Ćw. 2.

RYZYKA W DZIAŁALNOŚCI BANKÓW

RYZYKO KREDYTOWE

Ryzyko kredytowe - oznacza niebezpieczeństwo, iż kredytobiorca nie wypełni zobowiązań i warunków umowy, narażając kredytodawcę na powstanie straty finansowej.

• Aktywne ryzyko kredytowe - stanowi zagrożenie niespłacenia przez kredytobiorcę płatności kredytowych (rat kapitałowych i odsetek) w ustalonych w umowie kredytowej wysokości i terminie. Ryzyko to jest w znacznej mierze kształtowane przez bank, jakkolwiek duża część owego ryzyka ma charakter egzogeniczny i nie daje się w pełni kontrolować.

• Pasywne ryzyko kredytowe - oznacza zagrożenie wcześniejszego, niż wynika to z umowy, wycofania przez klienta zdeponowanych środków lub zagrożenie nieuzyskania kredytów refinansowych od instytucji finansowych. W tym wypadku możliwości oddziaływania banku są ograniczone - jest on strona pasywną; decyzje dotyczące depozytów lub kredytów refinansowych podejmują bowiem deponenci/instytucje finansowe.

Innym rodzajem klasyfikacji ryzyka kredytowego jest - stosownie do podmiotu - jego podział na:

• ryzyko indywidualne - wynikające z pojedynczej umowy kredytowej

• ryzyko portfelowe - łączne (zagregowane) ryzyka indywidualne.

Ta klasyfikacja ma istotne znaczenie praktyczne, w systemie redukcji ryzyka kredytowego odróżnia się bowiem dwojakiego rodzaju instrumenty:

• ograniczające indywidualne ryzyko kredytowe

• ograniczające portfelowe ryzyko kredytowe.

Etapy zarządzania indywidualnym ryzykiem kredytowym:

• identyfikacji ryzyka,

• jego oszacowania,

• akceptacji i limitowania ryzyka,

• ochrony i zabezpieczania się przed negatywnymi skutkami ryzyka,

• kontroli (monitorowania) ryzyka,

• pokrywania kosztów ryzyka (finansowania),

• zastosowania działań doraźnych lub ostatecznych (restrukturyzacja kredytu, windykacja)

Trzy pierwsze bezpośrednio dotyczą zdolności kredytowej.

Zdolność kredytowa oznacza zdolność do terminowego i kompletnego wypełnienia zobowiązań oraz warunków umowy kredytowej. Praktyka działalności banków nie wypracowała jednak jednolitego wzorca oceny zdolności kredytowej.

Można jednak wyodrębnić 2 podstawowe kategorie zdolności kredytowej:

• zdolność kredytową pod względem formalnoprawnym, tj. wiarygodność prawną kredytobiorcy,

• zdolność kredytową pod względem merytorycznym (głównie ekonomicznym), tj. wiarygodność ekonomiczną kredytobiorcy.

Zdolność kredytowa pod względem formalnoprawnym oznacza zdolność do podejmowania czynności prawnych, w tym do zawierania umów kredytowych (w przypadku osób prawnych sprawdzanie pełnomocnictw osób, w ramach których mogą one przejmować prawa i obowiązki kredytobiorcy). Skrótowo ujmując - wiarygodność prawna oznacza zdolność prawną do wejścia w stosunki umowne z bankiem.

Zdolność kredytowa pod względem merytorycznym, a więc wiarygodność ekonomiczna kredytobiorcy, jest natomiast pojęciem bardziej złożonym, zawiera bowiem dwa podstawowe aspekty oceny:

• personalny,

• ekonomiczny.

Na ocenę wiarygodności ekonomicznej z personalnego punktu widzenia składa się badanie elementów determinujących zaufanie do osoby kredytobiorcy: stan rodzinny, stan majątkowy, reputacja, kwalifikacje zawodowe, doświadczenie zawodowe, zdolności menedżerskie. Zawiera się w niej także ocena etyczno-moralna, lojalność, solidność i odpowiedzialność osobista kredytobiorcy za interesy prowadzonej firmy.

Z kolei ekonomiczne aspekty oceny merytorycznej zdolności kredytowej (wiarygodności ekonomicznej) sprowadzają się do oceny elementów charakteryzujących dotychczasową i perspektywiczną sytuację ekonomiczno-finansową kredytobiorcy oraz jakość zabezpieczeń prawnych kredytu.

Wymienione dwie grupy czynników oceny: personalne i ekonomiczne, nie są równoważne. W odniesieniu do drobnych kredytów konsumpcyjnych dominuje aspekt personalny oceny merytorycznej, natomiast w obrębie kredytów na działalność gospodarczą przedsiębiorstw pierwszeństwo mają czysto ekonomiczne przesłanki merytorycznej oceny wiarygodności kredytowej.

Pełna ocena ekonomicznej zdolności kredytowej dokonywana jest zazwyczaj przez zastosowanie określonych rodzajów modeli szacowania indywidualnego ryzyka kredytowego. W praktyce spotyka się następujące grupy modeli:

• modele jakościowe - wykorzystują one niemierzalne i opisowe kryteria oceny zdolności kredytowej (pozycję firmy na rynku, jakość zarządzania firmą, siłę związków zawodowych, stan koniunktury gospodarczej itp.) - praktycznie rzecz biorąc nie są obecnie stosowane jako priorytetowy sposób oceny ryzyka kredytowego;

• modele ilościowe (statystyczno-matematyczne; empiryczno-indukcyjne) - całkowicie bazują na stricte mierzalnych, ilościowych elementach oceny ryzyka, które dają się skwantyfikować i łatwo porównać. Klasyczna w tym zakresie jest analiza dyskryminacyjna E.I Altmana oraz jego następców.

• modele mieszane (tradycyjne, logiczno-dedukcyjne) - włączające do oceny ryzyka kryteria zarówno jakościowe, jak i ilościowe. Najczęściej są one utożsamiane z tzw. metodami punktowymi (metody scoringowe).

Monitoring kredytów

Monitoring kredytowy jest to system bieżącej i systemowej weryfikacji zdolności kredytowej klienta oraz zabezpieczeń prawnych w toku funkcjonowania kredytu. Podstawowym jego celem jest systematyczne analizowanie poszczególnych umów kredytowych, a także struktury jakościowej portfela kredytowego na szczeblu oddziału i całego banku.

Tryb monitorowania kredytów powinien być dostosowany do typu i obszaru monitoringu oraz skali ryzyka kredytowego. Zazwyczaj wykorzystuje się dwa tryby monitoringu:

• zindywidualizowany, dostosowany do klientów:

• o znacznym zaangażowaniu kredytowym,

• obciążonych dużym ryzykiem kredytowym,

• wnioskujących w toku kredytowania o zmianę warunków kredytowania,

• niespłacających długu,

• o pogarszającym się standingu finansowym.

• automatyczny (rutynowy), z zastosowaniem technik komputerowych dla pozostałych klientów, tj. o mniejszym zaangażowaniu kredytowym, ograniczonym ryzyku kredytowym, rzetelnie wywiązujących się z umów kredytowych.

Ryzyko portfela kredytowego

Analiza przyczyn upadłości banków lub ich tymczasowej niewypłacalności wskazuje, że na powstawanie trudności finansowych banków ma wpływ nie tyle zła ocena ryzyka indywidualnego kredytobiorcy, ile nieuwzględnienie w polityce kredytowej powiązań korelacyjnych występujących pomiędzy klientami lub branżami.

Czynnikiem determinującym powstawanie ryzyka portfelowego jest zatem koncentracja zaangażowań finansowych w pojedynczego klienta, sektor, branżę, podmioty funkcjonujące w tym samym regionie geograficznym.

Redukcja ryzyka portfelowego banku, jako kredytodawcy, może być realizowana poprzez zastosowanie dywersyfikacji należności kredytowych banku. Dywersyfikacja jest bardzo ważną i efektywną zasadą konstrukcji i zarządzania każdym portfelem aktywów, pozwala bowiem na zmniejszenie ryzyka bez ponoszenia żadnych dodatkowych kosztów.

Główną tezą teorii portfelowej jest to, że ryzyko portfela zależny nie tylko od ryzyka poszczególnych aktywów rozważanych osobno, ale także od stopnia współzależności, w jakim pozostają względem siebie ich stopy zwrotu przy zmieniających się warunkach zewnętrznych. Im niższa współzależność pomiędzy poszczególnymi parami aktywów, tym niższe ryzyko portfelowe. Warunkiem zmniejszenia ryzyka łącznego jest dobór do portfela aktywów o niskiej lub negatywnej korelacji.

RYZYKO PŁYNNOŚCI

Ogólne koncepcje regulowania płynności banków (ewolucja spojrzenia na kwestię płynności).

Ewolucja podejścia do kwestii płynności banku pozwala wyróżnić 4 podstawowe koncepcje regulowania płynności banku:

• złotą regułę bankową,

• regułę osadu we wkładach,

• regułę przesunięć w aktywach bilansu,

• regułę maksymalnego obciążenia.

Złota reguła bankowa

Została przedstawiona w pracy Otto Hübnera w 1854 r. Reguła ta wymaga pełnej zgodności działalności aktywnej i pasywnej pod względem kwot i terminów, co oznacza, że terminowi płatności składnika pasywów powinny odpowiadać odpowiednie kwoty i terminy aktywów. Jednocześnie nie uwzględnia ona możliwości przyjęcia nowych wkładów w celu spłacenia poprzednich. Również terminy ustalone w umowie są traktowane jako ostateczne, a istniejąca w rzeczywistości bezumowna prolongata wkładów nie jest brana pod uwagę.

Reguła osadu we wkładach

Reguła ta uwzględnia możliwości prolongaty wkładów na rachunkach, a także nowych wkładów, które zastępują dotychczasowe. W ten sposób tworzony jest z krótkoterminowych wkładów długoterminowy "osad", tzw. depozyt rdzenny, który może być podstawą udzielania długoterminowego kredytu. Stwarza to podstawę do transformacji terminów w banku, oznacza to, że część wszystkich wkładów bankowych może zostać wykorzystana "ponad terminy wkładów" w operacjach aktywnych.

Reguła „osadu we wkładach” wymaga bardzo wnikliwego obserwowania całości wkładów przez dłuższy czas w celu ustalenia wielkości tej części wkładów, która stale pozostaje w banku.

Reguła przesunięć w aktywach bilansu

Koncepcja powstała w XX wieku, gdy za celowe uznano ratowanie płynności banku za pomocą przedterminowej likwidacji aktywów. Wymaga to przestrzegania określonych reguł inwestowania kapitału, tzn. utrzymywania w portfelu aktywów takich składników, które - w przypadku spiętrzenia płatności banku - mogłyby podlegać przedterminowej likwidacji bez większych strat.

Regułę maksymalnego obciążenia

Reguła sformułowana w końcu lat pięćdziesiątych. Stanowi ona rozwinięcie reguły przesunięć. Reguła maksymalnego obciążenia ustala, jakie powinny być zachowane relacje między wysokością strat poniesionych przy likwidacji aktywów przed terminem ich zapadalności a kapitałem własnym banku. Według tej reguły wywiązanie się banku ze zobowiązań płatniczych w terminie wymaga spełnienia dwu warunków:

• wartość podlegających likwidacji aktywów musi być przynajmniej równa kwocie wymagalnych zobowiązań,

• strata wynikająca z odstąpienia aktywów przed terminem ich zapadalności nie może być większa od kapitału własnego banku.

Strategie zachowania płynności

• STRATEGIA MAGAZYNOWANIA PŁYNNOŚCI. Polega ona na utrzymywaniu w aktywach bilansu odpowiednio wysokich rezerw płynności w formie gotówki i łatwo zbywalnych aktywów dla pokrycia popytu na płynność. Przez łatwo zbywalne aktywa należy rozumieć takie aktywa, dla których istnieje tzw. gotowy rynek, utrzymuje się stabilna cena rynkowa i występuje szansa ponownego wejścia w ich posiadanie.

Jest ona głównie stosowana przez małe banki, ponieważ jest mało ryzykowna i nie wymaga posiadania wysokiej pozycji na rynku pieniężnym. Zalety te są jednak okupione obniżeniem stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału w aktywa.

• STRATEGIA ZARZĄDZANIA POŻYCZONĄ PŁYNNOŚCIĄ. Strategia ta nawiązuje do techniki zarządzania pasywami banku. Polega na zaciąganiu pożyczek na pokrycie natychmiast wymaganego popytu na płynność. Oznacza to, że przyjęcie tej strategii przez bank w znacznym stopniu redukuje magazynowanie płynności w aktywach, a w konsekwencji pokrycie zapotrzebowania za płynność odbywa się przy zdecydowanie niższych kosztach niż w warunkach przyjęcia strategii magazynowania płynności.

Strategia ta jest dla banku atrakcyjna, gdyż zapewnia najwyższą stopę przychodów odsetkowych z kapitału zaangażowanego w aktywach. Jednak w przypadku wystąpienia nieprzewidzianego zapotrzebowania na płynność pozyskiwanie środków jego pokrycia z zewnątrz może się okazać bardzo ryzykowne w warunkach dużej zmienności rynkowych stóp procentowych i zmniejszenia dostępności banku do funduszy pożyczkowych.

• STRATEGIA ZRÓWNOWAŻONEGO ZARZĄDZANIA PŁYNNOŚCIĄ. Jest to strategia, która przyjmuje kompromisowy tryb postępowania w stosunku do obu poprzednich strategii. Zakłada, że część przewidywanego zapotrzebowania na płynność powinna znaleźć pokrycie w magazynowanej płynności, a pozostała jego część - w pożyczonej płynności, zapewnionej przez zawarcie wyprzedzających umów z dostawcami funduszy.

Metody zarządzania płynnością

Do najbardziej znanych metod zarządzania płynnością należą:

• metoda puli zasobów finansowych;

• metoda konwersji zasobów finansowych;

• metoda aktywnego zarządzania pasywami;

• metoda sekurytyzacji należności kredytowych.

Metoda puli zasobów finansowych

Znalazła powszechne zastosowanie po wielkim kryzysie płynności banków w Stanach Zjednoczonych i w Europie. Stąd preferuje ona bezpieczne funkcjonowanie banku nad zyskownością jego działalności. Do określenia zasad postępowania przyjęto założenie, że zasoby są w pełni zdeterminowane przez czynniki zewnętrzne i należy je traktować w zagregowanej wielkości (suma pasywów bilansu) w celu ustalenia kierunków ich wykorzystania.

Wykorzystanie puli zasobów finansowych ustala się poprzez wyodrębnienie środków w następującej kolejności na:

• rezerwy podstawowe obejmują: gotówkę w kasie, depozyty w banku centralnym, salda na rachunkach w innych instytucjach depozytowych, gotówkę w drodze;

• rezerwy drugiej linii (dodatkowe) obejmują krótkoterminowe, łatwo zbywalne papiery wartościowe o terminie zapadalności do 1 roku np. bony skarbowe. W przeciwieństwie do rezerw podstawowych, rezerwy drugiej linii przynoszą dochód, poprawiając tym samym poziom rentowności banku;

• kredyty - po zabezpieczeniu wystarczającej płynności (rezerwy podstawowe i drugiej linii), zasoby finansowe zostają alokowane na zaspokojenie potrzeb klientów w zakresie kredytów. Charakterystyczne jest to, że portfel kredytowy nie jest traktowany jako źródło płynności;

• inwestycje w długoterminowe papiery wartościowe - mając zaspokojone potrzeby kredytowe klientów, bank alokuje pozostałe zasoby finansowe w długoterminowe papiery wartościowe (głównie rządowe). Celem posiadania portfela inwestycyjnego jest z jednej strony generowanie zysków, z drugiej zaś uzupełnianie rezerw drugiej linii.

Metoda konwersji zasobów finansowych

Stanowi odejście od globalnego traktowania pasywów bilansu. Opiera się na założeniu, że każdy rodzaj zasobów cechuje się różną zmiennością stanów, a w konsekwencji zróżnicowanymi wymaganiami formalnymi przy tworzeniu rezerw. Indywidualne traktowanie poszczególnych zasobów pozwala na uwzględnienie w wyborze sposobu alokacji podstawowych ich cech: szybkości obrotu i chwiejności. Zasoby pozyskiwane za pośrednictwem np. depozytów a vista, które mają szybki obrót i na które bank zobowiązany jest tworzyć wysokie rezerwy, są alokowane w odmienny sposób niż np. zasoby generowane ze sprzedaży instrumentów dłużnych. Pierwszym działaniem w ramach metody konwersji jest dokonanie podziału zbioru pasywów na stosowne podzbiory w oparciu o ich obrót i wymagania w zakresie rezerwy.

Następnie zasoby finansowe alokowane są do różnych kategorii aktywów traktując poszczególne podzbiory tak, jak gdyby były one odrębnymi ośrodkami zysku. Innymi słowy, każda decyzja dotycząca zarówno płynności, jak i rentowności podejmowana jest oddzielnie dla każdego źródła zasobów.

Depozyty a vista stanowią wyjątkowo duży udział w rezerwach płynności, a reszta wykorzystywana jest w działalności kredytowej. Alokacja depozytów terminowych jest szersza od depozytów a vista. Mniejsze są bowiem wymagania co do poziomu rezerw i poza zaangażowaniem ich części w działalność kredytową mogą być inwestowane w długoterminowe papiery wartościowe rynku otwartego.

Podstawową zaletą metody konwersji jest to, że w zarządzaniu bilansem przenosi ona akcent z płynności na rentowność. W konsekwencji redukcji ulega przeciętna wielkość płynnych rezerw utrzymywanych przez bank oraz zwiększa się rozmiar zasobów alokowanych do kredytów i inwestycji.

Metoda aktywnego zarządzania pasywami

W założeniu poprzednich metod (puli i konwersji zasobów finansowych) zarządzanie bilansem jest skoncentrowane na aktywach. Metoda aktywnego zarządzania pasywami zakłada natomiast, że płatności mogą być pokryte przez pozyskiwanie zasobów finansowych na rynku.

Rozróżnia się 2 typy aktywnego zarządzania pasywami:

• kasowy dla równoważenia bilansu,

• kredytowy dla wzrostu sumy bilansowej.

Kasowy typ zarządzania pasywami ma na celu pokrycie potrzeb banku w zakresie płynności. Nabyte na rynku pieniężnym krótkoterminowe zasoby powiększają rezerwy kasowe banku wykorzystywane w okresie spiętrzonych wypłat depozytów. Dzięki tej technice utrzymywania płynności bank ma szanse realizowania wyższych dochodów na skutek znacznej redukcji rezerw.

W porównaniu z metodą puli lub konwersji, metoda „kasowa” umożliwia bankowi utrzymanie wyższego wskaźnika niepłynnych aktywów dochodowych, co z jednej strony bezpośrednio wpływa na podwyższenie dochodów, z drugiej jednak, powoduje wzrost ryzyka (wynikający z niepewności co do kosztu dostarczania płynnych rezerw).

Rezerwy podstawowe Rezerwy drugiej linii Kredyty Inwestycje
		Depozyty Kapitał akcyjny

Kredytowy typ zarządzania pasywami zakłada, że nabyte lub pożyczone na rynku zasoby finansowe zostaną skierowane na powiększenie portfela kredytowego. Celem tego rodzaju działań jest zwiększanie wolumenu aktywów dochodowych i tym samym rentowności.

Rezerwy podstawowe Rezerwy drugiej linii Kredyty Inwestycje	Depozyty Kapitał akcyjny

Metoda sekurytyzacji należności kredytowych

Jest nową metodą zarządzania bilansem banku. Zaczęto ją stosować w latach osiemdziesiątych dzięki pojawieniu się nowego instrumentu - sekurytyzacji zabezpieczającej bank przed ryzykiem kredytowym. Przekształcenie określonej puli udzielonych kredytów w papiery wartościowe i ich sprzedaż stanowi formę przeniesienia ryzyka kredytowego na inwestorów. Dzięki tej operacji bank osiąga dodatkowe korzyści:

• odmraża kapitał przed umownym terminem spłaty,

• zabezpiecza płynność kredytową,

• przyspiesza rotację kapitału,

• realizuje dodatkowy przychód.

Metoda ta stanowi odwrót w ulepszaniu technik zabezpieczania płynności banku. Przenosi bowiem akcent z zarządzania pasywami na zarządzanie aktywami banku poprzez przedterminowe ich upłynnienie na rynku kapitałowym lub wtórnym rynku kredytowym.

Nieustanny wzrost portfela kredytowego

Środki pozyskane

Środki pozyskane

Wypływy depozytów

---