Psychologia kliniczna.

Psychologia kliniczna specjalizuje się w leczeniu osób z zaburzeniami psychicznymi i z zaburzeniami zachowania. Zajmuje się również opisem i wyjaśnianiem zdrowych oraz zaburzonych reakcji, jej zadaniem jest diagnoza oraz profesjonalna pomoc.

Funkcjonowanie fizjologiczne, poznawcze i emocjonalne jednostki można uznać za zaburzone, jeśli człowiek nie może realizować swoich potrzeb, celów indywidualnego i społecznego rozwoju oraz gdy nie wypełnia obowiązków związanych z jego rolą w danej społeczności. Zaburzenia psychiczne są opisywane w kategorii zespołu objawów odnoszących się do społecznych zachowań jednostki. Jednak diagnozowanie zaburzeń jest narażone często na brak obiektywizmu i relatywizm w związku z tym, że wnioskowanie o symptomach choroby psychicznej oparte jest na subiektywnym opisie doznań przez badanego oraz na podstawie obserwacji jego zachowania.

R E K L A M A

czytaj dalej ↓

Istnieje wiele trudności w określeniu jednoznacznych kryteriów wskazujących na chorobę psychiczną. Wakefield wymienia trzy główne kryteria pozwalające odróżnić patologię od normy:

- poczucie cierpienia i niesprawność,

- zachowania naruszające przyjęte normy społeczne,

- zaburzenia zdrowia psychicznego.

Zmieniają się również klasyfikacje zaburzeń psychicznych. Jedną z najbardziej znanych i najczęściej stosowanych klasyfikacji jest propozycja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego znana pod nazwą Podręcznik diagnostyczny i statystyczny zaburzeń psychicznych (skrót to DSM- IV).

Psychologię kliniczną należy odróżnić od psychopatologii.

W ramach psychologii klinicznej można wyróżnić pewne subdyscypliny, głównie psychologię kliniczną dziecka i psychologię kliniczną człowieka dorosłego. Główne cele psychologii klinicznej to opis i wyjaśnianie zachowania normalnego oraz zaburzonego a także rozwiązywanie problemów zdrowotnych.

Najczęstszym przedmiotem diagnozy psychologii są zaburzenia psychiczne, które charakteryzują się zakłóceniami różnych funkcji psychicznych. Istnieją różne klasyfikacje zaburzeń psychicznych. Ze względu na czynniki wywołujące zaburzenia dzielimy je na:

1. Zaburzenia psychiki

a). zaburzenia nerwicowe (zaburzenia lękowe, obsesyjno- kompulsywne, dysocjacyjne, somatyczne, reakcje na ciężki stres) - rodzaj zaburzeń, u podłoża których nie leżą uszkodzenia fizjologiczne, ale zakłócenia procesów emocjonalnych.

b). zaburzenia osobowości i zachowania (specyficzne zaburzenia osobowości, zaburzenia nawyków, identyfikacji płciowej, preferencji seksualnych) - obejmują wzorce reakcji emocjonalnych i zachowań nietypowe dla danej społeczności czy kultury. Zaburzenia dotyczą funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego, behawioralnego. Zaliczamy tu np. osobowość paranoiczną, schizoidalną, histeryczną. Wśród zaburzeń nawyków i popędów wyróżnić można m.in. patologiczny hazard, kleptomanię czyli zachowania pozbawione racjonalnej motywacji. Przykładem zaburzeń na tle seksualnym jest transseksualizm, ekshibicjonizm, fetyszyzm, pedofilia.

c). zaburzenia afektywne (manie, depresje) - polegają na patologicznych i nawracających zmianach nastroju. Dwa główne typy zaburzeń to zespół depresyjny i zespół maniakalny, które mogą czasem występować w połączeniu, wtedy mówimy o zaburzeniu dwubiegunowym.

d). zaburzenia schizofreniczne - obejmują zaburzenia myślenia, spostrzegania, emocji, które prowadzą łącznie do rozszczepienia (dezintegracji) osobowości. Typowe są dla tej kategorii zaburzeń urojenia, omamy słuchowe, rozkojarzenia, nagłe zmiany tematu rozmowy, pobudzenie ruchowe albo osłupienie, czasem apatia, wycofanie się, pasywność.

e). zaburzenia uwarunkowane organicznie (spowodowane uszkodzeniem struktur mózgowych albo zakłóceniami w funkcjonowaniu układu nerwowego), np. otępienie starcze, choroba Alzheimera.

2. Zaburzenia rozwoju.

Psychopatologia to dyscyplina zajmująca się opisem zaburzeń psychicznych w kategoriach objawów, badająca przyczyny tych zaburzeń i ich mechanizmy.

Objaw - wskaźnik zachowania świadczący o zaburzeniach procesów emocjonalnych, poznawczych, itd.

Zaburzenia procesów poznawczych - są to zakłócenia dotyczące procesów przetwarzania informacji, takich jak spostrzeganie, myślenie, pamięć, uwaga.

*sąd realizujący- wnioskowanie o realnym występowaniu jakiegoś zjawiska albo obiektu.

*sąd klasyfikacyjny- proces kategoryzacji, przypisywania określonych obiektów czy zjawisk do pewnych kategorii.

Zaburzenia spostrzegania mają najczęściej podłoże fizjologiczne, są związane z uszkodzeniem układu nerwowego albo niektórych obszarów mózgowych. Przykładem takich zaburzeń jest agnozja (niezdolność do rozpoznawania osób czy obiektów), Źródłem zaburzeń percepcyjnych są więc zaburzenia organiczne, uszkodzenia centralnego układu nerwowego, np.: agnozja, astereognozja (niemożność rozpoznawania rzeczy czy osób za pomocą zmysłu dotyku), anestezja histeryczna (nie odbieranie żadnych informacji pochodzących z różnych zmysłów).

Wyróżniamy zatem następujące zaburzenia spostrzegania:

- osteremognozja - zdolność do rozpoznawania przedmiotów tylko wtedy, gdy się je widzi;

- specyficzne zaburzenia spostrzegania:

• makropsja- zniekształcenie percepcyjne polegające na spostrzeganiu obiektów jako większych niż są realnie;

• mikropsja- zniekształcenie percepcyjne, w którym osoba spostrzega obiekty jako mniejsze niż są w świecie rzeczywistym;

• iluzje i omamy: zniekształcenia spostrzegania o charakterze ilościowym i jakościowym;

• hiperestezje- nadwrażliwość zmysłowa;

• hipostezja- niska wrażliwość percepcyjna

Złudzenie to zniekształcenie percepcyjne, występuje najczęściej, gdy układ bodźców jest wieloznaczny. Nie wszystkie złudzenia świadczą o zaburzeniach. W zasadzie są one naturalną właściwością ludzkiego organizmu, pokazującą pewną rozbieżność między naszym spostrzeganiem a rzeczywistością. Są również dowodem na to, że czasem jeden obraz na poziomie sensorycznym może prowadzić do wielu interpretacji. W związku z tym wyróżnia się złudzenia organiczne i patologiczne (wskazujące na zaburzenia).

Omam to rodzaj fałszywej percepcji polegający na słyszeniu lub widzeniu rzeczy, które w rzeczywistości nie istnieją, nie mają podstawy sensorycznej. Omamy są charakterystycznym objawem dla pewnych zaburzeń psychicznych, takich jak schizofrenia, występują również przy uszkodzeniach mózgu. Typowe własności omamów:

- tworzą się samoistnie, nie opierając się na realnie istniejących bodźcach;

- osoba je spostrzegająca jest przekonana o ich rzeczywistym istnieniu;

- nie poddają się kontroli chorego;

- osoba chora nie jest w stanie w żaden sposób je modyfikować czy nimi stymulować.

Ze względu na moduł zmysłowy wyróżniamy kilka rodzajów omamów:

• Omamy wzrokowe

• Omamy słuchowe

• Omamy dotykowe

• Omamy smakowe

• Omamy węchowe

Omamy psychogenne - halucynacje, które powstają u ludzi normalnych pod wpływem zatrucia alkoholowego lub działania środków psychodelicznych, także w trakcie hipnozy, ekstazy religijnej, nagłego szoku.

Myślenie - proces umysłowy, w trakcie którego tworzone są nowe reprezentacje umysłowe.

Zaburzenia myślenia:

1. myślenie prelogiczne- nieracjonalne, dostosowane do chwilowo występujących emocji.

2. myślenie magiczne: rozumowanie oparte na przeświadczeniu o niemożności wyjaśnienia otaczających nas zdarzeń, które podlegają nieokreślonej sile.

3. zaburzenia treści myślenia - przykładem tego typu zaburzeń są urojenia czyli fałszywe przekonanie trwale utrzymujące się, nielogiczne i niezgodne z rzeczywistością, np. nieprawdziwe poglądy na temat swojej osoby. Wyróżniamy urojenia prześladowcze, przekonawcze, zazdrości, wielkości, niższości, grzecznościowe, hipochondryczne. Większość z tych urojeń występuje w stanach paranoidalnych.

4. myśli natrętne- zwykle prowadzą do kompulsji czyli czynności powtarzalnych, stereotypowych, które nie są pożądane przez daną osobę, ale musi je ona wykonywać pod wewnętrznym przymusem.

Zaburzenia pamięci:

A). o podłożu organicznym, spowodowane np. nadużywaniem środków farmakologicznych,

B). zaburzenia funkcjonalne związane ze zmianami,

C). wyobraźnia ejdetyczna- pozwala na zapamiętywanie rzeczywistych obrazów doświadczając je w sposób bezpośredni,

D). amnezja czyli utrata pamięci- amnezja następcza i wsteczna spowodowane są urazem, jakiego doznała osoba, która nie może zapamiętywać nowych informacji (a. następcza) albo nie pamięta zdarzeń sprzed urazu (a. wsteczna). Z kolei amnezja psychogenna nie jest spowodowana żadnym uszkodzeniem fizycznym, wywołana jest natomiast wstrząsem psychicznym, osoba nie pamięta ważnych informacji dotyczących jej życia.

E) konfabulacja- polega na opowiadaniu wymyślonych rzeczy jako wspomnień z okresu, którego osoba nie pamięta. Towarzyszy często zaburzeniom pamięci lub chorobom psychicznym.

F) déjà vu - złudzenie, nie zawsze o podłożu patologicznym, polega na specyficznym doświadczeniu - odczuwaniu osób lub sytuacji spotykanych po raz pierwszy jako już znanych.

Zaburzenia emocjonalne:

Są to zaburzenia nastroju polegające na patologicznym odczuwaniu różnych emocji, zwykle o silnym natężeniu. Przykładem takich zaburzeń jest depresja albo depresja występująca łącznie z manią - osoba dotknięta tym zaburzeniem zachowuje się ekspansywnie, jest aktywna, zirytowana, posiada wyolbrzymione poczucie własnej wartości i siły. Angażuje się w różne czynności, nie odczuwa potrzeby snu. Epizod maniakalny charakteryzuje się również brakiem koncentracji, gonitwą myśli.

Świadomość- można określić ją jako stan, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze swoich doświadczeń oraz ze zdarzeń z jej środowiska zewnętrznego.

Zaburzenia świadomości:

1. ilościowe zmiany świadomości - np. zaburzenia snu (bezsenność, narkolepsja, nadmierna senność w ciągu dnia);

2. jakościowe zmiany świadomości: stan hipnozy, dysocjacja czyli funkcjonowanie świadomości na różnych poziomach, medytacje, ekstaza religijna, urojenia, zmiany występujące pod wpływem środków psychotropowych, szczególnie niebezpieczne są środki halucynogenne i psychodeliczne.

Zaburzenia osobowości

Obejmują zmiany we wzorcach zachowania, myślenia i odczuwania, które mają charakter dezadaptacyjny i względnie trwały. Osoby dotknięte tym rodzajem zaburzeń odczuwają wewnętrzny dyskomfort, nie potrafią bowiem dostosować się do otoczenia, często więc wycofują się z życia społecznego. Większość z tych zaburzeń objawia się już w dzieciństwie lub w okresie dojrzewania i trwają zwykle w dorosłym życiu. W zależności od typu zaburzenia występują różne objawy. Generalnie charakteryzują się odmiennym spostrzeganiem, odczuwaniem i traktowaniem innych ludzi, co sprawia, że jednostka ma trudności z utrzymywaniem pozytywnych relacji z otoczeniem. Zwykle osoba taka jest nadwrażliwa, unika kontaktów z innymi ludźmi, nie zwraca uwagi na odczucia innych, ani normy społeczne. W niektórych zaburzeniach jednostka jest bardzo impulsywna, często reaguje agresją, mają zaburzone lub wyolbrzymione poczucie własnej wartości.

Specyficzne zaburzenia osobowości:

• Osobowość paranoiczna- jednostka jest podejrzliwa i nieufna wobec otoczenia, nawet najbliższych jej osób. Jest przekonana, że wszyscy wokół ją oszukują, są do niej wrogo nastawieni. Osoba taka jest szczególnie przewrażliwiona na własnym punkcie, źle znosi swoje niepowodzenia.

• Osobowość schizoidalna- jednostki wycofują się z życia społecznego, ponieważ mają poważne trudności z odczytywaniem emocji i intencji innych osób, co uniemożliwia im tworzenie zdrowych relacji międzyludzkich, oprócz izolacji społecznej osiowym objawem tego zaburzenia jest lekceważenie norm społecznych, skupianie się wyłącznie na swoich potrzebach.

• Osobowość antyspołeczna (dyssocjalna)- jak wskazuje nazwa, zaburzenie to charakteryzuje się przede wszystkim ignorowaniem norm i zasad społecznych, nieumiejętnością współżycia z innymi ludźmi, nieadekwatnością reakcji do sytuacji. Jednostka zachowuje się agresywnie, brakuje jej samokrytyki. Za wszystkie niepowodzenia obwinia innych ludzi.

• Osobowość chwiejna emocjonalnie - typowym przejawem tego zaburzenia są patologiczne i nagłe zmiany nastroju, szczególnie częste są reakcje agresji nieadekwatne do wywołujących je bodźców, jednostka jest poza tym niezdolna do planowania przyszłości. W obrębie tego zaburzenia wyróżnia się także osobowość borderline (z pogranicza), która charakteryzuje się niską samooceną, częstymi próbami samobójstwa albo samookaleczenia.

• Osobowość histrioniczna (histeryczna)- cechuje się nadwrażliwością i towarzyszącym jej nadmiernym, wręcz teatralnym wyrażaniem swoich odczuć. Połączone jest to z wyolbrzymionym poczuciem własnej wartości, stałą potrzebą uwagi i podziwu ze strony otoczenia. Jednostka zwraca bardzo uwagę na swój wygląd, jest zapatrzona w siebie, lekceważy innych, często wykorzystuje ich w osiąganiu swoich celów.

• Osobowość narcystyczna- jednostka ma wyolbrzymione poczucie własnej wartości, podobnie jak w poprzednim wypadku wymaga stałej uwagi ze strony innych osób, nie potrafi przyjmować krytycznych ocen, reaguje wtedy zwykle nieadekwatnie do sytuacji. Skupianie się na sobie i lekceważenie innych utrudnia relacje interpersonalne. Osoba narcystyczna nie reaguje na odczucia innych ludzi, najważniejsze są jej potrzeby, przyznaje sobie uprzywilejowaną pozycję.

• Osobowość lękliwa - objawem osiowym tej grupy zaburzeń jest nieustanne odczuwanie lęku, niepokoju, jednostka ma zaniżoną samoocenę, ogranicza swoje relacje z innymi, wręcz boi się kontaktów społecznych. Czuje się nieprzystosowana, dlatego zwykle wycofuje się z życia społecznego.

• Osobowość zależna- jednostka jest niemal całkowicie zależna od innych osób, nie potrafi samodzielnie podejmować decyzji ani dokonywać wyborów, boi się przejęcia odpowiedzialności. Często towarzyszy temu obniżona samoocena, poczucie bezradności życiowej.

• Osobowość anankastyczna (obsesyjno-kompulsywna)- jednostka jest pedantyczna, bardzo skrupulatna, dokładna. We wszystkim, czego się podejmuje chce być najlepsza, jest perfekcjonistą. Zaburzenie to charakteryzuje się również nieumiejętnością podejmowania niezależnych decyzji, nieustannymi wątpliwościami. Towarzyszą mu również natarczywe myśli, niechęć wydawania pieniędzy, wyrzucania starych rzeczy, nieumiejętność pełnego wyrażania emocji.

Upośledzenie umysłowe - spowodowane może być uszkodzeniami układu nerwowego albo wrodzonymi deficytami rozwoju. Lżejsze postacie zaburzenia mogą wynikać z zaniedbania otoczenia (zwłaszcza rodziców).

Oligofrenia - upośledzenie intelektualne spowodowane uszkodzeniami tkanki mózgowej we wczesnym dzieciństwie. Wyróżnia się trzy stopnie oligofrenii (debilizm, imbecylizm, idiotyzm).

Niepełnosprawność intelektualna cechuje się różną głębokością, w jej określaniu bierze się pod uwagę iloraz inteligencji mierzony testowo (najczęściej jest to test Wekslera). Na tej podstawie ustalono cztery stopnie niepełnosprawności intelektualnej:

- stopień lekki (50-70)

- stopień umiarkowany (35 do 49)

- stopień znaczny (24-34)

- stopień głęboki (20 i 5)

Charakterystyka stopnia lekkiego upośledzenia - zwykle zaburzenie to przejawia się już w okresie przedszkolnym, większe problemy dziecko ma w szkole. Dzieci dotknięte tym zaburzeniem są dość chwiejne emocjonalnie, bardzo ekspresywne, aktywne. Mają trudności z koncentracją uwagi, z czasem także z wymową, doborem odpowiedniego słownictwa, uczenie się wymaga więcej czasu i wysiłku w porównaniu do normalnie rozwijających się dzieci. Przeważa myślenie oparte na konkretnych obrazach w porównaniu do rozumowania opartego na pojęciach słownych. Zaburzony jest również rozwój psychomotoryczny. Pod koniec 1 roku życia dziecko potrafi dopiero samodzielnie siedzieć, jeszcze w wieku 2 lat jego ruchy są mało precyzyjne i nieskoordynowane. Poza tym takie dzieci wykazują nieadekwatne reakcje emocjonalne, nie potrafią rozszyfrować uczuć innych osób, dlatego mają trudności z przystosowaniem się do życia społecznego.

Charakterystyka stopnia umiarkowanego upośledzenia - obniżona sprawność intelektualna, spostrzegania, pamięci, brak koncentracji uwagi, zaburzony jest rozwój mowy: dziecko wymawia całe słowa dopiero w wieku ok. 5 lat, ok. 7 roku życia potrafi formułować proste zdania, jednak ma trudności z nabywaniem gramatyki języka, poza tym występują u niego problemy z wymową, w mniejszym stopniu rozwija się u takich dzieci słownictwo. Znacznie opóźniony jest również rozwój ruchowy: dziecko uczy się samodzielnie utrzymywać w pozycji siedzącej dopiero gdy ma 2 lata, natomiast w wieku 3 lat zaczyna chodzić. Dzieci przejawiające upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym nie są do końca samodzielne i niezależne. Wymagają obecności kogoś, kto by się nimi opiekował. Mimo iż nie są w stanie całkowicie kontrolować swoich reakcji, są wrażliwe, zdolne do zawierania głębokich więzi uczuciowych z innymi ludźmi.

Charakterystyka stopnia znacznego upośledzenia - pogłębiają się zaburzenia spostrzegania, uwagi, pamięci, uczenia się. Obserwuje się również znaczne opóźnienie rozwoju mowy, który zatrzymany zostaje na etapie wymawiania pojedynczych wyrazów albo tworzenia prostych zdań, mowa ma postać telegraficzną, słownik jest niewielki. Podobnie zaburzony jest rozwój motoryczny: dziecko potrafi siedzieć i chodzić dopiero w wieku przedszkolnym. Do pewnego stopnia może wykonywać niektóre czynności samodzielnie, ale wymaga to długiego uczenia. W każdym razie jest w stanie zaspokoić podstawowe potrzeby osobiste. Nie potrafi kontrolować swoich potrzeb i emocji. Zdolne jest jednak do budowania więzi z innymi, mimo iż reakcje mają postać raczej prymitywną.

Charakterystyka stopnia głębokiego upośledzenia - głębokie deficyty w zakresie spostrzegania, pamięci, uczenia się. Dziecko jest w stanie nabywać jedynie proste wzorce zachowania, nie potrafi skupić uwagi nieraz nawet na jednym obiekcie. Rozwój motoryczny i językowy jest bardzo opóźniony. Dziecko jest w stanie przyswoić sobie dosłownie kilka słów i reagować na niektóre słyszane zdania. Potrafi chodzić, ale ruchy są nieprecyzyjne, stereotypowe. Dziecko nie jest w stanie zaspokajać nawet podstawowych potrzeb osobistych. Często nie jest też w stanie wyrażać emocji.

Przyczyny upośledzeń umysłowych:

1. przyczyny uwarunkowane organicznie, biologicznie - zaburzenia endogenne, np. zespół Downa, zaburzenia metabolizmu, np. fenyloketonuria;

2. przyczyny środowiskowe, społeczne - zaburzenia egzogenne, np. czynniki rodzinne, zaburzenia mechaniczne związane z komplikacjami przy porodzie, upośledzenie może pojawić się też w wyniku niektórych chorób, np. zapalenia opon mózgowych.

Jak zapobiec upośledzeniu umysłowemu?

- należy dbać o własne zdrowie, szczególnie w okresie ciąży. Można poddać się badaniom prenatalnym w celu wykrycia ewentualnych chorób dziedzicznych albo wrodzonych deficytów dziecka.

- ważna jest opieka w czasie ciąży, odpowiednie odżywanie się, leczenie chorób, jakie wystąpiły w czasie ciąży.

- pozytywny kontakt z dzieckiem po porodzie, uważa się obecnie, że depresja poporodowa matek wpływa na obniżenie aktywności psychicznej ich dzieci.

- nie izolować dziecka od otoczenia.

Autyzm wczesnodziecięcy - trzy główne symptomy charakteryzujące ten zespół zaburzeń to: unikanie przez dziecko kontaktów z innymi, złe znoszenie wszelkich zmian oraz zaburzenia mowy. Początkowo upatrywano przyczyn tej choroby w chłodnej emocjonalnie postawie matki, potem wskazywano na czynniki organiczne, np. nadmierną dojrzałość kory mózgowej w chwili narodzin, deprywacja sensoryczna, uszkodzenia tworu siatkowatego i inne. Wycofanie się z kontaktów międzyludzkich prowadzi do niezdolności budowania z nimi jakichkolwiek więzi uczuciowych. To z kolei wpływa pośrednio na zahamowanie rozwoju emocjonalnego, poznawczego, społecznego. Myślenie jest nielogiczne, niesymboliczne w związku z czym dziecko ma problemy z nabywaniem mowy, która często bywa echolaliczna. Ruchy mają charakter automatyczny i stereotypowy.

Zespół Asperga - pojawia się tu wiele objawów typowych dla zaburzeń autystycznych, dzieci również izolują się od innych ludzi, są bardziej "przywiązane" do przedmiotów. Rozwój motoryczny i umysłowy pozostaje w normie.

Zespół Retta- objawy przypominają autyzm, jednak zaburzenie to połączone jest z uszkodzeniami fizycznymi - zahamowaniem rozwoju czaszki. Choroba występuje częściej u dziewczynek. Wiąże się z upośledzeniem rozwoju intelektualnego, motorycznego. Zaburzenia wykrywa się ok. 6, 7 miesiąca życia. Osoby dotknięte tą chorobą żyją zwykle ok. 30 lat. Z czasem dochodzi bowiem do całkowitego paraliżu i innych zaburzeń somatycznych.

Zaburzenia rozwoju dziecka:

• Zaburzenia parcjalne związane z zahamowaniem niektórych umiejętności szkolnych, takich jak zdolność czytania, pisania.

• MBD- minimalne uszkodzenie mózgu - leży u podłoża problemów związanych z uczeniem się. Specyficzne trudności są zróżnicowane, często ulegają zmianom, zaburzenia te poddają się kontroli i regulacji. Dlatego duże znaczenie w ich zahamowaniu ma sprzyjające otoczenie dziecka.

• Zaburzenia szkolne:

1. zaburzenia czytania (np. ślepota słowna, dysleksja) - ich wystąpienie nie musi świadczyć o upośledzeniu umysłowym, zwykle nie jest też związane z uszkodzeniami fizycznymi receptorów (np. oczu). Zaburzenia te towarzyszą często niesprawności intelektualnej, mogą się też pojawić pod wpływem czynników środowiskowych, np. braku odpowiedniej stymulacji ze strony rodziców.

Dysleksja to specyficzne zaburzenie czytania polegające na przestawianiu liter, myleniu strony prawej i lewej, dolnej i górnej. Występuje czterokrotnie częściej u chłopców niż u dziewcząt.

2. zaburzenie umiejętności matematycznych - np. dyskalkulia polegająca na nieumiejętności radzenia sobie z prostymi działaniami matematycznymi, zwykle pojawia się już we wczesnym dzieciństwie.

3. zaburzenia pisania - przykładem jest dysgrafia czyli zaburzenia umiejętności pisania, nie odróżnianie kształtu i wielkości liter, brak umiejętności łączenia odpowiednich dźwięków z symbolami graficznymi liter. Dysortografia jest zaburzeniem w przyswajaniu sobie ortografii.

4. zaburzenia mowy - u ich podłoża mogą leżeć uszkodzenia fizyczne receptorów zmysłów (wzrokowych, słuchowych, itd.). albo obszarów korowych (szczególnie kory sensoryczno- motorycznej). Główne objawy to po pierwsze nieprawidłowa wymowa (szeplenienie, seplenienie, kappacyzm, reranie), poza tym występuje opóźnienie w rozwoju mowy i słownika. Charakterystyczne dla tej grupy objawów jest również jąkanie kloniczne i toniczne.

• Zespół deficytu uwagi i nadaktywności - ADHD - związany jest z zaburzeniami w zakresie kontrolowania zachowania, typowe objawy to ruchliwość, trudności z koncentracją uwagi, reakcje nieadekwatne do wywołujących je bodźców, częste są zachowania agresywne, chwiejność emocjonalna. Zaburzenia te często pojawiają się u dzieci w okresie wczesnoszkolnym, potem zwykle się z nich wyrasta, ale nie zawsze. Częściej występują u chłopców niż u dziewczynek. Przyczyny związane są z uszkodzeniem płata czołowego.

• Zaburzenia odżywania- obejmują:

1. brak łaknienia- związane z brakiem głębokiej więzi uczuciowej z matką i przejawiającym się u niej chłodem emocjonalnym.

2. wzmożone łaknienie, apetyt- wynikają również z nieprawidłowych relacji z innymi, szczególnie z matką, która przejawia postawę nadopiekuńczą.

• Zaburzenie PICA - utrzymuje się zwykle do ok. 5 roku życia. Charakterystycznym objawem jest zjadanie przez dziecko rzeczy niejadalnych, np. kredy, tynku, ziemi. Mogą pojawić się również inne symptomy, np. obgryzanie paznokci, ssanie palca.

Zaburzenia tożsamości płciowej

Związane są z trwałym niezadowoleniem ze swojej płci oraz chęcią posiadania cech płci przeciwnej. Obejmują zakłócenia w odczuwaniu tożsamości płciowej czyli podstawowego poczucia męskości lub kobiecości, świadomości i akceptacji własnej płci. Proces identyfikacji płciowej zwykle kończy się ok. 2,3 roku życia, kiedy dzieci zdają sobie sprawę z tego, jakiej są płci. W kształtowaniu się tożsamości płciowej ogromną rolę odgrywają również role płciowe czyli określone wzorce zachowań i postaw typowych dla mężczyzny lub kobiety, które są wyrażane publicznie przez jednostkę. Te normy są określane w obrębie danej społeczności. W przyswajaniu ich sobie przez dzieci biorą udział rodzice, którzy wyznaczają chłopcom i dziewczynkom inne standardy i inne wzorce zachowań. Tożsamość płciowa zwykle kształtuje się w okresie dojrzewania. Ważną rolę w tym procesie mają również kontakty z osobami płci przeciwnej.

Zaburzenia nerwicowe

Początkowo obejmowały wszelkie zaburzenia wynikające z uszkodzeń układu nerwowego. Obecnie uważane są za zaburzenia nie związane z uszkodzeniami organicznymi, ale ze zmianami w funkcjonowaniu emocjonalnym, poznawczym i behawioralnym. Przyjmuje się również, że powstawaniu tego typu zaburzeń towarzyszą specyficzne właściwości osobowości, takie jak: egocentryzm, stałe poczucie niepokoju, brak umiejętności radzenia sobie w sytuacjach problemowych.

Klasyfikacja zaburzeń nerwicowych:

• Zaburzenia lękowe w postaci fobii - lęk spowodowany jest albo bliżej nieokreślonymi sytuacjami albo też zjawiskami bądź obiektami, które w rzeczywistości nie stanowią żadnego zagrożenia dla człowieka. Poczucie lęku ma więc charakter wyraźnie subiektywny i irracjonalny. Temu patologicznemu odczuwaniu lęku towarzyszą objawy fizjologiczne (przyspieszone tętno krwi, skrócony oddech, wypieki lub dreszcze, napięcie mięśni) oraz psychiczne (przerażenie, niepokój pojawiające się na samą myśl o wywołującym lęk zjawisku, nadwrażliwość, trudności ze snem i koncentracją). Najczęściej spotykane rodzaje zaburzeń lękowych to:

- agorafobia- lęk przed przebywaniem w miejscach publicznych lub na otwartej przestrzeni.

-fobia społeczna - lęk w obliczu sytuacji publicznych, w których można być obserwowanym.

Istnieją również inne zaburzenia lękowe, w których źródło lęku ma różne postacie i często wynika z traumatycznych doświadczeń z okresu dzieciństwa, np. klaustrofobia - lęk przed przebywaniem w zamkniętej przestrzeni, np. w windzie, kancerofobia - lęk przed chorobą nowotworową.

• Zaburzenia obsesyjno- kompulsywne (nerwica natręctw) - objawem osiowym tej grupy zaburzeń są natarczywe, obsesyjne, stale powracające myśli a także kompulsje czyli wewnętrzny przymus wykonywania jakichś czynności. Pojawiające się w umyśle idee powodują negatywne stany emocjonalne, mogą to być myśli bluźniercze, katastroficzne. Z kolei czynności przymusowe mają charakter stereotypowy, niczemu nie służą, ale jednostka przypisuje im nieracjonalne znaczenie.

• Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne) - dotyczą zaburzeń pamięci, własnej tożsamości, spostrzegania. Przejawem jest np. dysocjacyjna amnezja czyli utrata z pamięci ważnych wydarzeń z życia; osłupienie dysocjacyjne - reakcje ruchowe nieadekwatne do wywołujących je bodźców, zaburzenia mowy; oraz dysocjacyjne zaburzenia ruchu - niemożność poruszania się.

• Zaburzenia pod postacią somatyczną - obejmują dużą grupę objawów, najbardziej reprezentatywna dla tego typu zaburzeń jest hipochondria czyli skarżenie się na określone objawy somatyczne, przekonanie o byciu poważnie chorym. Towarzyszy temu zwykle nieustanny niepokój, prośby o dodatkowe badania albo leki.

Zaburzenia okresu dojrzewania- obejmują trzy grupy zaburzeń:

1. zmiany psychiczne, które występowały już w okresie dzieciństwa;

2. zaburzenia specyficzne dla okresu dojrzewania;

3. zmiany charakterystyczne dla okresu dorosłości, ale mające swój początek w okresie dorastania, np. nerwice.

W obrębie grupy zaburzeń specyficznych dla okresu adolescencji wyróżniamy:

- zaburzenia afektywne- związane ze zmianami lub utrzymywaniem się określonych stanów emocjonalnych, np. epizod depresyjny (duża depresja, depresja jednobiegunowa). Zaburzenie to polega na stałym odczuwaniu przygnębienia i smutku albo na zmniejszonej chęci lub zdolności do odczuwania uczuć przyjemnych. Towarzyszą temu objawy fizjologiczne, np. zaburzenia snu, trudności z koncentracją uwagi, chroniczne zmęczenie. Typowa jest również niska samoocena, utrata chęci życia i zainteresowań, pesymizm. Czasem występują również myśli samobójcze. Osoby dotknięte depresją unikają kontaktów społecznych, izolują się, opuszczają lekcje w szkole. Są również poirytowane, często wpadają w złość, są chwiejne emocjonalnie. Depresje w okresie dorastania występują częściej u dziewcząt, u których uczucie depresji połączone jest z przesadną dbałością o własny wygląd i niskim poczuciem własnej wartości. Uczucie depresji może być pogłębione przez nagłe zmiany życiowe, takie jak: śmierć członka rodziny, problemy w szkole, choroba.

Innym typowym dla okresu dojrzewania zaburzeniem emocjonalnym jest dystymia, która polega również na obniżeniu nastroju, ale ma bardziej łagodny charakter w porównaniu do depresji. Tego typu zmiany nastroju są jednak przewlekłe, zwykle utrzymują się również w dorosłym życiu. Powodują złe samopoczucie i nieumiejętność normalnego funkcjonowania w życiu społecznym.

- zaburzenia afektywne dwubiegunowe - typowe jest tu naprzemienne występowanie epizodów depresyjnych i maniakalnych. Nazywane są również psychozą maniakalno-depresyjną. Charakteryzują się dużą labilnością emocji, myślami samobójczymi. Częste są również niektóre objawy fizjologiczne, np. zaburzenia koncentracji, snu, nadruchliwość.

- zaburzenia odżywiania - w okresie adolescencji obserwuje się zwiększoną wrażliwość na punkcie swojego wyglądu zewnętrznego, szczególnie u dziewcząt. Warto przy tym zaznaczyć, że wzorce piękna są uwarunkowane kulturowo. Te właśnie wzorce leżą u podłoża zaburzeń związanych z odżywianiem się. Zatem ta grupa zaburzeń uzależniona jest zarówno od czynników indywidualnych, jak i środowiskowych. Czynniki kulturowe i społeczne determinują bowiem ile, kiedy i jak szybko się zjada. One określają również wzorce atrakcyjności, które pragnie osiągnąć każdy człowiek. Dwie grupy zaburzeń odżywiania to jadłowstręt psychiczny (anoreksja nerwowa)- stwierdza się jego wystąpienie, gdy waga ciała spada o ok. 20% od średniej dla danego wieku. Zmiany wagi mają przyczyny psychologiczne. Spowodowane są obawą przed byciem osobą otyłą, a także problemami z kontrolą nad własnym ciałem, zaniżonym poczuciem własnej wartości oraz pewnymi postawami seksualnymi. W naszej kulturze społeczeństwo nakłania w głównej mierze do powstrzymywania się od jedzenia. To autodestrukcyjne zaburzenie odżywiania często pojawia się wśród rodzin inteligenckich, o wyższym statusie socjalnym, w których większą wagę przywiązuje się do wyglądu fizycznego. Nadmierne odchudzanie się często zagraża zdrowiu, dlatego niektóre formy anoreksji wymagają leczenia szpitalnego. Drugim najczęściej spotykanym zaburzeniem odżywania jest bulimia nerwowa czyli- żarłoczność psychiczna, która polega na objadania się i prowokowaniu u siebie wymiotów. Motywacje do takich działań przypominają w zasadzie przyczyny anoreksji. Również dotykają raczej dziewcząt, które chcą osiągnąć ideał piękna, jaki determinuje społeczeństwo, głównie telewizja i inne media. Ten typ zaburzeń charakteryzuje się brakiem kontroli nas swoim ciałem oraz nad spożywanymi posiłkami przejawiającym się poprzez objadanie się co jakiś czas, a następnie poprzez celowo powodowane wymioty. Bulimii również towarzyszą niska samoocena, często poczucie depresji, a także objawy fizjologiczne. Bulimia, w szczególności prowokowanie wymiotów może doprowadzić do uszkodzeń w obrębie układu pokarmowego.

- uzależnienia- mechanizmy patologiczne, które kształtują uzależnienia są dość specyficzne, powstają na skutek działania środków psychotropowych czy farmakologicznych. Mogą być wzmacniane przez czynniki indywidualne i środowiskowe. Przykładowo negatywne emocje, silny stres aktywizują pewne procesy, które z kolei tworzą mechanizmy nałogowego regulowania emocji, strategie iluzji i zaprzeczania. Czynniki wewnętrzne wywołujące uzależnienie to choroby somatyczne lub psychiczne, ogólna postawa życiowa. Natomiast czynniki zewnętrzne dotyczą głównie sytuacji wywołujących stres, narażających na ryzyko, negatywnych relacji społecznych. Wszystkie one wspólnie przyczyniają się do powstawania mechanizmów uzależnienia, które prowadzą do zaburzeń w sferze emocjonalnej, poznawczej, osobowościowej i behawioralnej.

Środki psychotropowe wpływają na komunikację w mózgu (a tym samym na pamięć, uwagę, spostrzeganie). Stałe ich zażywanie zmniejsza siłę ich oddziaływania na układ nerwowy, co nazywamy tolerancją. Potem konieczne staje się spożywanie coraz większych dawek w celu wywołania tego samego efektu. W ten sposób tworzy się uzależnienie fizjologiczne, które polega na tym, że organizm przyzwyczaja się do danego środka, co prowadzi do nałogu. Natomiast uzależnienie psychiczne przejawia się w ogromnym pragnieniu zażycia jakiegoś środka, wobec którego często pozostaje się bezsilnym.

Ludzie często sięgają po środki psychoaktywne, by uwolnić się od negatywnych emocji, radzić sobie ze stresem. Pragną w ten sposób poprawić swoje samopoczucie. Czynnikami społecznymi wpływającymi na tworzenie się uzależnień jest niesprzyjające otoczenie, zażywa się je także w celach rozrywki, swobodnego czucia się w różnych sytuacjach społecznych.

- stres- definiowany jest jako "zespół specyficznych i niespecyficznych reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę i wystawiają na poważną próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia sobie" (Zimbardo, 1999). Przez długi czas panowało powszechne przekonanie, że stres powodowany jest poważnymi cierpieniami psychicznymi i tragediami. Okazuje się jednak, że to doświadczenie często towarzyszy również wydarzeniom, które witamy z radością, takim jak awans lub przeprowadzka do nowego domu. Jest więc zjawiskiem bardzo powszechnym i każdy zdrowy człowiek go doświadcza. Poczuciu stresu towarzyszą zarówno objawy fizjologiczne (przyspieszone bicie serca, wzrost aktywności gruczołów potowych, napięcie mięśni), jak i psychologiczne (trudności w podjęciu decyzji, utrata satysfakcji, postrzeganie wszelkich zmian i nowych sytuacji jako potencjalnych zagrożeń, generowanie negatywnych myśli, zawężenie uwagi, obniżenie zdolności koncentracji oraz zdolności radzenia sobie z trudnościami, roztargnienie, lęk, frustracja).

- zaburzenia adaptacyjne - wynikają z dążenia organizmu do przystosowania się (adaptacji) do sytuacji wywołującej stres. Okazuje się, że wszystkie czynniki stresogenne wymagają takiego dostosowania się, organizm musi odzyskać równowagę czyli homeostazę. Zaburzenia tej równowagi mają postać fizjologiczną (astma, wrzody) oraz psychologiczną (niepokój, lęki, itd.).

- zaburzenia nerwicowe, szczególnie te o charakterze dysocjacyjnym, które polegają na zakłóceniu równowagi między tożsamością, pamięcią i tożsamością. Do tej grupy zaburzeń zaliczamy np. amnezję dysocjacyjną, która oznacza niezdolność do przypominania sobie ważnych doświadczeń z życia osobistego, szczególnie przeżyć traumatycznych. Takie dysocjacje pamięci są szczególnie częste w przypadku stosowania wobec dzieci przemocy, wykorzystywania seksualnego. Wówczas kontrola wspomnień jest wybiórcza i zmienna w czasie. Z zaburzeniami tego typu związana jest również konwersja, pozwalająca na przekształcenie problemów w objaw chorobowy. Jest o rodzaj mechanizmu obronnego, inne to zaprzeczanie oraz unikanie.

Znieczulenie dysocjacyjne polega z kolei na znacznym ograniczeniu lub zaniku reakcji na bodźce zewnętrzne, przykładem jest utrata wzroku czy słuchu. Ślepota psychogenna (widzenie tunelowe) polega na utracie wzroku przy nieobecności zaburzeń organicznych, ale pod wpływem czynników psychologicznych, takich jak doświadczenie urazowe.

Mutyzm wybiórczy- przejawia się brakiem wypowiedzi słownych przy czym nie występują żadne uszkodzenia aparatu mowy. Jednostka zwykle odmawia mówienia w ściśle określonych sytuacjach. Wpływa to jednak negatywnie na jej relacje interpersonalne, może być źródłem niepowodzeń szkolnych.

Zaburzenia nerwicowe pojawiające się u dzieci i młodzieży wynikają zwykle z nieprawidłowych relacji panujących w ich środowisku rodzinnym. Mogą być spowodowane nieprawidłową postawą wychowawczą jednego lub obojga rodziców, nerwową atmosferą w domu wywołaną problemami alkoholowymi rodziców. Dziecko traci wówczas podstawowe poczucie bezpieczeństwa i spokoju. Odczuwa nieustanny lęk, jest nadwrażliwe, chwiejne emocjonalnie, często zastraszone. Objawy fizjologiczne to zaburzenia snu, układu pokarmowego. Dziecko stopniowo izoluje się społecznie, nie chce np. chodzić do szkoły, unika kontaktów z rówieśnikami. Często towarzyszy tego typu zaburzeniom hipochondria, zaburzenia lękowe.

- zaburzenia fobiczne- polegają na odczuwaniu irracjonalnego i uporczywego strachu przed jakimś przedmiotem, zjawiskiem czy sytuacją. Fobie rozwijają się już w okresie dzieciństwa. W toku rozwoju zmienia się jedynie obiekt wywołujący lęki. Początkowo obserwuje się u dzieci fobie zwierzęce, lęki przed obiektami nieożywionymi, przed uszkodzeniem ciała. W życiu dorosłym częste są fobie społeczne czyli lęk pojawiający się w sytuacjach kontaktu z innymi ludźmi. U dzieci natomiast częste są fobie szkolne, które przejawiają się irracjonalnym i nieuzasadnionym lękiem przed pójściem do szkoły. W wyjaśnianiu tworzenia się takich lęków psychologowie odwołują się do behawioralnych pojęć wzmocnienia i warunkowania. Wskazują również na mechanizmy spostrzegania i oceny poznawczej. Fobie mogą być również wywoływane przez czynniki społeczne i rozwijać się na drodze naśladowania.

STRES

Psychologiczne badania nad stresem mają blisko 50-letnią historię. Okres ten zaobfitował w wiele koncepcji dotyczących zachowania się człowieka w sytuacjach zagrożenia.
Wciąż powstają autorskie propozycje oryginalnych ujęć tego obszaru badań psychologicznych. Uwaga badaczy koncentruje się nie tyle na tak czy inaczej rozumianym stresie, ile na człowieku w sytuacji stresowej, podejmowanej przez niego aktywności i jej wynikach.
Termin stres pochodzi z fizyki, gdzie odnosi się on do różnego typu napięć, nacisków lub sił, które działają na system. Termin ten do nauk o zdrowiu wprowadził w 1926 roku Hans Selye. Jako student drugiego roku medycyny na uniwersytecie w Pradze, zwrócił on uwagę na fakt, że u wszystkich pacjentów cierpiących z powodu różnych nie domagań somatycznych, występuje wiele wspólnych symptomów.
Zaliczyć do nich możemy utratę apetytu, osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie krwi, utratę motywacji do osiągnięć. Zastanawiając się dlaczego symptomy te wydają się być niezależne od rodzaju choroby somatycznej, Selye doszedł do wniosku, że można je nazwać „po prostu syndromem choroby”.
Współczesna definicja stresu podana przez Selye'go głosi, że „stres jest niespecyficzną reakcją organizmu na wszelkie niedomagania”.

Kluczowe pojęcia
1. Stres jest reakcją na pewien bodziec.
2. Reakcja stresowa jest reakcją psychofizjologiczną. Oznacza to, że wchodzą tu w grę złożone związki między ciałem a psychiką.
3. Reakcja stresowa obejmuje potencjalnie szeroki zbiór reakcji, które prowadzą do pobudzenia psychofizjologicznego. Mimo iż większość reakcji stresowych manifestuje się stanem pobudzenia, reakcje takie mogą powodować także ekstremalne formy pobudzenia, które w rzeczywistości powodują zwolnienie, zahamowanie, czy też całkowite zatrzymanie funkcji systemu dotkniętego stresem.
4. Bodziec wywołujący reakcję stresową nazywa się stresorem. Staje się on stresorem w wyniku interpretacji poznawczej, czyli poprzez znaczenie, jakie nadaje mu człowiek, albo też w wyniku oddziaływania na jednostkę za pośrednictwem jakiegoś procesu sensorycznego czy też metabolicznego, który jest stresogenny ze swej natury. Na przykład jeśli jednostka interpretuje jakiś bodziec zewnętrzny jako groźny, to najprawdopodobniej pojawi się reakcja stresowa.
Z drugiej zaś strony, pewne bodźce, zwane czasem sympatykomimetycznymi, same zdolne są do wywołania reakcji stresowej, po prostu w wyniku długotrwałego oddziaływania na człowieka. Bodźce te wywołują reakcję stresową nie angażując przy tym wyższych interpretacyjnych mechanizmów mózgu.
Oddziałują one na człowieka za pośrednictwem niższych sensorycznych mechanizmów mózgowych (w przypadku ekstremalnego gorąca, zimna, hałasu o intensywności przekraczającej 85 decybeli), poprzez mechanizmy trawienne i metaboliczne (spożycie kofeiny, teobrominy, teofiliny, nikotyny i amfetaminy), poprzez intensywną aktywność ruchową (ciężka praca lub ćwiczenia fizyczne).
Ważne jest aby zrozumieć, że znaczna część nadmiernego stresu w życiu człowieka jest inicjowana i produkowana przez niego samego. Dzieje się tak ponieważ właśnie człowiek przypisuje neutralnemu w innych okolicznościach bodźcowi posiadanie właściwości wywołujących stres.
Jak stwierdza Hans Selye: „Istotne jest nie to, co się z nami dzieje, ale to, jak to obieramy”.
5. U wielu osób chroniczne występowanie reakcji stresowej może doprowadzić do dysfunkcji lub uszkodzeń narządu końcowego (narząd, w którym uwidaczniają się kliniczne objawy stresu). Kiedy zmiany te pojawiają się w następstwie stresu, chorobę taką określa się ogólnie jako chorobę psychosomatyczną albo psychofizjologiczną.
6. Chociaż akcentuje się głownie niekorzystne cechy stresu, aktywacja stresowa posiada również aspekty pozytywne. Selye odróżnia stres konstruktywny od destruktywnego, wyraźnie stwierdzając, ze nie każdy stres jest szkodliwy. Uważa on, że aktywacja pod wpływem stresu może być pozytywną siłą motywującą, poprawiającą subiektywną jakość życia.
Określa on taki pozytywny stres mianem eustresu, a osłabiający, nadmierny stres nazywa distresem. Wraz ze wzrostem stresu ulega poprawie samopoczucie ogólne oraz stan zdrowia, jednak jeśli stres nadal rośnie, to osiąga swój punkt maksymalny ze względu na korzyści.
Punkt ten możemy nazwać optymalnym poziomem stresu - po jego przekroczeniu stres staje się szkodliwy dla organizmu.


STRES, STRESOR, ODPORNOŚĆ NA STRES I ODPORNOŚĆ NA STRESOR

*Stres możemy zdefiniować jako niespecyficzną reakcję fizjologiczną i psychologiczną jednostki na wszelkie wymagania środowiskowe lub zagrożenie jej integralności.
*Stresorem zaś będzie każdy czynnik potencjalnie szkodliwy dla organizmu (fizycznie lub psychicznie) wystawiający na próbę jego zdolności adaptacyjne.
*Odporność na stres jest to zdolność do zorganizowanego funkcjonowania mimo podniecenia emocjonalnego.
Jednostka działa „przytomnie”, kontroluje swoje zachowanie, zmierza do realizacji obranego celu pomimo doznawanego lęku, strachu, gniewu czyli emocji o silnym natężeniu.
*Odporność na stresor to mała reaktywność emocjonalna na zagrożenie, przeszkody i inne czynniki właściwe sytuacjom trudnym.
Słaby odczyn emocjonalny - strachu, lęku, gniewu - mimo, że sytuacja jest spostrzegana jako trudna.

Uwarunkowania odporności psychicznej
1. Właściwości układu nerwowego, od których zależy siła i trwałość emocji
2. Schematy poznawcze
- destrukcyjne schematy poznawcze
- konstruktywne schematy poznawcze
3. Typ reagowania emocjonalnego
- nastawienie lękowe
- nastawienie na pokonywanie trudności
4. Treść i siła motywacyjna dominującego dążenia
5. Samoocena
6. Poziom aspiracji a potrzeba osiągnięć
7. Rodzaj regulacji osobowości
- egocentryczny
- prospołeczny
8. Hierarchia potrzeb
9. Dojrzałość osobowości
10.Nawyki reagowania na trudności

1. Właściwości układu nerwowego
Koncepcje dotyczące typów i właściwości układu nerwowego oraz jego wpływ na odporność psychiczną.
Pawłow
Jako pierwszą zajmiemy się teorią Pawłowa. W swojej koncepcji wyróżnił on dwa podstawowe typy układu nerwowego : typ silny i typ słaby.
typ słaby :

Melancholik - charakteryzuje się niską wydolnością i dużą wrażliwością. Komórki nerwowe są słabe, więc już zwyczajna siła bodźców wykracza poza granice jego optimum i doprowadza prędko do stanu przeciążenia. Szybkie i częste zmiany warunków życia wpływają na niego dezorganizująco. Typ ten jest nieprzystosowany do życia - wymaga atmosfery cieplarnianej. typ silny :

Sangwinik - usposobienie zmienne, żywe, duża ruchliwość, łatwość powstawania i szybkie przemijanie emocji. Odporny na stres, daje sobie radę w trudnych sytuacjach

Choleryk - usposobienie wybuchowe, gwałtowne, silne reakcje emocjonalne, trudność opanowania. Odporny psychicznie, jedynie sytuacje, które wymagają kontroli emocji stwarzają mu pewne problemy.

Flegmatyk - usposobienie powolne, spokojne, słabe reakcje emocjonalne i trudności ich powstawania. Jest odporny psychicznie, choć przejawia trudności w przystosowaniu się do szybko zmieniających się warunków

Strelau
Jego koncepcja wynika z zagadnienia różnic indywidualnych oraz badań nad temperamentem, który określa cechy formalne każdego zachowania i leży u podstaw odporności emocjonalnej.
Tą koncepcją zajmiemy się trochę szerzej.
*Zdaniem Strelau'a stan stresu spowodowany jest brakiem równowagi (wystąpieniem rozbieżności) pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki co do radzenia sobie z nimi. Wymagania traktuje jako stresory lub sytuacje wywołujące stres.
Za wymagania można uważać takie czynniki jak np.:
nieprzewidziane i niekontrolowane wydarzenia życiowe, codzienne kłopoty, znaczące wydarzenia życiowe, sytuacje o ekstremalnie silnej lub słabej stymulacji, zinternalizowane wartości oraz standardy zachowania.
Wymagania podzielić można na obiektywne i subiektywne - będące czynnikiem jednostkowej oceny.
Możliwości jednostki w zakresie radzenia sobie z wymaganiami są zależne od:
inteligencji, uzdolnień specjalnych, umiejętności, wiedzy, cech osobowościowych i temperamentalnych, cech wyglądu fizycznego, doświadczenia w sytuacjach wywołujących stres, strategie radzenia sobie z nimi oraz aktualny fizyczny i psychiczny stan jednostki.
Wszystkie wydarzenia życiowe ( interpretowane w kategoriach intensywności stymulacji, a w konsekwencji w kategoriach efektów poziomu aktywacji czyli pobudzenia) można traktować jako czynniki, które mogą być moderowane przez różne cechy temperamentu.

Listę cech skupionych wokół aktywacji, związanych z różnymi charakterystykami zachowania:
Aktywowalność a cechy temperamentu
Wysoka Aktywowalność
Niska Aktywowalność
Introwersja
Neurotyczność
Wysoka emocjonalność
Unikanie doznań
Słaby typ UN
Wysoka reaktywność
Wysoki poziom lęku
Niska impulsywność
Temperament zahamowany
Wycofywanie się
Ekstrawersja
Stałość emocjonalna
Niska emocjonalność
Poszukiwanie doznań
Silny typ UN
Niska reaktywność
Niski poziom lęku
Wysoka impulsywność
Temperament niezahamowany
Zbliżanie się

2. Schematy poznawcze
Mogą one zarówno podnosić, jak i obniżać odporność psychiczną na stres. Od schematów bowiem zależy, w jaki sposób spostrzegamy sytuacje oraz nasze w nich położenie.
Ułatwiają orientację w złożonej rzeczywistości, wpływają na jej spostrzeganie, ocenianie siebie, działania własnego i innych ludzi.
L Destrukcyjne schematy poznawcze - obniżają odporność psychiczną np.:
ryzyko zmiany - „każda zmiana jest trudna i nie pewna”
upośledzenie manualne- „nic mi się nie udaje, gdy majsterkuję-taki już jestem”
neurasteniczne fatum - „niektórych ludzi wszystko męczy i denerwuje, a natury się nie zmieni”
niekorzystna inność - „jestem brzydki, więc trzymam się na uboczu”
„emerytura jest kresem życia”
„starość to choroba i pesymizm”
„stres i frustracja to choroba XX wieku (nie można ich uniknąć)”
Konstruktywne schematy poznawcze - kształtują i podnoszą odporność psychiczną, mobilizują do działania w sytuacjach trudnych np.,:
„każda sytuacja stresowa ma choć jedną cechę pozytywną”
„trudności są po to, by je pokonywać”
„człowiek ma zdolności przystosowawcze”
Istotne jest ułatwianie internalizacji schematów konstruktywnych w dzieciństwie.

3. Typ reagowania emocjonalnego
Nastawienie lękowe i rezygnacyjne - jest skutkiem doświadczanych niepowodzeń, wpływa na obniżenie odporności psychicznej.
Dominuje lęk i tendencja do wycofywania się, spowodowane używaniem destrukcyjnych schematów. Przyczyną takiego typu reagowania są niekorzystne nawyki ukształtowane w dzieciństwie
(hamowanie dążenia do podejmowania działań) lub niezgodność będąca wyrazem niespójnego ukształtowania osobowości (potrzeba akceptacji, osiągnięć a niska ocena swoich możliwości).
Nastawienie na pokonywanie trudności i rozważny optymizm - oparty na znajomości sytuacji, motywacji, zdolności, kontroli emocji, umiejętności itp.

4. Treść i siła motywacyjna dominującego dążenia (wiodąca idea)
Brak idei dominującej - bezideowe środowisko. Człowiek niedojrzały o rozproszonym kierunku działania, którego decyzje zależą od wpływów zewnętrznych oraz nasilenia potrzeb i możliwości ich zaspokojenia. Skrajna idea - przytłaczająca dominacja jednego dążenia, co wiąże się z krytycyzmem, nieharmonijnym funkcjonowaniem osobowości, czy fanatyzmem. Wpływa na obniżenie odporności psychicznej. Idea dominująca - związana z celem. Wiąże się to z pokonywaniem przeszkód, niedomagań fizycznych itp. - kształtuje odporność psychiczną.

5. Samoocena
Wysoka samoocena sprzyja dużej odporności na stres. Osoba taka wierzy we własne siły i ufa, że poradzi sobie z każdym problemem. Niska samoocena sprawia, iż człowiek obiektywnie będący w stanie podołać danemu wyzwaniu, nie dostrzega w sobie takich możliwości i poddaje się.

6. Poziom aspiracji a potrzeba osiągnięć
Osoba z wygórowanymi aspiracjami i dużą potrzebą osiągnięć często chce osiągnąć nierealne cele. Brak powodzenia w ich realizacji odbiera, jako dotkliwą porażkę. Z kolei bardzo niski poziom aspiracji prowadzi do braku motywacji do prób rozwiązywania problemu.
Optymalny poziom potrzeby osiągnięć i poziom aspiracji sprawia, iż jesteśmy z siebie zadowoleni, mamy motywację do dalszych działań. Niepowodzenia i przeszkody nie dezorganizują nas.

7. Rodzaj regulacji osobowości Przewaga regulacji egocentrycznej - wiąże się to z silnym utożsamianiem się z wynikami własnej działalności. Niepowodzenia są więc traktowane jako zagrożenie własnej osoby. Powoduje to pobudzenie emocjonalne, które często dezorganizuje działanie (nie dotyczy to osób ze zwartą osobowością, które zdolne są do wysiłku i kontroli emocji). Przewaga regulacji prospołecznej - spostrzeganie sytuacji trudnej w kategoriach zadania. Więź z innymi ludźmi wzmacnia odporność psychiczną, podobnie jak gotowość do dodawania odwagi innym.
Inne czynniki powodujące obniżenie odporności psychicznej
Niedobór snu
Choroby - spadek sił, ogólne osłabienie odporności ustroju
Działania astenizujące wywołane np.ciążą, porodem, stanem napięcia przedmiesiączkowego
Długotrwałe działanie czynników stresujących

TYP OSOBOWOŚCI A STRES

Typ A - żyje pod presją czasu, jest bardzo ambitny, agresywny - wykazuje wrogość gdy sprawy nie układają się po jego myśli; jest niecierpliwy, chce wszystko od razu osiągnąć, rozwiązać; nie lubi krytyki, zawsze chce się pokazać z dobrej strony; chce mieć kontrolę nad zdarzeniami - jej brak powoduje u niego lęk, agresję oraz desperackie próby zapanowania nad biegiem wydarzeń, gdy jednak nie udaje mu się to poddaje się i staje się bezradny, nie umie się zrelaksować; ludzie ci często rywalizują oraz często znajdują się w sytuacjach frustrujących.
Typ B - przeciwieństwo typu A, potrafi się zrelaksować, pogodny, nie żyje pod presją czasu.
Typ C - w sytuacjach silnego stresu tłumi w sobie wszelkie emocje, co w konsekwencji może prowadzić do powstania chorób nowotworowych.

MODEL SALUTOGENEZY ANTONOVSKY'EGO

*Podstawowym założeniem tego modelu jest fakt, iż przy nieuchronności i wszechobecności stresu to, co decyduje o zdrowiu człowieka, to jego zasoby - podmiotowe i środowiskowe cechy, które w interakcji ze stresorem pełnią pozytywną funkcję obronną.
*Kluczowym elementem modelu salutogenetycznego jest poczucie koherencji (spoistości) - jest to globalna, złożona orientacja człowieka, która powoduje, że ma on poczucie, iż świat zewnętrzny jest przewidywalny i istnieje prawdopodobieństwo, że zdarzenia i procesy będą przebiegały zgodnie z przewidywaniami.
Osoby o wysokim poczuciu koherencji lepiej uruchamiają potencjalne zasoby odpornościowe. Im spójniejszy jest obraz sytuacji stworzony przez jednostkę, tym lepiej potrafi ona oddziaływać na otoczenie.

Gdy nie potrafi jasno określić otocznia - jest to dlań sytuacja stresowa.
*3 komponenty wchodzące w skład poczucia koherencji :
zrozumiałość - człowiek potrafi zrozumieć poznawczo aktualnie działające na niego otoczenie. Przy czym nie chodzi wcale o to, aby otoczenie spostrzegane było jako proste, jasne i nieskomplikowane, ale aby dało się poznawczo opisać, opracować i zrozumieć,
sterowalność - poczucie kompetencji (przekonanie o posiadaniu możliwości) do radzenia sobie z otoczeniem,
sensowność - jest komponentem emocjonalno - motywacyjnym, oznaczającym głębokie poczucie wartości życia, wolę życia oraz przekonanie, że warto się angażować i kreować swoje życie.
Człowiek współczesny narażony jest na coraz to nowe czynniki wpływające negatywnie na równowagę psychiczną. W obecnym świecie sytuacje stresowe są wszechobecne i należy nauczyć się nie jak ich unikać, ale jak sobie z nimi radzić.
Nasuwa się pytanie, jak zachować dystans i wewnętrzną równowagę skoro czyha na każdego z nas tak wiele potencjalnych zagrożeń.
Każdy człowiek ma własne, różniący się od innych poziom tolerancji na stres. Łatwość ulegania stresom zależy od niektórych, względnie trwałych cech człowieka. Ważne jest aby rozumieć, że znaczna część nadmiernego stresu w życiu jest tworzona przez nas samych. Dzieje się tak dlatego, że przypisujemy neutralnym bodźcom posiadanie właściwości stresujących. Duże znaczenie w tym ma nasze podejście do życia i siebie samego. Niektóre czynniki podwyższające odporność psychiczną możemy sami kształtować, by móc lepiej funkcjonować w sytuacjach stresowych.

SYTUACJE TRUDNE

Tomaszewski definiuje sytuacje trudne jako sytuacje, w których osiągnięcie wyniku jest możliwe tylko przez zmianę normalnej struktury czynności.
W zależności od rodzaju zakłóceń wyróżnia się 5 typów sytuacji trudnych :

1. Sytuacje deprywacji - to sytuacje pozbawienia człowieka podstawowych elementów niezbędnych do normalnego funkcjonowania. Charakteryzują się one niemożnością zaspokojenia istotnych potrzeb. Do deprywacji prowadzi pozbawienie tlenu, pokarmu, wrażeń zmysłowych i snu. W kategoriach tych mieści się również niezaspokojenie ważnych potrzeb psychicznych : przebywanie w izolacji, osamotnieniu, doznawanie pokrzywdzenia i zawodu. Dochodzi wtedy do astenizacji funkcji psychicznych, wydłużenia czasu reakcji, obniżenia aktywności emocjonalnej i motorycznej, zawężenia pola świadomości, pojawienia się poważnych błędów w spostrzeganiu, a nawet halucynacji. Bardzo silne i długotrwałe derywacje przeradzają się w sytuacje ekstremalne i mogą prowadzić do śmierci.
Szczególnym rodzajem deprywacji jest zanik wartości i utrata sensu życia - wywołująca depresję. Może się to stać przyczyną patologii społecznej : alkoholizmu, narkomanii, chuligaństwa albo zamachów samobójczych.

2. Sytuacje przeciążenia - występują, gdy wykonywanie zadania przekracza możliwości fizyczne, wytrzymałość nerwową jednostki oraz jej możliwości intelektualne. Długotrwałe funkcjonowanie w takich warunkach prowadzi do zmęczenia, zniechęcenia do działania oraz ogólnego wyczerpania organizmu, osłabienia jego mechanizmów odpornościowych, czyniąc go podatnym na infekcje i choroby. Pojawiają się nerwice.

3. Sytuacje utrudnienia - cechuje niemożliwość wykonania zadania wskutek częściowych braków materialnych i informacji - środków realizacji zadań. Utrudnienia powodują również pojawiające się w toku wykonania zadania rozmaite przeszkody fizyczne, społeczne i inne. Typowe przeszkody , opinia publiczna, społeczne protesty itp. jako przeszkody czynne utrudniają wykonywanie podjętych czynności.

4. Sytuacje zagrożenia - oznaczają wystąpienie istotnego prawdopodobieństwa utraty cenionych wartości np. życia, zdrowia, pozycji społecznej, dobrej opinii i zaufania. Sytuacją zagrożenia jest także możliwość utraty pracy lub stanowiska. Często towarzyszy wtedy jednostce lęk dezorganizacyjny, powiększający niebezpieczeństwo.

5. Sytuacje konfliktowe - charakteryzuje je występowanie przeciwstawnych sił w polu działania jednostki. Wybór jednego celu działania uniemożliwia realizację innego i staje się przyczyną powstawania i utrzymywania się napięcia psychicznego.

K. Lewin wyróżnia 3 rodzaje typowych konfliktów motywacyjnych :
1. konflikt przyciąganie - unikanie
2. konflikt unikanie - unikanie
3. konflikt przyciąganie - przyciąganie
Sytuacje przyciągania - unikania cechuje charakterystyczna właściwość : w miarę przybliżania się do celu maleje jego atrakcyjność, a rośnie znaczenie motywu unikania. W pewnej odległości od celu wielkości obu motywów zrównują się, co zdecydowanie utrudnia realizację zadania i stać się może przyczyną zaburzeń emocjonalnych.

STRESORY

Bodźce stresowe wywołujące reakcję stresową możemy podzielić pod względem kryterium:
- rodzaj bodźca
- siła
- czas trwania
- częstość występowania (stres incydentalny lub chroniczny)

FIZYCZNE CZYNNIKI STRESU

1. KLIMATYCZNE

Charakter stresowy czynników klimatycznych ujawnia się dopiero przy zmianie warunków geograficznych (tj. zmianie sfer klimatycznych) lub pór roku, które uruchamiają procesy adaptacyjne zwane aklimatyzacją.
Przebieg aklimatyzacji ma trzy fazy:
a) początkowa(często różne psychofizyczne dolegliwości)
b) stopniowej adaptacji
c) aklimatyzacja właściwa (czyli względnie stała adaptacja do określonych warunków klimatycznych)
Znane są też objawy „choroby meteotropowej” związane m.in. z nagłymi skokami ciśnienia atmosferycznego. Towarzyszą chorobie tej objawy ucisku, dzwonienia lub szumu w uszach, bóle, zawroty głowy, senność itp. Wszystkie te dolegliwości są odwracalne, ale zawsze odczuwane jako dyskomfort.

2. HAŁAS

Hałas to te bodźce dźwiękowe, które wywołują w narządzie słuchu dźwięk, ale nie są bodźcami pożądanymi. Odróżnienie hałasów nieszkodliwych od szkodliwych (stresowych) jest trudne, gdyż stresogenność hałasu zależy zarówno od natężenia dźwięku, charakterystyki jego częstotliwości jak i czasu trwania.
Hałas ma charakter stresowy z kilku względów. Z jednej strony może uszkadzać narząd słuchu, z drugiej wpływa na zmęczenie układu nerwowego oraz powoduje ogólny dyskomfort utrudniając komunikację werbalną.
Hałas wywołuje też w organizmie człowieka zmiany wegetatywne np.: zmiany czynności układu krążenia takie jak zmniejszenie objętości naczyń krwionośnych oraz wyrzutowej i minutowej objętości serca.
U ludzi często narażonych na działanie hałasu występuje ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego i zapadnięcia na chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy.



W PRZECIWIEŃSTWIE DO WIELU INNYCH WPŁYWÓW OTOCZENIA NIE ROZWIJA SIĘ ADAPTACJA FIZJOLOGICZNA DO HAŁASU !

3. WIBRACJE

Drgania o częstotliwości 1 - 100 Hz są szkodliwe dla człowieka, gdyż wywołują tzw. zjawisko rezonansu jakie zachodzi przy bardzo niskich częstotliwościach 1 - 30 Hz. Tkanki absorbują energię drgań. Wpływ wibracji zarówno lokalny jak i ogólny wywołuje w organizmie człowieka bardzo rozległe skutki. Obejmują one zarówno negatywny wpływ na układ kostno - stawowy jak i na układ wegetatywny. Stwierdzono też ujemny wpływ wibracji na percepcję wzrokową.

4. OŚWIETLENIE

Złe oświetlenie traktuje się także jako czynnik stresowy, gdyż w tych warunkach ludzie są zmuszeni do wypracowania i nauczenia się indywidualnych strategii pokonywania trudności w odbiorze informacji wzrokowej. Należy tu także wspomnieć o stresowym charakterze migotania światła. Np. wadliwie funkcjonujące świetlówki migocą z częstotliwością 100 Hz wywołując zmęczenie oczu i ogólne uczucie znużenia. Istotnie stresujący charakter ma też zjawisko oślepienia. Światło będące jego źródłem powoduje odbicie na siatkówce oka. Nadjeżdżający w nocy samochód znajdujący się na przeciw nas i oślepiający długimi światłami zmniejsza widoczność obserwowanego obrazu ponieważ odbicie tego światła dostaje się w obręb stożka rozproszonego światła. Z tych powodów oślepienie utrudnia bardziej obserwację przedmiotów ciemnych niż jasnych.

5. CHRONOBIOLOGICZNE CZYNNIKI STRESU

a) Rytmy biologiczne
b) Rytm około dobowy
PSYCHOLOGICZNE CZYNNIKI STRESU

1. ZAKŁÓCENIA

Zakłócenia są to sytuacje, w których działają jakieś okoliczności szczegółowe zmuszające człowieka do zwiększonego wysiłku. Należy tu wymienić 4 główne, najczęściej występujące klasy sytuacji będących utrudnieniami ( zakłóceniami ):
a) sytuacje konfliktowe - przed człowiekiem pojawia się zadanie wyboru jednej z dwóch przeciwstawnych lecz subiektywnie jednakowo możliwych i ważnych decyzji b) nieoczekiwany rezultat działania- tj. sytuacja, w której wybierając kierunek działania oczekujemy określonego wyniku, a spotykamy się z efektem przeciwstawnym. c) sytuacja deficytu czasu i informacji - jest to sytuacja, w której nie bacząc na brak informacji powinniśmy podjąć jednoznaczną, prawidłową decyzję gdyż jesteśmy limitowani czasem.
d) sytuacja nieokreśloności - powstaje przy nieprawidłowej ocenie przeciwstawnych sygnałów awaryjnych i zastosowaniu tej oceny w swoich działaniach.

2. ZAGROŻENIA

Zagrożenia są to sytuacje w których występuje zwiększone prawdopodobieństwo wypadku, uszkodzenia ciała, strat materialnych lub moralnych. Mogą to być zagrożenia zarówno fizyczne jak i społeczne. Zagrożenie społeczne odgrywa dużą rolę w stresie psychologicznym. Wynika ono z pełnienia wielu ról społecznych od roli ucznia począwszy, a na ważnych funkcjach państwowych skończywszy. Konieczność rywalizacji, poddawanie się permanentnej ocenie ze strony innych (egzaminy, opinie) jest źródłem wielu stresów, wywołujących zagrożenie własnego „ja” oraz naruszenie wartości osób nam bliskich. Z wielu badań psychologicznych wynika, że zagrożenie, zwłaszcza chroniczne wielu wartości lub systemów wartości wywołuje u człowieka choroby psychosomatyczne, psychonerwice a nawet psychozy.
Stres zagrożenia jest zjawiskiem na tyle złożonym, że nie musi odzwierciedlać stanów rzeczywistego zagrożenia lecz antycypowanego, przewidywanego.

3. PRZECIĄŻENIE

Przeciążenie jest sytuacją trudną wynikającą z wykonywania określonych czynności na granicy swoich możliwości fizycznych lub psychicznych. W psychologii ten rodzaj sytuacji stresowej odróżnia się jedna od „obciążenia” Przez obciążenie rozumie się takie natężenie stresu, który nie prowadzi jeszcze do zaburzeń organizacji czynności człowieka Natomiast przeciążenie (inaczej obciążenie nadmierne) odnosi się do takiego natężenia stresu, które wywołuje wyraźne negatywne zmiany w celowym działaniu człowieka.


4. DEPRYWACJA

a) samotność (osamotnienie) - jest wynikiem odgrodzenia barierą fizyczną, psychologiczną bądź socjologiczną od środowiska zewnętrznego
b) derywowane środowiska wychowawcze- obejmuje to takie instytucje jak żłobki, domy dziecka, domy spokojnej starości. Istotą stresu, który generują te instytucje jest deprywacja wielu ważnych dla życia i rozwoju potrzeb psychicznych oraz brak gratyfikacji uczuciowej.
c) izolacja szpitalna- ma charakter stresowy niezależnie od rodzaju choroby na jaką cierpi pacjent.

SOCJOLOGICZNE CZYNNIKI STRESU

a) struktura grupy jako źródło stresu- należy tu wyróżnić
- hierarchię grupy
- role pełnione przez członków grupy
- rodzaj komunikacji
- cel grupowy
- normy grupowe
- strukturę formalną i nieformalną grupy
b) stres organizacyjny dotyczący formalnych liderów

FUNKCJONOWANIE CZŁOWIEKA. W SYTUACJI TRUDNEJ

Generalnie zachowanie się człowieka w obliczu sytuacji trudnej może przyjęć kilka postaci:
1. Hipermobilizacji ,
2. Zaburzenia orientacji,
3. Zaburzenia proporcji między czynnościami wytwórczymi i pomocniczymi,
4. Rozpadu struktury czynności,
5. Postawy obronnej,
6. Rezygnacji z działania.
Reykowski - osobowościowe uwarunkowania funkcjonowania w warunkach stresu :
system samoregulacji, w skład którego wchodzą: obraz samego siebie, samoocena, samokontrola, potrzeby, aspiracje. Pojęcie 2 progów odporności:
- próg podniecenia
- próg zaburzenia.
Odporność emocjonalną należy rozumieć dwojako: jako niski stopień wrażliwości na bodźce emocjogenne - odporność na stresory lub zdolność do sprawnego funkcjonowania mimo podniecenia emocjonalnego - odporność na stres.

3 fazy stresu:
1. mobilizacji - podniesienie zdolności do działania ( procesów intelektualnych ), mobilizacja energetyczna.
2. rozstrojenia - pogorszenie poziomu sprawności funkcjonowania psychicznego, zaburzone proces orientacji i kontroli.
3. destrukcji - czynność nie wykonana poprzez brak możliwości realnej oceny sytuacji, rozpad procesów motywacyjnych i całej struktury czynności.
Zmiany w tej fazie są nieodwracalne i prowadzą do chorób psychicznych.

Podaje się, że łączny czas trwania dwóch pierwszych faz wynosi przeciętnie 11 dni. Trzecią fazę jako okres chwiejnej adaptacji cechuje duża zmienność czasu trwania 20 - 60 dni. Podane wartości należy traktować jako orientacyjne, gdyż mamy tu do czynienia z niezwykle skomplikowanym procesem.
Dla funkcjonowania w sytuacjach trudnych duże znaczenie ma subiektywna percepcja sytuacji.

Selye - 3 fazy stresu:
1. alarmowa - ogólna mobilizacja - odpowiedź na sygnał czynnik szkodliwy. Odporność organizmu początkowo maleje z nadwyżką skompensowana.
2. odporności - zaktywizowanie mechanizmów przystosowawczych przeciw stresowi, wzrost odporności organizmu.
3. wyczerpania - utrata odporności, wyczerpanie zasobów przystosowawczych. Stresor zbyt silny lub działał zbyt długo.

R.S. Lazarus - stres to nie tyle brak równowagi między warunkami zadania a możliwościami jednostki ile sposobu w jaki ona ocenia i rozumie swoje relacje z otoczeniem.
W tej ocenie odzwierciedla się poczucie zagrożenia, które jest centralnym pojęciem koncepcji. Proces poznawczej oceny sytuacji odbywa się na dwóch poziomach:
1. pierwotna ocena zagrożenia - rozpoznanie znaczenia sytuacji dla podmiotu ( ocena niebezpieczeństwa ),
2. wtórna ocena zagrożenia - ocena własnych możliwości, pokonanie zagrożenia, przezwyciężenie trudnej sytuacji.

ODLEGŁE NASTĘPSTWA SYTUACJI TRUDNYCH

3 grupy następstw: prawidłowe, korzystne, patologiczne.

Następstwa prawidłowe ( fizjologiczne):
Liczne przeszkody, zbyt trudne zadania, zwłaszcza przy braku źródeł emocji dodatnich prowadzą czasami do nastawienia lękowego. Charakteryzuje je nadmierna gotowość do reagowania lękiem w sytuacji trudnej, również na bodźce sygnalizujące możliwość pojawienia się sytuacji trudnej. Następstwem frustracji m. in. jest rezygnacja. Może być ona w formie krótkotrwałej apatii bądź też w formie nastawienia rezygnacyjnego tj. względnie trwałej gotowości do rezygnacji. Do następstw sytuacji trudnych należy również nastawienie odnoszące - polega ono na niesłusznym odnoszeniu do siebie pewnych wydarzeń i jest wyrazem błędnego sądu. Nastawienie to wypływa nieraz z braku akceptacji przez grupę i wtórnej doń nieufności. Następstwa patologiczne:
Sytuacje trudne zwłaszcza o cechach urazu psychicznego prowadzą niekiedy do następstw patologicznych. O tym czy jakaś sytuacja jest urazem psychicznym ( psychotrauma ) decyduje przede wszystkim sposób jej spostrzegania. Rodzaje urazów psychicznych:

1. silny bodziec sytuacyjny ( jednorazowy, ujemny bodziec psychiczny )
2. wielokrotne słabe bodźce sytuacyjne ( długotrwałe oddziaływanie ujemnych bodźców psychicznych ).
3. sytuacje konfliktowe.
4. sytuacje frustracyjne.

Urazy psychiczne różnią się ze względu na ich:
- strukturę ( sytuacje frustracyjne i konfliktowe )
- nasilenie
- czas oddziaływania ( doraźne i przewlekłe ).

Następstwa urazów psychicznych:
1. przejściowe obniżenie nastroju i aktywności. Jest to odczyn fizjologiczny ( prawidłowy ) proporcjonalny do siły bodźca - najczęstsza reakcja na sytuację urazową.
2. nerwice - występują dość często, ale nie są tak bardzo rozpowszechnione.
3. zaburzenia psychosomatyczne.
4. psychozy reaktywne - depresja reaktywna, reaktywny stan paranoidalny i inne psychozy reaktywne występujące stosunkowo rzadko.

Następstwa korzystne:
Sytuacje trudne mogą również prowadzić do zmian pozytywnych. Mówią o nich m. in. teorie kryzysu Gerarda Caplana oraz teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego.
Wg. Caplana sytuacja kryzysowa jest silnym stresorem psychicznym, który otwiera przed człowiekiem dwie drogi. Jedna z nich wiedzie do pogłębiającej się dezintegracji zachowania co przejawia się nasileniem objawów nerwicowych lub wystąpieniem psychozy reaktywnej. Druga droga prowadzi do zyskania „ konstruktywnych doświadczeń przystosowawczych „ i większej dojrzałości psychicznej.
Teoria dezintegracji w sposób skrajny akcentuje pozytywną rolę zaburzeń nerwicowych, upatrując w nich główne okresy sprzyjające rozwojowi osobowości.

Mechanizmy obronne osobowości
Sytuacje trudne prowadzą również do uczynnienia mechanizmów obronnych. Mechanizmy obronne osobowości to nawykowe sposoby zachowania obniżające przykre napięcie emocjonalne, najczęściej lękowe i ułatwiające utrzymanie dobrej samooceny.
Tych sposobów zachowania człowiek uczy się od dzieciństwa, zmniejszają one obciążenia emocjonalne, przez co sytuacja nie jest tak trudna do zniesienia, ale problem nie zostaje rozwiązany ani przeszkoda nie pokonana. Są to niejako półśrodki, nie usuwają przyczyn, ale dolegliwość staje się mniej dokuczliwa. Bronią one przed utratą dobrego mniemania o sobie oraz redukują przykre napięcia emocjonalne, przede wszystkim lęk.

Mechanizmy obronne człowiek stosuje wobec siebie, a nie otoczenia - efekt zostaje osiągnięty przez samooszukanie.

Niektóre spośród licznych mechanizmów obronnych to:
1. Racjonalizacja - dobieranie racjonalnego, rozsądnego, ale pozornie tylko słusznego wytłumaczenia dla własnego postępowania, którego prawdziwą przyczynę pragniemy ukryć przed sobą. Przyjęte wytłumaczenie odpowiada zwykle akceptowanym społecznie sposobom zachowania i jest zgodne z korzystnym obrazem własnej osoby, zniekształca natomiast obraz wydarzenia, którego dotyczy.
2. Projekcja - przejawia się przypisywaniem innym własnych niekorzystnych cech - są one rzutowane na zewnątrz.
3. Wyparcie (represja) - polega na usuwaniu ze świadomości, w sposób bezwiedny, myśli, które jasno uświadamiane musiałyby wzbudzić lęk lub poczucie winy.
4. Tłumienie (supresja) - jest procesem częściowo uświadamianej kontroli własnego działania. Skuteczne tłumienie chroni nas przed uczuciem wstydu. Tłumimy też zamiary działań egoistycznych, chociaż w głębi duszy możemy się do nich skłaniać. Inne mechanizmy to:
5. Identyfikacja.
6. Kompensacja.
7. Nadkompensacja.
8. Sublimacja (uwznioślenie).
9. Idee nadwartościowe.
10.Fantazjowanie.
11.Reakcja upozorowana

Zaburzenia nerwicowe w okresie starości pojawiają się stosunkowo rzadko (Bilikiewicz 2006). Interesującym faktem jednak jest iż mają one odmienną specyfikę oraz postać w stosunku do pacjentów młodszych. Problem nerwic starczych polega po pierwsze na niejednoznaczności oraz trudnościach diagnostycznych w ich rozpoznawaniu - gdyż nie rzadko przyjmują maski dolegliwości somatycznych (Krzymiński 1993). Po drugie przypadki czysto psychogenne należą do rzadkości gdyż z reguły dołączają się do nich czynniki somatogenne (Krzymiński 1993).

W literaturze przedmiotu nie ma wielu badań oraz pozycji książkowych charakteryzujących psychopatologię nerwic starczych z uwagi, iż sama psychogeriatria formalnie jest dziedziną młodą. Podstawą tegoż artykułu jest ukazanie specyficznego obrazu klinicznego zaburzeń nerwicowych u ludzi starych oraz ich patomechanizmów z uwypukleniem podłoża somatycznego oraz neurologicznego. Punktem wyjścia będzie zagadnienie definiowania pojęcia nerwicy - które współcześnie jest terminem niejednoznacznym , charakterystyka objawów osiowych oraz cech charakterystycznych dla nerwic starczych, omówienie patomechanizmów oraz obrazu klinicznego poszczególnych zespołów nerwicowych wraz z propozycją ich leczenia.

Nerwica najogólniej ujmując to psychopochodne zaburzenie czynnościowe o niejednolitym obrazie klinicznym, zwykle z przewagą zmian w zakresie procesów emocjonalnych (Jarosz 1983). Współcześnie pojęcie nerwicy zostało jako niejednoznaczne i nieprecyzyjne usunięte z klasyfikacji zaburzeń psychicznych, a nerwice zostały rozmieszczone w rożnych kategoriach zaburzeń psychicznych. W klasyfikacji ICD-10 funkcjonuje pojęcie zaburzenia nerwicowe, które zostało umieszczone w dwóch głównych kategoriach:

• F40 - Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną

• F50 - Zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi

Termin "nerwica" występuje w psychiatrii w różnych znaczeniach. Po pierwsze za nerwicowe objawy bądź zaburzenia uważa się wszystkie niepsychotyczne symptomy w postaci (S.Krzymiński 1993):

• patologicznych przeżyć, takich jak silny lęk, nieuzasadniony strach przed pewnymi sytuacjami lub obiektami, pojawiające się wbrew woli trudne do zniesienia myśli;

• czynnościowych, psychogennych zaburzeń somatycznych;

• zaburzeń zachowania bądź unikania pewnych miejsc.

Po drugie nerwice to nazwa specyficznych jednostek chorobowych, które do niedawna znajdowały się w głównych klasyfikacjach zaburzeń psychicznych. Ze względu na dominujące objawy najczęściej wyróżniano następujące postacie nerwic: lękowa, histeryczna, nerwica natręctw i fobii; mniej powszechnie; hipochondryczna, depresyjna i neurasteniczna (A.Bilikiewicz 2006). Ponadto terminów nerwicowy i neurotyczny często używa się w znaczeniu psychoanalitycznym. Oznaczają one w tym kontekście przejawy nieuświadomionych i trudnych do świadomego zniesienia konfliktów, pragnień i wspomnień (C.S.Hall, G.Lindzey, J.B.Campbell 2004). Samodzielnie pojęcia neurotyzmu i neurotyczności dość często stosuje się w celu oznaczenia cech osobowości według koncepcji Eysencka, wyrażających się nadmierną pobudliwością, podwyższonym poziomem niepokoju, labilnością reakcji wegetatywnych i stosunkowo stałymi sposobami zachowania się w podobnych sytuacjach (C.S.Hall, G.Lindzey, J.B.Campbell 2004).

Zaproponowany przez Kępińskiego (1972) ogólny opis tzw. osiowych objawów nerwic, obecnych we wszystkich ich postaciach, obejmuje:

• Lęk - stanowi „punkt krystalizacyjny” dla innych objawów. Najczęściej przybiera postać (1) nieokreślonego niepokoju, (2) napadów lękowych oraz (3) zlokalizowaną - dotyczącą określonej części ciała lub sytuacji.

• Zaburzenia wegetatywne - obejmują m.in. dolegliwości bólowe, zaburzenia snu, zaburzenia łaknienia, zaburzenia seksualne.

• Egocentryzm - nadmierna koncentracja uwagi na sobie i poczucie szczególnego charakteru własnych dolegliwości nerwicowych; nieuzasadnione oczekiwania wobec otoczenia (przewaga „brania” nad „dawaniem”).

Błędne koło objawów nerwicowych polega na dodatnim sprzężeniu zwrotnym pomiędzy powyższymi objawami, np. lęk wyzwala dodatkowe objawy wegetatywne, które z kolei nasilają lęk, który dodatkowo wzmaga objawy wegetatywne itd. W zaburzeniach nerwicowych dochodzi do zakłócenia czynności narządów, z zachowaniem ich prawidłowej struktury anatomicznej oraz do zakłócenia czynności OUN manifestujących się nerwicowymi przeżyciami lub zachowaniami.

Objawy nerwicowe mogą przybierać postać rozmaitych zaburzeń czynności somatycznych, zaburzeń przeżywania i zaburzeń zachowania. Występują one łącznie (napadowi panicznego lęku może towarzyszyć tachykardia i przekonanie o braku możności np. opuszczenia danego miejsca) lub oddzielnie (np. wykonywanie natrętnej czynności). Za cechy zaburzeń nerwicowych różnicujące je od innych zaburzeń psychicznych można wyróżnić (Krzymiński 1993):

• brak uchwytnego (morfologicznego) organicznego podłoża dolegliwości;

• zachowany krytycyzm objawowy;

• zmiany ilościowe a nie jakościowe w obrazie psychopatologicznym ( aspekt różnicowy z zaburzeniami psychotycznymi);

• niezaburzona osobowość (aspekt różnicowy z zaburzeniami osobowości a więc mającymi charakter trwały a nie przejściowy jak w nerwicy; obecnie należy jednak uwzględnić możliwe podłoże osobowościowe, predyscynujące do wystąpienia zaburzeń nerwicowych min. osobowość neurotyczną);

• zachowanie pozostaje w granicach akceptowanych norm społecznych.

Nerwice w wieku starczym charakteryzuje uboga symptomatologia, najczęściej jest to pogranicze zaburzeń depresyjnych lub zaburzeń osobowości, a nierzadko pojawiają się stany mieszane np. depresyjno-nerwicowe (B. Pitt 1986). Zaburzenia nerwicowe po 65.r.ż bardzo często mają nie tylko podłoże psychogenne (reaktywne) ale i także biologiczne, stąd ich uwarunkowania są wielopłaszczyznowe, a przyczyny ze względu na wzajemne nakładanie się na siebie nie są jednoznaczne (Krzymiński 1993). W wielu chorobach organicznych lub somatycznych mogą pojawiać się objawy nerwicowe, wtedy mowa o tzw. zespołach rzekomo-nerwicowych. Ponadto nerwice u osób starszych mogły wystąpić wcześniej (w okresie młodości) a ich objawy są wyrazem trwania i nawrotu choroby. Pomimo niejasności wynikających ze specyfiki wieku starczego w części przypadków można wskazać psychogenne przyczyny doznawanych zaburzeń, a w innych zdiagnozować somatyczne podłoże doświadczanych dolegliwości.

Poniższe zestawienie obrazuje poglądy różnych autorów na etiologię zaburzeń nerwicowych wieku starczego z uwzględnieniem uwarunkowań wielopłaszczyznowych:

Ban (1978)

• przewlekłe reakcje sytuacyjne, w których mechanizm włączają się czynniki chorobowe oraz zjawiska społeczne (uwarunkowanie wielopoziomowe).

Blau i Berezin (1982)

• nadmierna obawa przed śmiercią;

• osobowość przedchorobowa (cechy histeryczne, egocentryczne, lękowe, hipochondryczne);

• utrata znaczących osób oraz obiektów;

• mniejszanie się zdolności adaptacyjnych, brak elastyczności;

• poczucie bezradności oraz bezsilności;

• zmiany w wyglądzie;

• pogorszenie stanu zdrowia fizycznego;

• mniejsze możliwości seksualne.

Pitt (1986)

• choroby somatyczne wyzwalają objawy nerwicowe.

Sergiejew (1977, 1986)

• nerwica depresyjna oraz objawy histeryczne powstają na podłożu chorób układu krążenia.

Bergmann i Eastham (1974)

• objawy nerwicy cofają się, a choroba somatyczna pozostaje nadal, co również wskazuje na ich reaktywne tło - choroba somatyczna może wyzwalać objawy nerwicowe jako przejaw nieprawidłowej adaptacji do starości, nowych warunków życia, zmian oraz procesu chorobowego i ograniczeń jakie on narzuca.

Ważny aspekt diagnostyczny stanów nerwicowych stanowi znajomość ich podłoża somatycznego w przypadku tzw. stanów rzekomonerwicowych, czyli w których objawy nerwicowe maskują chorobę somatyczną. Poniżej przedstawiłem najczęstsze zaburzenia somatyczne, wywołujące objawy lękowe:

1. Lęk w stanach zagrożenia życia

• często poprzedza zwał serca, zator, krwotok, ostrą niewydolność oddechową, zaburzenia rytmu serca, inne poważne somatyczne stany zagrożenia życia.

2. Zaburzenia hormonalne

• dysfunkcje przysadki mózgowej;

• dysfunkcje gruczołu tarczowego;

• dysfunkcje przytarczyc;

• dysfunkcje nadnerczy;

• guz chromochłonny nadnerczy;

• zaburzenia wirylizacyjne u kobiet.

3. Choroby układowe

• toczeń rumieniowaty układu;

• reumatoidalne zapalenie stawów;

• guzkowate zapalenie tętnic.

4. Stany niedoborowe

• iedobór witaminy B12;

• niedobór niacyny(pelagra).

5. Zatrucia

• leki;

• związki arsenu, rtęci, fosforanu, benzenu, dwusiarczek węgla;

• alkohol;

• kofeina;

• środki psychostymulujące.

6. Inne schorzenia

• porfiria;

• hipoglikemia;

• respół rakowiaka;

• nowotwory;

• mocznica;

• choroby infekcyjne;

• napięcia przedmiesiączkowe.

(opracowanie własne na podstawie A.Bilikiewicz, S.Pużyński, J.Rybakowski, J.Wciórka 2002)

Istotnym klinicznie zagadnieniem jest obecność tzw. mnogiej patologii (Harwas, Napierała, Trempała 2006) czyli występowania z racji wieku stopniowego pogarszania się wydajności fizjologicznej organizmu, która stanowi podłoże pojawienia się licznych chorób somatycznych. Osoby starsze często chorują na kilka schorzeń i pojawienie się zespołu psychopatologicznego nie może być rozpatrywane poza kontekstem somatogennym. Ponadto zespoły nerwicowe mogą współwystępować obok chorób somatycznych, mieć wpływ na ich przebieg oraz efekty leczenia. Pociąga to zatem konieczność pracy zespołowej lekarzy geriatrów, psychiatrów oraz psychologów klinicznych, bez której prawidłowy proces rozpoznawania zaburzeń nerwicowych u ludzi starszych nie jest możliwy.

Cechy zaburzeń nerwicowych w wieku starczym opisywał Bergmann (Krzymiński 1993) który stwierdza, że:

• wcześniejszy wywiad dotyczący zdrowia psychicznego nie wykazuje zaburzeń psychicznych;

• istnieje wyraźny związek z chorobami somatycznymi, zwłaszcza sercowo-naczyniowymi;

• chory z „późną” nerwicą cierpi bardziej z powodu samotności, trudności w samoobsłudze, ograniczeniu aktywności niż z powodu objawów nerwicowych;

• obraz kliniczny z reguły nie jest bogaty, w każdym dominuje domieszka lęku i depresji;

• mogą powstawać objawy fobii , powstające z irracjonalnego uogólnienia ograniczeń nakładanych przez chorobę somatyczną;

• główną cechą starczych objawów nerwicowych jest to że są „milczące” czyli objawiają się głownie społeczna niesprawnością i stopniowym pogarszaniem jakości życia.

A zatem, jak pokazuje Bergmann (Krzymiński 1993) zaburzenia nerwicowe mogą mieć związek z chorobą somatyczną i jej negatywnym wpływem na osobowość oraz funkcjonowanie chorego.

Obraz kliniczny zaburzeń nerwicowych wieku starczego z wyróżnieniem poszczególnych postaci nerwic jest podobny do zespołów nerwicowych u osób młodych. Występują jednak pewne różnice w obrazie psychopatologicznym. Poniżej przedstawiłem charakterystykę poszczególnych zespołów nerwicowych z uzupełnieniem ich współczesnych - zgodnych z ICD-10 - odpowiedników oraz kodów diagnostycznych:

1. Nerwica depresyjna

• charakteryzuje się objawami depresji i niepokoju (lęku) które są nieproporcjonalnie do zaistniałej niekorzystnej sytuacji życiowej i treściowo oraz czasowo są z nią związane;

• typowe sytuacje trudne u ludzi starych to owdowienie, osamotnienie, choroba somatyczna;

• za ważną cechę uważa się poczucie krzywdy pacjenta oraz skłonność do obwiniania otoczenia;

• cechy charakterystyczne to również: uporczywe powracanie do traumatyzujących wydarzeń, skargi na męczliwość, trudności w zasypianiu, skargi hipochondryczne, rozważania o negatywnych aspektach starości oraz śmierci;

• obraz kliniczny tej postaci może zwiastować początek otępienia( wtedy jest to tzw. zespół rzekomo nerwicowy);

• współczesny odpowiednik - inne zaburzenia lękowe (F41), zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane(F41.2).

2. Nerwica hipochondryczna

• u osób starszych na tle mnogiej patologii zwykle niepokój o zdrowie przejawia się irracjonalnymi obawami dotyczącymi rzeczywistej choroby pacjenta (która zostaje wyolbrzymiona);

• ważnym aspektem jest dokładna diagnoza stanu somatycznego w celu wykluczenia poważnych schorzeń somatycznych;

• zespół hipochondryczny może pojawiać się u pacjentów bez poważniejszych chorób somatycznych (zaburzenia somatyzacyjne, zaburzenia hipochondryczne);

• zgłaszane skargi są różnorodne, chorzy są nadmiernie zaabsorbowaniu własnym ciałem lub jego częścią, z uporczywym przekonaniem o chorobie lub nieprawidłowościach organizmu;

• częstym objawem są skargi na ból (uporczywe bóle psychogenne F45.4);

• jeżeli pacjent uważa, iż cierpi na konkretną chorobę np. nowotwór, to wskazuje to na urojenia które częściej przebiegają w depresji z urojeniami (zaburzenia depresyjne nawracające z objawami psychotycznymi F33, epizod depresyjny z objawami psychotycznymi F32);

• zawsze należy zróżnicować z depresją, otępieniem oraz rzeczywistą chorobą somatyczną;

• współczesny odpowiednik - zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (F45).

3. Nerwica lękowa

• doświadczanie uogólnionego, nieokreślonego lęku z możliwymi napadami lęku panicznego (zaburzenia lękowe);

• jako czysty zespół u osób starszych występuje rzadko, z reguły powiązany jest z innymi zaburzeniami psychicznymi oraz chorobami somatycznymi - jako objaw zwiastunowy np. depresji albo chorób układu krążenia;

• może rozwinąć się na tle rzeczywistej choroby somatycznej jako przejaw nieadaptacyjnego dostosowania się do niej (często u pacjentów kardiologicznych, z lęku przed zawałem, śmiercią);

• współczesne odpowiedniki - inne zaburzenia lękowe (F41), zaburzenia lękowe z napadami lęku (F41.0) lub zaburzenia lękowe uogólnione (F41.1) .

4. Nerwica fobii

• obraz kliniczny i objawy jak u osób młodych;

• częste przed chorobami oraz śmiercią (np. kancerofobia, kardiofobia, tanatofobia);

• zaburzenia lękowe w postaci fobii (F40).

5. Nerwica natręctw

• może stanowić ciągłość nerwicy natręctw powstałej w wcześniejszych etapach życia;

• z reguły bardziej przewlekły przebieg niż u osób młodszych;

• silne objawy somatyczne (zwłaszcza ze strony układu krążenia) jako przejaw lęku;

• z reguły są powiązane z fobiami i zaburzeniami nastroju;

• współczesny odpowiednik - zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (F42).

6. Nerwica histeryczna

• ma klasyczne dwie postacie: (1) konwersję - objawy somatyczne bez somatycznej przyczyny, (2) dysocjacja - ograniczenie pola świadomości;

• u osób starszych zespół histeryczny może zwiastować podłoże organiczne lub somatyczne;

• częściej występuje konwersja, a dysocjacja spotykana jest niezwykle rzadko;

• objawy konwersji mogą powstawać na tle rzeczywistej choroby somatycznej i polegają na pogłębianiu jej objawów w celu zwrócenia na siebie uwagi oraz uzyskania współczucia;

• z reguły zespół konwersyjny powstaje na podłożu cech osobowości przedchorobowej o rysach histrionicznych (żywość emocjonalna, teatralność, kokieteryjność, skłonność do obrażania się, egocentryzm);

• współczesne odpowiedniki - zaburzenia dysocjacyjne (F44) i zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (F45).

7. Nerwica neurasteniczna

• jako samodzielny zespół nerwicowy w czystej postaci występuje niezwykle rzadko, z reguły jest sygnałem podłoża organicznego na tle zmian zwyrodnieniowych lub naczyniowych i zawsze w przypadku objawów neurastenicznych u osób starszych należy przeprowadzać gruntowną diagnostykę internistyczną, neurologiczną oraz psychiatryczną;

• trudności diagnostyczne są związane ogólnie z zmianami wynikającymi z wieku chorego, a właściwie z procesu starzenia się, w którym szybsza męczliwość czy fizyczna niewydolność stanowi typowy obraz starzenia się człowieka, będący w granicach norm fizjologicznych;

• współczesne odpowiedniki: inne zaburzenia nerwicowe (F48), neurastenia (F48.0).

(opracowanie własne na podstawie ICD-10, A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka 2002)

Podstawowym narzędziem służącym do rozpoznania zaburzenia nerwicowego jest wywiad psychologiczny przeprowadzony z pacjentem oraz obserwacja psychologiczna jego zachowania. Wywiad powinien obejmować poszczególne wymiary życia człowieka, z uwzględnieniem występowania poszczególnych objawów, czasu ich trwania, stopnia nasilenia i dezintegracji, jaką powodują w życiu chorego. Psycholog powinien również zapoznać się z historią choroby - jeżeli pacjent wcześniej leczył się psychiatrycznie - oraz zebrać informacje dotyczące aktualnego stanu zdrowia somatycznego i ewentualnych chorób na które się leczy.

Pacjenci nerwicowi trafiają często w pierwszym kontakcie do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (Siwiak-Kobayashi, M. M. 1996). Stąd tak ważnym jest edukacja oraz przygotowanie merytoryczne lekarzy niepsychiatrów do rozpoznawania nerwic i odpowiedniego kierowania pacjentów do psychiatry oraz psychologa klinicznego w celu pogłębienia diagnostyki oraz dalszego leczenia. Oczywistym faktem jest, iż brak odpowiedniej wiedzy oraz przygotowania może powodować nieodpowiednią postawę lekarza względem problemów pacjenta i stać się przyczyną jatropatogenii (Jarosz 1986). Szczególnie należy zwrócić uwagę na osoby starsze, które mając ograniczony zasięg możliwości działania oraz dopatrują się w lekarzu interniście autorytetu. W przypadku zlekceważenia lub powierzchownego potraktowania problemów pacjenta może to spowodować zaprzestanie przez niego szukania pomocy, a co za tym idzie również leczenia.

Diagnozując nerwicę na podstawie zebranych informacji, można sporządzić opis pacjenta, używając do tego pięciu osi, które proponuje klasyfikacja DSM-IV: ustaleniu zespołu psychopatologicznego (oś I), towarzyszy ocena osobowości i ewentualnych zaburzeń rozwojowych (oś II), określenie zaburzeń somatycznych (oś III), stresów psychologicznych (oś IV) oraz opis poziomu adaptacji i funkcjonowania przez miniony rok (oś V) (Seligman, Rosenhan, Walker). Klasyfikacja ICD-10, jak opisywałem wcześniej również podaje dokładne kryteria służące do rozpoznania danego zaburzenia, a więc liczbę objawów, których obecność jest niezbędna do ustalenia danego zespołu, czas trwania zaburzeń oraz opis cech wykluczających możliwość danego rozpoznania.

Ważnym aspektem diagnozy psychologicznej nerwic u osób starszych jest wykonanie odpowiednich badań osobowościowych oraz neuropsychologicznych (w celu wykluczenia procesu otępiennego, który nierzadko na początku manifestuje się objawami nerwicowymi). W przypadku badań osobowościowych jednym z problemów staje się brak norm - w części metod psychometrycznych - dla ludzi starszych. Można wtedy zwrócić się w kierunku metod projekcyjnych. W przypadku diagnozy neuropsychologicznej aktualnie neuropsychologia dysponuje ogromną bazą testów również przeznaczonych dla pacjentów geriatrycznych.

Leczenie zaburzeń nerwicowych u osób starszych sprowadza się do dwóch kierunków oddziaływań: farmakologicznego oraz psychoterapeutycznego. Leczenie farmakologiczne u pacjentów starszych obejmuje zasadniczo dwa głównie elementy (Krzymiński 1993):

• leczenie choroby somatycznej która leży u podłoża zespołu nerwicowego;

• leczenie objawów ściśle nerwicowych jak np. niepokój, lęk, zaburzenia snu i in.

Poglądy na stosowalność metod psychoterapeutycznych w wieku starszym są zróżnicowane. Jednakże zasadnym jest przyjęcie, iż psychoterapia skojarzona z leczeniem medycznym może przynieść bardziej pozytywne rezultaty aniżeli samo leczenie farmakologiczne. Ogólnie nie jest preferowany żaden konkretny styl psychoterapii, gdyż mogą być stosowane różne podejścia - zarówno psychodynamiczne, poprzez poznawczo-behawioralne aż do terapii podtrzymującej opartej na psychoedukacji i wsparciu. Jedynym ważnym aspektem jest dostosowanie metod oraz technik psychoterapeutycznych do możliwości oraz stanu fizycznego i psychicznego pacjenta. Sądzi się również, iż wiele korzyści może dać pacjentowi starszemu psychoterapia grupowa. Zmniejsza ona izolację społeczną Dzięki nawiązaniu nowych kontaktów umożliwia pacjentowi korygowanie swojej roli i zachowania w rodzinie, a wsparcie grupy poprawia samoocenę (Cichocka 1993) . Jak pisze Kumpel (1979) zajęcia grupowe mają również wartość wyjaśniającą dla chorego oraz pomagają mu pogodzić się z zależnością od innych.

Część autorów stwierdza, że mało celowa wydaje się psychoterapia polegająca na przebudowie osobowości gdyż powinna ona opierać się z góry na likwidacji objawów. Za ważny aspekt psychoterapii osób starszych uważa się również dostarczenie im wsparcia oraz wzmocnienie poczucia własnej wartości (Lewicka-Wysocka 1977). Człowiek stary nierzadko samotny, skłócony z rodziną, schorowany, potrzebuje bliskiego wsparcia, które da mu poczucie bezpieczeństwa oraz zminimalizuje poczucie osamotnienia. Bycie z kimś i przy kimś ma samo w sobie ogromny potencjał leczniczy.

Mam nadzieję iż artykuł ten przybliżył Czytelnikom nie tylko problematykę psychopatologiczną nerwic ale i sylwetkę psycho-społeczną pacjenta geriatrycznego wraz z złożonością uwarunkowań jego choroby oraz możliwości leczenia. Zakończyć chciałbym słowami Johann Wolfgang Goethe go: „Serce się nie starzeje, ma coraz więcej blizn”, by pamiętać, iż najważniejszym aspektem w pracy psychologicznej z człowiekiem starym jest szczere i emocjonalne wsparcie oraz dawanie nadziei na lepsze jutro - te wartości nierzadko stanowią klucz do zdrowia człowieka.

Autor jest psychologiem. Ukończył psychologię na Uniwersytecie Śląskim, specjalność - psychologia kliniczna dorosłych oraz psychologia kliniczno-wychowawcza dzieci i młodzieży. Aktualnie pracuje w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Brał udział w szkoleniach podyplomowych w Polskim Instytucie Psychoterapii Integratywnej w Krakowie. Ukończył także podyplomowe studium dla biegłych sądowych. Zainteresowania naukowe: psychoterapia, neuropsychologia, psychodiagnostyka, antropologia kulturowa oraz filozofia.

Bibliografia:

1. Aleksandrowicz, J. Zaburzenia nerwicowe. 1998 Warszawa PZWL.

2. A. Bilikiewicz Psychiatria PZWL 2006

3. A. Bilikiewicz, S.Pużyński, J.Rybakowski, J.Wciórka Psychiatria t.2 Urban & Partner 2002

4. S. Dąbrowski, J.Jaroszyński, S.Pużyński Psychiatria t. 2 PZWL 1988

5. C.S. Hall, G.Lindzey, J.B.Campbell Teorie osobowości PWN 2004

6. B. Harwas-Napierała , J.Trempała Psychologia rozwoju człowieka t.2 PWN 2006

7. M. Jarosz Psychologia lekarska PWL 1986

8. A. Jarosz Podstawy psychiatrii PZWL 1983

9. B. Pitt Psychogeriatria - wprowadzenie do psychiatrii wieku podeszłego PZWL 1986

10. A. Kępiński Psychopatologia nerwic 1972 PZWL

11. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10 - Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius Instytut Psychiatrii i Neurologii 2000r.

12. S. Krzymiński Zaburzenia psychiczne wieku starczego PZWL 1993

13. M.Seligman, L.D. Rosenhan, E.Walker Psychopatologia Wydawnictwo ZYSK i S - KA 2003

14. Siwiak- Kobayashi, M. M. (1996). Zaburzenia psychiczne niepsychotyczne w podstawowej opiece zdrowotnej. W: S. Leder, C. Brykczyńska (red), Psychiatria konsultacyjna. Wybrane zagadnienia (s.7-14). Kraków: Biblioteka psychiatrii Polskiej.

---