mowa 25 - 2 cytaty]

[Drugi cytat przypomina swymi sformułowaniami List dogmatyczny do Flawiana]

Z obu cytatów wynika, że:

- teza wstępna: dla uzasadnienia Wcielenia Syna Bożego Leon Wielki naucza, że należy przyjąć podwójne narodzenie Jezusa Chrystusa:

- pierwsze: z Ojca przed wszelkim czasem

- drugie: z Maryi Dziewicy w Betlejem (my dzisiaj często mówimy, jakby było tylko jedno narodzenie, a przecież już Sobór w Nicei mówił o tym podwójnym narodzeniu).

Te podwójne narodziny warunkują dwoistość natur.

2 konsekwencje wynikające z tych podwójnych narodzin:

- Syn Boży jest współwieczny i równy Bogu w istocie, a więc posiada tę samą naturę, czyli jest Bogiem

- konsekwencją zrodzenia z Maryi jest to, że Jezus wziął z Niej ludzką naturę, czyli posiada prawdziwą naturę ludzką.

Chcąc wyakcentować, że Jezus ma taką samą naturę jak my, wprowadza Leon Wielki na jej określenie słowo creatuta - natura stworzona (co mogłoby sugerować, że jej właściciel jest także stworzony, ale to już byłaby nauka błędna - więc Leon idzie tu po krawędzi nauki). W sensie fizycznym ta natura jest taka sama jak ludzka (z wyjątkiem skłonności związanych z grzechem, np.: pożądanie; poza tym posiada wszystkie naturalne odruchy, np.: głód, cierpienie).

Jednakże mimo tego samego określenia słownego natury, Leon Wielki zwraca uwagę, że drugie narodzenie różni się od naszego tym, że po narodzeniu Maryja została Dziewicą i poczęła Jezusa bez udziału mężczyzny. Tu rysuje się pion mariologiczny w teologii Leona Wielkiego. Jego nauka o Dziewiczości Maryi jest najbardziej zaawansowana u Ojców - można go nazwać prekursorem tezy Dziewictwa i rozwoju nauki o Niepokalanym Poczęciu.

Według Leona Wielkiego te cudowne narodziny były już zapowiedziane w ST a potwierdzone w NT. Analizuje on poszczególne wydarzenia z życia Jezusa, by pokazać układ dwóch natury w Jezusie Chrystusie.

Przyjęcie prawdy - według Leona - o prawdziwości ciała jest podstawą wiary w Eucharystię (już Justyn mówił, że z akceptacji tajemnicy Wcielenia wynika akceptacja tajemnicy przemiany eucharystycznej). Kto odrzuca prawdziwe Ciało, nie jest w stanie przyjąć Eucharystii - mówi Leon Wielki w Mowie 30.

[Cytat z Mowy 30]

Analizując tajemnicę Wcielenia - prawdziwości ludzkiego Ciała Chrystusa, właściwie trzeba połączyć tajemnicę Wcielenia (zejścia na ziemię) z tajemnicą Wniebowstąpienia oznaczającego wejście ludzkiej natury do nieba (łączyć misterium Wcielenia z misterium Wniebowstąpienia) - tym łącznikiem tych dwóch misteriów jest ludzkie ciało Chrystusa (po zespoleniu z tym pierwszym, to drugie - czyli ciało ludzkie, nie może mieć końca, więc ma atrybuty boskie - wieczność).

Wobec tego Leon w nauce o ludzkiej naturze Chrystusa widzi 2 linii:

- zstępująca - z nieba na ziemię we Wcieleniu

- wstępująca - urzeczywistniona we Wniebowstąpieniu

Dopiero Wniebowstąpienie jest przypieczętowaniem Wcielenia i dopiero tam rozbłyska w pełnym świetle przyjęcie ludzkiej natury przez Chrystusa. Samo Wcielenie tych boskich atrubutów nie dawało ludzkiej naturze Chrystusa.

Co nam to daje?

• Leon Wielki linię zstępującą ukazuje w apsekcie antropologicznym, czyli w odniesieniu do każdego człowieka: we Wcieleniu Chrystus dostępuje wspólnoty natury z człowiekiem (zapoczątkowuje tę wspólnotę dla każdego z nas) - communio naturae

• W linii wstępującej, gdy człowieczeństwo zostaje uwielbione i przyjęte do nieba, to zostaje przyjęta cała ludzka natura (ta creatura). Dla nas Wniebowstąpienie Chrystusa oznacza assumptio totius generis humanae - wzięcie do nieba całej natury ludzkiej. W Chrystusie natura rodzaju ludzkiego została wywyższona, ale nie tylko - w jakiś sposób przez Chrystusa i w Chrystusie oraz dzięki Chrystusowi rodzaj ludzki już jest w niebie.

• Jeżeli patrzymy na linię wstępującą od strony człowieka, to człowiek dzięki Chrystusowi (dzięki Jego Wniebowstąpieniu) dostępuje - consortium gloriae. Jest to skutek communio naturae, czyli że każdy z nas dostępuje współudziału w Jego chwale (z Chrystusem Uwielbionym). Sors = los; con = z czymś - dosłownie, więc lepsze, pełniejsze byłoby określenie "współlos" (ale nie mamy takiego wyrazu w języku polskim). Ta myśl Leona Wielkiego o współudziale w chwale Chrystusa stanowi fundament chrześcijańskiej nadziei i optymizmu.

Chrześcijańska Poezja Łacińska - Prudencjusz (+ Po 405)

1. Źródła poezji chrześcijańskiej

Pierwsze wspólnoty chrześcijańskie opierały się o liturgię zaczerpniętą z Synagogi, która, oprócz czytania Pisma Świętego, zawierała także Psalmy i Kantyki. Poezja w liturgii chrześcijańskiej jest, więc obecna od samego początku.

Za najstarszy hymn patrystyczny uchodzi hymn Klemensa Aleksandryjskiego napisany na zakończenie dzieła Pedagog - Hymn do Chrystusa Króla (napisany w języku greckim).

[fragment hymnu]

Na grunt języka łacińskiego próbowali wcielić hymny dwaj Ojcowie:

- św. Hilary - nie udało mu się

- Św. Ambroży - udało mu się (18 hymnów w Brewiarzu)

Rozkwit poezji chrześcijańskiej w wieku IV: jest ona akceptowana zarazem przez chrześcijan jako rodzaj sztuki (greckie techne). Wtedy to tworzy Grzegorz z Nazjanzu.

Poezja łacińska chrześcijańska tak trudno się przebijała, ponieważ mamy wtedy poezje rzymską - łacińską. Wergiliusza początkowo na gruncie chrześcijańskim odrzucano, bo był poganinem. Na przełomie IV/V wieku zaczyna się go akceptować od strony sztuki, piękna języka, określonych reguł metrycznych. Poezji chrześcijańskiej nadaje się wydźwięk pedagogiczno-metodyczny.

Poeci łacińscy po Ambrożym na szczęście odchodzą od tego, by przekazywać teologię, a raczej skłaniają się do przekazywania pouczeń.

Największy w tej linii poetów jest Prudencjusz - jego wychwalał, a nawet wzorował się na nim Adam Mickiewicz, który poświęcił mu tzw. wykłady lozjańskie.

2. Kim był Prudencjusz?

Dowiadujemy się o nim z jego autobiografii, ale ponieważ jest ona skromna, więc nie jest uznany za świętego (a w Kościele Wschodnim wcale nie jest znany, bo jest Ojcem łacińskim). Urodził się ok. 348 roku w Hiszpani, z zawodu był adwokatem, później gubernatorem dwóch miast hiszpańskich. Na początku V wieku (ok. 400 roku) udaje się w pielgrzymkę do Rzymu, gdzie największe wrażenie wywierają na niego katakumby. Pod wpływem tego przeżycia wycofuje się z życia publicznego i oddaje się działalności pisarskiej, poetyckiej. Mimo, że pisze po łacinie, to daje utworom tytuły greckie. Najsłynniejszy utwór poetycki - Peristephanon (Wieniec, Wieńczenia męczenników). Jest to 14 hymnów ku czci męczenników, z których relikwiami miał do czynienia zwiedzając katakumby. Za najpiękniejszy z tych 14 hymnów Adam Mickiewicz uznaje jeden - o męczennicy św. Eulalii (czczona w Hiszpani).

[Dygresja: U Prudencjusza też jest hymn do Chrystusa Króla. Ojcowie. Ojcowie Kościoła mówią o Chrystusie Królu w dwóch aspektach: przy Medrcach - Prudencjusz i przy Chrystusie na krzyżu - Seduliusz]

[wypowiedź Adama Mickiewicza na temat poezji Prudencjusza; fragment z Hymnu o Eulalii; fragment z Hymnu o śmierci i pogrzebie - „bezcenne ci szczątki zwierzono” - bardzo ciekawy tekst o wymiarze duszpasterskim]

3. Seduliusz - V w. (kolejny poeta łaciński)

Wspominamy go, dlatego, że jest poetą, któremu zawdzięczamy Hymn do Matki Bożej, stanowiący Antyfonę na wszystkie Msze św. wotywne, a zaczynający się od słów: Salve Sancta Parens... („Witaj Święta Matko...”). Umieszcza się go w zbiorze „Carmen Paschalae” - Pieśń Wielkanocna. To Seduliuszowi zawdzięczamy tę wersję, że Pan Jezus po zmartwychwstaniu najpierw objawił się swej Matce.

[cytat Calve Sancta Parens...]

4. Wenancjusz Fortunatus - VI w. (trzeci poeta)

Urodzony w Italii, działał w Galii. Był ciężko chory na oczy i po wyzdrowieniu udaje się w pielgrzymkę do Grobu św. Marcina z Tours. Zwiedza Europę i zostaje biskupem Puatie (św. Hilary był tam też biskupem). Jego dzieła uważa się za arcydzieła liryki religijnej, w których zastosował farmy klasyki stosowanej przez Wergiliusza. Najsłynniejsze jego dzieła to dwa Hymny o Krzyżu:

- Pange lingua gloriosi proelium certaminis („Chwalcie usta zwycięskiego boju wian”) - jego treścią jest oddanie czci Krzyżowi jako znakowi zwycięstwa. Znane są głównie 3 ostatnie zwrotki, które nie mają sobie równych w literaturze o Krzyżu. Św. Tomasz pisząc swoje Pange lingua gloriosi wzorował się na nim. Te 3 ostatnie zwrotki zaczynają się od „Krzyżu święty nade wszystko...” (tutaj też jest motyw „Króla dusz”).

- Vexilla Regis prodeunt („Chorągwie Króla wznoszą się ku górze”) (tutaj też jest motyw Króla - „purpura Króla”) - Ave crux spes unica („Witaj krzyżu, jedyna nadziejo”)

5. Konkluzja:

Weszliśmy w VI w. oznaczający schyłek starożytności i tym samym myśli patrystycznej.

Sytuacja Imperium zmusza Ojców, by zajęli się czymś innym. Warunki polityczne wskazują, że Imperium runie, a nastanie nowa sytuacja, inna cywilizacja (którą przyniosą z sobą Wandalowie). Wtedy działają i tę linię Ojców zamykają: Izydor z Sewilii i Kasjodor, którzy piszą syntezy, rodzaje podręczników teologicznych, w których przekazują doktrynę poprzednich wieków. Tymi sumami kończą więc linię Ojców Łacińskich i przygotowują grunt pod Średniowiecze i myśl scholastyczną.

Zupełnie osobny dział Ojców to:

- Ojcowie iroszkoccy (św. Kolumban)

- Ojcowie hiszpańscy (Pacjan - Barcelona)

Ich nauczanie jednak nie reprezentuje żadnych nowych walorów, nie wnosi niczego nowego, a jedynie przekazuje znane już idee i myśli.

21. Problematyka Ojców Pustyni

Lokalizacja

Zasadniczo terenem działalności Ojców Pustyni jest Egipt, na którym rozkwitają pustelnie, będące w starożytności chrześcijańskiej (od IV w.) nie tylko centralnymi ośrodkami życia duchowego, ale i centrami opiniotwórczymi (mającymi wpływ na myślenie innych).

Geneza

Genezę działalności Ojców Pustyni stanowi reakcja na obniżenie gorliwości chrześcijan po tzw. edykcie mediolańskim. Skończyła się epoka prześladowań, a nastał czas wolności, w którym religia chrześcijańska bardzo szybko stała się religią panującą (cesarze rzymscy i wyżsi urzędnicy byli chrześcijanami). Chrześcijanom żyje się więc dobrze. Jednakże chrześcijanie nie dojrzeli do tego i doszło do pomieszania ideałów

[Dygresja - bp Pieronek: "Łatwiej jest o wolność walczyć, niż w wolności żyć"].

Ale dość szybko (bo w przeciągu 10-15 lat) chrześcijanie "pozbierali się".

Jako reakcja na tę przeciętność, dominującą w tym czasie, lekarstwem stał się ideał białego męczeństwa. To białe męczeństwo oznacza wyeksponowanie jako ideału naśladowania Chrystusa, wyeksponowanie życia pustelniczego - wyrzeczenia się wszystkiego dla Chrystusa i pójścia na pustynię.

Jest to ruch oddolny (zaczął się od świeckich). Czasem na pustynię idą całe rodziny. Bardzo szybko spośród pustelników są wyławiane wzorce do naśladowania, czyli święci. Do początku IV w. uważano za świętych (poza Matką Bożą i Apostołami) tylko męczenników. Teraz następuje przełom i do kanonu świętych wchodzą pustelnicy, z których wybija się św. Antoni Pustelnik.

Formy życia na pustyni

Zaczyna się od życia samotnego - anachoretyzm.

Bardzo szybko żyjący w pojedynczych pustelniach doszli do wniosku, że lepiej będzie połączyć się w kolonie (gdzie podzielona praca przyczyni się do zwiększenia czasu na modlitwę), które z jednej strony będą pielęgnować ideał pustelniczy, a z drugiej życie wspólne - cenobityzm (przykład: Góra Atos).

Z tego zaczął się wykształcać monastycyzm czyli życie klasztorne. Dzisiaj najbardziej znany zakon pustelniczy to kameduli.

Pierwsza reguła określająca życie cenobitów pochodzi od św. Pachomiusza (+348), natomiast pierwszą regułę monastyczną dał św. Bazyli Wielki (+379).

Główni przedstawiciele

1. Św. Antoni Pustelnik (wspomnienie - 17 stycznia) - wsławił go napisaniem biografii wielki święty -  Atanazy. Była ona wzorcem hagiograficznym jeszcze w średniowieczu. Żywot św. Antoniego zapewnił Atanazemu większą sławę, niż dzieła przeciwko arianom. Św. Antoni żyje ponad sto lat (250-350).

2. Św. Pachomiusz (+348) - uchodzi za twórcę cenobityzmu, ale to nie znaczy, że jest twórcą reguły zakonnej (tak mają niektóre ujęcia). Można dyskutować czy cenobityzm był monastycyzmem czy nie. Wydaje się jednak, że nim nie był.

3. Św. Makary Egipski (+390) - zasłynął z tego, że zbudował swoją pustelnię w delcie Nilu, co oznaczało życie wśród mnóstwa komarów (inne umartwienia nie wystarczały). Biograf jego opisuje, że był tak spuchnięty, iż tylko po głosie można go było poznać.

4. Św. Ewagriusz z Pontu (+399) - przyjaciel i uczeń św. Makarego. Uważa się go za prekursora mistyki, w której preferuje teorie kontemplacji Boga w Trójcy Jedynego. Antiretikos - ("Osiem grzechów główych") - dzieło, w którym oprócz wykładu siedmiu grzechów głównych dodaje ósmy - pychę duchową (że się jest mnichem; że się wybrało wyższy stan doskonałości <por. przypowieść o faryzeuszu i celniku>).

Teologia Ojców Pustyni

Nie tylko ich nauczanie, ale także to, co kryje się w ich życiu. Trzy podstawowe pojęcia włączone w ich teologię:

a) pustynia

b) ojciec

c) hesychia

Ad. a) Pustynia

Założeniem realizacji doskonałości chrześcijańskiej jest - według Ojców Pustyni - wyjście na pustynię. Co oni przez to rozumieją?

- dosłownie - pustynię

- przenośnie - duchowe oddalenie się od spraw tego świata; także od ludzi: zostawić wszystko, co się posiadało, co się kochało i udać się ku pewnemu oddaleniu, by zbliżyć się do Boga.

Czym była w IV w. pustelnia, skoro stanowi (jak wspomnieliśmy na początku) ośrodek opiniotwórczy? Pustelnia w IV w. nie była tylko miejscem odosobnienia, ale było to otwarcie się na ludzi idących po poradę duchową. Z udzielania takich porad zasłynął Szymon Słupnik, który miał pustelnię w Syrii, gdzie spędził w niej ponad 30 lat.

[Dygresja: "Tais" - polski film będący zniekształconą wersją Szymona Słupnika]. Możni tego świata udawali się do pustelników na coś w rodzaju konsultacji. Właściwie doszło do paradoksu: pustynia polegała na oddaleniu się od miast, a zarazem sama stała się miastem.

Ad. b) Ojciec

W ich rozumieniu oznacza kogoś starszego, ale nie koniecznie kapłana. Mnich w starożytności nie musiał być kapłanem - w większości wypadków byli oni właśnie laikami. Tym niemniej do nich udawano się po porady. Ten starszy cieszy się autorytetem, jest nauczycielem a dla młodszych, adeptów - kierownikiem duchowym. Panuje absolutne posłuszeństwo i zaufanie (które nie może być nakazem) wobec Ojca.

Ad. c) Hesychia

Termin właściwie nieprzetłumaczalny na język polski. Jest to wyciszenie w sobie wszelkich namiętności, którego punktem centralnym jest wyjście na pustynię (wyciszenie wszelkich namiętności aż do sposobu bycia anielskiego; także namiętności seksualnych - całkowite ich wyciszenie <nie stłumienie>).

Drogą do tego celu jest świadoma walka z pokusami. W gruncie rzeczy ta walka jest walką z szatanem (diabłem). Teraz punkt bardzo dyskusyjny: czy oznacza to postawę bierną - czekanie na przyjście diabła z pokusą (on przychodzi wtedy, kiedy jesteśmy najsłabsi)? Ojcowie Pustyni nie oczekują przyjścia szatana, lecz sami inicjują walkę z pokusą. W jaki sposób? Żeby wcielić w życie to założenie - że to ja zaczynam walkę i chcę osiągnąć hesychię - wyciszenie, podejmują praktykę zamieszkiwania w grobach (pieczarach skalnych). Ich rozumowanie jest następujące: grób jest wyrazem śmierci człowieka. Śmierć człowieka jest zwycięstwem szatana nad prarodzicami (jako skutek grzechu pierworodnego, po którym człowiek utracił przywilej nieśmiertelności - takim bowiem był z natury stworzony przez Boga). Grób jest więc najwłaściwszym miejscem, gdzie szatan triumfuje. Należy więc zejść do miejsca potwierdzającego jego triumf nad człowiekiem, by się z nim zmierzyć. Środkiem tej walki ("procą Dawidową") były nieprawdopodobnie umartwienia, których celem i motywem była walka z szatanem. Jeżeli przejdzie przez te umartwienia, to tym samym pokonuje szatana. Dla Ojców Pustyni walka z szatem jest walką dosłownie do krwi (por. św. Franciszek z Asyżu rzucający się w krzak róży). Jeśli zapomnimy o motywacji, intencjach, wówczas to wszystko będzie bezsensowne. Efektem tych umartwień był hesychia - pokonanie szatana i wyciszenie.

Ta hesychia, która następowała nie była czymś wsobnym - on ją osiągnął, by teraz służyć innym i by mógł być abba - ojcem, do którego ludzie przychodzili po poradę i z którymi dzielił się doświadczeniami mistycznymi.

Co z nim samym? Czy miał spokój? Nie. W tym momencie jako środek zasadniczy utrzymania tego stanu rzeczy wskazywano modlitwę, modlitwę nieustanną - rozumianą dosłownie. Zwrócono uwagę na to, że w Żywocie św. Antoniego Pustelnika Atanazy wkładał w słowa Antoniego słowa, które są doktryną demonologiczną (ortodoksyjną nauką o szatanie i jego działaniu). Wynika z tego jeden przekaz demonologiczny: szatan na pierwszym miejscu zabiega o to, by człowiek przestał się modlić. Ojcowie Pustyni zwracają uwagę na to, że w takim razie modlitwa jest formą walki z szatanem (jej kontynuacją), który ciągle napiera a zniechęcenie do niej jest działaniem szatana. Wydobycie tego elementu, o którym zapominamy na codzień, jest bardzo cenne. Po osiągnięciu hesychii, kontynuacją walki z szatanem jest więc nieustanna modlitwa.

Czego Ojcowie Pustyni nie zrobili? Nic nie mówią o roli Eucharystii w walce z szatanem. Na temat roli Eucharystii w walce z szatanem u Ojców Pustyni jest bardzo niewiele. Dlaczego? Zwraca się uwagę na to, że to nie są właściwie kapłani, a ludzie świeccy i że tych kapłanów-mnichów na pustyni było bardzo mało. A udział mnichów w Eucharystii był bardzo ograniczony (czasami musiał daleko podróżować, by w niej uczestniczyć).

Ogólna charakterystyka

Jak rozumieć opisy pewnych cudownych wydarzeń opisanych w Apoftegmatach (np. oswojenie lwa, który później płakał i zdechł na grobie Ojca Pustyni, który się nim zajmował)? Nie jest wykluczone, że mogło dojść do pewnej symbiozy z przyrodą. Wszystkie opisy przedstawiające wyjątkową harmonię pustelnika ze światem zwierząt mają odzwierciedlić zasadę, że hesychia jest także powrotem duchowym do stanu rajskiego, że człowiek powraca do doskonałej harmonii z Bogiem (jaka miała miejsce przed grzechem pierworodnym), oczywiście w sensie wewnętrznym i w znaczeniu, że pokonał diabła. Cechą charakterystyczną tych opisów jest niezwykła wiara owych ludzi, wiara, którą dzisiaj można by uważać za naiwność.

Apoftegmata (Księga Starców)

Dzieło ułożone jest według liter alfabetu greckiego (np. Abba Daniel - "d"). Zawiera ono wypowiedzi tych mnichów, starców i zawiera przykłady z ich życia.

Oprócz dzieł Ojców Pustyni są także dzieła o nich. Dwa najważniejsze (zaliczane także do źródeł)

[Dygresja: problem - czy to jest źródło czy opracowanie? - podobny problem już przy samych Apoftegmatach]

• Historia Lausiaka - Paladiusz (+430)

Jest sprawozdaniem z podróży po klasztorach Egiptu i Bliskiego Wschodu. Relacjonuje przede wszyskim rozmowy ze spotykanymi Ojcami Pustyni, akcentując ich pokutę i ascezę. Dedykacja jest dla nijakiego Lausiaka (dygnitarza). Przekład polski pochodzi z XVI w.

• Łąka duchowa - Jan Moschos (+619)

Stanowi relację wędrownego mnicha, który przez 10 lat był pustelnikiem. Podróżował po Bliskim Wschodzie i zbierał relacje o ojcach i wypowiedzi (Leimon - grec.; Pratum spiritualae - łac.). Jest to dzieło hagiograficzne (podobne do Kwiatków św. Franciszka z Asyżu), powstałe tuż przed najazdem Arabów.

Katecheza I Kazanie Jako Patrystyczna Forma Nauczania

Dwaj klasycy:

• klasyk katechezy - św. Cyryl Jerozolimski (+386)

• klasyk kaznodziejstwa - św. Jan Chryzostom (+407)

Zarówno katecheza, jak i kaznodziejstwo są także formami nauczania (a nie tylko traktaty i rozprawy), choć różnią się sposobem przekazu, który jest prostszy.

Kilka słów o katechezie w starożytności chrześcijańskiej

Obejmowała ona przygotowanie do chrztu - tzw. katecheza chrzcielna oraz czas tuż po chrzcie - tzw. katecheza mistagogiczna (wprowadzająca w życie chrześcijańskie - profil praktyczny). Przedmiotem (materiałem) katechezy chrzcielnej (teoretycznej) był Symbol wiary (traditio symboli - przekazanie Symbolu). Jest to nie tylko przekazanie i objaśnienie Symbolu, ale także oznacza to dosłowne przekazanie tego Symbolu, który do IV w. był w obiegu ustnym i nie był spisany. Katechumen był zobowiązany nauczyć się Symbolu na pamięć (Symbol ten stanowił pewien "sekret"). Czas trwania katechumenatu: najpierw dwa lata, później (według Konsytucji Apostolskich) - trzy lata. Bezpośrednie przygotowanie odbywało się w Wielkim Poście, a chrzest miał miejsce w Wielką Sobotę. Kandydaci nazywają się wtedy fotizomenoi - oświeceni. Teraz następuje retdicio symboli - oddanie Symbolu przed biskupem. "Traditio apostolica" (bardzo ważny przekaz) przypisywana Hipolitowi Rzymskiemu (+235) opisuje udzielanie poszczególnych sakramentów. Do źródeł zaliczany jest także Pamiętnik Egerli (Eterli), która pielgrzymując do Ziemi Świętej opisała obrzędy chrztu w Bazylice Jerozolimskiej.

Cyryl Jerozolimski (+386)

1. Notka biograficzna

Urodzony około 313 r., żyje w Jerozolimie. Za czasów jego młodości wybudowano w Jerozolimie Bazylikę z tytułem, wezwaniem Anastasis - Zmartwychwstanie (dzisiaj: Bazylika Grobu Pańskiego). Cyryl ma wtedy sławę wspaniałego mówcy i jako ksiądz w imieniu biskupa przygotowuje katechumenów. Ok. 350 r. zostaje biskupem Jerozolimy, która wtedy nie była metropolią, a podlegała Metropolii w Cezarei Palestyńskiej. Dwukrotnie był skazywany na wygnanie przez swoją postawę antyariańską. 16 lat spędził na wygnaniu. Zmarł w 386 r. (5 lat wcześniej wrócił z wygnania).

2. Dzieło - Katechezy (PSP IX 1973 r.)

Podział tych Katechez (w sumie są 24):

- 1 wstępna

- 18 chrzcielnych

- 5 mistagogicznych (polegały na objaśnianiu w oparciu o "Ojcze nasz" - por. Didache). Cechą charakterystyczną tych katechez mistagogicznych będzie interpretowanie "chleba naszego powszedniego" w odniesieniu do częstego przyjmowania Eucharystii.

3. Styl Katechez

Są to proste lekcje religii objaśniające Symbol.

Od strony metody ukazuje, że nie jest wykładem akademickim, lecz stopniowym wtajemniczaniem, wprowadzaniem całego człowieka (rozum, wolę i uczucia) w prawdy objawione z uwzględnieniem praw pedagogicznych.

Dominuje w tych katechezach ogromna ilość cytatów z PŚ, w tym także ze ST, które tu są reinterpretowane chrystologicznie. Dla Ojców argumentem pierwszoplanowym był argument biblijny (do tego należy dzisiaj wracać).

Bezpośredniość, która charakteryzuje się tym, że Cyryl przechodzi na 2 os. l. poj. i mówi "Ty" (to też spotkamy czasami u Jana Chryzostoma)

[Dygresja: współcześnie kapłani nadużywają tego "ty" w kazaniach, przez co zwiększa się dystans między nauczającym a słuchającym].

Chrystocentryzm - cała prezentacja prawd wiary jest w ten sposób ujęta.

4. Teologia chrztu

Cyryl Jerozolimski bazuje na Rz 6: chrzest jest grobem dla grzechu i matką rodzącą przez wodę chrzcielną do nowego życia. Chrzest jest partycypacją w życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa.

5. Problem „wojowniczości”

Może trochę szokować problem „wojowniczości” w jego katechezach. Ale rozumiemy go, który jest świadom zagrożeń wiary płynących z herezji. Wiedza prawdziwa o Bogu jest fundamentem w oparciu się przeciwko innym religiom.

Św. Jan Chryzostom (+407)

1. Cechy homilii patrystycznej w ogóle

W starożytności chrześcijańskiej odróżniamy 2 zasadnicze rodzaje mów:

• homilie - łac. tractatus, allocutiones, homiliae

Homilia nawiązuje do konkretnego fragmentu PŚ, którego jest objaśnieniem i ukazuje zawarte w tym tekście biblijnym wnioski dogmatyczne i moralne.

• kazania - łac. oratio (-nes), sermo (-nes)

Kazanie odnosi się do okolicznościowego tematu; ma raczej charakter dyskursywny i w pewien sposób niezależny od tekstu biblijnego

Najstarszą zachowaną do naszych czasów homilią jest zachowany 2 List do Koryntian Klemensa (albo: List Pseudoklemensa) z 1-ej poł. II w. (w brewiarzu: Homilia nieznanego autora z II w.). Druga najsłynniejsza pochodzi z poł. II w.: Homilia na Paschę Melitona z Sardes (fragmenty w brewiarzu na Drugie Święto Wielkanocy) - jest klasyczną homilią typologiczną (ST-NT). Za największego kaznodzieję, klasyka uważa się św. Jana Chryzostoma.

Homilia patrystyczna cechuje się:

• wyjaśnianiem PŚ (bardzo dokładne, wejście w egzegezę)

• retoryka - sztuka wymowy, której w starożytności uczono się specjalnie. Istniał zawód retora, który należał do inteligencji. Wszyscy nauczający musieli uczyć się retoryki. Wynika z tego, że jako sztuka retoryka miała pewne figury, schematy, sposoby mówienia, kunszt polegający na określonych figurach retorycznych. Dzisiaj trudno rozróżnić, co wtedy było retoryką a co tym, co chciał mówca naprawdę wyrazić.

• próba wszczepienia wiary w słuchacza - był to wręcz wysiłek kaznodziei

• osadzenie w realiach codziennego życia (Sitz im Leben) - czyli sposób mówienia o tym, co stanowi problem dla ludzi. Kaznodzieja winien wykazać się tym, że zna realia ludzi i ich problemy.

2. Osoba św. Jana Chryzostoma

Urodził się w Antiochii w zamożnej rodzinie. Tam też studiuje retorykę u najwybitniejszego retoryka Libaniosa (poganina). Później poświęca się ascezie i studiom biblijnym. Po powrocie z pustyni przyjmuje święcenia kapłańskie i niemal natychmiast oddaje się kaznodziejstwu. Nie będąc biskupem (ale za zgodą biskupa) głosi kazania, co w tamtych czasach było wyjątkiem. W 397 r. zostaje biskupem Konstantynopola (stolica Cesarstwa, najbardziej eksponowane biskupstwo). Jest to początek jego cierpień, bowiem jest przyzwyczajony do skromnego życia i razi go przepych dworu cesarskiego. Daje temu wyraz w swoich kazaniach. Cesarzowa (imię-?) zaczyna do gnębić. Zostaje 2-krotnie skazany na miejsce wygnania. Umiera w 407 r. (umierając miał podobno powiedzieć: „Bogu niech będą dzięki za wszystko”).

3. Dzieła (pod ogólnym tytułem)

• Homilie i kazania

• O kapłaństwie

4. Wskazania dla kaznodziejów (zawarte w V księdze O kapłaństwie)

• Publiczność jest skłonna słuchać kazań jak deklamacji opisowych i dlatego kaznodzieja musi zmuszać słuchaczy do większego wyrobienia i ma osiągać to, żeby mimo wszystko nie iść na lep pochwał, ale potęgą słowa działać na słuchaczy. Nie powinien bać się nieraz strofować słuchaczy.

• Nie bać się niewczesnych oskarżeń i nagan (kapłan musi być ponad tym i nie robić wszystkiego pod publikę).

• Talent wymowy wymaga ustawicznej pracy, ponieważ sztuka wymowy nie jest rzeczą przyrodzoną, lecz pochodzi z nauki.

• Od doskonałego mówcy słuchacze oczekują rzeczy coraz doskonalszych (wymaga to ciągłego studium i czytania)

5. Tematy teologiczne

a) doktryna o miłosierdziu Bożym

Ojcowie Kościoła nie napisali ani jednego osobnego traktatu o miłosierdziu Bożym. Najwięcej pisze o tym św. Jan Chryzostom. Niektórzy uważają go za teologa miłosierdzia Bożego (z zachodnich Ojców najwięcej pisze na ten temat św. Ambroży w traktacie O pokucie).

Najbardziej charakterystyczne dla Chryzostoma jest określenie Boga jako Mistrza dobroczynności: On pomaga człowiekowi w procesie zbawienia (ale nie pomaga opieszałym i leniom). Chryzostom jest przekonany, że Bóg jest przede wszystkim miłosierdziem i dlatego troszczy się bardziej o nasze zbawienie niż o własną chwałę. Bóg wychodzi z inicjatywą zbawczą i chce, żeby człowiek się zbawił. Jednej rzeczy jednak Bóg dla zbawienia człowieka nie czyni - nie zmusza człowieka do zbawienia (por. św. Augustyn: "Bóg nie może nas zbawić bez nas"). Gdyby tak było, to Bóg odebrałby to, co dał na początku, czyli wolność. Bóg nie chce zawstydzać człowieka i dlatego bierze pod uwagę jego dobre czyny. Chryzostom, powołując się na scenę z Mt 25, mówi, że Pan Jezus wylicza na Sądzie dobre czyny, by nimi osłonić człowieka przed tym, co było w jego życiu złe, aby nie zawstydzić człowieka. Ponieważ człowiek winien współpracować z wolą zbawczą Boga, dlatego to współdziałanie przyjmuje u Jana Chryzostoma termin techniczny - synergizm (sin+ergon = współdziałanie). Rozwijając dalej te doktrynę wskazuje na to, że Bóg daje człowiekowi okazję, możliwość do takiego współdziałania (synergizmu). A ta okazja ma swoje uzasadnienie w tym, że męka Chrystusa się jeszcze nie skończyła. Dlatego się nie skończyła, że są wśród nas cierpiący i ubodzy, w których ona się przedłuża. Inaczej mówiąc: według Chryzostoma fakt, że możemy spotkać w życiu ubogich i cierpiących jest dla nas łaską Boga, bo w nich jest obecny Chrystus. A wtedy działanie wobec tych ludzi jest działaniem wobec Chrystusa. Wszelkie działanie wobec Chrystusa to jest synergizm - współdziałanie we własnym zbawieniu (musi to być aktywne działanie ze strony człowieka poprzez uczynki miłosierdzia).

Jaka to jest obecność Chrystusa w tych chorych i cierpiących? Jan Chryzostom przyrównuje ją do obecności w Eucharystii (jest to bliskie protestantom, którzy inaczej rozumieją Eucharystię a caritas ich jest bardzo mocne). Chryzostom stanął przez to niemal na krawędzi ortodoksji. Jeżeli jest to obecność Jezusa cierpiącego, to równocześnie należy pamiętać, że jest On już Chrystusem Zmartwychwstałym. Chrystus zmartwychwstały jest więc obecny we wszystkich dziedzinach naszego życia. Jeżeli Chrystus cierpiący i zmartwychwstały jest obecny w cierpiących i ubogich, w takim razie posługiwanie takiemu Chrystusowi jest cechą charakterystyczną dla kogo, dla jakiego stanu? Akt posługi wobec tej grupy ludzi jest aktem kapłańskim, więc posługujący pełnią funkcję kapłańską. We wniosku protestanci dochodzą do konkluzji, że czynienie dobra innym ludziom wyświęca na kapłana i w tym kontekście przypisują mu ideę powszechnego kapłaństwa. Idea sama w sobie jest poprawna, poza jednak kwestią wyświęcania na kapłanów (wtedy mogłaby taka osoba sprawować też Eucharystię). Ludziom należy mówić o tym mistycznym spojrzeniu na człowieka ubogiego, chorego i cierpiącego i pokazywać, że pomaganie im jest dotykaniem samego Chrystusa (por. działalność Matki Teresy z Kalkuty czy hospicjum).

b) doktryna o pokucie

Hasłem tej doktryny jest: „Choćbyś codziennie grzeszył, codziennie czyń pokutę”. Grzech rani naszą duszę. Bóg tak goi tę ranę, że nie ma żadnego śladu. Chrystus przy Sądzie nie będzie wracał do tych odpuszczonych grzechów. Grzech to rana, a pokuta to lekarstwo. Jedna chwila wystarczy, by przebłagać Boga (por. skrucha św. Piotra po zaparciu się <wówczas zaparcie się Chrystusa było apostazją - najcięższym grzechem>)

c) doktryna o rodzinie

To właśnie św. Jan Chryzostom jest twórcą terminu „Rodzina jako kościół domowy” (8 razy w jego dziełach występuje). Tłumaczenie na j. polski jako „kościół domowy” nie jest precyzyjne. W grec. używa on mikro-eklezja („mikro-kościół”) - Kościół w miniaturze. Rodzina winna odzwierciedlać w sobie wszystkie przymioty i cechy Kościoła. Chryzostom uważa stan małżeński za niższy do dziewictwa (choć nigdy tego pierwszego nie potępia). Mężczyzna i kobieta winni stanowić jedno (por. Rdz). Współżycie jest nie tylko dla prokreacji, ale także dla uśmierzania pożądliwości. Potępia sterylizację. Dzieci są szczęściem i stanowią jakby most w rodzinie. Aborcję uważa za grzech cięższy niż inne zabójstwo. Zadaniem rodziny jest nie tylko urodzenie dziecka, ale także jego wychowanie. W związku z tym powstały Pisma wychowawcze Chryzostoma, w których zwraca uwagę na wspólną modlitwę w rodzinie (wyrażającą się głównie we wspólnym śpiewaniu Psalmów).

d) doktryna społeczna

Jest ona bardzo radykalna. W Komentarzu do Dz zwraca uwagę, że pierwotna gmina chrześcijańska posiadała własność wspólną (Dz 4). Własność prywatna jest więc tam późniejsza. Gdy nauczał jako kapłan w Antiochii dał bardzo praktyczną radę: by każdy zamożniejszy miał jednego biednego, którym się będzie opiekował. Wprowadza grecki termin antarkeia (łac. humanitas) = ludzkie zachowanie jako przejaw działalności wobec ludzi potrzebujących. To nie ma być litość. Nie ma być także myśli o tym, że przez to zasłużymy sobie na niebo, ale po prostu ma być to coś ludzkiego. Dość radykalnie uważa, że korzeniem wszelkiego bogactwa jest jednak niesprawiedliwość. Szczególnie ostro występuje przeciwko spekulantom (którzy chcą mieć zyski z powodu nieurodzajów). Zaniepokojony jest także tym czy bogaci się zbawią. Radykalizm jest posunięty tak daleko, że piętnuje nawet bogactwo kościołów (np. Hagii Sofii w Konstantynopolu).

e) doktryna o Eucharystii (św. Jan Chryzostom - Doctor Eucharistiae) i kapłaństwie

Dlaczego Ojciec grecki jako jeden jedyny otrzymał tytuł Doktor Eucharystii (mimo, że nawet nie napisał oddzielnego dzieła na ten temat)? Spodobał się tak Kościołowi zachodniemu, ponieważ jako pierwszy z Ojców greckich zwraca uwagę na to, że Eucharystia jest przede wszystkim Ofiarą (Ojcowie greccy przedstawiali ją jako Ucztę i dlatego nazywali postaci eucharystyczne pokarmem i napojem duchowym) (Jeżeli skutkiem Eucharystii jest życie wieczne, to jest w Eucharystii obecny Bóg - tak wnioskowano ze skutków Eucharystii). Kościół zachodni rozmiłował się w związku Eucharystii z krzyżem

[Dygresja: kapłan często mówi, że sprawuje Ofiarę, a zapomina o aspekcie Uczty].

Dlaczego stosunkowo późno zaczyna Jan Chryzostom mówić o Eucharystii jako Ofierze? Duszpasterza, praktyka skłonił do tego fakt, że coraz mniej osób przyjmowało Komunię Świętą. Mówienie o Eucharystii jako Uczcie traciło walor aktualności, przesuwa się więc akcent z aspektu Uczty na aspekt Ofiary. Zgodnie ze swoją ulubioną tezą głosi, że w Eucharystii jest obecny Chrystus cierpiący. Pozytywne owocowanie tego ujęcia: prowadzi ono do powiązania tajemnicy Eucharystii z tajemnicą Krzyża. Jan Chryzostom wyprowadza dzisiejsze pojęcie Eucharystii - uobecnienie ofiary krzyżowej Chrystusa. Przy pewnym przesunięciu akcentu są też pewne niebezpieczeństwa: w świadomości wiernych budzi się przekonanie, że w czasie Eucharystii przyjmujemy Ciało Chrystusa ukrzyżowanego ("Głosimy śmierć Twoją, Panie Jezu"). Dopiero we współczesnych czasach dochodzi rozumienie: że przyjmujemy też Ciało Chrystusa zmartwychwstałego, które daje nam życie wieczne. Według ujęcia Jana Chryzostoma Eucharystia jest więc spotkaniem z Chrystusem ukrzyżowanym i cierpiącym na krzyżu. Ciało tego Chrystusa, które spoczęło w Betlejemskiej grocie jest tym samym, które jest na ołtarzu (wyakcentowanie ciała ludzkiego, cierpiętliwego Chrystusa).

Z biegiem wieków Komunię Świętą przyjmowano jeszcze rzadziej (por. średniowiecze). Kompromitację stanowił fakt, że trzeba było w celu zwiększenia przyjmowalności wprowadzić odpowiednie przykazanie kościelne. Starożytność chrześcijańska nie znała adoracji, ponieważ Eucharystia była Ucztą i wszystko na niej się koncentrowało. Z biegiem czasu, gdy coraz rzadziej przystępowano do Komunii Świętej, wzrastał lęk przed Eucharystią, przed niegodnym jej przyjmowaniem. To powoduje, że Pan Jezus obecny w Eucharystii staje się coraz dalszy i coraz większy jest dystans. Za właściwą postawę uważa się wtedy postawę "na kolanach" - postawę adoracyjną. Średniowiecze zawiera elementy przepaści między modlącym się a Jezusem. Z tego wyłaniają się dopiero później procesje (z lękiem i drżeniem). Nie może jednak być tej przestrzeni z lękiem i drżeniem. Ta przestrzeń musi zostać wypełniona. Z czasem wypełnia ją Matka Boża - "Ta, jak gdyby bardziej nasza" (ale też w znaczeniu raczej na przeciw ludzi a nie razem z nimi).

Św. Jan Chryzostom należał do bardzo popularnych Ojców w j. polskim i jego dzieła najwcześniej tłumaczono. Pierwsze jego tłumaczenie pochodzi z 1520 r. od Marcina Kromera.

Ad maiorem Dei gloriam!

58

Patrologia - x. prof. Bogdan Częsz

---